 column Sisyfusarbeid

Dat de Partij van de Arbeid precies zestig jaar gebaseerd ¬ ook door kopstukken van de PvdA. geleden werd opgericht, is op zich niet iets om Die knagen eraan door te reppen van een omvor- plechtig bij stil te staan. Zeker niet als men de ming tot een inkomensafhankelijke regeling en vergelijking trekt met mensen van dezelfde leef- van fiscalisering, waardoor deaow zijn simpele tijd. Die krijgen tegenwoordig van alle kanten en universele karakter zou verliezen. te horen dat ze ‘er nog steeds zitten’ en aldus de Ik noem het voorbeeld van de aow als een doorstroming van jongeren belemmeren. Zijn verworvenheid die onder druk staat, om aan te ze echter weggewerkt uit het arbeidsproces, dan geven dat het te betwijfelen valt of de reële delen komt uit precies dezelfde hoeken het verwijt dat van het PvdA-programma van 1946 inderdaad ze voortijdig profiteren van ouderdomsvoorzie- zijn verwerkelijkt. Ik meen dat het veel te ge- ningen. makzuchtig is om te denken dat de emancipatie Onwillekeurig dringt de gedachte zich op van hoofd- en handarbeid (zoals het toen werd dat de Partij van de Arbeid te vergelijken valt genoemd) inmiddels is gerealiseerd. Voor wat met deze beklagenswaardige grijsaards. Aan de betreft de mogelijkheden van burgers om hun ene kant horen we immers al een aantal jaren, autonomie gestalte te geven, is er eerder ¬ zie ook binnen de partij, dat deze zichzelf heeft het onderwijs, zie de cultuur ¬ sprake van ach- ingehaald. Het programma waarmee zij in 1946 teruitgang. De huidige PvdA lijkt emancipatie aantrad, de beginselen waarop ze zich beriep echter uit haar program te hebben geschrapt, net ¬ dat is toch allemaal allang achterhaald: voor als dat wat vroeger ‘maatschappijkritiek’ heette. een deel ging het om onmogelijke idealen, de De zestigjarige gunt zich daarmee een voor- rest is gerealiseerd. Al in 1939 meende Koos Vor- barige rust. Het sociaal-democratisch project is rink, de toenmalige voorzitter van de sdap, in nooit af. De verwezenlijking ervan is een ware een wel heel revisionistische bui dat alleen een Sisyfusarbeid, want er is geen beloofd land dat algemeen ouderdomspensioen nog aan de ver- in het verschiet ligt. Er is alleen het perspectief wezenlijking van het socialisme ontbrak. van een betere wereld waarnaar gestreefd moet Dat was dan ook het eerste wat tot stand worden. kwam toen de PvdA aan de regering ging deel- Een zelfverkozen prepensioen is minder be- nemen. In feite was de ‘noodwet Drees’, later zwaarlijk dan het koste wat koste meedoen om uitgewerkt tot de aow, vooral een schepping toch vooral geen ouwe lul te lijken. De huidige van minister Koos Suurhoff. Het is een nationaal PvdA weet niet goed te kiezen uit deze twee on-  en internationaal voorbeeld bij uitstek van hoe aangename alternatieven, zo komt het mij voor. sociale zekerheid op een voor iedereen redelijke Maar anders dan een zestigjarige mens is de manier en zonder bureaucratische rompslomp PvdA statutair voor onbepaalde tijd aangegaan. kan functioneren. Als zodanig is de aow een Dat schept verplichtingen. pronkstuk van de brede verzorgingsstaat. Zie hier bewijsstuk nummer 1 voor wie wil bart tromp stellen dat de PvdA zich door haar eigen succes Redacteur s&d overbodig heeft gemaakt. Die stelling laat zich echter niet goed rijmen met de geleidelijke on- dermijning van het principe waarop de aow is

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 3 31-01-2006 18:17:48  interventie

De eerste tekenen wijzen erop dat deze ver- Versnippering snippering zich zal voortzetten of op z’n minst zal stabiliseren. Deze voorspelling baseer ik op en zetelroof een aantal overwegingen. Om te beginnen heb ik bekeken welke nieuwe partijen potentie hebben. Zondag 11 december 2005 was de laatste dag Volgens mij zijn er vier typen. Ten eerste: partijen waarop een ‘verzoek tot registratieaanduiding die zich vooral richten op de allochtone kiezer. politieke partij’ kon worden ingediend voor de Hoewel deze partijen in de grote steden een groot aankomende gemeenteraadsverkiezingen. Sinds- potentieel hebben, doen vooralsnog vrijwel geen dien is duidelijk welke politieke partijen in uw ge- specifiek allochtone partijen mee aan de verkiezin- meente gaan meedoen aan de verkiezingen. Ook gen. Ten tweede: een nieuwe verzameling lokalo’s, dit keer kan weer worden gekozen uit een enorme die in navolging van het succes van Paul van Bui- waaier aan partijen. tenen zogenaamde ‘Transparant-partijen’ hebben Een bescheiden rondje langs de velden leert opgericht. Ten derde: partijen van tussentijds bijvoorbeeld dat in Zwolle, Ede en Maassluis twee afgesplitste raadsleden. En, last but not least, de nieuwe partijen meedoen. In Den Haag schijnen sp. In veel gemeenten doet die partij bij deze ge- tien nieuwe partijen zich te hebben aangemeld. In meenteraadsverkiezingen voor de eerste keer mee, Haarlem zullen dertien partijen meedingen om de als directe concurrent van de PvdA. felbegeerde raadszetels. Aan de hand van de groei In de categorie partijen die het bij de vorige in het aantal partijen dat deelnam aan andere gemeenteraadsverkiezingen zeer goed deden vie- recente verkiezingen — voor het Europees Parle- len de ‘Leefbaren’. Behalve in Rotterdam ziet het ment, de Tweede Kamer en de Provincie — valt te ernaar uit dat het voor hen lastig wordt om dat suc- voorspellen dat er dit jaar een deelnemersrecord ces te evenaren. Maar ze doen vrijwel overal weer sneuvelt. mee aan de verkiezingen. In de peilingen doen lo- De vraag is hoeveel deelnemende partijen kale partijen het slecht, maar ze verdwijnen (nog) daadwerkelijk een zetel in de raad zullen weten te nergens. bemachtigen. Uit onderzoek dat ik deed voor het Ondervraagde PvdA-politici geven in het onder- Centrum voor Lokaal Bestuur (Crisisverschijnselen zoek aan dat zij niet verwachten dat er na 7 maart in de lokale politiek, 2005) blijkt dat sinds 1986 het veel minder partijen in de raad zullen verschijnen. aantal politieke partijen in de gemeenteraden Het beeld is, al met al: hier er eentje bij, daar er doorlopend stijgt. Van de 406 onderzochte ge- eentje af — een kwestie van lood om oud ijzer.  meenteraden heeft maar liefst tachtig procent Mocht het zo zijn dat het aantal partijen in de meer partijen gekregen. Met name de laatste jaren gemeenteraden na het tellen van de stemmen op heeft de politieke versnippering zich versterkt. Eén 7 maart toch is afgenomen, dan zorgt een tweede op de vier gemeenten had na de verkiezingen van ontwikkeling ervoor dat de politieke versnippering 2002 meer partijen in de raad dan na die van 1998. evengoed zal aanhouden. Het gaat hier om de Het onderzoek beschrijft ook de gevolgen van trend van tussentijdse afsplitsingen. Uit mijn on- de politieke versnippering, zoals vertraging in het derzoek blijkt dat dit fenomeen, ook wel zetelroof besluitvormingsproces, de toegenomen vergader- genoemd, in de raadsperiode 2002-2006 enorm duur en onzekerheid in het stemgedrag van (col- is gegroeid. Het aantal tussentijdse afsplitsingen lege-)partijen. De bestuurbaarheid van gemeenten is vervijfvoudigd ten opzichte van de vorige raad- is daarmee onder druk komen te staan. speriode (1998-2002). Eén op de vijf gemeenten

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 4 31-01-2006 18:17:49 interventie

in Nederland heeft met één of meer tussentijdse voorzieningen, biedt dit de mogelijkheid om ste- afsplitsing te maken gehad. vige prikkels te plaatsen op individuen. Bovendien Het onderzoek laat zien dat vooral het aandeel biedt het een kader voor het herformuleren van de van lokale en leefbare partijen bij zetelroof enorm ‘normen en waarden’ van de Nederlandse verzor- is. Maar liefst zestig procent van alle tussentijdse gingsstaat. afsplitsingen komt uit deze groep. Aangezien ik Juist vanwege de potentiële kracht van het verwacht dat er wederom een aantal nieuwe par- transactie-instrumentarium is het echter van tijen in de verschillende raden zal verschijnen, belang om goed te doorgronden wat dit denken durf ik wel te voorspellen dat deze trend zich zal behelst. De valkuil van het concept is dat het een voortzetten. Het zou goed zijn als gemeenteraden economisch etiket plakt op wat een juridische prik- ervoor zorgen dat raadsleden die zich afsplitsen kel is. Wie goed kijkt naar bovenstaande voorbeel- daarvoor niet beloond worden in de vorm van twee den ziet dat er in geen enkel geval sprake is van vergoedingen: de eerste vergoeding krijgen zij als een ‘transactie’ en in alle gevallen van overheids- raadslid en de tweede als zelfstandige fractie. Ná 7 dwang. En dat heeft gevolgen voor hoe de inhoud maart kunnen gemeenteraden tegen deze bonus- van de ‘deal’ gewaardeerd moet worden. sen zelf iets ondernemen door hun verordeningen De eerlijkheid van een transactie op de markt op dit punt aan te passen. wordt gewaarborgd door het bestaan van die transactie überhaupt. Immers, als de deal mij niet jean fransman fair lijkt, dan zie ik er simpelweg van af. Maar hoe Voormalig onderzoeker clb moet dat in bovenstaande voorbeelden? Natuurlijk bestaat de optie om af te zien van een uitkering of een komst naar Nederland, maar is dat behalve Transactiepolitiek een theoretische ook een realistische optie? De transacties uit het nieuwe denken worden In het Nederlandse politieke landschap is het gekenmerkt door een vergaande machtsongelijk- transactiedenken aan een imposante opmars be- heid tussen de transactiepartners: een machtige zig. Dit concept, geïntroduceerd door Dik Wolfson overheid en een kwetsbaar individu zonder realis- in de discussie omtrent de wao en door hem uitge- tische exit-opties. Een dergelijk systeem is alleen werkt in de recente wrr-verkenning Transactie als acceptabel als de eerlijkheid van het systeem ex- bestuurlijke vernieuwing, gaat uit van wederkerigheid tern wordt vastgelegd. Daarbij zijn juridische kern- als principieel onderdeel van de relaties binnen de begrippen als proportionaliteit en verwijtbaarheid overheid en tussen de overheid en haar klanten. het geijkte kader. Het bijpassende adagium ‘voor wat, hoort wat’ Impliciet valt in het debat over de nieuwe prik- mag zich inmiddels ondersteund weten door vrij- kels hier en daar wel wat terug te vinden over deze wel het gehele politieke spectrum, inclusief Groen- zaken. Zo kiest Pierre Heijnen in zijn artikel in Links en de PvdA. s&d 2005/11 voor het minimumloon en niet het  Het is te herkennen in beleidsvoorstellen in bijstandsniveau voor degenen die een participa- de sociale zekerheid (Work First), de inburgering tiebaan krijgen en lijkt het rapport-Noten met (inburgeringsplicht) en het onderwijs (verlengen zijn voorstellen rond de markt voor persoonlijke Leerplicht, verplichte maatwerktrajecten) en ook dienstverlening en loonkostenverlaging te mikken op het gebied van ouderschap vallen de eerste op het daadwerkelijk bieden van perspectief aan pleidooien in deze richting te horen (het koppelen degenen die uit de uitkering worden geprikkeld. van de kinderbijslag aan ‘goed’ ouderschap). Een systematische verhouding tot de vraag on- Deze opmars is niet verwonderlijk. In de sociale der welke voorwaarden het steeds verder opvoeren pijler, die van oudsher wordt gekenmerkt door van prikkels ‘fair’ is ontbreekt echter. Juist hier ligt ‘lichte’ beleidsinstrumenten als communicatie en voor linkse partijen een kans om zich te onder-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 5 31-01-2006 18:17:49 interventie

scheiden. Niet door een in potentie effectief instru- tieven, tegenwoordig gaat het vooral over het ment links (of rechts in dit geval) te laten liggen, financieringstekort en de staatsschuld. Op het oog maar wel door in deze voorwaarden net een stapje is die Haagse consensus succesvol geweest. Toen socialer te zijn. Bert de Vries in 1987 met de ‘Bert-norm’ kwam Verplicht inburgeren? Zeker, maar dan wel om de collectieve-uitgavenquote te verlagen van met een participatiegarantie voor hen die aan 66 naar 60% van het nationaal inkomen, werd die hun plicht voldoen. Verplicht deelnemen aan norm door links fel aangevallen. Inmiddels zijn we een reïntegratietraject? Zeker, maar dan wel met al gedaald tot onder de 47%. ­reëel perspectief op een baan. Verplicht op school De PvdA regeerde mee in dertien van de laatste blijven tot je 18e of zelfs 23e? Zeker, maar dan wel vijfentwintig jaar. Was zij een onderdeel van de met gegarandeerde stagemogelijkheden en het Haagse consensus? Onder Paars waren de be- inkomen dat nodig is voor een zelfstandig bestaan. langrijkste politieke gevechten die tussen Gerrit Kinderbijslag koppelen aan goed ouderschap? Zalm en Ad Melkert. Die laatste eiste meer ruimte Prima, maar alleen als dit niet bepaalde groepen voor de publieke sector, met name voor onderwijs onevenredig hard treft. en zorg. Dat was niet alleen een door de PvdA gewenste correctie op de bezuinigingen van de jeroen hoenderkamp kabinetten-Lubbers, het standpunt werd ook ge- Senior-adviseur Radar, bureau voor sociale vraagstukken voed door de overtuiging dat Nederland alleen een top-kenniseconomie kon worden met veel hogere investeringen in onderwijs en onderzoek. Rechtse consensus, Uiteindelijk werd aan publieke sectoren als zorg, onderwijs, milieu en infrastructuur in 2002 een linkse dissident het historische bedrag van 22,5 miljard euro per jaar méér uitgegeven dan in 1994. De PvdA slaagde In s&d 2005/11 beschrijft Thijs Wöltgens de dus in haar opzet. Maar omdat het beleid als ‘Haagse consensus’ die wordt beheerst door gevolg van jaarlijks 10,5 miljard lagere uitgaven steeds weer nieuwe bezuinigingsrondes en aantas- voor sociale zekerheid (door een succesvol parti- tingen van de sociale zekerheid, gemotiveerd met cipatiebeleid) en rente kon worden ingepast in de een reeks van budgettaire normen. Ik begrijp niet Zalm-norm, leek het alsof de politieke strijd Zalm- hoe hij de PvdA in de schoenen kan schuiven dat Melkert onbeslist was geëindigd, of zelfs dat Zalm wij van die consensus moeiteloos onderdeel zijn had gewonnen. In werkelijkheid was het een com- geweest: in feite was het de consensus van rechts promis, een wapenstilstand. Maar een consensus waarmee de PvdA compromissen moest sluiten. was het zeker niet. Tussen de regels door proef ik bij Wöltgens heim- Dat de PvdA niet past in de door De Vries en wee naar een ‘oude’ sociaal-democratische poli- Wöltgens beschreven Haagse consensus bleek nog  tiek — een gevoel dat ik niet deel. duidelijker in de verkiezingsstrijd van 2003 en de Trefzeker legt Wöltgens, deels in navolging van mislukte onderhandelingen tussen cda en PvdA. het uitstekende boek van Bert de Vries, Overmoed en Hoe kan Thijs het vergeten zijn? De formatie brak Onbehagen, bloot dat de laatste decennia het eco- af, nota bene op de dogmatiek van het cda inzake nomische beleid in ons land is gedomineerd door terugdringing van het financieringstekort. Die het idee dat de overheid het centrale economische partij wilde daarvoor miljarden méér bezuinigen probleem is en dat die daarom kleiner moet wor- dan de PvdA — en langs andere wegen boven- den. De hefboom die daarvoor steeds weer wordt dien. Het cda ging veel verder in het besparen op ingezet: bezuinigen en verlaging van de collectieve sociale zekerheid en zorg. De PvdA wenste lasten- lastendruk. Het ene moment was de belastingdruk verzwaringen, bijvoorbeeld via het aftoppen van het aanvalspunt, dan weer de ratio inactieven/ac- de hypotheekrente-aftrek en vergroening van het

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 6 31-01-2006 18:17:49 interventie

belastingstelsel. In tegenstelling tot wat Wöltgens in de energiesector. Het cda liet bij de mislukte beweert, heeft de PvdA nimmer de door het cda formatie van 2003 zien juist door te willen gaan voorgestelde ombuigingsomvang geaccepteerd. met privatisering — van Schiphol, de wao en Met recht toont Wöltgens zich kritisch over de het zorgstelsel. De PvdA wilde de introductie van verabsolutering van macronormen. Toch zou ik het marktelementen in de zorg nadrukkelijk inbedden niet helemaal zonder willen stellen. Normen voor in een publiek stelsel met lagere nominale premies het financieringstekort en de lastendruk fungeren en inkomensafhankelijke financiering. als een uitdrukking van het ‘contract met de kie- Inmiddels staan we op een nieuw kruispunt: zer’. Belangrijker is hoe die doelstellingen worden duidelijk is nu dat de markt het ook niet kan, ten- gerealiseerd: via linkse of rechtse maatregelen. minste niet zonder sterke overheidsregulering en Dát is de kwestie die politieke partijen van elkaar toezichthouders. Gevaren schuilen in hoge trans- onderscheidt en waarin consensus ontbreekt. actiekosten en ontsporingen zoals beursfraude en Waar Wöltgens de ideologische onderbouwing zichzelf verrijkende managers. De ‘markten’ voor van de Haagse consensus analyseert, wijst hij erop energie, pensioenen en zorg laten zien dat consu- dat het inperken van de collectieve sector spoort menten vaak beter in de gaten hebben dan eco- met de christelijk-sociale beginselen van protes- nomen dat gedwongen individuele keuzes via de tanten als premier Balkenende die soevereiniteit in markt tot gekte kunnen leiden: van papierwinkels eigen kring centraal stellen. Zo’n strategie kan ten waaruit niemand wijs wordt tot falende toezicht- koste gaan van de solidariteit met anderen buiten houders, onderinvesteringen en verwaarlozing van die kring. Met Wöltgens zou ik daarom hopen dat publieke belangen. Voortdurend horen we de vvd, de meer katholiek georiënteerde stroming binnen vaak met steun van het cda, pleiten voor doorgaan het cda, die het subsidiariteitsbeginsel aanhangt, op de ingeslagen weg, terwijl de PvdA zich hard aan kracht wint: daarin wordt meer aandacht ge- maakt voor de garantie van publieke belangen. geven aan outsiders en aan een overheid die haar Macronormen en marktwerking, hoezo con­ verantwoordelijkheid neemt. sensus? Maar met alle respect voor de christen-demo- craten, de laatste decennia was toch vooral het ferd crone liberale ideologische denken dominant. Het was Tweede-Kamerlid voor de PvdA vanwege de val van het communisme, het falen van overheidsbureaucratieën en het mislukken van Keynesiaanse conjunctuur-politiek (Mitterand Fatsoen in Frankrijk) dat Reagan, Thatcher en Lubbers de wind in de zeilen kregen met hun stelling dat de Het streven naar een fatsoenlijke samenleving overheid het probleem was, niet de oplossing. Het behoort sinds kort tot de erkende sociaal-demo- was niet alleen de ideologie van links die verloor, cratische beginselen. Aanvankelijk had ik daar links verloor het ook in de praktijk: onze antwoor- moeite mee. Wat is er nou kritisch en progressief  den werkten niet meer. Wöltgens gaat hieraan aan fatsoen? Bovendien leek me de verwijzing naar voorbij. het werk van de Israëlische filosoof Margalit voor Zo kreeg de liberale marktideologie — markt de Nederlandse verhoudingen wat vergezocht. boven overheid — een kans. Het zal Wöltgens toch In The decent society pleit hij voor een overheid die niet zijn ontgaan dat juist de PvdA al onder Paars burgers niet vernedert, met in het achterhoofd de blokkades opwierp tegen doorgeslagen marktwer- wijze waarop Palestijnen door de staat Israël wor- king? Zo hernamen Tineke Netelenbos en Klaas den behandeld. de Vries de publieke zeggenschap over respectie- Met die maat gemeten leek onze overheid mij velijk de ns en de sociale uitvoeringsorganisaties, altijd fatsoenlijk. Daarmee was het begrip fatsoen schrijver dezes blokkeerde blinde privatisering niet echt relevant voor een profilering van een

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 7 31-01-2006 18:17:49 progressieve politiek. Bij mij bleef vooral de associ- bureaucratische competentie om zich een weg te atie hangen met mijn buurman, die ik op zaterdag banen door de formulierenwinkel vol termijnen, met jasje aan en stropdas om wel eens het gras opgaven en digitale formulieren. zie maaien. Ongetwijfeld fatsoenlijk, maar met In de jaren negentig was de sociaal-democratie sociaal-democratische idealen heeft het niets te opvallend bang om voor bevoogdend te worden maken. uitgemaakt. Zij was ervoor om vooral veel verant- Onlangs maakte de Amsterdamse hoofdcom- woordelijkheid ‘terug te geven’ aan de burger. missaris Welten bekend dat zijn dienders er in het Maar hopelijk begrijpen we nu allemaal dat daar vervolg fatsoenlijk uit moeten zien. Wie fatsoen een grens aan zit. Niet iedereen heeft een hbo-op- wil handhaven moet er fatsoenlijk uitzien. Daar zit leiding, niet iedereen is gemakkelijk in staat om de wel iets in: het aanzien van een agent met een lip- nu plots benodigde administratieve handelingen piercing en stoppelbaard valt lastig te rijmen met uit te voeren, laat staan in de goede volgorde. de handhaving van het gezag. Maar met sociaal- Nu zitten mensen met een inkomen op het democratie heeft het allemaal niets van doen. bestaansminimum opgezadeld met schulden van Toch is fatsoen voor links een belangrijk begin- soms tienduizenden euro’s. Niet omdat ze te veel sel geworden. Het gaat dan, net als bij Margalit, hebben besteld uit de Wehkamp-catalogus, zoals niet zozeer om het gedrag van de burger, als wel het cliché het wil, maar omdat de overheid een re- om het optreden van de overheid. Mijn fatsoens- geling heeft veranderd. Soortgelijke situaties drei- principe komt erop neer dat de overheid burgers gen zich voor te doen rond de geïndividualiseerde niet in de problemen mag brengen. Dat principe verplichting om een ziektekostenverzekering af te staat op de tocht. sluiten. Maar ook de eventuele gevolgen van de Neem het voorbeeld van de kinderopvang. Een introductie van marktwerking in het aardgastrans- jaar geleden werd de betaling van de kinderopvang portnet (huishoudens in de kou) kunnen de burger veranderd. Burgers moesten nu zelf de opvang in de problemen gaan brengen. betalen, maar konden hiervoor een bijdrage krij- Een fatsoenlijke overheid brengt haar burgers gen van de werkgever en van de overheid, via de niet in de problemen. Gek genoeg is dat een poli- belastingdienst. Mensen zonder werk verloren het tiek thema geworden. recht op opvang, de ‘sociale plaatsingen’ werden afgeschaft. maarten hajer Een jaar later kunnen we de balans opmaken: Redacteur s&d mensen met een klein inkomen en lage opleiding blijken door deze administratieve verandering lelijk in de problemen te worden gebracht. Wie onzeker werk heeft, kan de facto niet meer op de kinderopvang terugvallen. Geen werk, geen recht  op kinderopvang, geen recht op een bijdrage. Wanneer mensen dan toch hun plaats hebben aan- gehouden (bijvoorbeeld vanwege de opzegtermijn van twee maanden, doordat ze traag waren met het doorgeven van ontslag of omdat ze hoopten snel nieuw werk te vinden) loopt hun schuld snel in de duizenden euro’s per kind. Anderen raken domweg in de problemen om- dat ze door omstandigheden niet voldoen aan de bedachte criteria (buitenlanders, ‘kinderen zonder sofinummer’) of omdat het ze ontbreekt aan de

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 8 31-01-2006 18:17:49 Doorbraak toen en nu ¬ zestig jaar Partij van de Arbeid

De oprichting van de PvdA in 1946 markeerde een historisch moment dat bekend is komen te staan als de Doorbraak: een poging om progressieven van uiteenlopende levensbeschouwelijke signatuur te verenigen in één partij. Herman Noordegraaf beschrijft de omwenteling, de feitelijke betekenis en de actuele relevantie van de Doorbraak: ‘Met het principe van de scheiding tussen kerk en staat moet de PvdA, zonder het los te laten, niet krampachtig omgaan.’

herman noordegraaf

Het is niet gebruikelijk dat op een congres van ste zin lang zou blijven hangen, verwoordde de Partij van de Arbeid een dominee de hoofd- Banning de bezieling van de nieuwe partijfor- toespraak houdt. Toch was dat wat er gebeurde, matie: ‘Wij hebben ons laten leiden door een zestig jaar geleden op het stichtingscongres sterke verantwoordelijkheid: er móést een door- van de PvdA, op 9 februari 1946. De vrijzin- braak komen, er móést een nieuw begin worden nig hervormde predikant dr. W. Banning deed gemaakt, er moest aan ons volk een nieuwe weg dat in zijn hoedanigheid als voorzitter van worden gewezen. Nu wij hier samen de PvdA de studiecommissie politieke partijen van de voorstellen aan ons Nederlandse volk (…) mag ik Nederlandse Volksbeweging, een uit de oorlog het dankbaar uitspreken: er is een doorbraak, er voortgekomen vernieuwingsbeweging die wat wordt een nieuw begin gemaakt, een nieuwe weg de politiek betreft een doorbreking van het voor- wordt geopend. Hier: de Partij van de Arbeid!’ oorlogse verzuilingswezen nastreefde. Maar De dag daarvoor hadden de sdap, de Vrijzin-  dat een dominee dat deed en nog wel in zijn nig-Democratische Bond (vdb) en de Christelijk- persoon was niet toevallig en was tekenend voor Democratische Unie (cdu) besloten zich op te het nieuwe begin dat de nieuwe partij beoogde heffen en op te gaan in de nieuwe partij. Voorts te zijn. traden toe onder meer een groep uit de Christe- In zijn slotwoorden, waarvan vooral de laat- lijk Historische Unie (chu) en een van rooms- katholieken rond het katholieke verzetsblad Over de auteur Herman Noordegraaf is socioloog en Christofoor. theoloog. Hij is voorzitter van het Trefpunt van Socia- Waar lag nu dat nieuwe in, dat wordt aange- lisme en Levensovertuiging in de Partij van de Arbeid. duid met dat woord ‘doorbraak’? De ‘doorbraak- Noten zie pagina 15 formule’, die ik verderop nader zal toelichten,

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 9 31-01-2006 18:17:50 Herman Noordegraaf Doorbraak toen en nu — zestig jaar Partij van de Arbeid

beoogde de politieke verzuiling te doorbreken overnam. Impliciet speelde echter wel degelijk door de relatie tussen partij en levensbeschou- het historisch materialisme een levensbeschou- wing anders te formuleren en vorm te geven dan welijke rol door de daarin vervatte visie op de én in de sdap én in de confessionele partijen ontwikkeling van de geschiedenis en de rol van gebeurd was. de arbeidersklasse. Waarschijnlijk hebben twee redenen een rol gespeeld bij deze officieel neutrale opstel- sdap en kerk en godsdienst ling. Er was de strategische overweging dat als Bekend is de uitspraak van Marx dat godsdienst de sdap aan invloed wilde winnen, zij ook de opium van het volk is. Godsdienst werd door protestants-christelijke en rooms-katholieke ar- hem ¬ evenals politiek, recht, cultuur, enzo- beiders moest zien te bereiken. Ten tweede gold voort ¬ gezien als een afgeleide van de sociaal- het principe van de geestelijke vrijheid. Deze lijn economische verhoudingen. De keuze voor werd ook als officiële partijlijn vastgehouden in het socialisme was geen morele keuze, maar reacties op verzoeken van de vrijdenkersvereni- vloeide voort uit inzicht in de sociaal-econo- ging De Dageraad om kerk en godsdienst te be- mische verhoudingen. Een weerslag van deze strijden, omdat deze obstakels waren op de weg opvatting vinden we in het eerste programma van de vooruitgang. In een motie aangenomen van de sdap, dat van 1895, als gesproken wordt op het partijcongres van 1897 sprak de partij uit over arbeiders die tot bewustzijn van hun taak dat het socialisme alle arbeiders ongeacht hun in de klassenstrijd zijn gekomen. Opvallend is geloof kon omvatten. Zij hadden immers de- dat we de uitdrukking ‘godsdienst is een privé- zelfde economische belangen. zaak’ niet letterlijk terugvinden, terwijl we deze wel aantreffen in het programma van Gotha (1875) en Erfurt (1891) van de Duitse sociaal- Men zou kunnen zeggen: was voor democratie. Dit laatste programma was het referentieka- de confessionelen de godsdienstige der geweest voor het programma van de sdap. Vanuit deze opvatting wilde men, evenals de antithese het belangrijkst, voor de liberalen, de scheiding tussen kerk en staat door- sdap was dat de sociale voeren en de invloed van de kerk op het open- bare leven en de bevoorrechting van de kerk beëindigen. Zoals het in het Erfurter programa Met dat alles was er onmiskenbaar ruimte stond (in de Nederlandse vertaling van 1901): binnen de partij voor degenen die zich op hun ‘De godsdienst wordt privaatzaak. Geen staats- godsdienstige overtuiging beriepen. Maar gelden worden meer besteed voor kerkelijke tegelijkertijd bestond er een groot verschil in 10 en godsdienstige doeleinden. De kerkelijke en geestessfeer tussen de sdap en godsdienstige godsdienstige gemeenschappen zijn als private kringen. En dat werd stevig gevoed door kerken gemeenschappen te beschouwen, die haar aan- en kerkelijke leidslieden. Abraham Kuyper, de gelegenheden geheel zelfstandig regelen.’ leider van het gereformeerde volksdeel procla- In het sdap-programma wordt kort en meerde een antithese tussen de ware gelovigen krachtig gesteld ‘scheiding van kerk en staat’. en niet-gelovigen en wierp deze gedachte on- De partij sprak zich als zodanig niet uit over verkort ook in de politieke strijd. In navolging godsdienst, wat impliceerde dat zij in dit opzicht van de pauselijke encyclieken veroordeelde de neutraal wilde zijn. Dit betekende ook dat zij het rooms-katholieke kerk scherp het socialisme militante atheïsme van het vroege socialisme, vanwege zijn revolutionaire, op de klassenstrijd mede omdat dit anarchistisch van aard was, niet gebaseerde, inzet en ongodsdienstig karakter.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 10 31-01-2006 18:17:50 Herman Noordegraaf Doorbraak toen en nu — zestig jaar Partij van de Arbeid

Men zou kunnen zeggen: was voor de confes- Binnen de vereniging was er een afzonderlijk sionelen de godsdienstige antithese het belang- werkverband dat zich op de arbeiders richtte, rijkst, voor de sdap was dat de sociale. de Arbeidersgemeenschap der Woodbrookers (de ag), die in de jaren dertig eigen centra kreeg in Bentveld en Kortehemmen. Met de ag was religieus-socialisme Banning in het bijzonder verbonden. In de jaren Een kleine minderheid binnen de kerken dertig werd hij partijbestuurslid. Een belangrijk weigerde zich bij het volkomen antithetische medium dat Banning ter beschikking had was ‘christen óf socialist’ neer te leggen. De eerste De Blijde Wereld, waarvan hij vanaf 1926 redactie- georganiseerde beweging van christenen die lid was en dat in 1932 de naam Tijd en Taak kreeg voor het socialisme kozen vormde een groep van (de oorspronkelijke naam was nu toch wel te vrijzinnig hervormde predikanten in Friesland idyllisch!). rondom het blad De Blijde Wereld, dat in 1902 voor het eerst verscheen. Zij sloten zich na enige tijd aan bij de sdap. De ‘rode dominees’ wilden binnen Deze ‘rode dominees’ wilden binnen kerken en de partij opkomen voor het goed recht van de kerken en de partij opkomen voor formule ‘christen én socialist’. Uitdrukkelijk wil- het goed recht van de formule den zij de partij niet op confessionele grondslag plaatsen. Zij wilden zich solidariseren met de ‘christen én socialist’ arbeidersklasse op grond van bijbelse motieven als gerechtigheid (dat een keuze inhield voor armen en verdrukten). Hoewel zij veel van de Vanuit zijn religieus-socialistische inzichten socialistische maatschappij-analyse overnamen, heeft Banning een belangrijke bijdrage geleverd was hun socialisme toch een ander gekleurd aan de heroriëntatie van de sdap. Hij had het socialisme dan dat van aanhangers van het werk van Marx grondig bestudeerd en onder- historisch materialisme. Dat kwam goed tot uit- kende het belang ervan. Het had het vertrapte drukking in een discussie bij de herziening van proletariaat een perspectief geboden. Voorts het partijprogramma. De marxist Van der Goes deelde hij het inzicht dat grondige analyse van stond met betrekking tot het kapitalisme een de samenleving noodzakelijk was voor adequaat formulering voor waarin werd uitgesproken dat politiek handelen. Maar bij het socialisme ging dit ‘economisch verouderd en daarom zedelijk het ten diepste om een levensbeschouwelijk- veroordeeld’ was. Met succes verzette de Blijde morele keuze. Het historisch materialisme was Wereld-dominee J.A. Bruins zich tegen het in zijn dogmatische vorm wetenschappelijk niet woordje ‘daarom’. Daarmee was de mogelijkheid houdbaar. Bovendien wilde Banning het bereik opengehouden dat leden op morele gronden het van de sdap verbreden: deze moest niet alleen 11 kapitalisme veroordeelden. arbeiders aantrekken, maar ook andere sociale De voorman van het religieus-socialisme zou groepen. Juist door te beklemtonen dat het om W. Banning (1888-1971) worden. Na een predi- een morele keuze ging, die belangen oversteeg, kantschap was hij werkzaam als directeur van de konden ook die andere groepen aangesproken Vereeniging Woodbrookers in Nederland, dat in worden. Voorts konden zo ook mensen die op haar centrum te Barchem religieus georiënteerd confessionele partijen stemden, bereikt worden. vormingswerk organiseerde dat zich kenmerkte Dit alles was strategisch van groot belang: de door de methode van de dialoog met het oog op sdap kreeg maar een minderheid van de kiezers religieuze en culturele ontwikkeling en de ver- achter zich en bevond zich in een isolement. sterking van maatschappelijke betrokkenheid. Verdieping en verbreding ¬ daar ging het Ban-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 11 31-01-2006 18:17:50 Herman Noordegraaf Doorbraak toen en nu — zestig jaar Partij van de Arbeid

ning om. Een eerste vrucht van zijn inzet en die wing en moraal van wezenlijk belang waren van anderen was de heroriëntatie die het partij- voor het democratisch socialisme. Wat waren programma van 1937 te zien gaf door expliciet hiervan de implicaties? morele motieven te noemen als grondslag voor > Een expliciete formulering van grondslagen en het socialisme. doeleinden van het democratisch-socialisme, In de jaren dertig organiseerde Banning op ook in morele termen (zoals sociale gerechtig- de Woodbrookerscentra ontmoetingen tussen heid en vrijheid). mensen uit verschillende levensbeschouwelijke > Een verwerping van confessionele partijvor- kringen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam ming, maar ook van de in de sdap heersende er een nieuwe dynamiek op gang, toen in een gedachte van godsdienst als privézaak. Dat wat mensen ten diepste drijft en wezenlijk voor hen is, moet ook binnen de partij tot gelding Aan de Doorbraak lag de over­ kunnen komen. In het eerste beginselpro- gram, dat van 1947, werd dat geformuleerd in tuiging ten grondslag dat levens­ artikel 35. Vanwege het belang daarvan citeer ik het integraal: ‘De Partij staat open voor beschouwing en moraal van personen van zeer verschillende levensover- wezenlijk belang waren voor het tuiging, die instemmen met haar beginsel- program. Zij erkent het innig verband tussen democratisch socialisme levensovertuiging en politiek inzicht en waardeert het in haar leden, als zij dit verband ook in hun arbeid voor de Partij duidelijk doen mate die nog niet eerder was vertoond in het blijken. Zij verwerpt echter principieel, en voor verzet en de gijzelaarskampen gesprekken tus- de tegenwoordige verhoudingen in Nederland sen personen uit de rooms-katholieke, protes- ook practisch, de organisatie van het politieke tants-christelijke, socialistische en progressief- partijleven op de grondslag van een godsdien- liberale elites plaatsvonden over de vernieuwing stige belijdenis (antithese).’ van Nederland na de oorlog. Daarbij lag uiter- > Expliciete erkenning van het recht van kerken aard ook de ontreddering van de crisisjaren nog om ‘ter wille van het geestelijk en zedelijk heil vers in het geheugen, toen de regering-Colijn van het volk, hun woord te spreken met be- een in wezen conservatief kapitalistisch beleid trekking tot het staatkundig en maatschappe- voerde. Die ontreddering mocht nooit meer lijk leven’ (artikel 34). Scheiding tussen kerk en terugkeren. Daarom zouden conservatieve en staat impliceert dus niet dat kerken zich niet in progressieve christenen niet in één politieke het publieke domein zouden mogen begeven. partij moeten blijven, maar zouden progressie- > De partij verwierp de gedachte dat de staat 12 ven ook bij verschil in levensbeschouwing zich op de grondslag van een kerkelijke belijdenis in één partij moeten verenigen om zo politieke moest staan (zoals in bepaalde theocratische machtsvorming, die zich richtte op constructief opvattingen werd bepleit), maar deze diende beleid, mogelijk te maken. zich wel mede verantwoordelijk te stellen ‘voor het beste geestelijk erfgoed van ons volk’ en was zelf gebonden aan zedelijke normen de doorbraak-gedachte (zie artikel 23). De Doorbraak is niet te begrijpen zonder deze De Doorbraak was met dit alles een princi- kort aangeduide historische achtergrond en de pieel en een strategisch concept in de context context van de eerste naoorlogse jaren. Eraan ten van het verzuilde Nederland. Daarbij kwamen grondslag lag de overtuiging dat levensbeschou- heel verschillende culturen bij elkaar. Om het

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 12 31-01-2006 18:17:50 Herman Noordegraaf Doorbraak toen en nu — zestig jaar Partij van de Arbeid

beeldend uit te drukken: sommige mensen dat de Doorbraak het mogelijk heeft gemaakt zongen de Internationale, anderen psalmen en voor die mensen uit confessionele kring die weer anderen gregoriaans. De doordenking van een progressieve politiek voorstonden om de dat ‘innig verband tussen levensovertuiging overstap naar de PvdA te maken. Voor wie niet en politiek inzicht’ kreeg vooral gestalte in de uit die kringen afkomstig is, is nauwelijks meer zogeheten werkgemeenschappen, te weten de invoelbaar hoe diep de antithese ook innerlijk Katholieke Werkgemeenschap (kwg), de Protes- bij mensen erin zat! De vraag of een christen lid tants-Christelijke Werkgemeenschap (pcwg) kon zijn van de PvdA was in die tijd niet voor en de Humanistische Werkgemeenschap (hw). niets een veel besproken thema. Dankzij de Daarnaast werkten de werkgemeenschappen Doorbraak kreeg de PvdA ook een breder recrute- naar buiten toe door propaganda en actie. Ze ringsveld voor haar volksvertegenwoordigers en werden door de partij gefaciliteerd met subsi- bestuurders. We kunnen denken aan mensen als dies, spreektijd op het congres en dergelijke. P. Lieftinck, G.E. van Walsum, A.A. van Rhijn, G. Ruygers, J. Willems, Sj. Tans en nog vele anderen. De grootste betekenis van de Doorbraak is feitelijke betekenis van de doorbraak geweest dat zij het confessionele partijmodel Wat is naast de principiële nu de feitelijke bete- fundamenteel ter discussie heeft gesteld.1 De kenis geweest van de Doorbraak? In electoraal vanzelfsprekendheid hiervan kwam in het opzicht bleef de betekenis beperkt. De eerste gedrang. De confessionele partijen moesten naoorlogse verkiezingen, die van 1946, vormden nadrukkelijker argumenteren en konden alleen een grote teleurstelling: de PvdA haalde minder al vanwege het feit dat overtuigde en meele- zetels ¬ 29 stuks ¬ dan haar drie voorgangers, vende kerkleden deel uitmaakten van de PvdA terwijl de confessionele partijen hun kiezers- deze niet meer zo eenvoudig als ‘onchristelijk’ in de ban doen. De Doorbraak vormde een zeer heftig strijdpunt bij de verkiezingen van 1952 en De grootste betekenis van de 1956. De reacties vanuit de gereformeerde en de rooms-katholieke wereld waren fel. De Gerefor- Doorbraak is geweest dat zij meerde Synode wees in 1946 uitdrukkelijk het het confessionele partijmodel lidmaatschap van haar leden van niet-confessio- nele organisaties af. Tekenend is dat een theolo- fundamenteel ter discussie heeft gisch kandidaat die sympathiseerde met de PvdA niet tot het predikantsambt werd toegelaten.2 gesteld Mensen in het bijzonder onderwijs konden pro- blemen krijgen. aandeel behielden. Wel steeg het stemmental Veel deining veroorzaakte het Bisschoppelijk op de PvdA in 1952 en 1956 (toen zij de grootste Mandement uit 1954, De Katholiek in het openbare 13 partij werd). Vooral in het zuiden won de PvdA leven van deze tijd, waarin de rooms-katholieke ten koste van de kvp. Pas in de jaren zestig begon bisschoppen het lidmaatschap van socialistische echter de leegloop van de confessionele partijen. verenigingen en het bezoeken van vergaderin- Voor zover deze naar de PvdA plaatsvond, had dit gen ongeoorloofd noemden, evenals het lezen voor velen eerder te maken met ontkerkelijking van de socialistische pers en het luisteren naar en afname van de betekenis van het christelijk de v. a.r. a. ¬ dit alles op straffe van de zwaar- geloof voor het individuele leven, dan met een ste sancties die er waren: het weigeren van de bewuste keuze voortvloeiend uit de godsdien- sacramenten en van een kerkelijke begrafenis. stige overtuiging, zoals beoogd in de Doorbraak. Wat betreft het lidmaatschap van de PvdA was de Aan dit alles moet echter worden toegevoegd opstelling iets terughoudender. De bisschoppen

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 13 31-01-2006 18:17:51 Herman Noordegraaf Doorbraak toen en nu — zestig jaar Partij van de Arbeid

vroegen de leden persoonlijk in geweten ernstig was de Doorbraak niet meer nodig. Wat betreft na te gaan of zij de verantwoordelijkheid van het principiële aspect: voor een nieuwe genera- zo’n steun konden dragen. Daarmee bracht zij tie, die de pijn en opoffering van ‘Doorbrekers’ de leden van de kwg in grote problemen. Deze niet had meegemaakt, was met de secularisering hielden echter hun rug recht.3 en het zich willen ontdoen van de knellende Binnen de Nederlandse Hervormde Kerk banden van kerk en godsdienst de principiële lagen de zaken anders. In deze pluriforme kerk, kern van de Doorbraak niet van belang of zelfs te die leden van zeer orthodox tot zeer vrijzinnig verwerpen. De werkgemeenschappen leken te omvatte, was het nooit tot veroordeling geko- behoren tot een voorbije tijd, die van de opbouw men van leden die lid waren van socialistische of van de verzorgingsstaat met haar consensuspoli- zelfs communistische partijen. De vrijzinnigen tiek. Ze hadden uitgediend en werden in de loop waren wat politieke overtuiging betreft liberaal van de jaren zestig opgeheven. of socialist. Onder invloed van de theologie van Karl Barth koos nu ook een deel van de ortho- doxe leden voor het socialisme. Deze kerk kwam De PvdA moet niet het Franse na 1945 tot een actieve deelname aan het pu- blieke debat door middel van kanselboodschap- model van het weren van de religie pen, herderlijke schrijvens, conferenties en der- uit het publieke domein hanteren, gelijke zonder zich te binden aan confessionele partijvorming. ‘Wij menen (…) met nadruk te maar het model van de ‘actieve moeten stellen, dat het beginsel, dat christenen pluriformiteit’ zich op alle terreinen des levens in afzonderlijke organisaties dienen te verenigen, niet als een volstrekte en te allen tijde geldende toepassing Wel zagen latere partijvoorzitters als Ien van van het gebod Gods mag worden beschouwd.’, den Heuvel en Max van den Berg het belang van zo stond geschreven in het destijds eveneens levensbeschouwelijke bezinning. Dat leidde na geruchtmakende Herderlijk schrijven van de Ge- enige tussenformaties begin jaren tachtig tot de nerale Synode van de Nederlandse Hervormde oprichting van het Trefpunt van Socialisme en Kerk Christen-zijn in de Nederlandse samenleving.4 Levensovertuiging als officieel adviesorgaan van Daarbij wees de Synode ook op het ‘euvel de partij. Dit had en heeft echter niet de draag- der vereenzelviging’, waarbij een bepaald poli- wijdte van de vroegere werkgemeenschappen. tiek gezichtspunt vereenzelvigd werd met de Bevat de Doorbraak in al haar tijdgebonden- gehoorzaamheid aan Christus, terwijl daarbij heid nu nog een kern die actueel is in deze tijd ook allerlei menselijke factoren een rol spelen. die radicaal verschilt van die eerste naoorlogse Het spreken over ‘christelijke politiek’ is daarom periode, maar waarin religie nationaal en inter- 14 altijd een hachelijke zaak.5 nationaal weer volop op de politieke en maat- schappelijke agenda staan? De Doorbraak-gedachte is voor onze gehele actualiteit samenleving van belang vanwege de vraag hoe De Doorbraak-beweging verliep. Nader on- in een pluriforme samenleving een vreedzaam derzoek en analyse moeten hier meer licht op en rechtvaardig samenleven mogelijk gemaakt werpen. De Doorbraak had, zoals gezegd, een kan worden. Dit is te illustreren aan de hand principiële en een strategische component. van de ontwikkeling in inzichten van de filosoof Wat betreft de strategische component: vanaf John Rawls: zette hij in zijn inmiddels klassieke de jaren zestig voltrok zich een sterke deconfes- werk A Theory of Justice (1971) religie tussen haak- sionalisering in de samenleving. Zo beschouwd jes, vanuit het inzicht dat levensbeschouwing

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 14 31-01-2006 18:17:51 Herman Noordegraaf Doorbraak toen en nu — zestig jaar Partij van de Arbeid

fundamenteel is voor mensen betrok hij religie niet het Franse model van het weren van de later nadrukkelijk in zijn beschouwingen en religie uit het publieke domein hanteren, maar pleitte hij voor een ‘overlapping consensus’: van- het model van de ‘actieve pluriformiteit’: zonder uit verschillende fundamentele overtuigingen bevoorrechting van één specifieke levensbe- kunnen mensen basisprincipes van bijvoorbeeld schouwelijke groepering, voorwaarden helpen de rechtsstaat onderschrijven en ook wat betreft scheppen voor levensbeschouwelijke groeperin- het praktisch beleid tot overeenstemming ko- gen en instituties om binnen de grenzen van de men. De door de dissidente rooms-katholieke democratische rechtsstaat present te zijn in het theoloog Hans K∑ng voorgestane beweging voor publieke domein. een ‘Weltethos’ is een ander voorbeeld: het ko- De PvdA erkent ook in haar functioneren als men tot overeenstemming over fundamentele partij de intrinsieke betekenis van religie. Zij morele gezichtspunten, waarbij een ieder zijn zou bijvoorbeeld moeten laten zien aan moslims eigen levensbeschouwelijke overtuiging niet dat zij, als zij zich met de politieke beginselen en hoeft op te geven. Ontmoeting en dialoog, die het praktisch beleid kunnen verenigen, ook als kritisch kan en moet zijn, zijn hierbij onont- moslim welkom zijn. Nadat in het beginselpro- beerlijk. gramma van 1977 vrijwel elke verwijzing naar Met het principe van de scheiding tussen levensbeschouwing was verdwenen, is er in het kerk en staat moet de PvdA, zonder het los te Beginselenmanifest uit 2005 weer een passage laten, niet krampachtig omgaan. Zij zou de deel- daarover opgenomen: ‘Sociaal-democratische name van levensbeschouwelijke instituties aan idealen binden en inspireren mensen met de het publieke debat moeten verwelkomen. Deze meest uiteenlopende achtergronden en levens- bijdragen hebben op zich geen meerwaarde bo- overtuiging al meer dan een eeuw. De Partij van ven die van andere groepen, maar zullen op hun de Arbeid wil al deze mensen mobiliseren en inhoudelijke merites moeten worden beoor- een plek bieden van waaruit zij zich voor hun deeld. Ook zal zij oog moeten hebben voor maat- idealen kunnen inzetten, binnen en buiten de schappelijke activiteiten van kerken (inclusief politiek maar altijd langs democratische weg.’6 de migrantenkerken), humanistische beweging, Aan dit streven zou een actieve invulling gege- islamitische groeperingen, enzovoort. Zij moet ven moeten worden.

Noten Sjeng Tans: Annemieke Klijn, predikant van zijn hervormde Onze man uit Maastricht Sjeng gemeente hem vroeg om ouder- 1 Ik deel hier de analyse van Tans 1912/1993. Een biografie, Nij- ling te worden. De kerkenraad James C. Kennedy in zijn Nieuw megen 2001. had na langdurige, moeizame Babylon in aanbouw. Nederland in 4 Herderlijk schrijven van de discussie zijn voorstel om hem de jaren zestig, Amsterdam/Mep- Generale Synode van de Ne- te vragen aanvaard ‘ondanks 15 pel 1999 (derde druk), pp. 30 derlandse Hervormde Kerk het feit dat ik socialist was.’ Dit e.v.. Christen-zijn in de Nederlandse griefde hem diep (P.R. Stoffelen, 2 G. Dekker, De stille revolutie. De samenleving, ’s Gravenhage 1955, ‘Geloof en politiek’, in: Herman ontwikkeling van de Gereformeerde p. 29. Noordegraaf (red.), Geloof en po­ Kerken in Nederland tussen 1950 5 Dit wil niet zeggen dat dit plaat- litieke keuze, ’s Gravenhage 1986, en 1990, pp. 167/168. selijk niet heel anders kon lig- pp. 73-81; zie i.h.b. pp. 74/75). 3 Wat rooms-katholieke leden gen. Zo vertelt Piet Stoffelen, ja- 6 Beginselmanifest Partij van de Ar­ van de PvdA hebben moeten renlang Kamerlid voor de PvdA beid, 29 jan 2005, par. 1.4. doormaken, is goed te lezen in en belijdend lid van de Neder- de biografie van één van hen, landse Hervormde Kerk, dat de

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 15 31-01-2006 18:17:51 Cultuurpolitiek

In de Partij van de Arbeid begint het debat over cultuurpolitiek weer op gang te komen. De Tweede-Kamerfractie bracht een nota uit (De kracht van kunst) en het nieuwe Jaarboek van de wbs belicht het thema in al zijn schakeringen. In dit nummer van s&d beargumenteert Hedy d’Ancona waarom de sociaal-democratie het niet zonder het ‘oude’ ideaal van cultuurparticipatie kan stellen (‘Je kunt je van het probleem afmaken door het onderscheid tussen hoge en lage cultuur niet opportuun te verklaren. (…) Maar dat zijn flauwe trucs.’).Michiel Schwarz keert zich tegen de neiging om cultuurpolitiek tot kunstbeleid te versmallen. Cyrille Offermans, tot slot, houdt een pleidooi voor een progressief beschavingsoffensief. Hij onderscheidt drie vereisten voor deelname aan

16 het moderne kunstleven, namelijk ‘geld, tijd en een behoorlijke opleiding. Als aan een of twee van die voorwaarden niet wordt voldaan, is men gedoemd buitenstaander te blijven’.

s & d 1/2 | 2006 foto jan boeve | hollandse hoogte

S&D1_2-2006.indd 16 31-01-2006 18:17:52 17

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 17 31-01-2006 18:17:52 Cultuurpolitiek (1) De mens uit de massa redden

hedy d’ancona

Dat de politiek er in dit land de afgelopen de- relevante ¬ afspraken bij formatiebesprekin- cennia niet in is geslaagd om naast inkomen gen op lokaal en landelijk niveau. en kennis ook de deelname aan cultuuruitin- gen wat eerlijker over de bevolking te spreiden, depolitisering van het cultuurbeleid is een ¬ vooral voor sociaal-democraten ¬ beschamende constatering. Temeer, omdat het Dat de sociaal-democratie zich van oudsher een toch al bevoorrechte elite is die van het ge- heeft bekommerd om dit beleidsterrein, is van- subsidieerde cultuuraanbod profiteert. zelfsprekend. De verheffing van de arbeidende Het is daarom goed dat we het debat rond bevolking omvatte altijd meer dan een eerlijker cultuurbeleid revitaliseren. Om te beginnen beloning en verbetering van de arbeidsomstan- presenteerden de Tweede-Kamerleden Jet Bus- digheden. Zinvolle besteding van de vrije tijd semaker en John Leerdam een nota over dit door te leren genieten van cultuuruitingen, zelf onderwerp, onder de titel De kracht van kunst.1 toneel te spelen of te musiceren, jezelf te ont- Daarna verscheen het Jaarboek2 van de wbs, wikkelen; die immateriële behoeftebevrediging geheel gewijd aan cultuurpolitiek, en nu dus dit werd in de Arbeidersbeweging gepropageerd themanummer van s&d. en uitgedragen door wethouders als Boekman Men kan de volgorde van deze publicaties en Wibaut. En zo meende ook de eerste cultuur- niet zo logisch vinden; de toon van de fractie- minister, de PvdA’er Gerardus van der Leeuw, nota heeft al dat gebiedende van een hoofdstuk dat cultuurbeleid ertoe diende ‘om de morele uit een verkiezingsprogramma, terwijl in het oorlogsschade te herstellen’. Een slogan waaruit Jaarboek wordt geprobeerd om een aantal vra- de overtuiging spreekt dat cultuurbeleving won- gen te beantwoorden die rijzen als men staats- den heelt, je tot een beter mens maakt. zorg voor de cultuur noodzakelijk acht ¬ vragen Daarom moest niet alleen de productie van die resulteren in vaak boeiende analyses, bouw- cultuur worden gesubsidieerd, maar moest cul- 18 stenen voor een programma eigenlijk. tuur ook toegankelijk worden gemaakt voor Maar hoe dan ook, de actuele aandacht voor zo veel mogelijk mensen, door geografische het onderwerp is de moeite waard en zal hope- spreiding en door educatie. Over hetgeen wel of lijk uitmonden in ¬ voor sociaal-democraten geen staatssteun verdiende had Van der Leeuw uitgesproken opvattingen. Hij bepleitte daarom Over de auteur Hedy d’Ancona is voorzitter van een een forse verhoging van het budget van 2,5 naar aantal culturele instellingen, waaronder het Amster- 10 miljoen gulden en vergaande bevoegdheden damse Fonds voor de Kunst. Van 1989 tot 1994 was voor een kunststichting naar Brits model om dat zij minister van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur geld te besteden. Hij ontbeerde echter de steun (wvc). van zijn partijgenoot Liefinck om het eerste te Noten zie pagina 22 realiseren, terwijl zijn overige collega’s weinig

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 18 31-01-2006 18:17:52 Cultuurpolitiek Hedy d’Ancona De mens uit de massa redden

zagen in een Arts Council, waardoor Van der Boekman ten grondslag. Het ging hem om een Leeuw al vrij spoedig het veld moest ruimen. rechtvaardiger verdeling en een grotere toe- In de jaren daarna werd de cultuurporte- gankelijkheid van cultuuruitingen. Het waren feuille meestal beheerd door christen-democra- ideeën die door de andere grote partijen werden ten, een reeks die alleen even werd onderbroken overgenomen en vertaald in geografische ter- door Vrolijk (PvdA) en Van Doorn (ppr). Maar men. Vandaar dat de gesubsidieerde theaterge- veel maakte dat niet uit. Het algemeen onder- zelschappen de verplichting kregen om hun pro- schreven idee in de jaren ’60 en ’70 was dat ducties elders in het land te vertonen, dat bijna kunst maatschappelijk relevant moest zijn, in iedere regio zijn eigen symfonieorkest verwierf dienst moest staan van de samenleving. De re- en in het geval van onderbedeling werd gecom- aliteit was echter dat die opvattingen absoluut penseerd met een festival. geen betekenis hadden bij de beoordeling van Maar die poging om cultuur zo eerlijk moge- kunstuitingen. De Raad voor de Kunst, die in lijk te distribueren had niet het beoogde effect. 1947 in het leven was geroepen om de minister Profijt van de overheid, zeker als het om cultuur- gevraagd en ongevraagd te adviseren over de consumptie gaat, hebben vooral de hogere inko- toedeling van subsidies, hechtte in haar oordeel mensgroepen. vooral waarde aan ‘vernieuwend elan’. En zo groeide de afstand tussen een kunstminnende staatszorg voor cultuur elite en het grote publiek. De kunst zong zich ¬ ongeacht wat ministers ventileerden ¬ los van Nog afgezien van de door Riezenkamp en Van de samenleving. Klink geconstateerde depolitisering is het Ne- Namens welke politieke partij de betreffende derlandse cultuurbeleid ook geanonimiseerd. bewindspersoon sprak, maakte weinig verschil. De eerbiediging van het zogenaamde Thorbec- Jan Riezenkamp en Pim van Klink beschrijven in kiaanse principe waardoor de kwaliteitsbeoor- het wbs Jaarboek hoe de depolitisering van het deling niet aan politici maar aan deskundigen cultuurbeleid zich voltrok. Er bestonden nauwe- wordt overgelaten, maakt dat het debat over lijks aanwijsbare verschillen op het gebied van cultuur hier nagenoeg ontbreekt. Daarbij ver- inhoudelijke doelstellingen: ‘De participatie- geet ik maar even de enigszins ontluisterende doelstelling, van oudsher een sociaal-democra- vertoning die zich eens in de vier jaar afspeelt als tisch speerpunt, is voor het eerst door de chris- de subsidies worden verdeeld. Natuurlijk vind ik ten-democraat Elco Brinkman in het epicentrum niet dat Tweede-Kamerleden zich met die kwa- van het kunstbeleid geplaatst, alvorens de liteitsbeoordeling zouden moeten bezighouden sociaal-democrate Hedy d’Ancona het tot hoofd- (de enige keer dat dat gebeurde, sneuvelde het doelstelling van haar beleid verklaarde. PvdA- geschenk van het Cultuurdepartement ter ge- staatssecretaris Van der Ploeg startte in 2001 legenheid van de nieuwbouw van de Tweede een ambitieus Actieplan Cultuurbereik, maar de Kamer ¬ een beeld van Kounellis ¬ om plaats 19 bouwstenen daarvoor waren aangedragen door te maken voor een gevaarloze decoratie van het zijn voorganger Nuis en die is van links-liberale plaveisel). Maar wat zou het voor een levendige signatuur. Kunst lijkt, vergelijkbaar met ontwik- discussie goed zijn als beoordelaars in het open- kelingssamenwerking, een soort graadmeter baar hun keuzes duidelijk zouden maken, als voor beschaving in de politieke arena te zijn ze herkenbare personen zouden zijn die op die geworden: niemand waagt het er een kritische keuzes zouden kunnen worden aangesproken. beschouwing aan te wijden en iedereen is van Toch is noch het gedepolitiseerde noch het mening dat er meer geld voor moet komen.’3 anonieme karakter van de Nederlandse cultuur- Maar aan die eensgezindheid ligt wel het ge- politiek door de jaren heen, een afdoende reden dachtegoed van de sociaal-democraat Emanuel voor het ontstaan van een culturele elite ¬ geen

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 19 31-01-2006 18:17:52 Cultuurpolitiek Hedy d’Ancona De mens uit de massa redden

volledige verklaring dat het tot nu toe niet is sturingsmodel, om vormkwesties. Staatssecre- gelukt ‘die herrliche Leistungen der Kunst, den taris Van der Laan geeft niemand het gevoel dat Massen zug∂nglich zu machen’.4 cultuur noodzakelijk is en bedient zich van slo- ‘De Staatszorg voor de cultuur is ingegeven gans als: ‘Elke culturele uiting heeft haar eigen door de opdracht de mens uit de massa te red- waarde; een amateurgezelschap heeft een heel den’, aldus een citaat uit een PvdA-notitie uit de andere functie dan het Concertgebouworkest, jaren ’50 ¬ behoorlijk gedateerd, uit een pathe- maar voor mij zijn ze even belangrijk.’7 Tja, daar tisch repertoire dat weinigen nog zal overtuigen. kun je even weinig mee als met uitspraken over Aan de andere kant lijkt het in deze tijd die door- de ‘saaiheid van musea’. desemd is van events, hypes en massavermaak Gevaarlijker dan dit soort nikserigheid is de een adequate opwekking om gemeenschapsgeld door Van der Laan ingezette uitverkoop van de in cultuur te investeren. publieke omroep. Want als er niet meer wordt Ook in het Jaarboek van de wbs wordt, in de stilgestaan bij het waarom van cultuurpolitiek bijdrage van Hans Blokland, de cultuurpolitieke en als er vervolgens zo onnadenkend wordt opdracht van de sociaal-democratie benaderd omgesprongen met een zo belangrijk distri- vanuit de betekenis voor het individu, dat daar- butiekanaal voor cultuur, dan ondermijn je de door tevens de mogelijkheid krijgt om samen legitimatie om daar blijvend gemeenschapsgeld met anderen een lotsbestemming te omschrij- ven en na te streven.5 Joop Doorman gebruikt voor een soortgelijke redenering recente be- De eerbiediging van het ‘Thorbec­ vindingen uit de neurologie. Volgens hem zijn kunstzinnige ervaring en vorming essentieel kiaanse’ principe waardoor de voor de ontwikkeling van sociale vermogens, zoals inleving en compassie.6 kwaliteitsbeoordeling niet aan Maar de noodzaak van overheidsinterven- politici maar aan deskundigen tie op dit terrein wordt niet alleen ingegeven door de betekenis ervan voor mensen, alleen wordt overgelaten, maakt dat het of in relatie met anderen. Cultuur wordt ook beschouwd als een vanzelfsprekende en nood- debat over cultuur hier nagenoeg zakelijke voorziening in een beschaafd land. Ik ontbreekt denk niet alleen aan de zorg voor het cultureel erfgoed, maar ook aan de talloze mogelijkheden om mensen met cultuur te confronteren zonder in te pompen. De veranderingen bij de publieke dat ze daarvoor iets speciaals hoeven te onder- omroep zoals voorgesteld door de Raad van Be- nemen. Architectuur, de zorgvuldige inrichting stuur, met netten die zich van elkaar onderschei- 20 van de openbare ruimte, design en fotografie: we den door type programma’s, wijken totaal af van worden er ongevraagd door omringd en er zou- hetgeen de staatssecretaris aanvankelijk voor den dus hoge eisen aan gesteld mogen worden, ogen had. Zij wilde juist een revitalisering van de juist omdat ze de kwaliteit van het bestaan mede omroepverenigingen (vreemd eigenlijk dat ze bepalen. zich niet uitliet over die ombuiging). Maar voor beide voorstellen geldt dat ze niet voortkwamen uit de behoefte om meer cultuur te laten zien, cultuurdistributie maar uit een gevoelde noodzaak meer reclame- Jammer genoeg spelen dergelijke overwegingen geld te genereren. Kijkersaantallen van dertig- geen rol in de huidige cultuurpolitiek. Het gaat tot vijftigduizend voor drama, ballet of concert om een beetje meer of minder geld, om het be- gelden in Hilversum als ‘desastreus’, terwijl geen

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 20 31-01-2006 18:17:53 Cultuurpolitiek Hedy d’Ancona De mens uit de massa redden

enkele live-productie van de Nederlandse Opera of troost, je panikeert of je blik op het leven ver- of het Nationaal Ballet ¬ zelfs met gevulde zalen andert. Dat is dus iets geheel anders dan het on- ¬ een dergelijk aantal toeschouwers bereikt. dergaan van amusement of allerlei vormen van Helaas functioneren ook andere vormen van massacultuur. Paul Kalma schreef in zijn laatste distributie niet optimaal. Zoals hiervoor al werd boek een boeiend artikel over cultuur, waarin hij opgemerkt is de reisverplichting door de jaren refereert aan een essay van de Britse staatssecre- heen een voorwaarde gebleven voor subsidie taris voor cultuur, Tessa Lowell.8 In Government aan de podiumkunsten. Op die manier, zo was and the value of culture, plaatst zij complexe kunst de gedachte, wordt iedere inwoner van ons land in staat gesteld om ergens in de buurt van het gesubsidieerde aanbod kennis te nemen. Toen in de jaren ’80 en ’90 de belangstelling daarvoor Er zijn nog veel middelen on­ begon terug te lopen, werd gepoogd daaraan beproefd gebleven om mensen in iets te doen door participatiebevorderende maatregelen. Schouwburgen moesten publiek aanraking te brengen met ‘die verwerven en daar in hun programmering en pr herrliche Leistungen’, die weinig rekening mee houden. In feite was het een over- zichtelijk probleem. Het moois werd ongeveer te maken hebben met massa­ aan huis bezorgd en het publiek moest ernaar kijken! vertier, met de egalisering van De huidige situatie is ingewikkelder. Nog denken en voelen maar 14% van hetgeen vertoond wordt op erkende podia betreft gesubsidieerde kunst. Schouwburgdirecteuren spelen kennelijk op safe en voorzien in een aanbod waarvan ze zeker tegenover amusement. Omdat er bij het grote weten dat het gevulde zalen oplevert. Tot in het publiek geen vanzelfsprekende behoefte bestaat buitenland bejubeld jeugdtoneel van gezel- om met die complexiteit om te gaan, moet dat de schappen als Stella Den Haag of Huis aan de Am- inzet zijn van het cultuurbeleid van de overheid. stel wordt verdrongen door ongesubsidieerde Ik ben dat volledig met haar eens en herinner voorstellingen als ‘Nijntje, de musical’. De in de me de uitspraak van Joop den Uyl: ‘Niet onbe- fractienota als ‘zelfredzame’ oftewel vrije pro- vredigd gebleven, maar ontbrekende behoeften ducties aangeduide voorstellingen beheersen de vormen het eigenlijke culturele vraagstuk.’9 programmering, met als topper cabaret. Kortom, Je kunt je van dat probleem afmaken door cul- het probleem ligt niet zozeer in het vol krijgen tuur anders te definiëren. Door het onderscheid van de zalen, maar in het vertoond krijgen van tussen hoge en lage cultuur niet opportuun te het met gemeenschapsgeld in stand gehouden verklaren. Door andere formuleringen (kwets- 21 aanbod. Een ingewikkeld probleem, dat wellicht bare en zelfredzame kunst). Maar dat zijn flauwe te maken heeft met overaanbod, met de wijze trucs. Kautsky zag er al niets in (‘nicht die Kunst van kwaliteitsbeoordeling, met het gebrek aan revolutionieren....’). In de wbs-bundel stelt on- betrokkenheid van schouwburgdirecteuren of der andere Hans van Beers dat de toegankelijk- het gegeven dat we het hun onmogelijk hebben heid moet worden bevorderd, maar dat kunst gemaakt om zich te committeren. niet moet worden gepopulariseerd.10 Jacqueline Maar het stimuleren van cultuurparticipatie Oskamp onderschrijft, in dezelfde bundel, de is geen doel op zichzelf, het is een middel om het complexiteit van cultuur ¬ hetgeen volgens eigenlijke doel te bereiken: de confrontatie met haar onvermijdelijk inhoudt dat slechts een elite kunst en cultuur die iets met je doet, je ontroert ervan gebruik maakt.11

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 21 31-01-2006 18:17:53 Cultuurpolitiek Hedy d’Ancona De mens uit de massa redden

in aanraking te brengen. De meeste van onze het leren stimuleren musea ¬ het Rembrandthuis in Amsterdam Ik ben er voorlopig niet aan toe me bij die onver- bijvoorbeeld, of het Rijksmuseum Volkenkunde mijdelijkheid neer te leggen, aangezien er nog in Leiden ¬ hebben langzamerhand heel goede zo veel middelen onbeproefd zijn gebleven om ‘kinderroutes’. Die zouden door alle kinderen mensen in aanraking te brengen met ‘die her- moeten worden gebruikt en niet alleen door hen rliche Leistungen’, die weinig te maken hebben die toevallig ouders hebben die het belang ervan met massavertier, met de egalisering van den- inzien. Zo kweek je een culturele elite en behoud ken en voelen. Het waarderen van complexiteit je die ook. In het wbs Jaarboek beschrijft direc- gaat niet vanzelf, het is te leren. Kinderen, heel teur Edwin Jacobs hoe hij erin slaagde om van jonge kinderen, blijken als sponzen met graagte zijn Museum Jan Cunen in Oss een publieks- en plezier beeldende kunst en klassieke muziek trekker te maken, waar allerlei nieuwe groepen in zich op te nemen. In Italië experimenteerde over de drempel komen.12 men er succesvol mee in de kinderopvang. In Het is de hoogste tijd om met iedereen die Israël was een museumcursus een verplicht on- zich bij het onderwerp betrokken voelt het debat derdeel van het integratieprogramma. aan te gaan, onderzoek te doen, good practices uit Het is te gek voor woorden dat we hier in te wisselen ¬ met politici, kunstenaars, produ- Nederland een overstelpend aanbod hebben aan centen, instellingsbestuurders en anderen. Het fantastisch en ‘complex’ jeugdtoneel maar dat is de hoogste tijd om een wal op te werpen tegen het busgeld ontbreekt om daar basisscholen mee gemakzucht en commercialisering.

Noten 4 Karl Kautsky, Materialistische 9 J. M. den Uyl, ‘Socialisme en Geschichtsauffassung, 1927. Utopie’, in: Socialisme & Democra­ 1 John Leerdam, Jet Bussemaker, 5 Hans Blokland, ‘Op weg naar tie, 1953. Hester Tames, De kracht van het einde van onze cultuur. So- 10 ‘Een gesprek met Hans van kunst. PvdA en cultuur, Partij van ciaal-democratie in de moderne Beers. “Bevorder de toeganke- de Arbeid, 2005. tijd’, in: Cultuurpolitiek. lijkheid, maar populariseer de 2 Frans Becker en Wim Henne- 6 S.J.Doorman, ‘De waarde van kunst niet”’, in: Cultuurpolitiek. keler (red.), Cultuurpolitiek. wbs kunstzinnige vorming’, in: Cul­ 11 Jacqueline Oskamp, ‘Mission Jaarboek 2005, Mets & Schilt / tuurpolitiek. impossible. Over het falen van Wiardi Beckman Stichting, Am- 7 Geciteerd in: Actiekrant Atelier de cultuurspreiding en het sterdam, 2005. D, 2005. elitaire karakter van kunst’, in: 3 Pim van Klink en Jan Riezen- 8 Paul Kalma, Links, rechts en de Cultuurpolitiek. kamp, ‘Het besturingsmodel als vooruitgang, Mets & Schilt / 12 Edwin Jacobs, Stil gewin ¬ snelle politiek strijdpunt’, in: Cultuur­ Wiardi Beckman Stichting, Am- winst. Museum Jan Cunen in politiek (p. 125). sterdam, 2004. Oss, in: Cultuurpolitiek. 22

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 22 31-01-2006 18:17:53 Cultuurpolitiek (2) Cultuurpolitiek gevangen in het kunstbeleid

michiel schwarz

Frans Becker & Wim Hennekeler (red.), Cultuur­ en maatschappelijke betekenis van kunst en politiek. wbs Jaarboek 2005, Mets & Schilt / Wiardi ­cultuur. Beckman Stichting, Amsterdam 2005. De afwezigheid van een cultuurpolitiek de- John Leerdam, Jet Bussemaker & Hester Tames, bat vormt het beginpunt van het wbs Jaarboek De kracht van kunst. PvdA en cultuur, Partij van de 2005, Cultuurpolitiek, dat de verhouding tussen Arbeid, 2005. politiek en kunst als onderwerp neemt. Het ageert daarbij tegen de manier waarop politiek ‘Hier gaat het over in de cultuur, de komende ja- en beleid tegenwoordig omgaan met kunst en ren’ ¬ dat was de profetische titel van een bun- cultuur. Door de fixatie op de verdeling van geld, del essays die politiek-cultureel centrum De Ba- zo stellen de redacteuren, is cultuurpolitiek tot lie in 1999 publiceerde naar aanleiding van een cultuurbeleid geworden en voorwerp van prag- aantal debatten over cultuurbeleid. Waar het in matiek en subsidiekwesties. De bundel essays, essentie over zou moeten gaan, zo werd toen ge- interviews en commentaren is een poging om steld, was de waarde van kunst en cultuur. Zoals cultuurpolitiek terug te krijgen op de politieke de filosoof René Boomkens (sinds begin dit jaar en maatschappelijke agenda. Zeker op een mo- overigens lid van de Raad voor Cultuur) destijds ment dat het cultuurbeleid van de huidige rege- in de inleiding stelde, was het daarbij bovenal ring zich voornamelijk lijkt te bekommeren om zaak om kunst en cultuur ‘uit de klauwen te red- procesmatige en bestuurlijke veranderingen (in den van de beleidsmatige rekenmeesters’. de zogenaamde ’cultuurnotasystematiek’) is dat Begin 2006 moeten we constateren dat dit geen overbodige luxe. nauwelijks is gelukt de afgelopen jaren. Het De inzet van de redacteuren en auteurs van recente politieke debat over cultuurbeleid ¬ de wbs-bundel Cultuurpolitiek is lovenswaardig: 23 vooral onder staatssecretaris Van der Laan ¬ het heropenen van ‘het debat over de plaats en reikte niet veel verder dan een discussie over de betekenis van kunst in onze samenleving ¬ en verdeling van kunstgelden en veranderingen in daarmee over de doelstellingen voor cultuurpo- het subsidiesysteem. Het is nauwelijks gegaan litiek’. In het openingsartikel wordt het belang over waar het over had moeten gaan: de waarde daarvan onderstreept door Cas Smithuijsen, die de teloorgang van het politieke kunst- en Over de auteur Michiel Schwarz is onafhankelijk con- cultuurdebat schetst. In het post-Fortuyn tijd- sultant op het terrein van ‘cultural r&d’. Hij was de perk, zo constateert hij, zijn in het cultuurbeleid afgelopen viereneenhalf jaar lid van de Raad voor radicale veranderingen uitgebleven, met dien Cultuur. verstande dat het cultuurdebat zich de afgelopen

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 23 31-01-2006 18:17:53 Cultuurpolitiek Michiel Schwarz Cultuurpolitiek gevangen in het kunstbeleid

jaren steeds meer heeft versmald. Een veelzeg- een geschakeerd palet gend voorbeeld dat Smithuijsen naar voren haalt, is dat onder de regeringen-Balkenende Dat leidt tot de vraag welke uitgangspunten kunst en cultuur geen rol van betekenis meer gehanteerd zouden moeten worden bij het spelen in de openbare discussie over multicultu- formuleren van een cultuurbeleid en welke doel- raliteit. Hoe men ook over het cultuurbeleid van stellingen daarbij nastrevenswaardig zijn. Het staatssecretaris Van der Ploeg (1998-2002) mag wbs Jaarboek brengt een aantal interessante be- oordelen, zijn pogingen om kunst en cultuur in schouwingen en ideeën bij elkaar die daar licht te zetten voor het bevorderen van culturele di- op laten schijnen. versiteit maakten het beleid expliciet onderdeel De bundel is geen serie doorwrochte analyses van een cultuurpolitiek. en levert evenmin een uitgewerkte cultuurpoli- tieke agenda. Het boek is een geschakeerd palet, naar inhoud en vorm, dat als input kan dienen De roep om een cultuurpolitiek voor het openen van een cultuurpolitiek debat. Het bevat reflecties op de betekenis van kunst, fundament is moeilijk te beant­ maar tevens verhandelingen over de doelstel- lingen van kunstzinnige vorming. Daarnaast ko- woorden, wanneer de discussie men verschillende cultuurpolitieke thema’s aan voornamelijk wordt gevoerd in de orde, zoals cultuurspreiding en participatie en cultuur in een multiculturele samenleving; termen van de plaats en betekenis de maatschappelijke rol van het museum; en kunst en nieuwe media. De verhouding tussen van kunst in de samenleving. cultuur, beleid en politiek wordt onder meer Cultuur is meer dan kunst belicht in een gesprek met de laatste PvdA- staatssecretaris voor cultuur, Rick van der Ploeg. Het wbs Jaarboek begeeft zich op verschillende Onder de huidige staatssecretaris is dat zeer niveaus en snijdt grote en kleine thema’s aan: zeker niet het geval: Van der Laan meent dat van cultuur in de sociaal-democratie tot lokaal de verantwoordelijke bewindspersoon voor opdrachtgeverschap en besturingsmodellen kunst en cultuur zich moet onthouden van een voor kunstbeleid. inhoudelijke visie. Smithuijsen moet dan ook Het Jaarboek vormt een behartigenswaardige concluderen dat het huidige cultuurbeleid een collectie, die ons aan het denken zet over wat we inhoudelijke discussie ontbeert en is verworden met ‘cultuurpolitiek’ zouden wíllen bedoelen. tot een ¬ veelal naar binnen gericht ¬ gesprek Maar het is ook nogal eclectisch en wat oneven- over de afstemming van instrumenten, mid- wichtig. En het kent één grote beperking: het 24 delen en reguleringen en de externe effecten volgt de gangbare neiging om cultuurbeleid uit- van kunstsubsidies. Hij pleit voor een opwaar- eindelijk in kunstbeleid te laten uitmonden. Er dering van kunst en cultuur binnen politiek en staat veel in over kunstbeleid en de maatschap- openbaar bestuur. Daarbij ziet hij voordelen in pelijke rol van kunst, veel minder over de staat een bewindspersoon uit een grote partij, met de van de cultuur en actuele culturele ontwikkelin- nodige maatschappelijke wortels, die bovendien gen. Deelgebieden van het cultuurbeleid buiten ‘denkkracht’ wil investeren in een gestructu- het directe kunstbeleid komen op een aantal reerd beleidsprogramma. Betrokkene moet met plaatsen wel aan de orde ¬ bijvoorbeeld het gezag kunnen spreken over kunst en cultuur en museumbeleid ¬ maar deze passages ontberen in staat zijn de overheid om te vormen van uit- vaak ook een expliciet cultuurpolitiek kader. voerder tot regisseur. De redacteuren van de bundel constateren

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 24 31-01-2006 18:17:53 Cultuurpolitiek Michiel Schwarz Cultuurpolitiek gevangen in het kunstbeleid

weliswaar dat ‘de afbakening van kunst ten op- scheidslijnen steeds meer vervagen en kunst en zichte van andere uitingen van cultuur in een cultuur zich steeds meer mengen met andere postmodernistisch wereldbeeld wordt losgela- maatschappelijke domeinen. Veel van de meest ten’, maar vervolgens gaat een groot deel van de dynamische recente ontwikkelingen ¬ denk beschouwingen over de waarde en maatschap- aan digitale media, de groeiende aandacht voor pelijke betekenis van kunst. De roep om een cul- design, de beeldcultuur, de zogenaamde ‘erva- tuurpolitiek fundament voor het cultuurbeleid is echter moeilijk te beantwoorden, wanneer de discussie voornamelijk wordt gevoerd in ter- Cultuur als betekenisgever wordt men van de plaats en betekenis van kunst in de samenleving. Cultuur is meer dan kunst. En cul- maatschappelijk steeds belang­ tuurbeleid is niet hetzelfde als kunstbeleid. De term ‘cultuur’ zoals gebruikt in ‘de cultuursector’ rijker. Dat maakt de noodzaak omvat veel meer dan alleen ‘de kunsten’. tot het voeren van een adequate Tussen ‘kunst’ en het antropologische cul- tuurbegrip ligt een breed maatschappelijk ter- cultuurpolitiek des te groter rein. Dat is het domein van het cultuurbeleid, dat zich uitstrekt van beeldende kunst en vorm- geving, architectuur, muziek, de podiumkun- ringsmaatschappij’, de sampling- en zapcultuur sten en film, tot aan media, musea, bibliotheken, ¬ hebben van doen met overlappende domei- alsook cultuureducatie. Dat het niet gemakkelijk nen en zogenaamde ‘crossover’-gebieden binnen is om een coherente visie te ontwikkelen op het de cultuur. Deze ontwikkelingen zijn zonder cultuurbeleid in toto, kan ik overigens persoon- meer relevant voor het ontwikkelen van een lijk onderschrijven, vanuit mijn ervaringen als cultuurbeleid, al was het maar omdat met name lid van de Raad voor Cultuur, die al deze sectoren de jongere generaties cultuur in die nieuwe con- tot werkterrein heeft. text ervaren. Het is in dit verband opmerkelijk dat de opkomst van internet, als medium en als culturele en maatschappelijk activiteit, in het vervagende scheidslijnen Jaarboek geheel ontbreekt. De ontwikkeling van een cultuurpolitiek kader Kunst en cultuur dringen ook in meer al- zal dus bij een breed en relatief open perspectief gemene zin door in allerlei domeinen van de op cultuur moeten beginnen. We zullen eerst samenleving en zijn niet meer in traditionele goed moeten kijken welke maatschappelijke termen te vangen. Er vindt niet alleen een ‘eco- betekenis vandaag de dag wordt gegeven aan nomisering van de cultuur’ plaats, maar tevens ‘cultuur’ en aan culturele ontwikkelingen in hun een ‘culturisering van de economie’. Sectoren als verschillende gedaantes. Dan blijkt bijvoorbeeld recreatie, entertainment, media, de games-indu- 25 dat we anno 2006 in een wereld leven waarin strie, mode en creatieve dienstverlening worden onze cultuurervaring steeds meer in, door en via steeds prominenter. Daar komt bij dat het in media wordt bepaald. In de huidige ‘mediacul- onze moderne samenleving steeds meer gaat om tuur’ zullen we daarom een perspectief moeten (nieuwe) ideeën en kennis ¬ factoren die veel ontwikkelen dat het mediabeleid onderdeel van doen hebben met wat er in de cultuursector maakt van het cultuurbeleid. gebeurt. En verder ¬ we zouden het bijna verge- Een bredere en meer integrale visie op cul- ten omdat het zo evident is ¬ spelen kunstzin- tuurbeleid zou ook beter aansluiten bij andere nige en culturele uitingen een belangrijke rol bij recente ontwikkelingen in het cultuurveld vragen van culturele identiteit. Kortom, cultuur en daarbuiten, waarbij traditionele sectorale als betekenisgever wordt maatschappelijk steeds

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 25 31-01-2006 18:17:53 Cultuurpolitiek Michiel Schwarz Cultuurpolitiek gevangen in het kunstbeleid

belangrijker. Dat maakt de noodzaak tot het litiek kader. Evenmin worden ze gelegitimeerd voeren van een adequate cultuurpolitiek des te in termen van een specifieke overheidsverant- groter. Tegelijkertijd stelt het ons voor een aan- woordelijkheid voor de publieke financiering zienlijke uitdaging, want een cultuurpolitieke van de kunst, van culturele instellingen, van agenda veronderstelt dat we een perspectief ont- cultureel erfgoed, van de media, enzovoort. wikkelen dat de (gewenste) rol van cultuur in de Terwijl een gedegen analyse van de staat van de samenleving kan duiden. hedendaagse cultuur ontbreekt, worden in de nota enkele oude sociaal-democratische doelen als cultuurspreiding en -participatie (weer) uit prematuur de kast gehaald. Ze worden echter niet geproble- Een recente publicatie van de Tweede-Kamer- matiseerd of genuanceerd. fractie van de PvdA, De kracht van kunst: PvdA en cultuur, laat nog eens zien hoe moeilijk het is om in deze omstandigheden te komen tot een cohe- Wat betreft concrete beleidsvoor­ rente cultuurpolitieke visie op kunst en cultuur als beleidsterreinen. Deze nota, geschreven door nemens stelt de PvdA-nota teleur. John Leerdam, Jet Bussemaker ¬ beide lid van Niet dat er geen zinnige voor­ de PvdA-fractie ¬ en Hester Tammes, doet een moedige poging om tot zo’n beleidsvisie te ko- stellen in staan, maar die ogen men. Na een tweetal inventariserende beschou- wingen, over respectievelijk de verhouding met nogal vrijblijvend, zonder een de sociaal-democratie en opvattingen vanuit het helder cultuurpolitiek kader kunstenveld, formuleren de auteurs een ‘cul- tuurvisie’ die uitmondt in een aantal concrete beleidsaanbevelingen. Bij wijze van voorbeeld, één citaat: ‘Kunst en De prijzenswaardige intenties ten spijt, is cultuur moeten toegankelijk zijn voor iedereen het resultaat mager en vooral wankel. Ook hier in onze samenleving en dus ook in alle delen van ontbreekt een helder kader, als basis voor de ons land.’ Hier is veel meer scherpte vereist. De ontwikkeling van een samenhangend cultuur- stelling veronachtzaamt dat de betekenis van beleid. De waarde en betekenis van cultuur in kunst en cultuur niet voor alle groepen in de sa- de samenleving worden schamel aangegeven. menleving gelijk is. En waar deze wél worden gemarkeerd, gaat het De afgelopen jaren hebben verschillende vooral om de betekenis van kunst. Ook hier denkers over cultuurpolitiek aangegeven dat er wringt het dat veel van de beschouwingen over behoefte is aan een ‘nieuwe stijl’ van cultuur- cultuurbeleid zich op de kunstpraktijk oriën- participatie (Kalma) en een meer geschakeerd 26 teren. En net zo min als in het wbs Jaarboek, participatiebeleid gericht op de kenmerken worden in de nota de beschouwingen over cul- van verschillende deelterreinen binnen de tuurbeleid structureel verbonden met mediapo- cultuursector (Smithuijsen). Dergelijke ge- litieke kwesties, alsof media geen deel uitmaken dachten zijn, zo lijkt het, aan de auteurs van van culturele ontwikkelingen. de PvdA-nota voorbijgegaan. Bovendien blijkt Ook wat betreft concrete beleidsvoornemens hieruit dat ze te weinig oog hebben voor een stelt de PvdA-nota teleur. Niet dat er geen zin- aantal fundamentele vragen over de betekenis nige voorstellen in staan ¬ bijvoorbeeld ter van cultuur in de moderne samenleving. Het bevordering van kunst- en cultuurparticipatie maatschappelijk belang van kunst en cultuur door jongeren en allochtonen ¬ maar die ogen zal steeds opnieuw moeten worden bepaald en nogal vrijblijvend, zonder een helder cultuurpo- herbevestigd.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 26 31-01-2006 18:17:54 Cultuurpolitiek Michiel Schwarz Cultuurpolitiek gevangen in het kunstbeleid

Het lijkt erop dat we nog maar aan het begin Als dat de opgave is, moeten we wellicht con- staan van het hernieuwde cultuurpolitieke cluderen dat de recente PvdA-nota prematuur debat, voorbij de verengde discussie van de af- is geweest. De pleitbezorgers van de sociaal- gelopen jaren. Een cultuurpolitiek perspectief democratie doen er goed aan om, in de aanloop zou moeten beginnen, niet bij de huidige knel- naar de verkiezingen in 2007, het debat over punten in de cultuursector of de cultuurfinan- cultuurpolitiek de komende tijd te intensiveren ciering, maar bij de gewenste maatschappelijke en meer diepgang en reliëf te geven ¬ om ver- betekenis van kunst en cultuur. Dat impliceert volgens met een scherp kader te komen voor het een heel andere agenda voor het cultuurbeleid, formuleren van een strategisch cultuurbeleid. Zo met verbindingen naar issues als sociale cohesie, kan het cultuurpolitieke debat meer dan tijdelijk culturele identiteiten, integratie en intercultura- ontsnappen aan het keurslijf van het kunsten- liteit, de verhouding tussen traditie en vernieu- subsidiedebat en kan het cultuurbeleid in al zijn wing, media en burgerschap (‘mediawijsheid’ breedte en gelaagdheid op de politieke agenda heeft de Raad voor Cultuur dat laatste genoemd). worden gezet. Gezien de groeiende maatschap- Een visie op cultuurpolitiek vereist een cultuur- pelijke betekenis van cultuur en media wordt de maatschappelijke stellingname. Pas nadat we noodzaak tot een daadwerkelijk cultuurpolitieke het cultuurpolitieke debat hebben hernomen, stellingname steeds urgenter. Met een knipoog kunnen we ons gaan buigen over concrete aan- naar de Balie-debatten van zes jaar geleden: ‘Hier bevelingen voor het te volgen cultuurbeleid en zou het over moeten gaan in de cultuur, de ko- het kunstbeleid. mende jaren’.

27

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 27 31-01-2006 18:17:54 Cultuurpolitiek (3) Kunst voor iedereen?

Pleidooi voor een progressief beschavingsoffensief

cyrille offermans

Ik had de woorden ‘burgerlijke cultuur’ al heel ter liet zich kennen als een gelovige, dus als de lang niet meer gehoord, toen ik ze tegenkwam gevangene van clichés. Als er van zijn grote hel- in de inleiding van Cultuurpolitiek, het Jaarboek dendichten af en toe nog een strofe genietbaar van de Wiardi Beckman Stichting dat hier van- bleek, was dat in elk geval niet dankzij maar on- daag wordt gepresenteerd. Ze klonken me met- danks de galmende socialistische retoriek waar een weer vertrouwd in de oren, die woorden, de domineeszoon in zwolg. En die retoriek, het maar tegelijk ook als van heel ver weg. ‘Burger- spijt me, maar die klonk mij destijds al uitslui- lijke cultuur’, dat was in de tijd van de protest- tend lachwekkend in de oren. beweging van de jaren zestig wel zo ongeveer Onbegrijpelijk vond ik het dan ook dat al het ergste wat de mensheid was overkomen, die oude clichés uit de beginjaren van de soci- een schrikbeeld waar we zo snel mogelijk vanaf alistische beweging omstreeks die tijd, mijn moesten. studententijd, een glorieuze comeback vierden Op een meer authentieke manier herinner- in oorlogszuchtige pamfletten, in het vormings- den die woorden ook aan de eerste en tevens theater, in boeken over kunst, over fotografie, laatste grote dichters van de arbeidersbeweging, over pedagogie en over wat al niet. Onbegrij- althans van het socialisme: aan Herman Gorter, pelijk vond ik dat, omdat de protagonist en de aan Henriëtte Roland Holst, aan C.S. Adama van antagonist uit dat allesbeheersende drama ¬ Scheltema, zo u wilt, stuk voor stuk heroïsche de klassieke kapitalist met speknek en de van mannen en vrouwen afkomstig uit de gegoede honger hologige proletariër ¬ in geen velden burgerij die in het stralende licht van de toe- of wegen meer te bekennen waren. Ze kwamen komst een nieuwe Gouden Tijd zagen aanbreken alleen nog voor als verbleekte herinnering, als 28 waarin de verenigde arbeidersklasse niet langer anachronisme, of geïroniseerd, zoals de bol- gebukt ging onder het juk van haar meedogen- ronde heer Van Riel, of later de heer Wiegel, op loze uitbuiters. de weergaloos nostalgische prenten van Opland. Als lezer van hun werk, een halve eeuw, drie- kwart eeuw later, ontkwam ik echter niet aan de kunst als werktuig indruk dat het geloof in het socialisme die poëzie ¬ ook die van Gorter, ongetwijfeld de grootste Ik breng deze beelden in herinnering omdat van de drie ¬ geen goed had gedaan. Ook Gor- socialisten heel lang ¬ en misschien geldt het nog steeds wel ¬ hoogst wantrouwig hebben Over de auteur Cyrille Offermans is schrijver en publi- gestaan tegenover kunst. Eigenlijk, als je een cist op het gebied van kunst en cultuur oude socialist in het plichtsgetrouwe hart keek,

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 28 31-01-2006 18:17:54 Cultuurpolitiek Cyrille Offermans Kunst voor iedereen?

mocht kunst niet. Eigenlijk was kunst iets ver- te blijven, ja, zo iemand vindt het investeren derfelijks, iets decadents, iets wat hoorde bij de van energie in een paar versregels die maar niet klassenvijand. goed willen lopen natuurlijk wereldvreemd, bi- In dat opzicht waren socialisten de ware erf- zar, onbegrijpelijk. Zijn reëel bestaande misère genamen van de calvinisten: zoals die laatsten verklaart zijn rancune jegens de demonstratieve kunst alleen acceptabel achtten als voertuig spilzucht van de bourgeoisie, alsook ¬ meer in voor de verbreiding van Gods woord onder de het algemeen ¬ het anti-intellectualisme en het heidenen, zo vonden de socialisten dat kunst, anti-estheticisme van de oude socialisten. als je je er dan toch mee inliet, uitsluitend een Die misère maakt ook duidelijk dat socialis- werktuig kon zijn voor de emancipatie van de ten een alibi nodig hadden om zich ondanks alle arbeidersklasse, of liever nog: een wapen in de bezwaren met die vermaledijde kunst bezig te klassenstrijd. houden, een alibi dat ze, zoals gezegd, vonden in En ook vandaag de dag, nu kapitalisten helaas de verwereldlijking van de christelijke erfenis, nog maar bij hoge uitzondering iets belichamen die kunst als middel zag. Maar daarmee liepen van wat aan die goede oude burgerlijke cultuur ze meteen hopeloos achter op de eigentijdse herinnert en nu proleten, evenzeer helaas, niet kunst, die zich nu juist van die dienstbaarheid zelden met goud omhangen in bmw’s rondrij- had geëmancipeerd, van dienstbaarheid tout den, ook vandaag de dag lijken veel socialisten court, en die daar haar ongelooflijke verrijking nog altijd niet goed raad te weten met kunst, nog aan te danken had. altijd vinden ze kunst vaak elitair en roepen ze om het hardst dat er toch eigenlijk geen verschil weerbarstig is tussen hoog en laag, en dat je popmuziek of skaten, net als de volksmuziek van vroeger, toch Kunst, en dan bedoel ik dus autonome kunst, is eigenlijk even hard zou moeten subsidiëren als nooit dienstbaar. Kunst is naar binnen gericht, symfonieorkesten en balletgezelschappen. op haar eigen specifieke, esthetische problemen, Maar kunst ¬ laat ik duidelijk zijn ¬ is iets op haar vormgeving. In dat opzicht onderscheidt principieel anders dan volksvermaak, al of niet kunst zich wezenlijk van amusement. Amuse- met emancipatorische doeleinden. Kunst staat ment is naar buiten gericht, komt naar de men- niet in dienst van het een of het ander, al kan ze sen toe, biedt ze afleiding, vertier, troost, her- effecten hebben op zowel het een als het ander. kenning. Succes wordt in de amusementssector Kunst is luxe, pure luxe, misschien zelfs verspil- afgemeten aan kijkcijfers en bezoekersaantallen, ling van energie, van intellect en creativiteit. mensen zijn er alleen in economische zin van Kunst is in elk geval geen noodzaak, zoals je zo belang, voor zover ze behoren tot een zekere vaak hoort. Een dak boven je hoofd, dat is nood- doelgroep die het naar de zin gemaakt moet wor- zaak, brood op de plank, kleren aan je lijf, en als den. Amusement wordt afgestemd op de wensen het even kan een dokter aan je bed als je ziek en verlangens van de beoogde groep. 29 bent. Maar kunst? Kunst is luxe, al zijn er ook Kunst niet, kunst is weerbarstig en eist wat mensen die zich die luxe permitteren als ze nau- van de mensen. Kunst vormt (naast de filosofie welijks brood op de plank en kleren aan hun lijf en de wetenschap) het enige domein in onze hebben. Kunst dient nergens toe ¬ tenzij men samenleving waar participanten niet als lid van de diepere inzichten en de hogere genietingen een groep interessant zijn, als mensen met een waar ze ons op trakteert als levensnoodzaak ziet. bepaald inkomen, een bepaalde opleiding, een Dat zal de reden zijn dat mensen in kommer- bepaald bestedingspatroon, maar waar ze wor- volle tijden zoal niet afkeurend, dan toch argwa- den aangesproken als individu, ongeacht her- nend stonden tegenover kunst. Wie niet te eten komst, opleiding of wat dan ook. Kunst doet niet heeft, wie zich krom moet werken om in leven een beroep op herkenning, en dus op instem-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 29 31-01-2006 18:17:54 Cultuurpolitiek Cyrille Offermans Kunst voor iedereen?

ming en bevestiging, maar op de hoogste crea- volk imiteert en regisseert ten behoeve van zijn tieve en intellectuele vermogens van mensen. eigen machtsaanspraken. Alleen door die vermogens aan te spreken Zo niet de kunstenaar. De kunstenaar is niet ¬ en dat is altijd een ongewisse, riskante aan- geïnteresseerd in de reacties van het publiek, gelegenheid, je weet nooit hoe ver je komt ¬ voelt zich daar op geen enkele manier verant- alleen door alle zekerheden los te laten en al zijn woordelijk voor. Hij bedrijft eenrichtingver- mentale vermogens op het spel te zetten, kan keer, zijn werk is een sprong in het duister, de men het kunstwerk, dat ook altijd een spel is, uitkomst altijd ongewis. De stem van het volk zij het een spel zonder handleiding, méémaken, kan hem gestolen worden. Wel zal hij blij zijn mee voltrekken, in dat werk verdwijnen, ja, in met elke persoonlijke reactie op zijn werk, ze- zekere zin één worden met dat werk. En dat is ker als hij merkt dat iemand zich door dat werk het hoogst haalbare, beschaving in de praktijk, geïnspireerd weet en het, hoe indirect dan ook, beschaving als iets wat telkens opnieuw ver- voortzet. worven moet worden. En dat is iets wezenlijk anders dan cultuur die als statisch gegeven, als cultuur en beschaving verworvenheid gecelebreerd wordt, zoals alle volkscultuur, of die als product te koop is, zoals Misschien is het u opgevallen dat ik in het voor- alle commerciële massacultuur. gaande een enkele maal over beschaving heb Uit deze overwegingen volgt ook dat het werk gesproken als te onderscheiden van cultuur. van een politicus, als werk, onverenigbaar is Daarbij had het woord beschaving een duidelijk met dat van een kunstenaar, een filosoof of een positieve connotatie, het woord cultuur een wat wetenschapper. Een politicus vraagt zich bij al- onbestemde, misschien zelfs negatieve conno- les wat hij doet af hoe men erop zal reageren, de tatie. Nu weet ik wel dat we de woorden bescha- opiniepeilingen bepalen zijn programma zoals ving en cultuur vaak door elkaar gebruiken, als het marktonderzoek het ‘nieuwe’ product van de synoniemen, en ook dat we in zeer verschillende zakenman bepaalt. Een politicus richt zich op die contexten van cultuur spreken, bijvoorbeeld ook reacties, hij bestudeert ze nauwgezet, probeert als we het over autonome kunst hebben, maar ze te beïnvloeden. Hij mag pas een geslaagde het is nuttig ook de verschillen tussen cultuur politicus heten, tegenwoordig meer dan ooit, als en beschaving eens te benadrukken, zoals dat hij naar het volk luistert en belooft de vox populi in de filosofie en de sociologie ¬ onder meer in de beschavingstheorie van Norbert Elias ¬ wel vaker is gebeurd. Kunst is pure luxe ¬ al zijn er ook Het woord ‘cultuur’ heeft iets conservatiefs. Het heeft betrekking op de tradities, de gewoon- mensen die zich die luxe permit­ ten en de denkbeelden die een groepering ¬ en 30 vaak is dat een etnische groep, een volk ¬ van teren als ze nauwelijks brood op zichzelf heeft en die ze ter wille van de homoge- de plank en kleren aan hun lijf niteit en de continuïteit van die groep cultiveert. Die cultivering heeft een insluitend maar tege- hebben lijk een uitsluitend effect, ze bindt de leden van die groep aan groepscodes en maakt de verschil- len met andere groepen duidelijk, zet zich tegen in beleid te vertalen. In het beste geval voelt hij die andere groepen af. zich werkelijk verantwoordelijk voor het volk, of Als dat nadrukkelijk gebeurt, met radicale een deel daarvan, in het slechtste is hij bovenal middelen, komt er als vanzelf een fatale parano- een volksverlakker, iemand die de stem van het ïde logica op gang van discriminatie, uitsluiting

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 30 31-01-2006 18:17:54 Cultuurpolitiek Cyrille Offermans Kunst voor iedereen?

en geweld die nauwelijks anders kan eindigen In die zin was socialistische kunst altijd een dan in oorlog. Veel oorlogen, tot en met de vorm van cultuur, bedoeld voor intern gebruik, Tweede Wereldoorlog en de recente Balkanoor­ groepsgebruik, zoals carnaval tot de cultuur logen, zijn cultuuroorlogen, effecten van het van het katholieke volksdeel behoort en stie- gewelddadige benadrukken van de zogenaamde renvechten tot de cultuur van Spanjaarden en culturele identiteit van een volk, van het finge- Portugezen. Die kunst was niet zelfkritisch, ren en mythologiseren daarvan. ze was gericht op herkenning en bevestiging, net zoals het zingen van de Internationale, het ritueel refereren aan grote leiders en het citeren Van kunstenaars en kunstinstel­ van leerstukken of fundamentele geschriften. En natuurlijk riep ze op tot de strijd tegen de lingen wordt laagdrempeligheid klassenvijand, begrijpelijk, in de jaren dat het uitgebuite fabrieksproletariaat niets te verliezen geëist. Men moet meer rekening had dan zijn ketens. houden met de leefwereld van Maar omstreeks 1970, toen dat proletariaat heel wat meer te verliezen had, sterker, toen het jongeren en allochtonen, zoals een radicale gedaanteverandering had onder- vroeger met die van mijnwerkers gaan, klonk die militante oproep bizar. Daarom is het goed dat de PvdA zich de laatste decennia en fabrieksarbeiders van die oude strijdcultuur heeft gedistantieerd ¬ de ideologische veren afgeschud, heet dat in partijtaal. De vraag is alleen of wat ervoor in de Beschaving daarentegen is niet groepsgebon- plaats is gekomen een stap voorwaarts betekent den, beschaving is universeel en gericht op het in de richting van een universele beschaving. individu, beschaving impliceert ook altijd open- heid, onafheid, dynamiek, het woord drukt een progressieve kunstpolitiek permanente activiteit uit. Danilo Kis, de grote Servische schrijver, was naar eigen zeggen ‘geen Als socialisten het over kunst hebben, maken ze Servische schrijver, geen joodse schrijver, geen zich altijd zorgen over de graad van deelname schrijver voor minderheden, geen schrijver van van ‘het volk’, of in postideologische taal: ‘de tendensromans, geen dissidente schrijver, geen mensen’ of ‘de burgers in het land’. Meestal komt communist, geen Franse intellectueel, geen het er dan, zoals gezegd, op neer dat ze van de balling, geen slachtoffer, geen martelaar, geen kunst meer toegankelijkheid eisen. In het verle- homo politicus, etc, maar homo poeticus, on- den steunden ze de oprichting van een socialis- danks alles, een homme de lettres, in één woord: tisch mannenkoor in Schiedam of een socialisti- Danilo Kis, schrijver.’ sche klompendansvereniging in Ter Apel, tegen- 31 Al die andere hoedanigheden en eigenschap- woordig proberen ze allerlei bevolkingsgroepen pen ¬ Serviër en jood, Frans intellectueel en bal- die tot nu toe niets om kunst gaven de musea en ling ¬ waren weliswaar ook op hem van toepas- concertzalen in te lokken. sing, maar die mochten voor zijn werk, voor de En dus wordt er van kunstenaars en kunstin- beoordeling daarvan, geen rol spelen. Zijn werk stellingen laagdrempeligheid geëist. Men moet wilde Kis vrijwaren van politieke en vooral van marktgerichter gaan werken en meer rekening nationalistische claims, het was niet de uitdruk- houden met de leefwereld van jongeren en king van enigerlei volksgeest of groepscultuur, allochtonen, zoals vroeger met die van mijn- het had universele pretenties, zoals alle litera- werkers en fabrieksarbeiders. Niet die laatsten tuur, alle kunst. moeten zich verheffen, zoals dat vroeger heette,

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 31 31-01-2006 18:17:55 Cultuurpolitiek Cyrille Offermans Kunst voor iedereen?

de kunst moet zich aanpassen. Daarmee heeft van een poëzieprijs ¬ en dat heeft me in mijn men dan inderdaad alle ideologische veren overtuiging gesterkt dat de Nederlandse poëzie afgeschud, tegelijk trouwens met alles wat er niet onderdoet voor de Franse of de Britse. ooit progressief was aan de socialistische cul- De Nederlandse muziekcultuur behoort tot tuurpolitiek. Deze socialistische cultuurpolitiek de bloeiendste ter wereld: nergens klinkt de onderscheidt zich in niets meer van een neolibe- Matth∂us Passion omstreeks Goede Vrijdag uit rale cultuurpolitiek. Ze komt neer op afbraak en zoveel kelen als in Nederlandse kerken, nergens kaalslag. floreert de geïmproviseerde muziek zo als in Het Een progressieve cultuurpolitiek ziet er Muziekgebouw aan ’t IJ, nergens beleven zoveel anders uit. Men zou ¬ ten eerste, en zonder op het oog bestofte opera’s zo’n vitale wederge- terughouding ¬ de autonome kunsten moe- boorte als in het Muziektheater aan de Amstel. ten bevorderen. En men zou ¬ ten tweede, en Ik houd er niet van om mensen moraliserend evenzeer zonder terughouding ¬ de maatschap- toe te spreken dat ze trots zouden moeten zijn pelijke voorwaarden moeten proberen te vervul- op verworvenheden en prestaties waar ze zelf len die deelname van zo veel mogelijk mensen part noch deel aan hebben, maar zeker is wel dat mogelijk maken. In plaats van cultuurpolitiek we ons met zo’n gedifferentieerde en hoogwaar- zou ik trouwens liever spreken van beschavings- dige muziekcultuur en, in het algemeen, zo’n politiek, en daarbinnen, als subcategorie en ten bloeiend kunstleven, gelukkig kunnen prijzen. behoeve van de hoogste vorm van beschaving, Ook dienen we te beseffen dat wat hier door een van kunstpolitiek. kortzichtige cultuurpolitiek, door fusiedwang of tucht van de markt wordt kapotgemaakt, niet meer zomaar opnieuw tot leven kan worden ge- Wat door een kortzichtige wekt. Kunst is minder dan wat ook maakbaar in cultuurpolitiek, door fusiedwang politieke zin. Hoogwaardige kunst is in dat op- zicht te vergelijken met rijke natuurgebieden of tucht van de markt wordt kapot­ of diersoorten die men tracht te beschermen: gemaakt, kan niet meer zomaar succes is er altijd pas op de lange termijn, kunst leeft bij de gratie van lange tradities, van levens- opnieuw tot leven worden gewekt lange toewijding door velen en doorgegeven ervaringskennis, die niet zomaar uit de grond gestampt kunnen worden. Socialisten hebben Een progressieve kunstpolitiek dient aller- afscheid genomen van het ideaal van de maak- eerst gericht te zijn op behoud van alle hoog- bare samenleving ¬ wel een beetje te voortva- waardige kunst in dit land, en die is niet gering rend, naar mijn gevoel ¬ ze zouden nu in elk 32 in omvang. Het bezuinigingsbeleid van de laat- geval geen hand- en spandiensten moeten ver- ste jaren dient omgebogen te worden in een sti- lenen aan het liberale ideaal van de afbreekbare muleringsbeleid. Nederland heeft een bloeiend samenleving. kunstleven, in het vandaag gepresenteerde Jaar- boek wordt daar ook door enkelen op gewezen. ruimte in het hoofd Zelf ben ik vooral goed thuis in de literaire sector en ik kan u verzekeren dat de literatuur Kunst is er voor iedereen, maar niet iedereen is in ons land op een hoog niveau staat. Afgelopen er voor de kunst. En eerlijk gezegd ben ik op dat voorjaar heb ik bijna tweehonderd Nederlands- laatste punt nogal sceptisch: ook in de beste aller talige dichtbundels gelezen ¬ ter geruststelling: werelden, vermoed ik, zal niet ineens iedereen dat is niet mijn normale dosis, ik zat in de jury van Stravinsky houden of zijn zomervakantie re-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 32 31-01-2006 18:17:55 Cultuurpolitiek Cyrille Offermans Kunst voor iedereen?

serveren voor Proust. Het genot van de kunst is jeugdige sollicitant die te kennen geeft dat hij, pas weggelegd voor wie zich aan haar discipline uitzonderingen daargelaten, niet langer dan van kan en wenst te onderwerpen. En daarvoor is 9 tot 5 wil werken, mag meteen rechtsomkeert nogal wat vereist. Wie zich zorgen maakt over de maken. Weekenden zijn allang niet meer heilig geringe deelname van Nederlanders aan het mo- en binnenkort moet iedereen tot zijn 65ste of lan- derne kunstleven, dient zich te realiseren wát er ger doorwerken. dan wel vereist is voor die deelname. Dat zijn op zijn minst drie dingen: men dient te beschikken over geld, tijd en een behoorlijke Kunst is er voor iedereen, maar opleiding. Als aan een of twee van die voorwaar- den niet wordt voldaan, is men gedoemd bui- niet iedereen is er voor de kunst tenstaander te blijven. Laat ik op die punten wat verder ingaan. De financiële voorwaarde lijkt me evident, Ik zal hier niet ingaan op de stressverschijn- dus het minst toelichting te behoeven. Een boek selen, de neurosen en de depressies die een kost 25 euro, een kaartje voor de Stopera 75 euro. onvermijdelijk en sterk zelfdestructief effect Veel mensen hebben dat er niet voor over, zeker zijn van die opgefokte arbeidsdruk, het gaat er niet min of meer structureel, die kopen liever mij alleen om te constateren dat mensen die een dure auto, een kaartje voor een optreden van gedwongen zijn zich aan dat regime te onder- André Rieu of een seizoenskaart voor Ajax. Daar- werpen eenvoudigweg geen tijd hebben om zich naast zijn er ook nog mensen die zo weinig geld met kunst bezig te houden. Letterlijk niet: het hebben dat ze ook over die keuzemogelijkheden lezen van een boek van Orhan Pamuk of Amoz alleen maar kunnen dromen. Een progressieve Os, om slechts twee literaire grootheden van nu beschavingspolitiek zou ervoor moeten zor- te noemen, kost minstens vijftien à twintig uur gen dat aan die misstand snel een eind komt: per stuk, echte uren, uren dus waarin men niet armoede is een maatschappelijke schande die ook nog kan strijken of tv kijken. zeker voor een socialist onduldbaar zou moeten En dan nog: om die boeken te kunnen lezen ¬ zijn. kunnen in de betekenis van: voldoende gekwa- Geld is dus een voorwaarde, maar in de maat- lificeerd zijn, voldoende competent, voldoende schappij van overvloed waarin wij leven begint belezen zijn ¬ moet men ook al veel, zeer veel gebrek aan geld voor steeds minder mensen een gelezen hebben. Voor iemand die nooit verder werkelijk relevante belemmering te zijn om met is gekomen dan De Da Vinci Code of soortgelijke enige regelmaat van kunst te genieten. Belang- strandlectuur, is een literair boek eenvoudigweg rijker zijn de twee andere voorwaarden: tijd en veel te moeilijk. Hoeveel tijd er uiteindelijk mee opleiding. gemoeid is voor men literatuur van het hoogste Met tijd is het vreemd gesteld: we doen net of niveau kan lezen, naar muziek van het hoogste 33 we allemaal over het eeuwige leven beschikken, niveau kan luisteren of van beeldende kunst van zo gemakkelijk laten wij, moderne burgers, ons het hoogste niveau kan genieten is moeilijk te van onze kostbare levenstijd beroven. Kenne- zeggen. Waarschijnlijk vereist het een levens- lijk slagen wij er alleen maar in onze materiële lange, in elk geval een regelmatige en als gevolg welvaart te vergroten door ons kapot te werken daarvan een vertrouwelijke omgang met die ¬ en dát die welvaart moet toenemen, dát die kunstuitingen, anders blijft men buitenstaander economie moet groeien, ten koste van wat dan of snob. ook, daarvan zijn de fantasiearme apologeten Maar naast die letterlijke tijd ¬ uitgedrukt van de permanent boven zijn toeren draaiende in uren, dus in kloktijd ¬ is ook de beschik- markteconomie zonder meer overtuigd. Een king over wat ik nu maar kwalitatieve vrije tijd

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 33 31-01-2006 18:17:55 Cultuurpolitiek Cyrille Offermans Kunst voor iedereen?

zal noemen noodzakelijk. Kwalitatieve vrije indrukwekkende teksten ter documentatie van tijd is tijd die men naar believen, dus ook aan de strijd van het socialisme voor een verkorting moeilijke, veeleisende geestelijke bezigheden, van de arbeidsdag. kan besteden. In de overspannen wereld waarin Beschaafde socialisten zouden zich moeten wij leven ¬ het woord ‘samenleving’ is een verzetten tegen wat, ook al met een eufemisme, eufemisme dat ik liever vermijd ¬ hebben wer- moderne bedrijfscultuur wordt genoemd. Ze kende mensen misschien af en toe nog wel wat zouden behalve werkgelegenheid voor iedereen kloktijd over, maar dat garandeert nog geen vrije ook een aanzienlijke hoeveelheid vrije tijd voor ruimte in hun hoofd. iedereen in hun beginselprogramma moeten opnemen. Anders zijn alle tranen die ze storten over de geringe participatie van de zogenaamde lagere volksklassen aan de hoge kunsten kroko- Behalve geld en tijd heb je om dillentranen. van kunst te leren genieten een behoorlijke opleiding nodig onderwijs met elan Behalve geld en tijd heb je om van kunst te leren genieten, zoals gezegd, een behoorlijke Daar is de hoogspanning nog lang niet ver- opleiding nodig. Die zou ten dele kunnen wor- dwenen, daar blijft het gemoed zijn dagelijkse den verzorgd door de educatieve diensten van overdosis adrenaline vereisen. En dus kan dat bibliotheken, filmhuizen, musea et cetera, ware arme hoofd zich niet concentreren op veel- het niet dat juist die educatieve diensten in het eisende kunst en ‘kiest’ het voor vormen van kader van eerdere bezuinigingsoperaties groten- vrijetijdsbesteding die een voortzetting zijn van deels zijn vervangen door pr-bureaus, die min- de dagelijkse stress met nauwelijks andere mid- der in scholing zijn geïnteresseerd dan in laag- delen. Het woord kiezen schrijf ik hier trouwens drempelig, marktgericht spektakel. Daarnaast tussen aanhalingstekens, deze werkverslaafden is het bestaan van een hoogwaardige publieke hebben net zomin iets te kiezen als de heroïne­ omroep die niet door de dwang van reclame- hoeren in de omgeving van elk Nederlands sta- inkomsten tot populariteit wordt gedwongen, tion van enige omvang. natuurlijk van levensbelang. Eigentijdse socialisten, dus de socialisten die Maar de belangrijkste rol zou moeten zijn hun ideologische veren hebben afgeschud, on- weggelegd voor het onderwijs. Daar zouden derscheiden zich in hun enthousiasme voor de kinderen al vroeg moeten leren dat kunst iets arbeid tout court, dus voor de opgevoerde arbeid, anders is dan ongeleide zelfexpressie en ook voor de arbeid tot je er halfdood bij neervalt, iets anders dan amusement. Dat zou allereerst 34 doorgaans niet van hun liberale tijdgenoten. Te moeten gebeuren in de vakken die direct met vrezen valt dat ze hun eigen geschiedenis niet kunst te maken hebben, in de lees- en literatuur- meer kennen, dat ze meer heil zien in de zoveel- lessen, en in alles wat valt onder ‘ckv’, culturele ste managercursus of mediatraining dan zich en kunstzinnige vorming. Maar die vakken eens te verdiepen in hun eigen klassieken. An- kunnen het niet alleen. Als de culturele vorming ders zouden ze weten dat de socialistische bewe- beperkt blijft tot die paar schamele lesuurtjes, ging altijd heeft gestreden voor een acceptabele krijgen die in de huidige extreem gebureaucrati- arbeidsduur ter wille van een humaan bestaan, seerde schoolse omstandigheden bijna noodza- dus een bestaan met vrije tijd. In Het Kapitaal ¬ kelijkerwijs iets vrijblijvends, leerlingen mogen in het bijzonder deel 1, hoofdstuk 8, paragraaf 5, er zelfexpressief stoom afblazen van de elders 6 en 7, voor wie het precies wil weten ¬ staan opgelopen spanningen en frustraties.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 34 31-01-2006 18:17:55 Cultuurpolitiek Cyrille Offermans Kunst voor iedereen?

Voor het kweken van een nieuwsgierige, beschavingsoffensief nieuwe stijl intellectuele habitus heb je een hele school no- dig, een enthousiast samenwerkingsverband Overigens, ik zei het al eerder, zal ook in de van alle vakdocenten. En daarvoor heb je goed gunstigste omstandigheden niet iedereen voor opgeleide, gemotiveerde docenten nodig, men- de kunst gewonnen kunnen worden. Dat is sen die op de hoogte zijn van de geheimen van helemaal niet erg. Ook zonder kunst kun je een hun vak en uigerust met pedagogisch elan. En gelukkig, fatsoenlijk en gecultiveerd mens wor- daarvoor heb je weer zeer goede docentenoplei- den. dingen nodig, opleidingen die voldoen aan de Ik ben er ook tegen om mensen kunst op te dringen. De ervaring leert dat iedereen die iets opgedrongen krijgt vooral de neiging heeft zich daarvan af te keren. En bovendien: het is niet Kinderen zouden al vroeg moeten alleen krenkend als mensen voortdurend onder leren dat kunst iets anders is dan hun niveau worden aangesproken, het is min- stens zo krenkend als men voortdurend over­ ongeleide zelfexpressie en ook iets vraagd wordt, als men wordt geacht een roman, anders dan amusement een muziekstuk, een film te kunnen volgen en begrijpen terwijl men er geen touw aan kan vastknopen. Dat is een belangrijke oorzaak van het rabiate anti-intellectuele ressentiment dat hoogste eisen en waar bijgevolg streng wordt in Nederland toch al in veel kringen tot de goede geselecteerd. Van die situatie zijn we in Neder- toon gerekend wordt. land de laatste tien, twintig jaar dramatisch ver Aan al deze drie voorwaarden ¬ voldoende verwijderd geraakt. Nergens ter wereld is het geld, voldoende vrije tijd en een behoorlijke onderwijs zo’n ongedisciplineerd en onverschil- opleiding ¬ moet zijn voldaan wil men aan een lig zooitje als hier. ietwat vertrouwelijke omgang met kunst toe- Het treurige is dat we die situatie voor een komen. Met alleen geld schiet je in dit verband fors deel te danken hebben aan neo-socialis- niets op, met alleen geld en vrije tijd evenmin, tische bewindvoerders vanaf Van Kemenade. met uitsluitend vrije tijd nog minder. Nog voor de invoering van het studiehuis heb Maar het aardige is dat een partij die zich op ik onder meer in artikelen in de Volkskrant en in het realiseren van deze drie voorwaarden richt, een televisiedebat met de toenmalige minister principieel voor iedereen, niet alleen veel doet Netelenbos gewaarschuwd voor het onheil dat aan het toegankelijk maken van de kunsten, ons te wachten stond, maar vergeefs, zoals dat maar tegelijk bezig is aan een beschavingsoffen- meestal gaat als bestuurders zonder aanwijsbare sief zonder weerga. Als progressief alternatief kennis van zaken maar met des te meer ambitie voor het normen-en-waarden-moralisme van 35 zich eenmaal in hun hoofd hebben gehaald dat Balkenende lijkt mij zo’n beschavingsoffensief ze geschiedenis gaan schrijven. nieuwe stijl nog zo gek niet. Ik zou ervoor willen pleiten dat niemand in de PvdA nog zijn mond opendoet over onder- Dit artikel is een bewerking van de voordracht die wijs, tenzij hij, ter wille van zijn geloofwaardig- ­Cyrille Offermans hield bij de presentatie van het heid en uit intellectuele hygiëne, begint met een Jaarboek 2005 van de wbs, op 14 december 2005 te zelfkritische terugblik op enkele decennia on- Oss. derwijsbeleid van de PvdA. Dat zou een inbreuk zijn op de partijcultuur, maar tegelijk een daad van politieke beschaving.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 35 31-01-2006 18:17:55 Vier op een rij? Electorale ­revoluties in Oost-Europa

In Wit-Rusland staan verkiezingen voor de deur. De kans op een rechtmatig verloop daarvan is nihil, de hoop op een ‘electorale revolutie’ des te groter — althans onder leden van de jongerenbeweging Zubr en andere maatschappelijke organisaties. Servië, Georgië en Oekraïne gingen Wit- Rusland al voor. De vraag is: zal het momentum voor verandering groot genoeg blijken?

maartje schrama

Op 19 maart 2006 worden in Wit-Rusland presi- ¬ lijkt veelbelovend en gaat uit van een zekere dentsverkiezingen gehouden. De Wit-Russische maakbaarheid. Ook in Wit-Rusland hebben deze bevolking en de internationale gemeenschap ontwikkelingen hoop op verandering doen rij- weten beter dan een eerlijk verloop te verwach- zen ¬ zij het slechts een sprankje.1 De oppositie ten. De laatste jaren worden verkiezingen en beseft als geen ander dat de situatie in het land referenda gekenmerkt door grootschalige en in een aantal opzichten anders is dan in de lan- schaamteloze fraude. Alles wijst erop dat de den die voorgingen in de revolutie. aanstaande verkiezingen zullen resulteren in alweer een nieuwe ambtstermijn voor president momentum Aleksandr Loekasjenko. In binnen- en buitenland wordt erover ge- De datum van de presidentsverkiezingen kwam speculeerd of een electorale revolutie als reactie als een verrassing. Op 16 december 2005 besloot op vervalste verkiezingen in Wit-Rusland tot het Wit-Russische parlement, waarin overigens 36 de mogelijkheden behoort. De ‘revolutie op re- geen van oppositiepartijen is vertegenwoordigd, cept’ ¬ een veel besproken thema sinds de val om drie maanden later verkiezingen te houden, van Milosevic in Servië, de Georgische Rozen terwijl tot dan toe juli 2006 als richtlijn was Revolutie en de Oekraïense Oranje Revolutie aangehouden. Tot 27 december konden de pre- sidentskandidaten zich laten registreren bij de Over de auteur Maartje Schrama studeert sociale Centrale Kiescommissie, om binnen een maand ­geografie aan de Universiteit van Amsterdam. In met meer dan 100.000 handtekeningen die hun 2003 liep zij stage bij de Alfred Mozer Stichting. In kandidaatstelling ondersteunden, deelname aan 2005 was zij medeorganisator van de conferentie de verkiezingen zeker te stellen. Veel tijd voor ‘Wave of Resistance’. campagne voeren was er niet. Noten zie pagina 42 Aleksandr Loekasjenko streeft naar een derde

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 36 31-01-2006 18:17:56 Maartje Schrama Vier op een rij? Electorale revoluties in Oost-Europa

termijn als president. Om dat mogelijk te maken Oekraïne (2004) wordt wel gesproken van een moest in 2004 de grondwet worden aangepast. ‘revolutie op recept’. Wat zijn precies die over- Er werd een referendum gehouden, waarvan eenkomsten? de officiële uitslag met77 procent ‘ja’-stemmen ruim in het voordeel was van Loekasjenko. In- drie landen, één draaiboek ternationale waarnemers wezen echter op groot- schalige onregelmatigheden en onafhankelijke Vóór de electorale revoluties kenden Servië, Ge- tellingen gaven aan dat de benodigde meerder- orgië en Oekraïne een hybride politiek regime, heid van stemmen niet was behaald. Protesten waarin elementen van democratie en dictatuur werden met geweld beëindigd en de grondwets- werden gecombineerd. Het systeem was plu- wijziging werd doorgevoerd. ralistisch en er werden geregeld verkiezingen Behalve de zittende president hebben zich ze- gehouden. Maar een vrije en open publieke ven andere kandidaten gemeld. De belangrijkste arena ontbrak en de macht van de president ten oppositiekandidaat is Aleksandr Milinkevitsj. opzichte van de regering en het parlement nam Hij werd begin oktober gekozen als vertegen- bijna dictatoriale proporties aan. Verkiezingen woordiger van een coalitie van de zes grootste oppositiepartijen en een aantal ngo’s. Milinke- vitsj is relatief onbekend en weinig charisma- Niet de verkiezingen zelf zijn tisch, maar heeft als voordeel dat hij nog niet is besmet door lastercampagnes van de staatsme- belangrijk, maar het momentum dia. Dat de belangrijkste oppositiepartijen van dat zij bieden: het gaat erom deze Wit-Rusland zich achter één kandidaat zouden kans te grijpen om de aandacht te scharen is iets dat lange tijd onmogelijk leek. Het is zeker een stap in de goede richting, maar vestigen op de politieke situatie Milinkevitsj maakt zich geen illusies: ‘Het is onmogelijk om Loekasjenko te verslaan in deze verkiezingen, we hebben al lang geen echte dienden slechts om de schijn van democratie op verkiezingen meer in Wit-Rusland. We zullen te houden, ze waren geenszins eerlijk en vrij. deze verkiezingen aangrijpen […] voor een brede Oppositiepartijen werden dwarsgezeten door politieke campagne en hopen deze campagne te hun toegang tot (staats-)media te ontzeggen winnen.’2 en door registratie voor verkiezingen tegen te Milinkevitsj heeft gelijk als hij zegt dat niet werken. Grootschalige stembusfraude maakte de verkiezingen op zichzelf belangrijk zijn, maar de schijnvertoning compleet en verzekerde het het momentum dat zij bieden: het gaat erom zittende regime telkens weer van een ruime deze kans te grijpen om de aandacht te vestigen overwinning.3 Uiteindelijk slaagde de oppositie 37 op de politieke situatie en op de mogelijkheid in alle drie de landen erin om de machtscirkel te van verandering. Volgens de basisprincipes van doorbreken. Een aantal factoren gaf daarbij de de electorale revolutie moeten politieke partijen doorslag: nauw samenwerken met maatschappelijke or- ganisaties om het electoraat bewust te maken Gebrek aan legitimiteit van de schijnvertoning van de verkiezingen. De presidenten van de drie landen zaten al jaren- Via massale protesten worden nieuwe, eerlijke lang in het zadel. Milosevic voerde een grond- verkiezingen afgedwongen. Vanwege de gelijke- wetswijziging door om zich na zijn tweede nissen in het verloop van de gebeurtenissen in ambtstermijn opnieuw verkiesbaar te kunnen respectievelijk Servië (2000), Georgië (2003) en stellen. Koetsjma, die zelf niet meer verkiesbaar

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 37 31-01-2006 18:17:56 Maartje Schrama Vier op een rij? Electorale revoluties in Oost-Europa

zou zijn, werkte aan een grondwetswijziging die schalige maatschappelijke organisaties die zich veel macht van president naar premier zou over- inzetten voor politieke veranderingen. In de hevelen. Als premier ¬ en met stroman Viktor aanloop naar wat uiteindelijk een electorale Janoekovitsj als president ¬ zou Koetsjma dan revolutie zou blijken, richtten nieuw opgerichte zijn machtige positie kunnen behouden. De Ge- organisaties en organisaties die al langer beston- orgische president Sjevardnadze stond al elf jaar den zich in hun activiteiten op verschillende aan het hoofd van het land, hij zou pas in 2005 onderdelen van het verkiezingsproces. Zo werd te maken krijgen met nieuwe presidentsverkie- er gewerkt aan onafhankelijke berichtgeving ¬ zingen. bijvoorbeeld via radiozenders en websites ¬ en werden er onafhankelijke verkiezingswaarne- mers opgeleid. Het Servische Otpor (Verzet), het Misschien wel de belangrijkste rol was weg- gelegd voor de jongerenbewegingen die zich Georgische Kmara (Het is genoeg) richtten op het verhogen van de opkomst. Het Servische Otpor (Verzet), het Georgische Kmara en het Oekraïense Pora (Het is tijd) (Het is genoeg) en het Oekraïense Pora (Het is probeerden met name jongeren te tijd) probeerden met name jongeren aan te spre- ken en hen te stimuleren om te gaan stemmen. stimuleren om te gaan stemmen Volodimir Vjatrovitsj, een Pora-activist vertelt: ‘Het belangrijkste was voor ons om mensen te motiveren en ze te verzekeren dat ze nergens De autoritaire houding die de drie presiden- bang voor moesten zijn. We wisten van tevoren ten in de loop van de tijd hadden aangenomen dat de regering de verkiezingen zou vervalsen en de misstanden die daarmee gepaard gingen (…) We hadden eerst een motivatiecampagne en ¬ zoals corruptie, nepotisme en betrokkenheid vervolgens een mobilisatiecampagne nodig.’4 bij criminele activiteiten ¬ maakten dat de Met sympathieke, humorvolle en bovenal publieke legitimiteit van de presidenten en hun geweldloze acties, toonden de bewegingen de regeringen grotendeels waren verdampt. ernst van de verkiezingen aan en namen ze het Desondanks verwachtten zij bij verkiezingen pessimisme en de angst voor overheidsingrij- geen grote problemen. De oppositiepartijen pen weg. Veel jongeren sloten zich aan. De acties waren altijd nog eenvoudig te neutraliseren ge- werden talrijker en verspreidden zich over het bleken; met behulp van de staatsmedia konden hele land. Gaandeweg werden ook andere delen de kopstukken ervan worden afgeschilderd als van de bevolking aangetrokken door de optimis- incapabel en niet te vertrouwen, de geheime tische visie van de jongerenbewegingen. dienst deed er met intimidatie en arrestaties nog Otpor, Kmara en Pora lieten nadrukkelijk 38 een schepje bovenop. Van de rest van de bevol- weten dat zij geen banden wilden met politieke king werd geen weerstand verwacht. Na jaren partijen. Zo konden zij partijbemoeienis voor- van corruptie en economische tegenslag waren komen en konden ze te werk gaan zonder last mensen gedesillusioneerd geraakt en de mees- te hebben van het negatieve imago van vastge- ten wilden het liefst niets met politiek te maken roeste politieke organisaties. Met hun neutrale hebben. Van verkiezingen werd niets verwacht, houding ten opzichte van de oppositiepartijen dus stemmen was niet nodig. was het bovendien mogelijk mensen van alle politieke gezindten te mobiliseren. Wel was Maatschappelijke organisaties er contact met de partijen om aan te dringen In alle drie de landen waren, ondanks de belem- op een gezamenlijk optreden van de oppositie­ merende politieke omstandigheden, klein- partijen.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 38 31-01-2006 18:17:56 Maartje Schrama Vier op een rij? Electorale revoluties in Oost-Europa

Vereniging van de oppositie Die protesten verliepen vreedzaam. Dat De oppositiepartijen speelden in Servië, Georgië veiligheidstroepen niet of nauwelijks ingrepen en de Oekraïne een belangrijke rol. Voorheen kwam doordat geen van de regimes had ver- was het de verschillende partijen niet gelukt wacht dat de verkiezingen zo veel mensen op de duurzaam samen te werken. Onder druk van been zouden brengen. Hoewel ze op de hoogte een gemobiliseerde bevolking slaagden de par- waren van de sterke positie van de oppositie ¬ tijleiders er echter in hun persoonlijke ambities en hoewel Sjevardnadze en Koetsjma hadden opzij te zetten. kunnen leren van eerdere gebeurtenissen in de In Servië verenigden achttien partijen zich in regio ¬ onderschatten zij de situatie volkomen. de verkiezingscoalitie Democratische Oppositie Ze waren niet voorbereid. van Servië (dos). Kostunica werd hun kandidaat Daar kwam bij dat de jongerenorganisaties voor de presidentsverkiezingen. In Oekraïne veel aandacht hadden besteed aan de beginselen waren de drie grote oppositiepartijen verenigd van geweldloos verzet. Zij wisten precies hoe zij achter de liberale presidentskandidaat Viktor zich tijdens de demonstraties moesten gedragen Joestsjenko. In Georgië kwamen de belangrijk- om de confrontatie met de veiligheidstroepen ste oppositiepartijen uiteindelijk ook tot een uit de weg te gaan. Bovendien hadden hun acties verbond. Hoewel de Nationale Beweging Partij hun uitwerking niet gemist: waarschijnlijk zou- den niet alle manschappen een bevel tot ingrij- pen hebben gevolgd als het zo ver was gekomen. Russische media beschuldigden Internationale steun het Westen van de planning van Een vijfde element dat vaak wordt genoemd als staatsgrepen. Alle bemoeienis met de gebeurtenissen in Servië, Georgië en Oekra- ïne worden vergeleken, is dat van internationale landen van de voormalige Sovjet- steun. In verschillende gradaties is de afgelopen jaren gespeculeerd over de rol van het Westen in Unie zou tot doel hebben Rusland de Oost-Europese revoluties. De Russische me- te dwarsbomen dia spanden hierbij de kroon. Zij beschuldigden het Westen van de planning van staatsgrepen, vergelijkbaar met die in Latijns-Amerika. Alle van Mikail Saakasjvilli en de Democraten apart bemoeienis met landen van de voormalige Sov- aan de parlementsverkiezingenverkiezingen jet-Unie zou tot doel hebben Rusland te dwars- deelnamen, verklaarden de partijen twee dagen bomen.5 Maar ook in Europese kranten werden na de verkiezingen gezamenlijk verder te gaan. dergelijke theorieën gepresenteerd.6 Alleen dankzij deze verbonden was de oppositie Opmerkelijk is dat Servië, Georgië en Oekra- in de drie landen in staat werkelijk een alterna- ïne juist op het punt van buitenlandse financiële 39 tief te bieden voor het oude regime. steun aan politieke partijen en maatschappelijke organisaties van elkaar verschillen. Vreedzaam protest Vanwege de recente oorlogen op de Balkan Na de verkiezingen toonden onafhankelijke ver- was de betrokkenheid van de internationale kiezingswaarnemers uit binnen- en buitenland gemeenschap bij de Servische situatie erg groot. onregelmatigheden in de verkiezingsuitslagen Na de navo-bombardementen in het Kosovo- aan, precies volgens het plan van oppositie. Met conflict werd besloten om meer aandacht te be- dit bewijs in handen kon men het electoraat steden aan de versterking van de ‘civil society’ in mobiliseren voor massale demonstraties in de Servië. Grote Amerikaanse organisaties als het straten van Belgrado, Tbilisi en Kiev. United States Agency for International Development

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 39 31-01-2006 18:17:56 Maartje Schrama Vier op een rij? Electorale revoluties in Oost-Europa

(usaid), de National Endowment for Democracy centrale rol in de voorbereidingen op de verkie- (ned) en de aan politieke partijen gelieerde zingen. organisaties National Democratic Institute for In Oekraïne was de situatie weer anders. Ook International Affairs (ndi) en International Repu­ hier ontvingen maatschappelijke organisaties blican Institute (iri) namen op den duur grote die zich richtten op burgerrechten, vrije pers en delen van de financiering van allerlei grass- een eerlijk verloop van de verkiezingen financi- roots-organisaties op zich. De buitenlanders ële steun, onder andere van het German Marshall organiseerden trainingen, regelden computers Fund of the United States, en Freedom House. De met internet-aansluiting en financierden pro- bulk van het geld voor de grootscheepse cam- motiemateriaal. Enorme bedragen waren hier pagne van de oppositie en de organisatie van overigens niet mee gemoeid. de Oranje Revolutie kwam echter uit Oekraïne zelf.8 Zakenlieden die onder Koetsjma, diens op Moskou georiënteerde beleid en de nauwe kring De rol van Europa en de vs bij het van oligarchen in Oekraïne niet aan bod kwa- men, bleken bereid om flink te investeren in een aan de kaak stellen van het nieuwe politieke omgeving. Vergelijken we de financieringsstromen die onrechtmatige verloop van de de protestbewegingen in de drie landen onder- verkiezingen en bij het erkennen steunden, dan blijkt het beeld, kortom, gemengd. In het geval van Servië was de buitenlandse van de uitslagen van de nieuwe steun voor de oppositie tegen Milosevic vooral een manier om een einde te maken aan de onrust verkiezingen was hun grootste in de Balkan-regio. In Georgië intervenieerde het bijdrage aan de omwentelingen Westen veel minder actief. In Oekraïne namen lokale financiers het voortouw. Verregaande buitenlandse inmenging in de directe aanloop De Georgische civil society genoot lange tijd naar de verkiezingen was in die laatste twee lan- meer vrijheden dan de Servische. Hoewel de den ook niet nodig. Dankzij westerse financiële mogelijkheden steeds kleiner werden, had een steun in de jaren daarvoor hadden de Georgische aantal organisaties vanaf halverwege de jaren en Oekraïense civil societies zich ontwikkeld tot negentig een vaste positie kunnen innemen. goed geoliede machines. De organisaties konden Deze organisaties ontvingen steun vanuit het bovendien profiteren van de lessen uit Servië, Westen, maar die was niet direct gericht op het dat immers in de revolutie was voorgegaan. In stimuleren van campagnes tegen het zittende feite was de rol die Europa en de vs speelden bij bewind. Westerse landen, met wederom de het aan de kaak stellen van het onrechtmatige 40 Amerikanen in de hoofdrol, pleitten juist voor verloop van de verkiezingen en bij het erkennen stabiliteit in Georgië, voor verandering van van de uitslagen van de nieuwe verkiezingen die binnenuit, en daarmee impliciet voor het hand- vervolgens werden gehouden, de grootste wes- haven van Sjevardnadze.7 Een uitzondering was terse bijdrage aan de omwentelingen. het Open Society Institute (osi) van de Hongaars- Amerikaanse miljardair George Soros. Grote de- Voorbeeldwerking len van de financiële steun voor de activiteiten De electorale revoluties werden mogelijk door- die aan de Georgische parlementsverkiezingen dat de omstandigheden gunstig waren en op- in 2003 voorafgingen, waren afkomstig van osi. positie en maatschappelijke organisaties daar De lokale afdeling, Open Society ¬ Georgia Foun­ effectief op inspeelden. Een belangrijke extra dation, sinds 1993 actief in het land, speelde een dimensie is dat de bewegingen in de regio van

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 40 31-01-2006 18:17:56 Maartje Schrama Vier op een rij? Electorale revoluties in Oost-Europa

elkaar leerden. De belangrijkste actoren in de wikkeld netwerk van civil society organisaties electorale revoluties van Servië, Georgië en in staat om binnen één jaar hun boodschap over Oekraïne ¬ de politieke partijen, de onafhan- het hele land te verspreiden en de bevolking te kelijke media, de organisaties die zich bezig- mobiliseren om eerlijke verkiezingen te eisen. hielden met verkiezingswaarnemingen en de Zubr daarentegen bestaat nu vijf jaar (Kmara- jongerenorganisaties ¬ stonden elders volop in activisten gebruikten de Zubr-handleidingen de belangstelling. Zo ging er begin 2003 een de- bij het oprichten van hun beweging) en succes legatie van Georgische leden van oppositiepar- is tot nu toe uitgebleven. De beweging heeft tijen en ngo’s richting Belgrado om Servische al campagnes voor de presidentsverkiezingen collega’s te ontmoeten en om inspiratie op te van 2001 en de parlementsverkiezingen en het doen. Na dit bezoek werd het besluit genomen referendum van 2004 achter de rug, maar het is om voor Georgië een soortgelijke strategie te gaan volgen.9 Met name de jongerenorganisaties, die een De Wit-Russische jongeren­ nieuw element vertolkten in de campagne voor politieke veranderingen, stonden in de schijn- beweging Zubr gaat nu al zó lang werpers. Ze ontvingen uitnodigingen vanuit verschillende landen in Oost-Europa en Cen- mee dat het frisse en spontane er traal-Azië. Een activist van het Oekraïense Pora, een beetje vanaf is. Het verrassings­ Volodimir Vjatrovitsj, vertelt over de voorbeeld- werking van Otpor en Kmara: ‘Voor ons was het effect is verdwenen als een symbool. Otpor liet eerst zien dat het mogelijk was en Kmara versterkte dat. Met enig zelfvertrouwen besloten wij toen dat wij het ook nog niet gelukt om grote demonstraties van de konden. Zonder de voorbeelden zouden we veel grond te krijgen. meer getwijfeld hebben.’ 10 Een deel van de verklaring voor deze tegen- slag is het feit dat het in economisch opzicht re- delijk goed gaat in Wit-Rusland, vooral dankzij een wit-russisch scenario de sterke banden met Rusland. Bovendien wor- De politieke situatie vóór de omwentelingen den pensioenen meestal op tijd uitbetaald, iets in Servië was vergelijkbaar met die in Wit-Rus- waar grote delen van de bevolking het zittende land destijds: een autoritaire leider, nauwelijks regime dankbaar voor zijn. Politieke en econo- ruimte voor oppositie en onafhankelijke media mische hervormingen hebben daarom voor veel en oppositiepartijen die zichzelf door interne Wit-Russen geen prioriteit. vetes buiten spel hadden gezet. Al in januari Evengoed is in de loop van Loekasjenko’s pre- 2001, slechts een paar weken na de grote gebeur- sidentschap het bewind steeds repressiever ge- 41 tenissen in Servië, richtten jongeren in Wit- worden. De oppositie heeft totaal geen toegang Rusland hun eigen protestbeweging op, Zubr. tot onafhankelijke media. De enige manieren Aleksandr, een van de activisten van het eerste om onder de aandacht te komen zijn het illegaal uur, vertelt over het eerste contact met Belgrado: verspreiden van folders en het van deur tot deur ‘Nadat we onze beweging hadden opgericht na- gaan. Met de staatstelevisie als tegenspeler is dit men we contact op met Otpor. Toen de jongens vechten tegen de bierkaai. De staatsmedia halen van Otpor ons “kindje” zagen, zeiden ze: “O, jul- alles uit de kast om het imago van de activisten lie hebben Otpor uitgevonden…”’11 te beschadigen. Ze worden uitgemaakt voor Bewegingen als het Georgische Kmara en het criminelen, nazi’s en terroristen en zouden in Oekraïense Pora waren dankzij een redelijk ont- dienst zijn van een groot westers complot. Het

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 41 31-01-2006 18:17:57 Maartje Schrama Vier op een rij? Electorale revoluties in Oost-Europa

gebeurt geregeld dat aanhangers van de opposi- democratie in Wit-Rusland ¬ daaronder niet tie hun baan verliezen of van school worden ge- alleen activisten van jongerenorganisaties, maar stuurd. Sinds een paar maanden maakt iedereen bijvoorbeeld ook leden van het Europees Parle- die ‘valse informatie’ over het land verspreidt ment, zoals de PvdA-er Jan Marinus Wiersma. kans op een gevangenisstraf van maximaal twee Dat de grootste partijen nu achter presidents- jaar. De maatregelen die de regering treft zijn kandidaat Aleksandr Milinkevitsj verenigd zijn, een stuk zwaarder dan indertijd het geval was in is goed nieuws. Het blijft echter de vraag hoeveel Georgië en Oekraïne. mensen Zubr en de oppositie op de been zullen Het grootste verschil is echter dat Zubr nu al weten te krijgen als de uitslag van de verkie- zó lang meegaat dat het frisse en spontane van zingen vervalst blijkt. Zullen de protesten sterk een jongerenbeweging ¬ een van de belang- genoeg zijn om Loekasjenko te doen zwichten? rijkste wapens om de bevolking te mobiliseren Gewelddadig ingrijpen van de veiligheidstroe- ¬ er een beetje vanaf is. Het verrassingseffect is pen is, gezien het verleden, niet uit te sluiten. verdwenen. Welke rol kan het Westen spelen? Zoals de za- Daar komt bij dat niet alleen de jongeren- ken er nu voorstaan is financiële ondersteuning beweging heeft geleerd van wat er elders is ge- van oppositiepartijen en maatschappelijke or- beurd. Ook de Wit-Russische regering weet dat ganisaties vrijwel onmogelijk, zeker nu de ver- bij de revoluties in Servië, Georgië en buurland kiezingen al voor de deur staan. Wat rest is het Oekraïne het gevaar school in de civil society. sturen van verkiezingswaarnemers en het uitoe- Om die in eigen land onmachtig te houden, fenen van politieke druk. De Europese Unie en heeft het regime ingewikkelde fiscale construc- de Verenigde Staten hebben toegezegd Wit-Rus- ties ingericht die het praktisch onmogelijk ma- land sancties op te leggen wanneer blijkt dat de ken om vanuit het buitenland de ontwikkeling verkiezingen niet voldoen aan de internationale van Wit-Russische maatschappelijke organisa- standaarden. Daarbij moet worden gedacht ties financieel te ondersteunen. Zelfs reizen naar aan het weigeren van visa en het bevriezen van Wit-Rusland is voor vertegenwoordigers van banktegoeden van Wit-Russische officials. buitenlandse organisaties onmogelijk gemaakt. Of deze sancties de vervalsing van de ver- Activisten van het Georgische Kmara werden kiezingen kunnen voorkomen valt sterk te enkele dagen vastgehouden na een bezoek aan betwijfelen. Waarschijnlijker is dat Loekasjenko hun collega’s van Zubr. Een activist van Otpor slechts de banden met het immer vriendelijke werd voor 250 jaar de toegang tot het land ont- buurland Rusland verder zal aanhalen. Pas als zegd. Het schijnt dat de Wit-Russische douane die steun zou wegvallen, wordt een verandering een lijst hanteert met zo’n 40.000 namen van in Wit-Rusland echt mogelijk. ‘ongewenste personen’ die zich inzetten voor

42 Noten stichtingen uit Europa en about hybrid regimes, elections Noord-Amerika, om te spreken without democracy’, in: Journal 1 Op 13 mei 2005 verzamelden over deze ontwikkelingen. De of Democracy, vol. 13, nr. 2. zich in Den Haag activisten van conferentie, getiteld ‘Wave of 4 Eigen interview van de auteur de jongerenbewegingen Otpor, Resistance’, werd georganiseerd met Volodimir Vjatrovitsj en Kmara, Pora, Zubr, Mjaft en Yox, door de Alfred Mozer Stichting. Jarina Jasinevitsj, Pora, 12 mei activisten van organisaties uit 2 Milinkevitsj in een interview 2005. Rusland, Oezbekistan, Kirgizië met Radio Free Europe ¬ Radio 5 Herd, G. (2005) The ‘Orange Re­ en Turkmenistan, academici Liberty, 3 oktober 2005 (www. volution’: implications for stability en vertegenwoordigers van rferl.org). in the cis. Defence Academy of politieke partijen en politieke 3 Diamond, L. J. (2002) ‘Thinking the United Kingdom, Conflict

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 42 31-01-2006 18:17:57 Maartje Schrama Vier op een rij? Electorale revoluties in Oost-Europa

Studies Research Centre. of the civic campaign pora and Jarina Jasinevitsj, Pora, 12 mei 6 Steele, J. (2004) Columns op 26 he Orange Revolution in Ukraine 2005. november en 31 december 2004, [www.pora.org.ua]. 11 Eigen interview van de auteur The Guardian. 9 Kandelaki, G. (2005) Rose Revolu­ met Aleksandr A. Zubr, 14 mei 7 Kandelaki, G. (2005) Rose Revo­ tion: a participant’s story. 2005. lution: a participant’s story . 10 Eigen interview van de auteur 8 Kaskiv, V. (2005) A case study met Volodimir Vjatrovitsj en

43

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 43 31-01-2006 18:17:57 De politiek als bron van instabiliteit

De gevestigde politieke partijen passen zich ongegeneerd aan de ont­ ideologisering aan, aldus Jacques Wallage. De burger staat centraal. ‘Men noemt het “zeggen wat je denkt”, maar eigenlijk is het “zeggen wat je denkt dat de kiezers willen horen”.’ Over de flirt met het populisme en hoe die de politiek kan opbreken.

jacques wallage

De kiezers zijn onverminderd op drift. Tussen was al vóór de komst van Fortuyn een proces de twintig en dertig van de honderdvijftig zetels aan de gang waarbij de dynamiek onder de kie- in de Tweede Kamer kunnen uiteindelijk ter lin- zers steeds moeizamer werd opgevangen in de ker- dan wel ter rechterzijde terechtkomen. Dit bestaande partijstructuur en de gangbare werk- gegeven heeft een al langer bestaand afbraakpro- wijze van de politiek. ces van de zogenaamde ‘ijzeren voorraad’ van de In deze uiterst fluïde situatie passen de meeste politieke partijen geradicaliseerd, een meeste politieke partijen zich ongegeneerd aan proces waaraan voorlopig nog geen einde lijkt te de ontideologisering aan. Fluctuaties in the mood komen. of the nation worden professioneel geregistreerd; Deze ontwikkeling, het zij met nadruk kiezersonderzoek en focusgroepen leggen de gezegd, is zeker niet met Fortuyn begonnen. basis voor een marktgeoriënteerde strategie. Dat Partijen die uit het niets opkomen, gevestigde was al langer zo, maar sinds Fortuyn heeft dit partijen die grote schommelingen laten zien opportunisme ineens een positieve lading gekre- ¬ het hoort al decennia bij ons politieke land- gen. Men noemt het ‘zeggen wat je denkt’, maar 44 schap. In 1992 scoorde Nederland het laagste in eigenlijk is het: ‘zeggen wat je denkt dat de kie- Europa voor wat betreft de organisatiegraad van zers willen horen’. Dat dit populisme per defini- politieke partijen: 2,8%. In 1994 stemde de helft tie oplossingen biedt die niet bestaan, weerhoudt van het electoraat op een andere partij dan vier leiders van gevestigde partijen niet van een forse jaar daarvoor.1 De emancipatie van de burger, flirt met een politieke stijl die uiteindelijk de uit- gemiddeld hogere opleidingen, individualise- voering van hun program zal ondermijnen. ring: welk etiket men er ook op wil plakken, er Windt het publiek zich op over de hoge sala- rissen van de top van geprivatiseerde energie- Over de auteurs Jacques Wallage is burgemeester bedrijven, driekwart van Den Haag deint lustig van Groningen mee. Blijken de directies van grote ziekenhuizen Noten zie pagina 48 meer te verdienen dan de minister-president,

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 44 31-01-2006 18:17:57 Jacques Wallage De politiek als bron van instabiliteit

bijna geen politicus durft het aan enige nuance Verkiezingen, referenda, opiniepeilingen en aan te brengen in dit vraagstuk. Ontsnapt er een niet te vergeten de actualiteitenrubrieken op tbs-patiënt die vervolgens een afschuwelijke de televisie zijn onderdeel geworden van een moord pleegt, slechts een enkeling waagt het on- bedenkelijk ritueel: ze vormen het moderne der die omstandigheden nog te pleiten voor de equivalent van de publieke terechtstelling in noodzakelijke resocialisatie van ex-delinquen- het hart van de middeleeuwse stad. Dan worden ten. Al heeft Nederland inmiddels de strengste complexe vraagstukken soundbites, dan wordt toegangsregels voor asielzoekers van Europa, over Europa gesproken als ‘een bureaucratie’, nog steeds buitelen politici over elkaar heen om zoals uiteindelijk ‘de puinhopen’ Paars karak- vooral hun gestrengheid te demonstreren. teriseerden. Dan wordt een wereldgodsdienst Tot werkzame regels leidt dit alles zelden. ‘een achterlijke cultuur’ en wie de boel bij elkaar Emotioneel benoemde vraagstukken tot besluit- wil houden ‘soft en levend in het Land van Ooit’. vorming brengen gebeurt bijna nooit. De volge- houden rustige consistentie die daarvoor nodig is, past niet in de opgewonden toestand waarvan In Nederland is inmiddels het media en politiek menen dat de bevolking hen het liefste ziet. Woede vervangt bestuur, veront- stadium bereikt dat niet in de waardiging vervangt beslissingen. media zichtbaar wordt wat in de

versimpeling politiek gebeurt, maar dat wat in

Kan aan deze debatten een zekere modische de media gebeurt de politiek is fluctuatie niet worden ontzegd, ernstiger is het geworden gebrek aan politiek leiderschap als het gaat om de tanende populariteit van Europa. Waar de Tweede Kamer zich met ruime meerderheid Dergelijke simpele kwalificaties helpen niet bij positief had uitgesproken over de aanloop naar het oplossen van echte vraagstukken, maar ze een constitutie voor Europa, velde de bevolking geven lucht aan kennelijk opgekropte emoties. bij referendum een vernietigend oordeel. Er Waar het een kerntaak van de politiek is sta- blijkt een echt legitimiteitsvraagstuk te liggen, biliteit en perspectief te bieden, zijn we in Ne- terwijl de toekomst van onze landen onherroe- derland in een fase terechtgekomen waarin de pelijk een gedeelde is: er is geen weg terug. Van politiek zélf een belangrijke factor van instabili- een innerlijk gedragen overtuiging van leiding- teit is geworden. Dan reageren politici op uitge- gevende politici viel bij het referendum weinig lekte rapporten die ze nog niet kunnen hebben te bespeuren. Maar als Europa zo weinig echte gelezen. Dan verlenen zij met hun reactie gezag vrienden heeft, waarom zou de bevolking er dan aan geruchten die niemand nog heeft bevestigd. 45 vóór stemmen? Dan telt het beeld van de feiten in plaats van de De zaak is des te ernstiger, omdat het bij Eu- feiten zelf. ropa niet gaat om een uit de hand gelopen hobby Daarbij zou enig zelfreinigend vermogen ook van een enkeling, maar om een sinds de Tweede de media niet misstaan. Waar na de aanslagen Wereldoorlog bewust ingezette koers van het in New York, Madrid en Londen en de moord overgrote deel van de politieke partijen in ons op de cineast Theo van Gogh in eigen land een land. Van een verankerde, gezamenlijk beleefde groot beroep wordt gedaan op samenbindende ontwikkeling blijkt nu steeds minder sprake te kwaliteiten, heeft een deel van de opiniemakers zijn. Terwijl de politiek dóórliep, waren de bur- in Nederland zich uitgeleefd in een vorm van gers de terugtocht allang begonnen. islam-kritiek die tal van vredelievende moslims,

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 45 31-01-2006 18:17:57 Jacques Wallage De politiek als bron van instabiliteit

die met terreur en fundamentalisme niets te minst populistische minister van het kabinet maken willen hebben, stelselmatig beledigt. zijn onbuigzaamheid in tal van emotiegeladen Dat verbetert de kansen op stabiliteit niet, om debatten beloond. het voorzichtig te zeggen. Onze vrijheid van Politiek en media zijn geen verlengstukken meningsuiting biedt ruimte voor deze ‘islam- van een zwalkende publieke opinie, zij dragen bashing’, maar dat wil nog niet zeggen dat zo’n in een democratie een eigen professionele ver- emotioneel gevoerd debat verstandig is, laat antwoordelijkheid. Nu dreigen kijkcijfers in de staan wijs. media te veroorzaken wat opiniecijfers in de po- Zoveel is intussen zeker, de onophoudelijke litiek aanrichtten, marktverhoudingen dreigen aanvallen op het geloof van honderdduizenden argumenten te vervangen. De poging van het moslims in ons land heeft fundamentele vrijhe- zittende kabinet om de Nederlandse publieke den waarop ook zij aanspraak kunnen maken, omroep de nek om te draaien is zo ongeveer zoals de vrijheid van godsdienst en de vrijheid het sluitstuk van die ontwikkeling: wat zich in van onderwijs, onder druk gezet. marktverhoudingen niet bewijst, heeft geen be- staansrecht. megafoonpolitiek Het is nuttig af en toe even te kijken hoe de De vraag dringt zich op of de buren het doen. Het is opvallend hoeveel be- ter de Duitse democratie bestand blijkt tegen geëmancipeerde burger niet vooral grote schokken. In Nederland is inmiddels het stadium bereikt dat niet in de media zichtbaar zichzelf wil besturen. Een zekere wordt wat in de politiek gebeurt, maar dat wat dubbele moraal kan hem in ieder in de media gebeurt de politiek is geworden. In weerwil van de kritiek op de (Duitse) media door geval niet worden ontzegd oud-bondskanselier Schrµder, stel ik vast dat het politieke debat in Duitsland een eigen dynamiek heeft behouden, hoezeer ook daar de media het Maar wellicht is dit een al te eenzijdige dui- politieke discours domineren. De grote, dage- ding van hetgeen zich in Nederland deze jaren lijkse kringgesprekken met leidinggevende heeft voltrokken. De afgelopen decennia hebben politici laten moderatoren zien die het gesprek immers in heel West-Europa een terugloop in werkelijk faciliteren. vertrouwen laten zien in regeerders, van welke In Nederland zijn de meeste journalisten politieke kleur dan ook en in zekere zin onge- vooral geïnteresseerd in het maken van nieuws, acht het beleid dat zij voerden. Dat in ons land veel minder in het zorgvuldig analyseren daar- nog slechts 21% van de bevolking vertrouwen 46 van. En waar de zucht naar nieuws domineert, heeft in de zittende coalitie staat niet op zich- verworden gesprekken met politici steeds meer zelf.3 De vraag dringt zich op of de geëmanci- tot amusement. Het serieuze gesprek, waarvoor peerde burger niet vooral zichzelf wil besturen. dan ook voldoende zendtijd moet worden uit- Een zekere dubbele moraal kan hem in ie- getrokken, behoort bij ons helaas tot de grote der geval niet worden ontzegd. Hij reserveert uitzonderingen. Het enige hoopgevende in dit maximale ruimte voor eigen afwegingen, maar verband is dat het bredere publiek zich steeds parkeert hetgeen hij niet zelf kan beslissen on- meer aan deze taakopvatting van de media er- gegeneerd in het publieke domein. Hij wil geen gert.2 Dat biedt wellicht perspectief. Datzelfde betutteling, geen bureaucratie, maar wel veilig- geldt voor de verkiezing van minister Donner heid, beschutting tegen krachten die hij niet zelf tot Politicus van het Jaar 2005: daarmee zag de kan beheersen. Hij wil de winst van open gren-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 46 31-01-2006 18:17:58 Jacques Wallage De politiek als bron van instabiliteit

zen ¬ één munt en één markt ¬ graag incas- Was hij tegen Marokkaanse jongens? ‘Welnee’, seren als het om economische groei gaat. Maar was zijn antwoord, ‘ik ga ermee naar bed.’ Wilde tegen Poolse arbeiders, die betaalbaar en gedis- hij alle buitenlanders het land uit hebben? Wel- ciplineerd vakwerk leveren, moet de regering de nee, hij pleitte als een van de weinigen voor een Nederlandse arbeider zelfs bij wet beschermen. generaal pardon voor asielzoekers die al heel De burger heeft, zoals dat tegenwoordig heet, lang in ons land wachten op de afhandeling van een kort lontje. Hij ontbrandt snel. Politiemen- hun aanvraag. Niet zozeer het ‘zeggen wat je sen hebben grote moeite op straat hun gezag te denkt’, dat na de moord op Fortuyn bij ons de do- handhaven, maar in het algemeen spreekt de minante cultuur lijkt te zijn geworden, maar het burger zich in enquêtes uit voor het handhaven ‘staan voor wat je zegt’ verklaart een belangrijk van waarden en normen. Tussen individualise- deel van zijn succes. ring en open grenzen, tussen de keuzevrijheid in zijn rol van consument en de begrenzing die leiderschap en dialoog uitgaat van bureaucratische beperkingen, mist de burger steeds meer een gevoel voor richting. Politiek gaat over het maken van keuzes. Niet En die ¬ dat is wellicht de paradox van de ver- elke opvatting van burgers verdient het om in houding tussen burgers en politiek ¬ kan de beleid te worden omgezet. Niet elke emotie mag burger zichzelf niet verschaffen. Waar de grens onweersproken blijven. Wie bang is voor de van de individuele verantwoordelijkheid wordt stem des volks moet niet de politiek ingaan. Uit- genaderd, daar verwacht men toch van de col- eindelijk gaat het om het verwerven van steun lectiviteit richting en duiding. En de politiek, die voor ideeën, van macht voor de verwezenlijking nu juist als kerntaak heeft om voor die richting van idealen. te werven, om verklarende kaders aan te bieden In een hoogtechnologische samenleving met waardoor de samenleving meer wordt dan een een enorme internationale dynamiek is het niet aantal losse individuen ¬ die politiek heeft zich eenvoudig om samenhangende binnenlandse in het Nederland van na Fortuyn steeds meer tot concepten te ontwikkelen. Maar hoe spannend megafoon van wisselende opinies gemaakt. de informatiesamenleving ook is voor haar deel- nemers: mensen leven niet op een website. Wat in het Duits zo prachtig de Modernisierungsverlie­ Er zit ruimte tussen autoritair rer heet, zou wel eens een groter deel van de be- volking kunnen omvatten dan de ideologen van top-down besturen en het ‘sneller en moderner’ ons willen doen geloven. ‘u vraagt, wij draaien’ van het De mensen die in een wereld van opgejaagde productiviteit niet meekomen, hun baan verlie- actuele populisme zen, vaak op vormen van gesubsidieerde arbeid zijn aangewezen, vragen houvast dat de politiek 47 steeds minder lijkt te bieden. De ongerijmdheid Deze megafoonfunctie, in plaats van de be- van ongeremde consumptie enerzijds en gratis ginselgerichte kaderstelling, berust voor het verstrekte voedselpaketten aan de armsten an- grootste deel op een verkeerde interpretatie van derzijds vraagt om een balans en ordening die de het succes van Fortuyn. Hij heeft ¬ zo stelt men markteconomie en de luid bezongen individuele ¬ bevrijdend gezegd wat de burgers dachten. keuzevrijheid niet vermogen te bieden. Dat mag zo zijn, maar de bevrijdende werking Een nieuwe balans tussen ruimte voor eigen van zijn optreden lag naar mijn idee net zozeer afwegingen en afdoende gemeenschappelijke aan zijn vermogen vast te houden aan zijn eigen bescherming is niet eenvoudig te vinden. Maar opvattingen en te spotten met diezelfde burger. die complexiteit is geen enkel excuus om popu-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 47 31-01-2006 18:17:58 Jacques Wallage De politiek als bron van instabiliteit

lisme te verheffen tot besturingsmodel, om elke down besturen en het ‘u vraagt, wij draaien’ van niet populaire, maar wel doordachte aanpak af het actuele populisme. te doen als regentendom. In zekere zin is de ver- De burger een gevoel voor richting terugge- schraling van politieke afwegingen tot simpele ven, dat vraagt om leiderschap. En de informa- digitale keuzes een onderschatting van de vol- tiesamenleving vraagt om dialoog. De combi- wassen, steeds beter opgeleide burger. Die kan natie van beide brengt de politiek weer bij haar nuances, tegenspraak en complexiteiten heus kernopdracht: op basis van herkenbare beginse- wel aan. len de burgers een keuze bieden, perspectieven Het openbaar bestuur heeft niet alleen met op een andere koers. En: over die keuze een seri- burgers en politiek te maken. Het aantal actoren eus maatschappelijk debat voeren. dat invloed uitoefent is vele malen groter. Het Het is zoals Klaus Harpprecht in zijn politieke domein is allang opengebroken. Mon- schitterende afscheidsbrief aan de afgetre- diale invloeden, markt en media schrijven een den bondskanselier Willy Brandt schreef: deel van het bord vol. De dialoog tussen politiek ‘Machtaus∑bung, sei sie noch so brillant, gen∑gt en burger is onder die omstandigheden juist ge- nicht. Politik bleibt ein geistiger Auftrag wenn baat bij nuances die deze complexiteit erkennen. sie etwas taugen soll, und ein menschlicher.’4 Er zijn samenlevingsconcepten die recht De politiek mag zich niet laten opsluiten in doen aan de multiculturele realiteit en tege- een rol van enkel luid weergeven van wat men lijk een betere omgang tussen allochtoon en vermoedt dat anderen denken. Daarom geldt, autochtoon mogelijk maken: de keuze is niet wind mee of wind tegen, nog steeds het woord ‘wij of zij’. We kunnen hoogwaardige publieke waarmee Joop den Uyl destijds zijn kabinet in de dienstverlening organiseren als we serieuze her- Kamer introduceerde: ‘Er waait geen wind voor vormingen niet uit de weg gaan: de keuze is niet hem die de haven niet kent waarheen hij vaart.’ ‘markt of bureaucratie’. En zonder te vervallen in centralistische tekentafelmodellen van bestu- Dit artikel is een bewerking van een toespraak die ring is het mogelijk aan de ontwikkeling van de Jacques Wallage hield bij het tienjarig bestaan van samenleving in een zorgvuldige dialoog leiding het Haus der Niederlande aan de Westf∂lische Wil­ te geven. Er zit nog ruimte tussen autoritair top- helms-Universit∂t M∑nster, op 1 december 2005.

Noten 2 Onderzoek van Trouw, februari 4 Klaus Harpprecht, Im Kanzler­ 2005. amt (Rowohlt, 2000). 1 Onderzoek van nrc Handelsblad 3 Interview-nss, onderzoek 19 en uit 1994. 20 september 2005.

48

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 48 31-01-2006 18:17:58 De ondernemende verzorgingsstaat¬deel iii Kwaliteit als maatstaf

De Partij van de Arbeid en de maatschappelijke dienstverlening

De ‘ondernemende’ verzorgingsstaat is in de mode. In twee eerdere afleveringen vans&d werden theorie en praktijk van deze trend in de maatschappelijke dienstverlening tegen het licht gehouden. Hieronder de conclusies van de projectredactie. Over vroeger dat ‘nooit meer terugkomt’ en over de noodzaak de commercie in bedwang te houden.

mare faber, edith hooge, paul kalma & marijke linthorst

Veel publieke voorzieningen functioneren naar beter recht worden gedaan aan de wensen en het oordeel van een groot deel van de bevolking behoeften van gebruikers? Langs welke weg niet naar behoren. Mede tegen die achtergrond vallen de onderlinge afstemming en samenwer- is de afgelopen jaren door politici, beleidsma- king in de maatschappelijke dienstverlening te kers en beleidsadviseurs een debat gevoerd over verbeteren? Op welke manier kan de bureau- de organisatie van de betreffende voorzienin- cratische regel- en controlezucht waaraan veel gen, in het bijzonder op het terrein van de maat- professionals tegenwoordig blootstaan, worden schappelijke dienstverlening. Het gaat dan om verminderd? Een belangrijk trefwoord in de dis- sectoren als onderwijs, gezondheidszorg, wel- cussie vormt het begrip ‘maatschappelijk onder- zijnswerk, kinderopvang en volkshuisvesting. nemen’. Dienstverleners en dienstverlenende Hoe kan, zo luidden de belangrijkste vragen, instellingen, zo is de gedachte, zouden zich meer ‘ondernemend’ (dat wil zeggen: marktgericht en 49 Over de auteurs Mare Faber is wetenschappelijk mede- vernieuwend) moeten opstellen en daarvoor van werker bij de wbs en eindredacteur van s&d. Edith overheidswege ook de ruimte moeten krijgen. Hooge is lector corporate governance bij Avans Hoge- Tegelijkertijd zouden ze hun maatschappelijke, school en onderzoeker bij het Max Goote Kenniscen- op het publieke belang gerichte doelstellingen trum voor beroepsonderwijs en volwasseneneducatie. moeten handhaven. Zij is lid van de redactieraad van s&d. Paul Kalma is In de afgelopen jaargang van s&d hebben we directeur van de wbs en redacteur van s&d. Marijke tweemaal, in de vorm van een reeks artikelen Linthorst is Eerste-Kamerlid voor de PvdA en redac- en van een serie interviews, aandacht besteed teur van s&d. aan deze thematiek.1 Open bleef de vraag wat nu Noten zie pagina 57 eigenlijk de opstelling van de sociaal-democratie

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 49 31-01-2006 18:17:58 De ondernemende verzorgingsstaat Faber, Hooge, Kalma & Linthorst Kwaliteit als maatstaf

zou moeten zijn. Hoe moet de PvdA de argumen- maar als die docent niet bevlogen is, dan gaat het ten pro en contra het ‘maatschappelijk onderne- gewoon niet werken’). Als dat maatschappelijk men’ wegen? Welke uitwerking sluit het beste ondernemen is, verdient het krachtige onder- bij haar doelstellingen aan? In tien stellingen steuning. geven wij, betrokken redacteuren, daarover uit- Veel gereserveerder dient de PvdA te staan sluitsel. tegenover de neiging om van het maatschap- pelijk ondernemen een structuur te maken. 1. Maatschappelijk ondernemen: een houding, Om van ‘de maatschappelijke onderneming’ geen structuur een nieuw type instelling te maken dat zich aan ‘de markt’ en ‘de staat’ onttrekt; dat een eigen Het echt mooie aan het maatschappelijk on- juridische identiteit krijgt aangemeten; en dernemen ligt verscholen onder de nogal met waarvoor een uitgebreide interne en externe jargon doorspekte discussie over de maatschap- verantwoordingsstructuur (‘governance’) moet pelijke onderneming. We treffen het aan in het worden uitgedacht. Zeker, meer ruimte voor het werk van zorg-, onderwijs- en welzijns-‘onder- maatschappelijk ondernemen is wenselijk. En nemers’ die zich met succes inzetten voor de natuurlijk moet de betrokkenheid van belang- verbetering van de kwaliteit van de dienstverle- hebbenden ¬ bij het werk van de professionals ning ¬ inclusief een grotere betrokkenheid van en bij het besturen van de instellingen ¬ wor- degenen op wie die dienstverlening zich richt. den bevorderd, onder meer omdat die instellin- gen noch onder directe democratische controle, noch onder de tucht van de markt staan. Innoverend vermogen komt niet Maar veel voorstanders van de maatschappe- op afroep beschikbaar. Wel lijke onderneming richten hun aandacht louter op de bestuurlijke vormgeving, de rol van het kunnen we de voorwaarden toezicht, et cetera. Ze verliezen aldus het uitein- delijke doel uit het oog: goede en passende maat- helpen creëren waaronder dat schappelijke dienstverlening. En om dat laatste ondernemerschap kan gedijen gaat het.

2. Vroeger komt nooit meer terug In het november-nummer van s&d kwamen we ze tegen. Een welzijnsondernemer als Hans Meer nadruk op het uitvoerende werk van pro- Zuiver, die samen met ‘opinion leaders’ in de fessionals (het zogenaamde ‘primaire proces’) wijk (‘altijd haantje de voorste om te zeggen is dus zeer gewenst. De wildgroei van manage- wat er moet gebeuren’) en met ‘sleutelfiguren’ mentfuncties en de meet- en regeldrift waaron- 50 (‘de mensen die mij het verhaal achter de cijfers der de werkvloer de afgelopen periode te lijden geven’) in kaart brengt hoe het buurtwerk moet heeft gehad, moeten worden bedwongen. Maar worden ingericht. Een ziekenhuisbestuurder als dat wil niet zeggen dat het allemaal wel goed Wim van der Meeren, die klantgerichtheid tot komt als we ‘de’ professionals maar vertrouwen. hoeksteen van zijn beleid heeft gemaakt (‘Reali- Aan de door sommige critici overmatig aan- seer je dat mensen die hier binnenkomen bang gezette tegenstelling tussen professionals en en onzeker zijn, pijn hebben. Wij doen vrese- managers lijkt een soort heimwee ten grondslag lijke dingen met ze. Wees in godsnaam lief voor te liggen naar de goeie ouwe tijd waarin eerstge- ze’). Een roc-directeur als Piet Boekhoud, voor noemden nog zelf konden bepalen wat ze deden. wie idealisme onmisbaar is voor goed onderwijs Dat is niet alleen een sterk vertekend beeld (‘Ik kan een docent wel iets in handen geven, van het verleden (geënt op de relatief kleine

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 50 31-01-2006 18:17:58 De ondernemende verzorgingsstaat Faber, Hooge, Kalma & Linthorst Kwaliteit als maatstaf

groep van vrije beroepen), maar ook een beeld de organisatie van de dienstverlening. Het lukt dat voor de inrichting van de maatschappelijke alleen als de professionals voldoende mandaat dienstverlening niet langer richtinggevend kan hebben om duidelijke grenzen te stellen ¬ en en mag zijn. Vroeger komt nooit meer terug.2 zich daarin door hun eigen organisatie, door de Professionele autonomie blijft een groot goed, overheid en door de maatschappelijke omgeving dat de afgelopen jaren fors te lijden heeft gehad, gesteund weten. maar ze moet anders worden opgevat en inge- richt dan in het verleden. Wenselijk zijn: 3. Het belang van variëteit > minder, maar vooral andere controle. Die dient veel meer op de kwaliteit dan op de kwantiteit Echte ondernemers, ook maatschappelijke, wor- van de betreffende activiteiten gericht te zijn, den eerder geboren dan gemaakt. Innoverend zuiniger met regels en voorschriften om te vermogen ¬ het scheppen van ‘neue Kombi- springen en het verantwoordelijkheidsgevoel nationen’, zoals Joseph Schumpeter onderne- van de dienstverleners te bevorderen in plaats merschap omschreef ¬ komt niet op afroep van af te remmen; beschikbaar. Wel kunnen we de voorwaarden > meer samenwerking binnen de instellingen. helpen creëren waaronder dat ondernemer- De ‘koninkrijkjes’ die bijvoorbeeld specialisten schap kan gedijen. binnen ziekenhuizen opbouwden, of leraren Daartoe behoren de waardering en de bevor- in het vwo, stonden en staan een adequate dering van variëteit, het terugdringen van uni- dienstverlening in de weg. Goed management formerende tendensen in de maatschappelijke is goud waard, mits het uitvoerende werk er dienstverlening. Op die eenvormigheid wordt uiteindelijk van profiteert; vaak ¬ en terecht ¬ de overheid aangesproken. > een opener opstelling van professionals te- Hang naar schaalvergroting, een opgeklopt genover de gebruikers van voorzieningen sturings- en controledenken en de foutieve ver- dan vroeger nogal eens het geval was. De onderstelling dat rechtszekerheid en plurifor- kennisvoorsprong die ze hebben, kan goed miteit niet samengaan: ze zitten een rijkgescha- samengaan met zorgvuldige informatiever- keerd aanbod aan voorzieningen in de weg. schaffing en het betrekken van de gebruiker bij voor hem/haar belangrijke beslissingen. De aandacht die daaraan in de opleiding wordt Veel ‘afrekensystemen’ beoordelen besteed, is essentieel. > een uitstekende interne bedrijfsvoering, die de organisaties op hun afzonderlijke professionals binnen de organisatie vrijwaart van allerlei beslommeringen en ergernissen prestaties, niet op wat in onder­ die ten koste kunnen gaan van de dagelijkse linge samenwerking wordt bereikt uitoefening van hun eigenlijke vak. 51 Dit alles wil overigens niet zeggen dat er aan de andere kant, aan gebruikerszijde, niets Maar de overheid is lang niet de enige schul- hoeft te veranderen. De toegenomen mondig- dige. Commerciële en semi-commerciële dienst- heid van burgers, hoe waardevol op zichzelf verleners, die elke consument op maat zeggen te ook, heeft een kleine, maar daarom niet minder willen bedienen, zoeken in de praktijk, al is het onaangename keerzijde. Ze ontaardt soms in het maar uit kostenoverwegingen, vaak de grootste opzetten van een grote bek. Professionals wor- gemene deler op ¬ om van schaalvergroting den tegenwoordig steeds vaker geconfronteerd door fusies en overnames maar niet te spreken. met agressieve burgers. Daaraan een halt toe Uniformerende invloeden komen, ten slotte, te roepen is een onderbelichte doelstelling bij ook voort uit de wereld van de professionals zelf.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 51 31-01-2006 18:17:59 De ondernemende verzorgingsstaat Faber, Hooge, Kalma & Linthorst Kwaliteit als maatstaf

Geconfronteerd met vaak torenhoge maatschap- van een gehandicapt kind een woonvorm wen- pelijke verwachtingen en met een ‘afrekencul- sen waarvoor ze de hulp van een woningcorpo- tuur’ van overheidswege, zijn ze zich tegen de ratie, een instelling voor gehandicaptenzorg en onvermijdelijke teleurstellingen gaan indekken de gemeente nodig hebben. Ouderen hebben, met een overmaat aan protocollen, richtlijnen om veilig in hun eigen huis te blijven wonen, en kwaliteitssystemen. Het gevolg is dat de vaak de diensten nodig van een welzijnsinstel- dienstverlening steeds verder wordt gehomoge- ling, een woningcorporatie, de ggz, huisartsen niseerd. en de politie. En dan zijn er de schoolverlaters In de geestelijke gezondheidszorg bijvoor- zonder diploma, die te maken krijgen met beeld is het verschil tussen generalistische en leerplichtinstanties, cwi, buurtwerk, welzijns- specialistische hulp vrijwel verdwenen. En ook instellingen en wellicht een werkgever. In veel leken moeten eraan geloven. ‘Het onderscheid gevallen is dus de inzet van diverse organisaties tussen wat ik voor mijn buurvrouw kan doen, geboden. wat de huisarts voor haar kan doen en wat de ggz voor haar kan doen, lijkt te zijn verdwenen. Leken die hulp verlenen, zoals bij slachtoffer- In de maatschappelijke dienst- hulp, worden in toenemende mate gebonden aan protocollen (...). Zo wordt werkelijk iedereen verlening dient empowerment van gelijkgeschakeld tot “professional”.’3 gebruikers ¬ met inachtneming De effectiviteit van het ‘marktmodel’, het ‘hi- ërarchisch model’ en het ‘professionele model’, van de professionele verantwoor­ schreef Romke van der Veen in s&d nr.7/8, is sterk afhankelijk van de context waarin ze toe- delijkheid ¬ een leidend principe gepast worden. ‘Het is niet zo dat het ene model te zijn per definitie beter is dan het andere.’ Ruimte scheppen voor ondernemerschap begint met het onderkennen van de uniformerende tendensen Administratieve factoren, zoals uiteenlo- die in alle drie modellen werkzaam zijn. pende financieringsbronnen en gescheiden registratie- en informatiesystemen, zitten een 4. De nieuwe professionals (1): samenwerken gecoµrdineerde aanpak in de weg. Maar ook én excelleren de cultuur van de betrokken instellingen en de bestuurlijke context waarin ze opereren spelen Als de variëteit in de zorg, het onderwijs en een rol. Ze zijn vaak zodanig op de uitvoering op andere terreinen toeneemt ¬ en daarmee van de eigen (wettelijke) opdracht gericht dat or- ook de competitie op kwaliteit en de drang om ganisatie-overstijgende taken minder aandacht 52 te excelleren ¬ kunnen dan tegelijkertijd het krijgen. Van invloed daarop is ook dat veel ‘afre- coµrdinerend vermogen, de samenwerking kensystemen’ organisaties op hun afzonderlijke binnen en tussen de respectievelijke sectoren prestaties beoordelen, niet op wat in onderlinge worden vergroot? samenwerking wordt bereikt. In het algemeen De behoefte aan samenwerking betreft zeker gesproken heeft de sterk bedrijfsmatige manier niet alleen de interne organisatie van instel- van denken die vanaf het eind van de vorige lingen. Veel gebruikers, bijvoorbeeld in de ge- eeuw de overheid én de betrokken sectoren zondheidszorg, ervaren het aanbod aan lokale in zijn greep heeft gekregen (‘marktwerking’, voorzieningen als uiterst gefragmenteerd. Ver- ‘benchmarking’, ‘afrekenen op resultaat’) de der overstijgt de vraag vaak de grenzen tussen behoefte en het vermogen tot onderlinge de verschillende sectoren. Zo kunnen ouders coµrdinatie geen goed gedaan.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 52 31-01-2006 18:17:59 De ondernemende verzorgingsstaat Faber, Hooge, Kalma & Linthorst Kwaliteit als maatstaf

Variëteit enerzijds, samenwerking ander- weet hoe het moet in de spreekkamer. De deur zijds: ze liggen niet automatisch in elkaars gaat op slot én ik heb een beroepsgeheim”.’ verlengde. Alleen als het lukt om ze gezamenlijk In de maatschappelijke dienstverlening dient, tot hun recht te laten komen, kan er van een met andere woorden, empowerment van gebrui- duurzame verbetering van de kwaliteit van de kers ¬ met inachtneming van de hierboven maatschappelijke dienstverlening sprake zijn. benadrukte professionele verantwoordelijkheid ¬ een leidend principe te zijn. Ze moet niet 5. De nieuwe professionals (2): vraaggericht, worden verward met de overspannen sturings- niet vraaggestuurd claims (‘de burger de baas’) die tegenwoordig vaak op de maatschappelijke dienstverlening ‘Ik doe niet alles wat gevraagd wordt. Dat zou me worden losgelaten. een mooie boel worden’, aldus Hans Zuiver in Keuzevrijheid ¬ vrije artsenkeuze, vrije s&d. En zo is het. Als de klant koning is en maat- schoolkeuze ¬ blijft bij dat alles van groot schappelijke dienstverleners naar de pijpen van belang. Maar ze is, ook vanuit de gebruiker ge- de burger dansen, doen ze niet alleen onrecht zien, aan allerlei praktische grenzen gebonden. aan hun vakkennis en vaardigheden, maar ook Omdat men de voorzieningen bij voorkeur in aan hun verantwoordelijkheid voor de kwaliteit de eigen buurt zoekt; omdat men het wisselen van hun werk. Bovendien wordt de gebruiker zelf met ‘vraagsturing’ en ‘vraagfinanciering’, tegenwoordig erg populair onder beleidsma- ‘Maatschappelijk ondernemen’ kers, al gauw overvraagd. Alleen in bijzondere omstandigheden, zoals in de zorg voor gehan- is geen onschuldige metafoor dicapten (die vaak zelf veel kennis over het aan- bod hebben opgebouwd) is echte vraagsturing, bijvoorbeeld in de vorm van persoonsgebonden van school of zorginstelling als ingrijpende budgetten, aan te bevelen. gebeurtenissen ervaart; et cetera. Mede om die Professionals moeten dan ook niet zozeer redenen dient het recht op goed onderwijs, res- vraaggestuurd, als wel vraaggericht werken. Dat pectievelijk goede zorg binnen alle instellingen wil zeggen: gewaarborgd te zijn. Wat voor supermarkten en > de gebruikers en hun behoeften tot uitgangs- kappers geldt (‘bij slechte dienstverlening lopen punt nemen. De docent bijvoorbeeld, vat Piet de klanten vanzelf wel naar een ander’), mag niet Boekhoud samen, moet ‘kennis hebben van voor scholen, huisartsenpraktijken en zieken- wat de leerlingen moeten leren en hoe hij dat huizen gaan gelden. Het marktdenken, zo blijkt moet aanpakken. En hij moet natuurlijk met ook hier weer uit, is in de maatschappelijke ze kunnen omgaan, snappen wie ze zijn. Hij is dienstverlening beperkt toepasbaar. andragoog, pedagoog, didacticus’; 53 > gebruikers zelf regelmatig naar hun behoeften 6. De ‘maatschappelijke onderneming’: grenzen en wensen vragen ¬ en ook in de wijdere om- aan een metafoor geving informeren naar ‘wat nodig is’ (vgl. Hans Zuivers opinion leaders en sleutelfiguren); Als met ‘maatschappelijke ondernemingen’ > gebruikers serieus nemen, zich tegenover instellingen worden bedoeld waar ondernemer- hen verantwoorden en hen zo mogelijk (zoals schap in de eerder omschreven betekenis tot bij ouderparticipatie op scholen) bij het werk zijn recht komt, dan is er geen enkel bezwaar betrekken. Zoals Jos van der Lans in s&d op- om die term te gebruiken. Hij attendeert ons merkte: ‘De ergste professionals die ik ken, zijn bovendien op de bedrijfsmatige kanten van de zij die zeggen: “Ik heb een vak gestudeerd, ik maatschappelijke dienstverlening ¬ en op de

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 53 31-01-2006 18:17:59 De ondernemende verzorgingsstaat Faber, Hooge, Kalma & Linthorst Kwaliteit als maatstaf

noodzaak om de beschikbare publieke middelen een existentiële rol in het leven van, bijvoor- zo efficiënt mogelijk te besteden. beeld, patiënten ¬ en draait in veel gevallen om Maar het is geen onschuldige metafoor. Ze een goede omgang met de afhankelijkheid van suggereert betrokkenen, maar ook de buitenwe- mensen. Aan dat begrip wordt in economische reld, dat de betreffende organisaties eigenlijk leerboeken veel te weinig aandacht besteed. bedrijven zijn, zij het van een speciale soort, en dat ze zich ook als bedrijven moeten gedragen. 7. Houd de commercie in bedwang Daarmee zet ze hen in meerdere opzichten op het verkeerde been: Moet de maatschappelijke dienstverlening van > scholen, ziekenhuizen en welzijnsinstellin- commerciële invloeden gevrijwaard blijven? gen zijn geen bedrijven. Het zijn organisaties Dat is veel te algemeen gesteld. Om te beginnen waarvoor een financiële ‘plus boven de streep’ moeten we ons realiseren dat de commercie hooguit een middel en nooit een doel kan zijn in de omgeving van die dienstverlening ruim- ¬ en die soms onder die streep moeten gaan schoots aanwezig is (van de farmaceutische con- zitten omdat de dienstverlening dat vraagt. De cerns in de zorg tot de leermiddelenindustrie in suggestie in cda-kring om bijvoorbeeld scho- het onderwijs). len voortaan stelselmatig ‘ondernemingen’ te noemen, die aan ‘vraagsturing’ en aan ‘mede- dingingsbeleid’ onderworpen zouden moeten De overheid moet niet zozeer worden, verdient geen navolging; > de metafoor veronderstelt het primaat van terugtreden, als wel anders te werk marktwerking en concurrentie, terwijl scho- gaan: duidelijker en minder len, woningcorporaties en andere non-profit- organisaties hooguit in quasi-markten ope- gedetailleerd regels stellen ¬ en reren. Bovendien houdt ze het belang van een vooral geen weifelend of zwalkend betere interne en externe samenwerking in de maatschappelijke dienstverlening buiten het beleid voeren gezichtsveld. Ze accentueert de zwakke kanten van de bedrijfsmatige visie op de publieke sector, terwijl die nu juist gecorrigeerd moeten Verder kunnen commerciële (neven-)activitei- worden; ten soms bevorderlijk zijn voor de financiële > ze gaat uit van de rationeel handelende consu- armslag van de betreffende organisatie. Wim ment, die zich in belangrijke mate door econo- van der Meeren beschreef in s&d hoe zijn St. mische prikkels laat leiden en die prijs/kwa- Elisabeth Ziekenhuis bij de ingang een ‘me- liteitsvergelijkend door het leven gaat. Aldus dische boulevard’ inrichtte: ‘We hebben ons 54 verdwijnt niet alleen de bijzondere aard van afgevraagd: hoe kunnen we de service aan onze het ‘product’ (namelijk dienstverlening in het patiënten verbeteren zonder dat het ons (...) geld publiek belang) naar de achtergrond, maar ook kost?’ Op de boulevard huist nu onder meer een de beweegredenen van de gebruiker (die alleen eigen commercieel zbc (zelfstandig behandel- in de marge van de maatschappelijke dienst- centrum), met onder meer een stoppen-met- verlening met die van de gewone consument roken-poli, anti-snurkbehandelingen en her- te vergelijken zijn). steloperaties voor sterilisatie bij mannen. Al het Meer in het algemeen zit de ondernemings- vermogen dat erin gestopt wordt komt uit het metafoor het besef in de weg dat maatschap- St. Elisabeth, eventuele winsten keren daarnaar pelijke dienstverlening lang niet alleen over terug. Tegen dergelijke beperkte commerciële doelmatigheid en zeggenschap gaat. Ze speelt activiteiten van non-profit-instellingen bestaat

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 54 31-01-2006 18:17:59 De ondernemende verzorgingsstaat Faber, Hooge, Kalma & Linthorst Kwaliteit als maatstaf

onzes inziens, mits goed gereguleerd, geen en- voor de toegankelijkheid en kwaliteit van de be- kel bezwaar. treffende voorzieningen, maakt dat onmogelijk. Waar wel ernstig voor moet worden gewaakt De overheid moet niet zozeer terugtreden, is dat ondernemingen met winstdoelstelling als wel anders te werk gaan. Dat wil zeggen: dui- een meer dan aanvullende rol in de kern van de delijker en minder gedetailleerd regels stellen maatschappelijke dienstverlening (basisgezond- ¬ en vooral geen weifelend of zwalkend beleid heidszorg, het reguliere basis-, voortgezet en ho- voeren. Toch is dat laatste, nationaal en lokaal, ger onderwijs, et cetera) gaan spelen. Niet alleen vaak de praktijk. ‘Stuurt men de ene periode omdat aldus de kwaliteit en de toegankelijkheid van de voorzieningen in hun geheel op den duur in gevaar komen, maar ook omdat de aard van De maatschappelijke onderne­ de betreffende activiteiten (zorgen, genezen, onderwijzen) zich slecht laat verenigen met ming moet geen verantwoordings­ commerciële exploitatie. De gangbare veronder- stelling dat de commerciële prikkel onmisbaar is machine worden, waar alle voor kostenbewust en kostenefficiënt handelen betrokkenheid en bevlogenheid is bovendien onjuist, zo die prikkel al niet ave- rechts werkt. allang uit weggelekt is Dezelfde Van der Meeren vertelde in s&d over nieuwe onderzoeks- en behandeltech- nieken in zijn ziekenhuis, die ertoe leiden dat massief aan op een hechte infrastructuur in de patiënten niet meer opgenomen hoeven te cultuureducatieve sector, evenzo vrolijk wendt worden. Het ziekenhuis schrijft dus minder men de volgende periode de steven 180 graden rekeningen. ‘Dat is zeer patiëntvriendelijk, de en zijn alle investeringen die de instellingen kwaliteit gaat omhoog. En het ziekenhuis gaat daarin hebben gedaan verloren kapitaal. Op financieel geweldig de ballenbak in.’ En toch: onmogelijk korte termijnen trekt men delen van ‘Het ziekenhuis doet het.’ Dat moet niet alleen opdrachten in de welzijnssector in ¬ en laat in mogelijk blijven, het moet de norm zijn. En een sommige gevallen de frictiekosten aan de maat- winstgedreven gezondheidszorg zou die norm schappelijke onderneming.’4 Goed opdrachtge- ondergraven. verschap is anders. Behalve duidelijk en evenwichtig zal het 8. Een andere overheid overheidsbeleid ook stimulerend en ondersteu- nend moeten zijn. Het zal voor goede arbeids- De maatschappelijke dienstverlening is tot op voorwaarden van hoog tot (vooral) laag moeten de dag van vandaag object van regelzucht en zorgen, inclusief scholingsmogelijkheden, en grootschalige hervormingsdrift (‘stelselherzie- in het algemeen de aantrekkelijkheid van het 55 ningen’) van overheidswege. De kwaliteit van werken in onderwijs, zorg en welzijnswerk de dienstverlening is daar, zacht gezegd, niet bij moeten vergroten. Het zal beroepsonderwijs gebaat. Maar dat wil niet zeggen dat de overheid van hoog niveau moeten garanderen; onderzoek haar rol structureel zou moeten beperken; dat, en ontwikkeling door alle sectoren heen moeten zoals pleitbezorgers van de maatschappelijke bevorderen; en experimenten mogelijk moeten onderneming wel suggereren, ‘verticale’ sturing maken. Verder zal de overheid in eu-verband de en verantwoording in verregaande mate plaats ruimte voor een op non-profit-basis gegrond- zou moeten maken voor ‘horizontale’ (dat wil veste maatschappelijke dienstverlening met zeggen: binnen de sectoren zelf). De verant- hand en tand moeten verdedigen ¬ dwars tegen woordelijkheid die de overheid blijft dragen alle liberaliseringsdruk in.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 55 31-01-2006 18:17:59 De ondernemende verzorgingsstaat Faber, Hooge, Kalma & Linthorst Kwaliteit als maatstaf

Decentralisatie van bevoegdheden naar het onder druk. De maatschappelijke onderneming gemeentelijk niveau, binnen landelijke raam- moet geen verantwoordingsmachine worden, wetgeving, ligt, ten slotte, voor de hand. Ze ligt waar alle betrokkenheid en bevlogenheid allang in het verlengde van de eerder bepleite samen- uit weggelekt is. Het recht op informatie en in- werking binnen en tussen sectoren, die vooral spraak van betrokkenen moet zo zijn ingericht op lokaal niveau vorm zal moeten krijgen. Zo’n dat management en professionals een ruime decentralisatie vraagt van de gemeentelijke poli- mate van handelingsvrijheid houden; het ver- tiek een scherpere inhoudelijke stellingname, antwoordingsproces moet zo zijn vormgegeven maar ook een ‘ondernemende’ opstelling tegen- dat het dragen van gezamenlijke verantwoorde- over de maatschappelijke dienstverlening. En ze lijkheid bevorderd wordt. veronderstelt de beschikbaarheid van voldoende Instituties en organen zijn, vanuit dit ge- menskracht en deskundigheid om die taken zichtspunt bezien, ook niet genoeg. Parallel goed te kunnen vervullen. aan een grotere nadruk op de uitvoering van de maatschappelijke dienstverlening zou onder de 9. Verantwoording en verantwoordelijkheid betrokken beroepsgroepen een professioneel ethos moeten worden gestimuleerd, met ver- Hoewel sommige organisaties de laatste jaren werking van uitgangspunten zoals eerder ver- interessante initiatieven hebben genomen, ver- meld: dient de medezeggenschap in de verschillende > empowerment en eigen initiatief van gebruikers sectoren van de maatschappelijke dienstver- als belangrijke doelstelling in de maatschap- lening nog een flinke impuls. Dewrr noemt pelijke dienstverlening (vs. de vraagsturings- die medezeggenschap in zijn rapport Bewijzen /keuzevrijheidsideologie); van goede dienstverlening ‘sleets’ en constateert > de professional als onderdeel van een demo- ideeënarmoede en gebrek aan creativiteit bij het cratisch ingericht verband, waarin samen- zoeken naar nieuwe vormen van democratische werking voorop staat (vs. de ideologie van de verantwoording en betrokkenheid.5 professional als kleine zelfstandige); > erkenning en ontwikkeling van de altruïsti- sche motieven van professionele dienstverle- In plaats van weer een nieuw ners als complement van zakelijk motieven; waardering van vrijwilligerswerk, naast en als besturingsinstrumentarium aanvulling op het professionele werk (vs. de economische-prikkelideologie). te ontwerpen, zouden we de De kwaliteit van de opleiding van professionals aandacht moeten verschuiven en de waarde van inhoudelijk georiënteerde beroepsorganisaties verdienen in dat verband 56 van procedure naar inhoud een veel grotere aandacht dan ze in het huidige debat krijgen.

Belangrijk is wel welke richting aan dit de- 10.  Uit de bestuurskundige fuik: de inhoud cen- mocratiseringsstreven wordt gegeven. Verant- traal woording afleggen is belangrijk, maar niet de hoofdtaak van een dienstverlenende organisatie. Een van de belangrijkste opgaven voor het be- Te zwaar aangezette zeggenschaps- en contro- leid met betrekking tot de maatschappelijke leclaims van gebruikers en andere stakeholders dienstverlening is om uit de bestuurskundige creëren een sfeer van wantrouwen en zetten fuik te komen waarin het de afgelopen jaren is het beoogde creatieve ondernemingsklimaat beland. In plaats van weer een nieuw besturings-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 56 31-01-2006 18:18:00 De ondernemende verzorgingsstaat Faber, Hooge, Kalma & Linthorst Kwaliteit als maatstaf

instrumentarium te ontwerpen, zouden we de vragen die de afgelopen jaren zo onderbelicht discussie moeten richten op de doelstellingen bleven. Om het voorbeeld van het onderwijs te van die dienstverlening en de aandacht moeten nemen: wat houdt heden ten dage ¬ mede in verschuiven van procedure naar inhoud. het licht van de maatschappelijke problemen De bureaucratisering van het interne en ex- waarmee het onderwijs geconfronteerd wordt terne toezicht zoals die de afgelopen jaren heeft ¬ ‘goed onderwijs voor allen’ in? Wat is de ver- plaatsgevonden, zet niet alleen de kwaliteit van houding tot arbeidsmarkt en culturele vorming? de dienstverlening onder druk, maar trekt ook Wat is het belang van waardenoverdracht en hoe alle aandacht weg van de inhoud van onderwijs verhoudt die zich bijvoorbeeld tot de segregatie en zorg. Helaas heeft een deel van het recente van het onderwijs? Zo’n cultuur-pedagogisch debat over de ‘maatschappelijke onderneming’ debat, zo heeft de onderwijskundige Dronkers die ontwikkeling, onbedoeld, versterkt. ‘Mijn eens opgemerkt, is ¬ ook voor wie een meer grootste bezwaar’, schreef Pauline Meurs in gelijke verdeling van onderwijskansen wenst ¬ s&d, ‘tegen het begrip maatschappelijk onder- veel belangrijker dan de zoveelste aanpassing nemen en tegen de wijze waarop het debat over van het onderwijs aan de wensen van leerlingen dit verschijnsel ¬ beter gezegd: deze construc- of ‘een herhaling van zetten over het juiste tijd- tie ¬ wordt gevoerd is dat het wordt verengd tot stip van de eerste selectie’.6 de bestuurlijke vormgeving.’ Ook in de politiek, Soortgelijke, minstens zo waardengeladen de PvdA niet uitgezonderd, bestaat, voegen we vragen zijn te stellen voor andere sectoren, zoals daaraan toe, meer belangstelling voor structuur de gezondheidszorg, de volkshuisvesting en het en stelsel dan voor de inhoud van de maatschap- welzijnswerk. Maatschappelijk ondernemen in pelijke dienstverlening. de door ons bepleite betekenis van het woord Door de professionals en het ‘primaire pro- houdt ook in: veel meer aandacht voor de poli- ces’ weer voorop te stellen, komt men, zo menen tiek-normatieve aspecten van de maatschappe- we, ‘vanzelf’ in de buurt van de inhoudelijke lijke dienstverlening.

Noten geciteerd in: P. Kalma, ‘Het ar- het Regeringsbeleid, Bewijzen moedige jargon van de markt’, van goede dienstverlening, Am- 1 Zie Socialisme & Democratie in: Socialisme & Democratie, sterdam University Press, 2004. 2005/7-8 en 2005/11. 2005/7-8. p.55. 6 J. Dronkers, ‘Onderwijsonge- 2 Vgl. A. Huygen en W. Lighart, 4 F. Becker, ‘Good governance lijkheid en onderwijsexpres- ‘Vroeger komt nooit meer te- alleen is niet voldoende. Een sie’, in: Socialisme & Democratie, rug’, in: Socialisme & Democratie, bericht uit de praktijk’, in: So­ 1999/5, p.239-241. 2005/7-8, p.36-39. cialisme & Democratie 2005/7-8, 3 G.Hutschemaekers, hoogleraar p.43. aan de Radboud Universiteit, 5 Wetenschappelijke Raad voor 57

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 57 31-01-2006 18:18:00 Bouwstenen voor integratiebeleid

Het debat over immigratie en integratie in Nederland loopt zo hoog op dat het kan helpen om de zaak eens vanuit een ‘fris’ referentiekader te bekijken. In deze s&d twee pogingen daartoe. Om actuele spanningen tussen bevolkingsgroepen te duiden, gaat Jeroen de Lange te rade bij conflictmodellen uit de psychologie. Toepassing ervan levert aanknopingspunten op voor concreet beleid. ‘Die laten zich in een drieslag samenvatten: perspectief bieden; grenzen en eisen stellen; investeren in sociaal kapitaal en lokale identificatie.’ Het resultaat kan zijn, onder meer, een slinkende ontvankelijkheid voor radicalisering onder jonge moslims. Patrick de Vries, die in Washington woont, vergelijkt 58 de positie van moslims in Nederland met die van geloofsgenoten in de vs. Typerend voor de Amerikaanse situatie is ‘dat in het integratieproces van de islam geen aanpassing wordt gevraagd, wel van de islamitische immigrant in zijn hoedanigheid van aspirant- Amerikaan.’

s & d 1/2 | 2006 foto evelyne jacq | hollandse hoogte

S&D1_2-2006.indd 58 31-01-2006 18:18:00 59

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 59 31-01-2006 18:18:01 Bouwstenen voor integratiebeleid (1) Nederland conflictland

jeroen de lange

De Berlijnse Muur viel en het leek een kwestie en later zo’n diplomaat die zich bezighield met van tijd of alle gewapende conflicten zouden ‘ver weg’. Na jaren van internationale politiek de wereld uit zijn. Het einde van de Koude wilde ik in Nederland werken. Ik werd hoofd Oorlog luidde echter niet het tijdperk van ‘der van de staf van de gemeentesecretaris van Am- ewige Frieden’ in, maar dat van een aantal zeer sterdam. Ik kwam in een andere wereld met gewelddadige intra-statelijke conflicten. De problemen van een volstrekt andere orde. academische reflectie op deze gebeurtenissen Tot mij ineens overeenkomsten opvielen leidde tot een stroom van studies, boeken en tussen daar en hier, gelijkenissen in de manier artikelen onder de noemer ‘conflict prevention’.1 waarop bevolkingsgroepen met elkaar omgaan. Het ministerie van Buitenlandse Zaken richtte Wat zag ik in Nederland? Een publiek debat dat er een aparte afdeling voor op, aan universitei- verfrissend heette, maar dat zich vooral onder- ten kwamen leerstoelen conflictpreventie en het scheidde door botheid. Schreeuwerige, naar- Instituut Clingendael opende een eigen Conflict geestige columns in kranten. Geram op de islam, Research Unit, waar men met behulp van model- verwijdering tussen bevolkingsgroepen. Het len het ontstaan van geweld probeert te verkla- agressieve slachtoffergedrag van Marokkaans- ren en te voorspellen. Amsterdamse jongeren en de haat die dat zaaide De conflicten speelden zich af op veilige onder witte Amsterdammers. afstand: op de Balkan, in Rwanda, in Congo. Uit Toen kwam 2 november 2004, de moord op het opgeruimde Noorden togen bevlogen diplo- Theo van Gogh. Wat er in de dagen daarna in Ne- maten, vredesactivisten en mensenrechtenex- derland gebeurde, was schokkend: 257 voorvallen perts naar al die chaotische landen. Ze werkten van geweld tegen moslims, brandstichting bij er aan verzoening en gerechtigheid. Daartoe katholieke kerken. Het was ‘wij’ tegen ‘zij’. Op moesten vicieuze cirkels van wederzijdse haat, het journaal trokken beelden voorbij van een in krenking en angst worden doorbroken. Ze gaven de as gelegde islamitische basisschool in zomaar 60 ook trainingen in verantwoorde journalistiek, een Nederlands provinciestadje. Jonge moslims want hetzerige koppen, eenzijdige berichtge- bleken geradicaliseerd, een enkeling had zich ving en slecht feitenonderzoek wakkeren smeu- aangesloten bij jihad-strijders in het buitenland. lend vuur van vijandigheid aan. Politici zeiden dat het niet meer de vraag was of, Ik was jarenlang zo’n mensenrechtenactivist maar wanneer hier een grote terroristische aan- slag zou plaatsvinden. Nederland vertoonde meer Over de auteur Jeroen de Lange studeerde internatio- gelijkenis met buitenlandse conflictgebieden dan naal recht en ontwikkelingsstudies. Hij is afdelings- we ooit voor mogelijk hadden gehouden. hoofd van de staf van de gemeentesecretaris van In de dagen na de aanslag op Van Gogh Amsterdam. schreef ik de Analyse Conflictdynamiek Amsterdam Noten zie pagina 67 en het actieplan Wij Amsterdammers voor bur-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 60 31-01-2006 18:18:01 Bouwstenen voor integratiebeleid Jeroen de Lange Nederland conflictland

gemeester en wethouders.2 Beide documenten Een algemene oorzaak voor het ontstaan zijn gebaseerd op de conflictmodellen die ik als van geweld is de aanwezigheid van een boven- diplomaat had gebruikt, in het bijzonder een geschikte groep met macht en welvaart en een analysekader ontwikkeld door de Amerikaanse ondergeschikte groep die meer toegang wil tot psycholoog Ervin Staub.3 Waarin wortelen rijkdom en macht. Wanneer die groepen elkaar de spanningen tussen bevolkingsgroepen in ook nog eens aanvallen op waarden, geloof en Nederland? Waarom vallen sommige jonge Ne- identiteit, is de kans op een conflict aanzienlijk. derlandse moslims voor de totalitaire verleiding De impact van onenigheid over immateriële za- van de extremistische islam? De ontvankelijk- ken is overigens groter dan die van kwesties van heid voor dergelijk gedachtegoed ontstaat hier welvaartsverdeling, aldus Staub. ter plaatse, hoe is dat mogelijk? Al deze kwesties Wanneer de ene groep de andere verantwoor- vragen om grondige analyse. ‘Verklaren’ staat delijk houdt voor de frustratie van psychologi- daarbij uiteraard niet gelijk aan ‘begrip hebben sche basisbehoeften, wordt het ‘wij-zij denken’ voor’ in de betekenis van vergoelijken. sterker. Mensen trekken zich met gelijkgestem- Conflictmodellen kunnen de verbanden den terug binnen de eigen groep, zoeken houvast tussen (bekende) feiten en interactiepatronen bij de eigen identiteit en gebruiken en zetten zich helpen verhelderen. Om te voorkomen dat af tegen ‘anderen’ (ingrouping en outgrouping). Nederland verder verstrikt raakt in conflictdy- Negatieve stereotypen over anderen (‘kutmarok- namiek, is actie geboden. Daarbij gaat het niet kanen’) kunnen een zichzelf vervullende voor- zozeer om totaal nieuwe beleidsinitiatieven, als spelling worden, waardoor de kans op escalatie wel om een intensivering en verbetering van toeneemt. In de sociale psychologie spreekt men bestaande instrumenten. Tegelijkertijd moeten dan van ‘de negatieve attributie van ambigu de principes die ten grondslag liggen aan onze gedrag’5: het stelselmatig negatief uitleggen van liberale democratie ¬ vooral het principe van onbegrepen gedrag. Dit mechanisme kan zich non-discriminatie ¬ preciezer en consequenter bijvoorbeeld ook voordoen wanneer een meisje worden toegepast. met hoofddoek ervan overtuigd is dat ze vanwege haar hoofddoek niet meteen wordt geholpen bij de bakker. In dit geval is de perceptie van discri- de theorie van staub minatie groter dan de feitelijke discriminatie. Een samenleving kan een hoog conflictpotenti- In een centrifuge van op elkaar ingrijpende eel hebben zonder dat er fysiek geweld is tussen variabelen groeit aldus het conflictpotentieel. De bevolkingsgroepen. Een zogeheten trigger kan psychologische basisbehoeften van individuen dat potentieel omzetten in feitelijk geweld. Hoe worden steeds minder vervuld. In deze constel- ontstaat conflictpotentieel in een samenleving? latie ontstaat ¬ zo luidt Staubs centrale stel- Ervin Staub ontwikkelde hierover de volgende ling ¬ ruimte voor een ideologie die wél in die theorie. Mensen hebben een aantal universele basisbehoeften voorziet. Voor de betrokkenen 61 psychologische basisbehoeften: een gevoel van is dat een perspectief- en hoopgevend verhaal. veiligheid; een gevoel van controle over belang- Exclusiviteit van de eigen groep (‘wij moslims’, rijke gebeurtenissen; een positieve identiteit; ‘wij Serven’ ) speelt daarin de hoofdrol. Maar de een positieve connectie met andere mensen; een keerzijde ervan is het idee dat buitenstaanders zekere mate van autonomie; en begrip van de de zo gewenste zelfrealisatie in de weg zouden realiteit en van de plaats van het individu in de staan. Daarom moeten zij, in de woorden van wereld.4 Als moeilijke leefomstandigheden of Staub, worden ‘ontmenselijkt’, gedevalueerd. spanningen tussen bevolkingsgroepen de ver- Scherpe varianten op deze wijze van denken zijn vulling van deze basisbehoeften ondermijnen, te vinden in vormen van radicaal nationalisme, legt dat een basis voor conflict. de extremistische islam en het fascisme.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 61 31-01-2006 18:18:01 Bouwstenen voor integratiebeleid Jeroen de Lange Nederland conflictland

Nederland speelt ook perceptie van uitsluiting kenmerken van het nederlandse en discriminatie een rol: zij zien zichzelf als de conflict aangevallen groep ¬ in ons land, maar ook daar- Een conflictdynamiek zoals hierboven ge- buiten. schetst, laat zich in specifieke gevallen kennen De onzekerheid waarin mensen om uiteenlo- aan de hand van een zevental kenmerken of pende redenen verkeren, proberen ze uit te ban- dimensies6, die in wisselende volgorde kunnen nen door houvast te zoeken bij vertrouwde ge- optreden. Ze blijken vaak te kunnen dienen als bruiken en identiteiten. Jonge moslims wenden aangrijpingspunten voor beleidsinterventies: zich tot de islam met de symbolen die daar bij- > Moeilijke leefomstandigheden in combinatie horen. Autochtone Nederlanders gaan op zoek met sociaal-economische ongelijkheid en de naar de betekenis van het ‘Nederlander-zijn’. Zo perceptie van uitsluiting; groeit de afstand tussen de twee groepen. > Niet geheelde psychische verwondingen (bij- voorbeeld als gevolg van migratie); > Krenking als gevolg van een (gepercipieerd) Een samenleving kan een hoog gebrek aan rechtvaardigheid; > Ontmenselijking van de ander, de ander niet conflictpotentieel hebben zonder meer als individu zien, maar als anoniem deel dat er fysiek geweld is tussen van een groep; > Ontbreken van een gedeelde interpretatie van bevolkingsgroepen. Een zogeheten de werkelijkheid tussen groepen die tegenover elkaar staan; trigger kan dat potentieel > Gebrek aan positief emotioneel contact tussen omzetten in feitelijk geweld individuen uit verschillende groepen; > Behoefte aan en aanbod van een destructieve, exclusieve ideologie. Een doorslaggevende factor in de conflictdy- Als we dit schema vergelijken met de Neder- namiek is het steeds sterker samenvallen van landse situatie valt het volgende op. Processen sociale klasse en etniciteit. Veel witte Nederlan- van ¬ onder meer ¬ globalisering en individu- ders houden (islamitische) migranten en hun alisering hebben bij menige witte Nederlander kinderen verantwoordelijk voor hufterig gedrag, een zekere mate van ontworteling teweegge- een disproportioneel aandeel in de criminaliteit bracht en gevoelens van vervreemding en onbe- en misbruik van sociale zekerheid. Ergernis hagen (bijvoorbeeld over de Nederlandse iden- hierover werkt uitsluiting in de hand, terwijl titeit, het verlies van werkgelegenheid aan lage- juist erkenning en insluiting noodzakelijk zijn lonenlanden, de mogelijke teloorgang van onze om de oorzaken van polarisatie en radicalisering 62 veilige, vrije en libertaire samenleving). Daar is weg te nemen. nog de angst voor terrorisme bijgekomen. De tweede dimensie uit het schema van Staub Voor Nederlandse Turken en Marokkanen draait om ‘psychische wonden’. In de Neder- geldt dat hun situatie, in het algemeen, wordt landse situatie spelen in dit licht onder meer de gekenmerkt door sociaal-economische ach- negatieve effecten van de aanslag op Theo van terstand: er kan in ons land met recht worden Gogh, maar ook de maatschappelijke onrust gesproken van een gekleurde onderklasse, waar- over een fenomeen als jonge Marokkaanse toe deze groepen behoren. Volgens een recent straatrovers. Van weer een andere orde zijn de oeso-rapport is het in geen enkel Europees land ontheemding en ontworteling die bij migratie voor migrantenkinderen zo moeilijk een baan te horen en die zich kunnen uiten in een instabiele vinden als in Nederland.7 Voor veel moslims in identiteit en een gevoel van ‘tussen twee cultu-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 62 31-01-2006 18:18:01 Bouwstenen voor integratiebeleid Jeroen de Lange Nederland conflictland

ren vallen’. Hoewel de gangbare opvatting luidt wel: ‘Toen alleen orthodox-joodse jongens en dat een hoge opleiding en goed sociaal-econo- meisjes gescheiden zwommen kraaide er geen misch perspectief automatisch samengaan met haan naar, nu het om islamitische kinderen gaat een stabiele identiteit, blijken juist vooral hoog- is het een issue.’ Bij sommige groepen witte Am- opgeleide migranten te lijden aan wat de Franse sterdammers leeft intussen de overtuiging dat islamkenner Olivier Roy ‘déculturation’ noemt. migranten juist altijd worden voorgetrokken. In Nederland manifesteert dit proces zich het Van krenking by person, tot slot, is sprake duidelijkst bij tweede-generatiemigranten die wanneer iemand meent dat hij of zij vanwege doorleren tot hbo- of universitair niveau: die zijn of haar identiteit wordt gediscrimineerd. zijn nergens meer thuis, ook niet in het gezin Zo is er aantoonbaar sprake van discriminatie waar ze uit voortkomen. van allochtonen op de arbeidsmarkt en vinden Van krenking als gevolg van een perceptie jongeren uit migrantengezinnen moeilijker een van onrechtvaardigheid, de derde dimensie uit stageplek dan jongeren met een Nederlandse Staubs schema, kan op drie niveaus sprake zijn. achternaam. In Amsterdam zijn gevallen gemeld Om te beginnen by proxy, bijvoorbeeld wanneer van discriminatie van homoseksuelen door men zich opwindt over dubbele standaarden moslims uit hun straat of buurt. in de internationale politiek. Wanneer iemand ‘Ontmenselijking van de ander’ is de kern meent dat de groep waartoe hij of zij behoort van de vierde dimensie op de lijst van Staub. stelselmatig wordt achtergesteld en dat wat dier- Mensen hebben van nature de neiging om de wereld in te delen in ‘wij’ en ‘zij’. Op grond van verschillen in gedrag, kleding, waarden en cul- Een ernstige vorm van achter­ tuur kan men anderen minderwaardig achten. Die devaluatie wordt sterker naarmate de andere stelling is het feit dat allochtone groep meer wordt ervaren als een bedreiging voor de vervulling van de eigen psychologische jongeren voor bepaalde vergrijpen basisbehoeften. Hoe meer ‘ontmenselijking’, hogere straffen krijgen dan hoe makkelijker het wordt de ander te schaden. Daarnaast geldt dat mensen die hun behoefte autochtone jongeren, zoals recent aan een solide identiteit gefrustreerd zien, zich beter voelen wanneer zij anderen devalueren. onderzoek uitwijst Sommige toonaangevende politici en opi- nieleiders dragen standpunten uit die moslims devalueren. Dat veel witte Nederlanders nega- baar is wordt vernederd, is sprake van krenking tief oordelen over de islam moet dan ook geen by group. Enkele voorbeelden kunnen dit ver- verbazing wekken.9 Anderzijds bestaat onder helderen. Uitspraken van Ayaan Hirsi Ali over sommige groepen Nederlandse moslims een 63 de islam als zodanig die problematisch zou zijn tendens om niet-moslims te devalueren: dat zijn (dus niet een bepaalde interpretatie ervan) en ongelovigen, kaffers, die bestolen mogen wor- in het bijzonder het feit dat zij lange tijd weinig den omdat ze deel uitmaken van een verdorven tegenspraak kreeg van witte Nederlanders, heb- samenleving. De ultieme daad van ‘ontmense- ben veel moslims in ons land als krenkend erva- lijking’ vormde de aanslag op Theo van Gogh: in ren. Een ernstige vorm van achterstelling is het de ogen van Mohammed B. was hij geen mens, feit dat allochtone jongeren voor bepaalde ver- maar een ‘pervers varken’. grijpen hogere straffen krijgen dan autochtone Een gedeeld beeld van de werkelijkheid is jongeren, zoals recent onderzoek uitwijst.8 Nog essentieel voor het vreedzaam samenleven van een voorbeeld, Nederlandse moslims zeggen groepen mensen met elkaar, aldus Staub. Ont-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 63 31-01-2006 18:18:02 Bouwstenen voor integratiebeleid Jeroen de Lange Nederland conflictland

kenning van bepaalde gewelddadige acties door is ‘behoefte aan en aanbod van een destructieve leden van de ene groep ten opzichte van leden exclusieve ideologie’. Een dergelijke ideologie, van de andere groep, schaadt de onderlinge die verbondenheid met gelijkgestemden biedt verhoudingen. In Nederland koesteren groepen en een gedeeld beeld van hoe de wereld in el- moslims en niet-moslims steeds minder een ge- kaar zit, kan helpen bij het bevredigen van de deeld beeld van verleden, heden en toekomst. De (universeel menselijke) behoefte aan een sterke fragmentatie van de nieuwsconsumptie is mede identiteit en verschaft mensen eigenwaarde debet hieraan. Als migranten en hun kinderen en trots. Een verlangen naar zuiverheid wordt enkel naar satellietzenders kijken en het Neder- erdoor ingelost. In ons land bestaat momenteel lands nieuws niet volgen, is dat een probleem. veel belangstelling voor de manier waarop met Groepen sluiten zich op in hun eigen narratives name jonge moslims, vaak zonder al te veel ken- die bepalen hoe zij de werkelijkheid en hun per- nis van zaken, hun eigen islamitische identiteit creëren (‘google moslims’), al dan niet onder invloed van allerhande rekruteerders en dawa- Onder sommige Nederlandse predikers. Bij sommige van die jonge moslims voltrekt moslims bestaat een tendens om zich een proces van radicalisering, door de aivd niet-moslims te ‘devalueren’: dat als volgt gedefinieerd: ‘het (actief) nastreven en/of ondersteunen van diep ingrijpende ver- zijn ongelovigen, kaffers, die anderingen in de samenleving, die een gevaar kunnen opleveren voor (het voortbestaan van) bestolen mogen worden omdat ze de democratische rechtsorde’.12 Dat proces ver- deel uitmaken van een verdorven loopt niet bij ieder individu in dezelfde fasen.13 Het kan zich zowel voltrekken in groepsverband samenleving als in isolement (zelfradicalisering).14 Experts spreken tegen dat mensen die bereid zijn (zelf- moord-)aanslagen te plegen, psychisch labiel soonlijke belangen interpreteren: de mens heeft zijn. Het gaat niet om mensen die in uitzichtloze niet het verhaal, het verhaal heeft de mens.10 situaties verkeren. Hun ‘offerbereidheid’ komt Het voorlaatste punt in het schema van Staub voort uit grote woede over vermeend onrecht. betreft een gebrek aan positieve emotionele Vaak gaat het om jongens die terechtkomen in contacten tussen individuen uit verschillende een groepsdynamiek waaruit het moeilijk ont- groepen. Nederland is een gesegregeerde sa- snappen is.15 menleving.11 Er groeien in Amsterdam kinderen van Marokkaanse en Turkse afkomst op die geen beleidsinterventies 64 idee hebben hoe witte Amsterdamse kinderen leven en spelen. Een groot deel van de witte Ne- De praktische acties die volgen uit bovenstaande derlanders weet weinig tot niets van de islam. maatschappelijke analyse aan de hand van de Segregatie maakt positief emotioneel contact zeven kenmerken van conflictdynamiek laten (en empathie) tussen moslims en niet-moslims zich in een drieslag samenvatten: a) perspectief lastig. Zo groeit de kans op wederzijdse vijan- bieden; b) grenzen en eisen stellen; c) investeren digheid, terwijl het vertrouwen en het ‘sociaal in sociaal kapitaal en lokale identificatie. kapitaal’ die noodzakelijk zijn voor het vreed- zaam samenleven van bevolkingsgroepen van Perspectief bieden verschillende etnische afkomst, slinken. Iedere Nederlander moet een gelijk perspectief De zevende en laatste factor die Staub noemt worden geboden op scholing en werk (sociaal-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 64 31-01-2006 18:18:02 Bouwstenen voor integratiebeleid Jeroen de Lange Nederland conflictland

economisch perspectief), alsook op erkenning merscholen van multicultureel instituut Forum, en acceptatie van de persoonlijke identiteit die waarin een intensief programma over islam hij of zij koestert (sociaal-psychologisch per- en moderniteit wordt aangeboden aan hoog- spectief). Allochtonen moeten de kans krijgen opgeleide moslimjongeren, dragen bij aan de te emanciperen door optimale scholing en ¬ ontwikkeling van zo’n moderne identiteit voor indien nodig ¬ toegeleiding naar werk. Belang- Nederlandse moslims. rijk is dat niet-moslims de islam niet in het alge- Bij het faciliteren van een Europese islam meen problematiseren: spreken over ‘de’ islam moet de overheid durf en pragmatisme aan de die onveranderlijk zou zijn en gevaarlijk voor de dag leggen. Sommige initiatieven verdienen democratie, komt neer op het hanteren van een steun, andere niet. Er moet worden gekozen fundamentalistische interpretatie ervan, een voor het actief stimuleren van een bepaalde die de veelvormigheid en de dynamiek ontkent geloofsopvatting van de islam, namelijk die op- die binnen de islam bestaat en een die moslims vatting die niet op gespannen voet staat met de bevriest in een geprojecteerde identiteit. De liberale rechtsstaat. Hiermee verlaat de overheid politieke elite in ons land moet duidelijk ma- het principe van non-interventie in religieuze ken dat vrijheid van meningsuiting (inclusief aangelegenheden dat de scheiding van kerk en godsdienstkritiek) weliswaar een fundamenteel staat in Nederland kenmerkt. recht is in onze westerse samenleving, maar dat de uitoefening daarvan niet mag neerkomen op Grenzen en eisen stellen kwetsen om het kwetsen. Een groot deel van onze normen, vrijheden en fatsoensregels zijn niet specifiek Nederlands maar universeel. Samen vormen zij de onder- Bij het faciliteren van een Europese grens voor acceptabel gedrag. De overheid moet hard optreden tegen discriminatie. Veel oorza- islam moet de overheid durf en ken van krenking zijn tegen te gaan door veel preciezer gelijke gevallen gelijk te behandelen.17 pragmatisme aan de dag leggen. Hufterigheid moet al even hard worden aan- Sommige initiatieven verdienen gepakt. Kortom, de overheid moet consequent intolerant zijn voor intolerantie. Het is een taak steun, andere niet van (onder meer) de overheid om duidelijk te maken wat wel en wat niet geaccepteerd kan worden. De samenleving heeft behoefte aan dui- Het is van belang dat zich een ‘Europese is- delijkheid. lam’ ontwikkelt. Nederlandse moslims zouden De principes en basisregels van onze samen- geen gewetensconflict moeten ervaren tussen leving morgen nooit uit angst voor escalatie hun geloof en de democratische rechtsstaat. terzijde worden geschoven. Zo is het onaan- 65 Dit betekent onder andere dat het iedereen vaardbaar dat PvdA-bestuurders in Amsterdam vrij moet staan zich tot de islam te bekeren of vorig jaar opperden dat het misschien beter was daarvan juist afstand te nemen (het recht op om geen monument voor Theo van Gogh op te afvalligheid).16 Aan jongeren die zoeken naar richten omdat dat bepaalde jongeren boos zou een islamitische identiteit, moeten alternatie- kunnen maken. ven worden geboden voor radicale websites en extremistische literatuur. Een ‘cultuurhuis van Investeren in sociaal kapitaal en lokale identificatie de islam’ dat plaats biedt aan lezingen en debat, Er kan veel meer worden gedaan om processen theater, film en tentoonstellingen kan hierin van wederzijdse devaluatie tussen bevolkings- een belangrijke rol vervullen. Projecten als de zo- groepen te ontkrachten. Maatschappelijke en

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 65 31-01-2006 18:18:02 Bouwstenen voor integratiebeleid Jeroen de Lange Nederland conflictland

politieke leiders die het goede voorbeeld geven werken aan een gedeeld doel, is volgens sociaal- kunnen veel invloed hebben. Negatieve beeld- psychologen de beste manier om devaluatie, vorming is structureel tegen te gaan door op ra- vooroordelen en vijandigheid te bestrijden: dio en televisie zogenaamde entertainment-edu­ sociaal vertrouwen ontstaat als bijproduct van cation strategieën te gebruiken: het ontwerpen activiteiten die op iets anders zijn gericht.21 Ook en implementeren van mediaboodschappen die een ruimtelijk ordeningsbeleid dat gericht is op gebruik maken van zowel vermaak als voorlich- sociale veiligheid draagt bij aan de vorming van ting om attitudes, maatschappelijke normen en sociaal kapitaal.22 gedrag te veranderen.18 In verschillende landen Mensen moeten zich eerst veilig en ver- is ervaring opgedaan met populaire soapseries trouwd weten in kleine kring, voordat ze zich die negatieve beeldvorming hielpen doorbreken daarbuiten wagen en maatschappelijk en poli- door kijkers empathie te laten ontwikkelen voor tiek gaan participeren. Voldoende binding tus- sen mensen van dezelfde etnische groep is, met andere woorden, een voorwaarde voor binding Het conflictpotentieel in Neder­ tussen mensen van verschillende etnische af- komst.23 Voor de overheid betekent dit het actief land is aanzienlijk. Overheid, steunen van zelf-organisaties. burgers en bedrijven dragen Voor het beteugelen van het gevoel ‘ontwor- teld’ te zijn, een probleem waarmee veel migran- samen de verantwoordelijkheid ten en hun nakomelingen kampen, is het zinvol om een vraag als ‘ben ik Marokkaan of ben ik om de negatieve dynamiek te Nederlander?’ te omzeilen. Dat kan door in te keren en te werken aan een zetten op het versterken van de lokale identifica- tie, ook wel ‘stadspatriottisme’ genoemd. Denk vreedzame samenleving aan het plaatselijk invullen en expliciet samen beleven van belangrijke vieringen en rituelen als dodenherdenking en bevrijdingsdag, maar een persoon uit een andere bevolkingsgroep dan ook het suikerfeest of ‘olympische spelen’ tussen de eigen groep.19 stadsdelen. Een andere mogelijkheid is om in Burgers moeten kennis nemen van elkaars het onderwijs aandacht te besteden aan de lokale religies en achtergronden, misvattingen moeten geschiedenis, op een verleidelijke manier gepre- worden weggenomen. Als meer mensen inzien senteerd, bijvoorbeeld aan de hand van monu- dat de werkelijkheid complex is en dat simpele menten, geografie of cultuur. Gemeenten kun- sjablonen die werkelijkheid geweld aandoen, nen, ten slotte, op een simpele manier bijdragen maakt dat de samenleving weerbaarder tegen aan maatschappelijke vooruitgang en stabiliteit 66 polarisatie. Tegelijkertijd is een tot op zekere door te besluiten niet langer te spreken over hoogte gedeelde, breed gedragen interpretatie ‘Nederlanders’, ‘Turken’ en ‘Marokkanen’, maar van heden en verleden cruciaal voor het vreed- over ¬ bijvoorbeeld ¬ witte Amsterdammers, zaam samenleven van bevolkingsgroepen. Turkse Amsterdammers, Marokkaanse Amster- Als er niet meer werk wordt gemaakt van dammers, et cetera. het ‘elkaar leren kennen’ zal het conflictpoten- tieel toenemen. De volgens sommigen ‘niet te tot slot stuiten’ segregatie20 mag niet leiden tot defai- tisme. We moeten alles in het werk stellen om Wanneer we in Nederland de algemene oor- die segregatie zo veel mogelijk tegen te gaan. zaken van conflictdynamiek ¬ de zeven Alledaags contact, bijvoorbeeld door samen te aandachtspunten van Ervin Staub ¬ langs de

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 66 31-01-2006 18:18:02 Bouwstenen voor integratiebeleid Jeroen de Lange Nederland conflictland

hierboven geschetste drie wegen aanpakken, zal ontwikkeld om met dergelijke signalen effectief ook de ontvankelijkheid voor radicalisering die om te gaan. nu in sommige kringen van jonge moslims nog Het conflictpotentieel in Nederland is aan- aanzienlijk is, slinken. Terwijl het aanbod van zienlijk. Overheid, burgers en bedrijven dragen extremistisch gedachtegoed (uit het buitenland) samen de verantwoordelijkheid om de negatieve moeilijk aan banden kan worden gelegd, is uit- dynamiek te keren en te werken aan een vreed- breiding van het aanbod van alternatieve infor- zame samenleving. Met voldoende politieke matie over de islam wel goed mogelijk. Cruciaal wil kunnen de oorzaken van conflictdynamiek is verder dat bepaalde typen groepsvorming, voor een groot deel worden aangepakt. Daarmee beïnvloeding van buitenaf en breukvlakken in wordt de ontvankelijkheid voor invloeden van het leven van kwetsbare jongeren tijdig worden buiten, waar Nederland nauwelijks invloed op gesignaleerd. Binnen gemeenten, in het jeugd- kan uitoefenen, ook minder. werk en op scholen moet de capaciteit worden

Noten 9 pew Global Attitudes Project, Is­ eventueel met het hanteren van lamic extremism. Common concern ondemocratische methodes 1 H. Miall, O. Ramsbotham, T. for Muslim and Western publics, (middel), die afbreuk kunnen Woodhouse, Contemporary juli 2005. Uit dit onderzoek doen aan het functioneren van Conflict Resolution, Polity Press, blijkt dat Nederlanders naar de democratische rechtsorde 2001. verhouding een zeer negatief (effect). In het verlengde hier- 2 www.amsterdam.nl/wijamster- beeld hebben van de islam. van is radicalisering te duiden dammers 10 S. Cobb, ‘Fostering coexistence als de (groeiende) bereidheid 3 Ervin Staub, Understanding the in identity-based conflicts. To- zelf dergelijke veranderingen roots of violence, and avenues to wards a narrative approach.’, in: (eventueel op ondemocratische its prevention and to developing A. Chayes & M. Minow (eds.), wijze) na te streven en/of te positive relations between the local Imagine Coexistence, Jossey Bass, ondersteunen, dan wel anderen ethnic group and Muslim minori­ 2004. daartoe aan te zetten.’ ties in Amsterdam, in the Nether­ 11 scp, Uit elkaars buurt. De invloed 13 Bij radicalisering van (jonge) lands ¬ and the rest of Europe, van etnische concentratie op inte­ moslims in westerse landen University of Massachusetts at gratie en beeldvorming, 2005. Zie spelen in het algemeen de Amherst, 2005. ook de oratie van Jan Latten, volgende factoren een rol: (1) 4 Ervin Staub, The Roots of Evil. The ‘Zwanger van segregatie’, in: ontvankelijkheid voor een be- origins of genocide and other group nrc Handelsblad, 18 november paald gedachtegoed, ontstaan violence, Cambridge University 2005: de integratie in Neder- door een optelsom van kren- Press, 1989. land stagneert doordat de witte kingen, instabiele identiteit, 5 Carsten K.W. de Dreu, Bang bovenklasse steeds meer bin- een gevoel van uitsluiting; (2) voor conflict? De psychologie van nen de eigen groep trouwt en de aanbod van een extremistische 67 conflicten in organisaties, Van lagere, veelal allochtone onder- ideologie; (3) groepsdynamiek, Gorcum, 2005. klasse, datzelfde doet. peer pressure, het geïsoleerd ra- 6 Ervin Staub, ibid. 12 aivd, Van Dawa tot Jihad, de- ken familie en vrienden; (4) een 7 oecd, Education at a Glance, cember 2004, p. 16. De volledige breukvlak in het persoonlijk 2005. definitie luidt: ‘Het (actief) na- leven (een familielid overlijdt, 8 Mieke Komen, criminologe, streven en/of ondersteunen van ontslag, etc.); (5) directe beïn- Universiteit van Utrecht, 2005: diep ingrijpende veranderingen vloeding door rekruteerders onderzoek waaruit blijkt dat al- in de samenleving, die een en/of predikers en door websi- lochtonen gemiddeld 53 dagen gevaar kunnen opleveren voor tes die uitdragen dat moslims langer in detentie zitten dan au- (het voortbestaan van) de de- slachtoffer zijn van het ‘perfide’ tochtonen voor hetzelfde delict. mocratische rechtsorde (doel), Westen. Zie: Ervin Staub, ibid.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 67 31-01-2006 18:18:02 Bouwstenen voor integratiebeleid Jeroen de Lange Nederland conflictland

en de nota Radicalisme en radi­ stelt dat het van belang is dat re- 20 Jan Latten: ibid. calisering, Kamerbrief van het ligie een democratisch karakter 21 Robert Putnam, Lewis Feldstein, van Ministerie van Justitie, 19 heeft. Don Cohen, Better together. Res­ augustus 2005. 17 Paul Scheffer, ‘Gelijke mon- toring the American community, 14 Zie de nota: Radicalisme en radi­ niken, gelijke kappen’, in: nrc Simon & Schuster, 2003. calisering, Kamerbrief van het Handelsblad, 1 november 2005. 22 Zie de rapporten Sociale veilig­ van Ministerie van Justitie, 19 18 A. Singha, M.J. Cody, E.M. Ro- heid organiseren, december 2004 augustus 2005, p. 10. gers, M. Sadibo: Entertainment en Aansprekend burgerschap, 15 De Volkskrant, 23 juli 2005, Het ¬ Education and Social Change, maart 2000 van de Raad voor Betoog & Kennis, p. 3: Terrorisme. Lawrence Erlbaum Associates, Maatschappelijke Ontwikke- In gesprek met zelfmoordcom­ 2003. ling. mando’s zien psychologen vooral 19 Zie de website van Radio la 23 Robert Putnam, Bowling alone. hoe volkomen normaal ze eigenlijk Benevolencija, Humanitarian The collapse and revival of Ameri­ zijn. Het begint met een stel jon­ Tools Foundation (www.labene- can community, Simon & Schus- gens. volencija.org) en de website ter, 2000 en Robert Putnam et 16 Zie ook Frank Buijs: ‘Geloof en van de Amerikaanse stichting al., Better together, 2003. geweld: een democratisch alter- Search for Common Ground: natief’, in: s&d 2005/11. Buijs www.sfcg.org.

68

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 68 31-01-2006 18:18:03 Bouwstenen voor integratiebeleid (2) Moslims in het land van de ‘founding fathers’

patrick de vries

Een van de uitgangspunten van de buitenland- rechtspraak ¬ de discussie over maatschap- politieke ‘vrijheid en democratie-agenda’ van de pelijke vraagstukken wordt verplaatst van de Amerikaanse president Bush is dat islam en de- moskee naar de straat. Met andere woorden: van mocratie goed kunnen samengaan. In hoeverre de imam als volksvertegenwoordiger naar de leeft dit thema binnen de Amerikaanse samenle- openbare ruimte waarin politici, auteurs, jour- ving? Hanteren de meeste Amerikanen voor de nalisten en burgers een platform voor discussie islam het prisma van extremisme en terrorisme vinden. Daarnaast hanteert de Bush-agenda als of kijken ze ernaar door de bril van de vrijheid uitgangspunt dat politieke hervormingen tot van religie volgens de definitie van defounding een verbetering van de sociaal-economische fathers? En welk effect heeft die visie op de feite- omstandigheden kunnen leiden. In een open lijke integratie van moslims in de Amerikaanse samenleving komt immers niet alleen de vrije samenleving? Bij een analyse van deze vragen geest maar ook de marktkoopman beter tot zijn komen interessante verschillen aan het licht tus- recht. sen de Amerikaanse situatie en die in Europa. De combinatie van een de-islamisering van maatschappelijke vraagstukken en een verbe- terde sociaal-economische levensstandaard de blik naar buiten moet een belangrijke component wegnemen Er moet een onderscheid worden gemaakt tus- van de voedingsbodem voor moslim-extre- sen de wijze waarop Amerikanen aankijken misme en terrorisme. Daar is het Bush en de zij- tegen de islam in eigen land en die daarbuiten. nen uiteindelijk om te doen: de vs is niet tegen Eerst de blik naar buiten. de islam of islamitische politieke partijen (al De ‘vrijheid en democratie-agenda’ van pre- zien velen in Washington liever modern-islami- 69 sident Bush is vooral gericht op islamitische tische dan conservatief-islamitische partijen aan landen. Deze agenda beoogt niet de islam te het roer), de vs is tegen de islam als instrument democratiseren. Eén gedachte erachter is dat van terroristen. Invoering van democratie in met democratisering ¬ in het bijzonder op- islamitische samenlevingen moet de islam als positievorming, vrije media en onafhankelijke instrument van extremisten neutraliseren. Alleen in zoverre wordt er een verband gelegd Over de auteur Patrick de Vries is diplomaat in Was­ tussen democratie, islam en terrorisme. Lange hington. Hij schreef deze bijdrage op persoonlijke tijd was het daarbij gebruikelijk om terroristen titel. niet met hun religieuze identiteit aan te duiden. Noten zie pagina 73 Recent lijkt het Witte Huis wat dat betreft zijn

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 69 31-01-2006 18:18:03 Bouwstenen voor integratiebeleid Patrick de Vries Moslims in het land van de ‘founding fathers’

koers te hebben gewijzigd. Er werd een nieuw Het is overigens de vraag of de democratie- begrip geïntroduceerd in het terrorismedebat: boodschap zal volstaan. Het is nog onduidelijk Islamo-fascism. Hierin wordt het beeld gecreëerd of de vs consequenties zal verbinden aan het van een tegenstander van formaat (vergelijkbaar uitblijven van democratische ontwikkelingen in met het communisme van weleer) die erop ge- bepaalde landen. Zonder zulke consequenties zal richt zou zijn de westerse maatschappij omver de boodschap aan kracht inboeten. Het verloop van de verkiezingen in Azerbeidzjan, Kazach- stan en Egypte ¬ verkiezingen die niet geheel Lange tijd was het gebruikelijk om voldeden aan de internationale standaarden ¬ terroristen niet met hun religieuze brachten de vs al in een lastig parket.

identiteit aan te duiden. Recent politieke ankers

lijkt het Witte Huis wat dat betreft Wat betekent dit voor de Amerikaanse visie op zijn koers te hebben gewijzigd de islam in eigen land? In het algemeen wordt de religie islam er niet gezien als een gevaar voor de Amerikaanse beschaving: ook moslims kunnen te werpen. Dit beeld van de strategische vijand goede Amerikanen zijn. is omstreden en bekritiseerd, onder andere door Deze houding hangt allereerst samen met de Zbigniew Brzezinski, oud-veiligheidsadviseur maatschappelijke positie van religie in het alge- van president Carter, die een genuanceerdere meen. De grondwet waarborgt de scheiding van kijk op de islam voorstaat dan het nieuwe idi- kerk en staat, maar die was door de opstellers oom uitdrukt. Het beeld lijkt ook niet goed aan ervan ¬ gelovige christenen ¬ hoofdzakelijk te sluiten op de outreach die de vs in de persoon bedoeld om te voorkomen dat de staat in de kerk van Bush-vertrouweling Karen Hughes doet zou ingrijpen en niet andersom. Secularisme in de islamitische wereld. Zij benadrukt in de is geen onderwerp in de vs. Het is gewoon om publieksdiplomatie van het State Department gelovig te zijn en het is algemeen geaccepteerd juist de compatibiliteit van de islam en westerse dat religie een rol speelt in gemeenschapsactivi- tradities. teiten. Religie, en god vooral, is overal. In dat licht van het compatibiliteitsdenken Neem de declaration of independence. Daarin moet onder meer de steun van de vs aan de in- is de burger ‘endowed by our Creator’. In de tegratie van Turkije in de eu worden begrepen. speeches van de founding fathers, waarvan de- Turkije levert (net als landen als Indonesië en In- len op hun monumenten in Washington zijn dia) hét bewijs dat democratie en islam ook in de terug te vinden, duikt god voortdurend op (op praktijk hand in hand kunnen gaan. Integratie een centraal punt van het George Washington 70 van Turkije in de eu ontkracht de in de islami- monument wordt een bijbel afgebeeld). Alle cen- tische wereld breed gedragen perceptie dat het trale overheidsgebouwen ¬ van het Witte Huis Westen de islam niet accepteert en dat het uit is tot het Congres en het Hooggerechtshof ¬ zijn op vernietiging van de islam. In de ogen van de behangen met religieuze leuzen. Boven de open vs neemt door Turkse integratie in Europa de haard van de dinerzaal in het Witte Huis hangt kans op radicalisering van de islam veel eerder af een citaat van John Adams: ‘I pray to heaven to dan toe, niet alleen binnen maar ook buiten Eu- bestow the best of blessings on this house and all ropa. Hervormingen moeten extremisten onder that shall hereafter inhabit it’. Elke hoorzitting druk zetten. De uitkomsten van recente verkie- van het Hooggerechtshof vangt aan met de bode zingen in Libanon, Kirgizstan en Afghanistan die uitroept: ‘God save the us and this honorable sterken de vs in deze opvatting. court!’

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 70 31-01-2006 18:18:03 Bouwstenen voor integratiebeleid Patrick de Vries Moslims in het land van de ‘founding fathers’

De vrijheid van religie en de staat als hoeder En dan zijn er nog de voorbeelden op lokaal van de rechten van het individu zijn ¬ zeker bij niveau: een ziekenhuis in Detroit dat patiënten het conservatieve volksdeel dat momenteel de een koran aanbiedt; het vliegveld van Denver dat politiek in de vs domineert ¬ veel belangrijkere een gebedsruimte voor moslims heeft gebouwd thema’s dan dat van de scheiding van kerk en en een school in New Jersey die op twee islami- staat. Religie is vervlochten met allerlei dage- tische feestdagen de deuren sluit. Voorzover lijkse gebruiken. Van oudsher is dat het christe- religieuze haat en vooroordelen jegens de islam lijk geloof, maar er zijn nauwelijks Amerikanen bestaan in de vs, zijn overheidsdienaren en poli- die menen dat voor een andere religie, zoals de tici verenigd in het verlangen die tegen te gaan. islam, afwijkende normen en regels zouden Er is nauwelijks debat over de compatibiliteit moeten gelden: het is even vanzelfsprekend om van islam en democratie in de vs. Dat zegt op moslim te zijn als het is om christen te zijn. zichzelf nog weinig over de feitelijke integratie Een tweede belangrijke factor is dat het Ame- van moslims in de samenleving. Er zijn veel rikaanse leiderschap op verschillende manieren Amerikanen die menen dat het niet het geloof is de islam een zichtbaar onderdeel van de sa- dat mensen ervan weerhoudt succesvol te zijn, menleving tracht te maken. President Bush eert maar dat het de culturele en politieke instituties bijvoorbeeld jaarlijks het Eid-al-Adha feest. In van een land zijn die sociale mobiliteit voor im- 2004 zei hij daarover: ‘By educating others about migranten mogelijk of onmogelijk maken. Twee your religious traditions you enrich the lives of elementen zijn in dit kader van grote betekenis. many in your local communities. (…) The varied De vs kent een zeer strenge migratiewet- ways in which Muslims contribute to American geving: er wordt ieder jaar slechts een beperkt life across the us are powerful reminders that aantal visa verstrekt. Daardoor lukt het maar een ethnic and racial differences need not divide us gering aantal moslims om naar de vs te migre- when we share common values.’ Deze woorden ren. Moslims concurreren om deze ‘toegangs- zijn niet controversieel: geen Democraat of kaarten’. Daaruit volgt automatisch dat juist de meest ambitieuze onder de medici, advocaten en ingenieurs voet aan wal zetten. Moslims in de Onderzoek heeft uitgewezen vs zijn dan ook gemiddeld hoger opgeleid dan geloofsgenoten in bijvoorbeeld Nederland. dat islamitische inwoners van Daarnaast geldt dat de vs geen verzorgings- staat is. De negatieve uitwassen daarvan zijn be- Amerika het bovengemiddeld kend. Veel komt aan op zelfredzaamheid. Ieder- goed doen, zowel qua inkomen een dient zelf het hoofd boven water te houden, zo luidt de primaire gedachte. De staat dwingt als in het onderwijs ook de moslim-immigranten tot zelfredzaam- heid; er worden weinig terugvalopties geboden. 71 En vaak zijn er ongelijke posities: het verschil Republikein die erover viel. Sinds 2003 organi- tussen het niveau van onderwijs dat kinderen in seren leden van het Congres ieder jaar tijdens de Noord-Washington genieten met het niveau in ramadan een iftar-viering (het breken van het Zuid-Washington, is verontrustend groot. The vasten) met stafleden, vertegenwoordigers van American dream is betrekkelijk. de Amerikaans-islamitische gemeenschap en Maar er zijn ook kansen. Zo tracht de over- diplomaten van islamitische landen. De Senaat heid participatie van buitenlanders in het mid- verzocht een islamitische klerk een zitting te den- en kleinbedrijf aantrekkelijk te maken openen met een gebed. Het ministerie van De- door de bureaucratie te minimaliseren. Als de fensie heeft moslim-voorgangers op de loonlijst. kansen worden gegrepen, als het proces slaagt

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 71 31-01-2006 18:18:03 Bouwstenen voor integratiebeleid Patrick de Vries Moslims in het land van de ‘founding fathers’

en burgers meedoen op terreinen als onderwijs, gens de website van de Islamic Society of North sport en werk, dan zijn zij ¬ moslim of niet America zijn veel moslims ervan overtuigd dat ¬ Amerikaan. Die gezamenlijke identiteit kan zij juist in Amerika, meer dan elders, ruimte iedereen verkrijgen. Dat proces begint al vroeg: hebben om een eigen islamitische identiteit te het volkslied, de betekenis van onafhankelijk- ontwikkelen. Bovendien heeft onderzoek uitge- heidsdag en de pledge of allegiance zijn vaste kost wezen dat islamitische inwoners van Amerika voor alle schoolgaande kinderen, ongeacht hun het bovengemiddeld goed doen, zowel qua inko- afkomst. Voor sommige voorstanders hiervan men als in het onderwijs. Dat is nogal wat. Is dit spelen nationalistische overwegingen een rol, beeld niet wat al te rooskleurig? Enige nuance is maar de meeste zien het verschaffen van deze inderdaad op zijn plaats. Amerikaanse identiteit vooral als een noodzake- Anders dan in Europa is de moslimgemeen- lijk bindmiddel in de melting pot. schap in de vs relatief klein ¬ als alle Hispanics in Amerika moslims zouden zijn geweest, had het onderwerp islam mogelijk in een ander Een goede leidraad voor beleid is daglicht gestaan. De ‘confrontatie’ van de door- snee-burger met de islam is gering, moskeeën wellicht: streng zijn op het punt en islamitische klederdrachten bepalen nergens van participatie, tolerant waar het straatbeeld. Van een geografische concen- tratie van moslims is nauwelijks sprake. Er is het gaat om religie geen stad in de vs waar, zoals in Amsterdam, de moslimpopulatie tegen de 15% van de totale be- volking uitmaakt. De islamitische gemeenschap Typerend is dat in het integratieproces van de is, anders dan in veel Europese landen, divers islam geen aanpassing wordt gevraagd, wel van van samenstelling. Aziaten, doorgaans gematigd de islamitische immigrant in zijn hoedanigheid in hun geloofsbelijdenis en sterk gericht op van aspirant-Amerikaan. Het idee dat het wel integratie, vormen de grootste groep (25%), ge- aan de islam zal liggen als moslims niet integre- volgd door Arabieren (22%) en Afro-Amerikanen ren, heeft in de vs nog geen voet aan de grond (14%).2 Zoals gezegd kent de vs veel hoogopge- gekregen. In de moskee wordt Engels gesproken. leide moslims. En zo hoort het, vindt men hier. Intussen is moslim-radicalisering er geen onbekend fenomeen. In media wordt melding gemaakt van problemen met radicale moslims praktijkbeelden die de leiding van moskeeën overnemen en van Welk beeld levert dit in de praktijk op? Er zijn onderzoeken van de binnenlandse veiligheids- ongeveer zeven miljoen moslims in de vs (2% dienst (fbi) daarnaar. Hoewel bewijzen moeilijk 72 van de totale bevolking). De islam is de snelst te verkrijgen zijn, nemen de geruchten toe dat groeiende religie en sinds 1990 is het aantal deze moskeeën gefinancierd worden door (de moskeeën en moslimcentra met 25% gestegen Wahhabi-stroming in) Saudi-Arabië en dat ge- (in totaal zijn het er nu zo’n tweeduizend). Bin- matigde moslims het binnen de muren van de nenkort zal het aantal moslims de omvang van moskee moeten ontgelden. Onlangs publiceerde de joodse gemeenschap, de twee-na-grootste re- Freedom House een rapport getiteld Saudi pu­ ligieuze gemeenschap in de vs, overstijgen. blications on hate ideology fill American mosques.3 Bijna 90% van de imams is van mening dat Individuele gevallen worden beschreven, maar moslims in de samenleving moeten integreren van een trend lijkt geen sprake. Het rapport trekt en een actieve bijdrage moeten leveren aan geen algemene conclusies over moslim-extre- maatschappelijke en politieke discussies.1 Vol- misme in Amerika.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 72 31-01-2006 18:18:04 Bouwstenen voor integratiebeleid Patrick de Vries Moslims in het land van de ‘founding fathers’

Het Amerikaanse publiek reageerde ge- Het gaat om een gezamenlijke verplichting om schrokken op berichten over cellen in Detroit de kloof die wij in onze samenleving hebben en in Californië van waaruit een aanslag werd laten ontstaan, te overbruggen. beraamd op nabij gelegen militaire faciliteiten Een goede leidraad voor beleid is wellicht: en joodse wijken. ‘9/11’ heeft de sentimenten op streng zijn op het punt van participatie, tolerant straat verhard. Verschillende Amerikaans-isla- waar het gaat om religie. Tolerantie is een van de mitische websites tonen verhalen van moslims wezenskenmerken van onze samenleving en die die zich bedreigd voelen. De schaal waarop dat zou niet verloren mogen gaan. De samenleving probleem zich afspeelt is echter beperkt. Zoals zou moslims niet hun geloof moeten ontnemen een regeringsvertegenwoordiger mij onlangs door het voortdurend te bekritiseren en achter zei: ‘Kinderen op school of de gewone man op te stellen; onze samenleving zou de islam een straat registreren niet of iemand wel of geen plaats moeten geven door ervoor te zorgen dat moslim is, maar de kleine intellectuele en pro- de interpretatie en uitoefening van dat geloof fessionele groep die zich met het thema mos- gebeurt in overeenstemming met onze basis- limradicalisering in de vs bezighoudt, wordt waarden. alerter.’ Eén enkel voorbeeld: het is de samenleving die onder moslims van het oude stempel het inzicht moet doen ontstaan dat man en vrouw en nederland? gelijk zijn. Het publieke optreden van moslim- De moslimwereld richt haar onvrede over het vrouwen ¬ de voorbeelden zijn er inmiddels Westen veel sterker op de vs dan op Europa. Te- gelukkig ¬ in het Nederlandse parlement, in gelijkertijd geldt dat Amerikanen in eigen land de rechterlijke macht, in literaire kringen, aan veel minder dan Europeanen met verzet van universiteiten draagt meer bij aan gelijke ver- moslims worden geconfronteerd. Hier ligt een houdingen tussen de seksen dan een simpele opening voor meer transatlantische discussie, bekritisering van het islamitisch geloof door niet alleen met het oog op verbetering van de buitenstaanders. situatie in Europa, maar ook om te voorkomen Kortom, de discussie en het politieke beleid dat de vs Europa gaat verwijten extremisme te zouden zich niet zozeer moeten concentreren exporteren. op cultureel-religieuze aangelegenheden, maar De hierboven geschetste observaties over vooral op het scheppen van participatiekan- religie en integratie in de vs zouden, mijns sen voor moslims in onze samenleving en ¬ inziens, een rol moeten spelen in het huidige de- minstens zo belangrijk ¬ op het stellen van bat in Nederland. De kern van dat debat zou het voorwaarden aan die participatie. Niet alleen op idee van participatie moeten zijn. Geen ‘wij te- de schouders van moslims rust een belangrijke gen zij’, geen academische discussies over de ver- taak, geslaagde integratie is de vrucht van een enigbaarheid van christendom en islam, maar tweezijdig, maatschappij-breed proces. Dat 73 een focus op een concreet contrat d’intégration proces is, mijns inziens, pas werkelijk geslaagd tussen autochtonen en nieuwkomers: scholing als de islam ook door niet-moslims als een ver- en werk zijn de weg waarlangs die laatsten zich rijking van onze samenleving wordt gezien. een plek in de samenleving kunnen veroveren.

Noten 2 Zie www.census.gov logy fill American mosques. Wa- 3 Center for Religious Freedom, shington, dc: Freedom House 1 Zie www.isna.net Saudi publications on hate ideo­ (2005).

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 73 31-01-2006 18:18:04  boekessay Een stad is meer dan een opwerkfabriek

Nieuw Amsterdam Lodewijk Asscher, Bert Bakker, Amsterdam 2005

Amsterdam als emancipatiemachine Leo Platvoet en Maarten van Poelgeest, Thoth, Bussum 2005

justus uitermark

Niet Den Haag maar Rotterdam is op dit mo- jaar uit bepaalde wijken te weren. Bij de presen- ment het epicentrum van bestuurlijk Nederland. tatie van de evaluatie van het actieprogramma Het kabinet wil vooral geen Haags beleid maken Rotterdam Zet Door onderstreepte minister Pech- en afficheert zich al sinds haar aantreden met de told dat het kabinet zijn stedelijke beleid schoeit 74 Rotterdamse aanpak van grootstedelijke proble- op Rotterdamse leest. Hij noemde zichzelf de men. Net voor de jaarwisseling werd de weder- ‘stadsmarinier van Nederland’. Ook andere poli- zijdse appreciatie bevestigd met de ‘Rotterdam- tici komen graag langs in Rotterdam om te laten wet’, die het mogelijk maakt werkloze woning- zien dat de band met de burger is hersteld. Zo zoekenden voor een duur van maximaal acht waagde Jan-Peter Balkende zich onlangs aan een toer door de havenstad. Omringd door camera’s Over de auteur Justus Uitermark is verbonden aan de en cda-notabelen knoopte de premier spontane Amsterdamse School voor Sociaal-Wetenschappelijk gesprekken aan met overrompelde mensen. Dat Onderzoek aan de Universiteit van Amsterdam, waar de ontmoeting tussen parlementaire politiek en hij een proefschrift schrijft over het publiek belang in het stedelijk dagelijks leven soms merkwaardige een gefragmenteerde samenleving. vormen aanneemt, zagen we ook toen Wouter

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 74 31-01-2006 18:18:04 boekessay Justus Uitermark over linkse visies op stedelijk beleid

Bos en Peter van Heemst op een Rotterdamse terdam. De lokale PvdA lijkt niet echt afstand te markt rozen aan het uitdelen waren om te laten nemen van de nota Rotterdam Zet Door die juist zien dat de PvdA Marco Pastors zijn mening was geschreven als een afrekening met de soci- gunt: er zijn geen taboes meer. aal-democratische erfenis. Maar ook zonder taboes is het moeilijk voor Een Rotterdamse politicus van GroenLinks burgers en bestuurders om een gemeenschap- zei laatst dat zijn partij kiest voor ‘het Amster- pelijk vocabulaire te vinden. Alleen over prin- damse model’. Die uitspraak zegt evenveel over cipiële kwesties als de armenstop lijkt enige het Rotterdamse gebrek aan zelfvertrouwen als publieke discussie mogelijk, de rest van het over de hoop die gevestigd wordt op Amsterdam beleid wordt nauwelijks besproken. Dat komt als een alternatief stedelijk laboratorium, een in ieder geval voor een deel doordat bestuurders plek waar linkse visies op stadsproblematiek nu al jaren kiezen voor een ‘integrale aanpak’ ontwikkeld kunnen worden. Twee recent ver- waarbij allerlei beleidssectoren op ingenieuze schenen boeken laten zien dat er in Amsterdam wijze met elkaar verbonden worden. Integraal inderdaad stevig wordt nagedacht over de stad: beleid werkt misschien (!) in de dagelijkse prak- Amsterdam als emancipatiemachine van Maarten tijk, maar niet tijdens verkiezingen. Gepraat van Poelgeest (fractieleider van GroenLinks over ‘ontschotting’ of een ‘ketenaanpak’ is niet in de gemeenteraad van Amsterdam) en Leo onderscheidend en spreekt bepaald niet tot de Platvoet (Eerste-Kamerlid voor dezelfde partij) verbeelding. en Nieuw Amsterdam van de plaatselijke sociaal- Er moet dus een ander verhaal komen om de democratische fractievoorzitter en lijsttrekker burger aan de politiek te binden. Tot nu toe is Lodewijk Asscher. vooral Leefbaar Rotterdam wat dat betreft suc- cesvol. Het verhaal van die partij is dat de mas- u sale komst van arme en vreemde nieuwkomers De middenklasse als bedreiging de stad op, of net over het randje van de afgrond Het boek van Maarten van Poelgeest en Leo heeft gebracht. Om het tij te keren moet de Platvoet begint met een verzuchting: het is voor toestroom worden beperkt en moeten de reeds politici moeilijk om het gedoe van alledag te ont- aanwezige migranten leren zich te gedragen. stijgen. Vanwege de affaires en relletjes die de Met dit verhaal is de complexiteit van stedelijke politiek tekenen, is het een luxe als je eens een problemen effectief teruggebracht tot een be- keer niet ad hoc een standpunt hoeft in te ne- noembare essentie. De uitdaging aan de andere men. Maar zo’n luxe is natuurlijk niet gegeven, partijen is om een geloofwaardig én onderschei- die dwing je af. Dat hebben de auteurs gedaan dend alternatief te bieden. en het resultaat is overtuigend. Dat heeft waar- De intellectuele bronnen om zo’n alternatief schijnlijk voor een deel te maken met hun stijl te ontwikkelen zijn voorhanden. GroenLinks, de van redeneren. Het document lijkt op een stuk Socialistische Partij en vooral de PvdA organise- van het scp, de rmo of de wrr: er zijn gesprek- 75 ren al sinds jaar en dag bijeenkomsten over het ken gevoerd met deskundigen, er zijn cijfers ver- samenleven in stadswijken en stedelijke gebie- zameld en die data zijn vervolgens vertaald naar den, waarbij alle mogelijke beleidsmaatregelen een beleidsprogramma. en problemen aan bod komen. De uitdaging is Emancipatie staat centraal in het betoog. De om uit die veelheid van kennis en informatie stad is bij uitstek de plaats waar mensen voor- een verhaal te destilleren dat de beleidsrealiteit uitkomen in de maatschappij: ‘De stad profiteert en stedelijke realiteit effectief met elkaar in als een parasiet van deze snelle stijgers en ruilt verband brengt en dat zowel burgers als politici het object van stijging snel in voor een nieuw motiveert. Waar moet dat alternatieve verhaal exemplaar op het moment dat de rek eruit is en vandaan komen? In ieder geval niet uit Rot- mensen bijna aan hun top zijn… Jonge stadsbe-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 75 31-01-2006 18:18:04 boekessay Justus Uitermark over linkse visies op stedelijk beleid

woners willen vooruit. Ze zijn ondernemend. Go in zijn nieuwjaarstoespraak en noemde Am- west young man, go west. De stad dankt veel van sterdam een ‘opwerkfabriek van talent’. Een be- haar vitaliteit aan deze moderne pioniers.’ (p. 19) langrijke vraag is dan natuurlijk hoe de stad die Zoekend naar hun geluk komen stadsbewo- cruciale functie kan blijven vervullen. ners niet alleen vooruit maar ook los van tradi- Eén bedreiging is al genoemd, namelijk de tionele banden, met alle culturele en artistieke middenklasse. Die moet buiten de stad worden dynamiek van dien. Deze typering van de stad gehouden of in ieder geval niet in aandeel of als poort tot de moderniteit is natuurlijk niet omvang toenemen. Een andere dreiging gaat origineel (zie bijvoorbeeld Boomkens, 1998) volgens Platvoet en Van Poelgeest uit van groei- maar de conclusie die vervolgens wordt getrok- ende ongelijkheid tussen bevolkingsgroepen. ken is dat zeker wel: ‘Als de stad inderdaad werkt Tot hun tevredenheid zien ze echter geen trend als een emancipatiemachine die gelukzoekers in deze richting. Tegen veel negatieve bericht- en kansrijken opneemt en gearriveerden afle- geving in, concluderen zij op basis van de cijfers dat er weliswaar ‘geen rechte lijn omhoog’ is, maar ‘op het gebied van werk, onderwijs en De overeenkomst tussen deze inkomen’ gaat het de goede kant op: ‘de tendens is onmiskenbaar.’ (p. 60) Als derde en laatste boeken schuilt in het idee van de dreiging noemen de auteurs een haperende stad als een plek die open moet sociaal-culturele integratie. Ook hier vallen po- sitieve ontwikkelingen te melden ¬ ‘zo durven staan voor mensen die in alle wij de trage modernisering van verhoudingen binnen het gezin en de aarzelende afname van vrijheid het beste van hun eigen gehechtheid aan de Islam wel te noemen’ (p. 60). leven willen maken Helaas neemt het contact tussen (volwassen) al- lochtonen en autochtonen echter wel af en blijkt ook de politieke participatie van allochtonen een neerwaartse trend te vertonen. vert, dan komt de roep om de middeninkomens Voor een politiek stuk is de studie van uit- vast te houden in een geheel ander daglicht te zonderlijk academisch niveau, maar hier en daar staan. Het is een poging zand in de machine te wordt wat opportunistisch met het empirisch strooien. Immers, het vasthouden van de mid- materiaal omgegaan. Met een wat andere draai denklasse betekent dat jong talent de deur wordt aan de statistieken zou je tot andere conclusies gewezen. Wanneer dat op grote schaal gebeurt, kunnen komen. Dat migranten gemiddeld sukkelt de stad in slaap. De gearriveerden eisen vooruitgang boeken sluit bijvoorbeeld niet uit steeds meer vierkante meters woonruimte op dat bij sommige groepen en in sommige wijken 76 waardoor de omvang van de bevolking verder sprake is van een zorgwekkende verslechtering daalt en de economie inzakt.’ (p. 20) of stagnatie. Verder kan ik me voorstellen dat Zie hier het spiegelbeeld van het Rotterdamse het opnemen van statistieken over jeugdcri- vertoog: de middenklasse is niet het sociale ce- minaliteit of schooluitval het positieve beeld ment van de stadssamenleving maar juist een enigszins had verstoord. Ook trekken de auteurs bedreiging ervoor. Het zijn de arme nieuwko- wat al te gretig de conclusie dat het patroon van mers die de stad dynamiek en kracht geven. Dat dalende politieke participatie van migranten en is, op zijn zachtst gezegd, een origineel geluid. verminderde interculturele contacten verklaard En het blijkt aan te slaan, in ieder geval in be- kan worden uit de verharding van het politieke leidskringen. Burgemeester Job Cohen haalde debat. Dan zou je toch verwachten dat in Rotter- Amsterdam als emancipatiemachine onlangs aan dam de participatie nog veel sneller was gedaald,

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 76 31-01-2006 18:18:05 boekessay Justus Uitermark over linkse visies op stedelijk beleid

maar daar was juist sprake van een stijging. tot nu toe maar moeilijk laten vertalen in be- Hoewel er dus wel wat op valt af te dingen, leid. In een aantal gevallen is Asscher echter zo hebben Platvoet en Van Poelgeest een uitzonder- enthousiast en daadkrachtig dat hij niet door- lijke prestatie geleverd: een scherp betoog dat heeft dat zijn idealen ook wel kunnen botsen. uitmondt in een interessante politieke stelling- Zo koestert hij het ideaal dat scholen veel meer name en een originele ¬ want optimistische ¬ zelf beslissen. Maar elders in het boekje zegt hij visie op stedelijke ontwikkelingen. ook dat scholen het ontbijt moeten verzorgen van leerlingen die dat nodig hebben, dat veel u meer nadruk moet liggen op het bijbrengen van Utopisch Amsterdam democratische waarden, dat scholen zichzelf Ook Lodewijk Asscher kunnen we zonder enige moeten onderscheiden door profilering en dat twijfel rekenen tot de optimisten. Met een stort- ouders ¬ op straffe van een korting op de uitke- vloed aan ideeën en plannen laat hij zien hoe ring ¬ moeten verschijnen bij opvoedings- en zijn ideale stad anno 2020, Nieuw Amsterdam, een stap dichterbij zou kunnen komen. De pu- blicatie ademt een stimulerende maar soms wat Zo tekenen zich de contouren af naïeve ambitie: ‘De kunst is om Amsterdam een stad te laten zijn die voor meer mensen meer van een linkse visie op de stad: kansen biedt. Een eerlijke stad. Daar hoort een de linkse partijen zijn er voor de grote ambitie bij. Een stad die altijd meespeelt in de Champions League. De mooiste stad van beweeglijken, voor de voort­ Europa. Waar je trots op kunt zijn. Waar je trots op bent.’ (p. 9) durende verandering, terwijl Asscher koppelt enthousiasme aan creativi- rechts krampachtig probeert de teit. Hij neemt op vrijwel alle terreinen stelling en hij suggereert tamelijk radicale maatregelen stedelijke dynamiek te onder­ met grote persoonlijke overtuiging. Hij gaat daarbij moedig over één nacht ijs: soms lijkt het drukken alsof hij ter plekke bestuurlijke maatregelen bedenkt (‘de vuilnistsaar’). Op sommige punten levert die improvisatie interessante voorstellen onderwijsspreekuren. De keuze voor autonomie op. Ik was bijvoorbeeld erg gecharmeerd van verdraagt dergelijke verlanglijstjes niet. Zo zijn zijn idee om een topopleiding te beginnen voor er wel vaker tegenstrijdige idealen, die soms ook leraren in de grote stad: ‘Daarbij wordt in alles leiden tot malle uitspraken, bijvoorbeeld dat gestreefd naar hoge kwaliteit. Specifieke vaar- ‘inmenging in een godsdienst ook kan zonder digheden voor het lesgeven aan stadskinderen dat de scheiding tussen kerk en staat wordt ge- 77 worden bijgebracht. De opleiding is in de toe- schonden’ (p. 29). komst een must voor talent met hart voor onder- Soms wordt duidelijk dat ook Asschers wijs. De extra topopleiding wordt helemaal door doelstellingen met zijn publicatie onderling de overheid betaald. Gewoon een extra gratis tegenstrijdig zijn. Door alleen de grote lijnen te jaar studie dus. Maar wel op voorwaarde dat een schetsen probeert Asscher zich uit te spreken student na afronding van dit jaar minimaal drie over centrale politieke kwesties (het gaat, in jaar op een school in Amsterdam of in een van de zijn eigen woorden, niet om fietsenrekken of andere grote steden zal lesgeven.’ (p. 44) stoeptegels), maar als gevolg van dat globale Zo zijn er nog wel meer plannen die een perspectief blijven pijnlijke keuzes nu net bui- concrete invulling geven aan idealen die zich ten beeld. Alles kan worden opgelost met slim

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 77 31-01-2006 18:18:05 boekessay Justus Uitermark over linkse visies op stedelijk beleid

beleid en ambitie. Een van de vele voorbeelden: ervoor te zorgen dat er geld en kansen voor min- ‘In 2020 moet eindelijk gerealiseerd zijn wat der kansrijke groepen kunnen worden gecre- onderzoeksbureaus al jaren adviseren: ten eerste ëerd. En zo tekenen zich de contouren af van een ontschotting. Dat wil zeggen dat afdelingen van linkse visie op de stad: de linkse partijen zijn er gemeenten niet meer langs elkaar maar met el- voor de beweeglijken, voor de voortdurende ver- kaar werken.’ (p. 87) andering, terwijl rechts krampachtig probeert de stedelijke dynamiek te onderdrukken. Ik zou het, met de auteurs van deze boeken, Wat ontbreekt in de boeken zijn op zich wel prettig vinden als er inderdaad enkel voor- en tegenstanders van de stad waren. Ik zorgen en twijfels. Maar politici zou me dan bij de voorstanders voegen en dan moeten problemen identificeren zou ik, met de auteurs, mijn gal kunnen spuwen over de tegenstanders ¬ de mensen die Platvoet en zorgen benoemen en Van Poelgeest aanduiden als hypochonders die de hele tijd aan het somberen zijn. Maar dat lijkt me toch net wat te gemakkelijk. Van dat soort opmerkingen word ik op slag Wat ontbreekt in de boeken zijn zorgen en cynisch (‘We moeten in 2020 doen wat Miss twijfels. Misschien is dat teveel gevraagd zo vlak Universe al jaren adviseert…’). Het pleidooi voor de gemeenteraadsverkiezingen, maar aan wordt echt interessant op de paar momenten de andere kant moeten politici wel problemen dat ook de kosten van keuzes worden benoemd. identificeren en zorgen benoemen. Dat gebeurt Het scherpste voorbeeld is Asschers visie op de nu veel te weinig ¬ terwijl er onder het enthou- Wallen. Daar moet hard worden ingegrepen siaste oppervlak van beide boeken wel degelijk om vrouwenhandel en misbruik een halt toe te een twijfel sluimert. roepen, ook als dat betekent dat Amsterdam een Die komt met name tot uitdrukking waar het toeristische attractie kwijtraakt. gaat om het nut en de noodzaak van menging naar inkomen en etniciteit. De auteurs van beide u boeken vinden menging tegelijk wel en niet Een linkse consensus? noodzakelijk. Asscher kiest voor een ‘flexibele De stijl van deze boeken is volkomen verschil- woningmarkt’ waar bewoners ‘mobieler’ zijn. lend ¬ Platvoet en Van Poelgeest maken dui- Ook hebben ouders volledige vrijheid om scho- delijke keuzes na een droog verhaal, Asscher len uit te kiezen. En ten slotte heeft elke wijk presenteert een bont palet van maatregelen en ¬ dankzij ‘wijkcasting’ ¬ een eigen profiel. persoonlijke impressies zonder echt stelling te Het lijkt mij aannemelijk dat dit leidt tot meer nemen ¬ maar ze hebben toch een belangrijke segregatie op de school en in de stad, maar As- 78 overeenkomst. Die overeenkomst schuilt in het scher denkt daar anders over. Er wordt ‘gemengd idee van de stad als een plek die open moet staan gebouwd’ en de stad is ‘ongedeeld’. voor mensen die in alle vrijheid het beste van Platvoet en Van Poelgeest zijn op het eerste hun eigen leven willen maken. Heel anders dan gezicht wel consequent in hun keuze tegen in het Rotterdamse beleid is de stad er primair menging. Zwarte wijken en scholen vinden voor mensen die het nog niet gemaakt hebben. zij geen probleem zolang de voorzieningen op De gearriveerden worden geacht te vertrekken peil zijn. Maar de ambivalentie die bij Asscher (Platvoet en Van Poelgeest) of krijgen in ieder ge- zo sterk aanwezig is, zien we in wat gematigde val geen speciale aandacht (Asscher). De auteurs vorm ook terug bij Platvoet en Van Poelgeest. De krijgen navolging van burgemeester Cohen die auteurs willen bijvoorbeeld een Campus West in een bruisende stad wil, maar dan toch vooral om de Westelijke Tuinsteden: hippe studenten tus-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 78 31-01-2006 18:18:05 boekessay Justus Uitermark over linkse visies op stedelijk beleid

sen arme migrantengezinnen. Ze willen ook dat komen zoeken in de stad, maar dat ze het uitein- de overheid hard op de rem trapt om ervoor te delijk alleen kunnen vinden in een buitenwijk. zorgen dat er betaalbare woonruimte overblijft Het beeld van een stad die als een machine in de negentiende-eeuwse gordel. Ze bepleiten individualistische en welgestelde bewoners pro- dat huurders naar een duurdere (koop-)woning duceert (de opwerkfabriek van Cohen, de eman- in de eigen buurt kunnen verhuizen als ze meer cipatiemachine van Platvoet en Van Poelgeest) is gaan verdienen. En ten slotte willen ze ¬ anders voor mij ook een beeld van een wat onderkoelde dan Asscher ¬ een postcodebeleid om te zorgen stad. Van een plek waar niemand zich echt mee dat basisscholen een afspiegeling vormen van verbonden voelt. de buurt. Dat is dus vier keer menging. Je kunt na- u tuurlijk stellen dat menging noodzakelijk is om Hoe de boel bij elkaar te houden de emancipatiemachine naar behoren te laten We weten nu dus wel wat bewoners beweegt, werken, maar Platvoet en Van Poelgeest ontken- maar niet wat ze bindt. Er zijn grote groepen nen dit ten stelligste. Ze beweren bijvoorbeeld, bewoners die zich helemaal niet prettig voelen op basis van ¬ overigens zeer omstreden ¬ bij wijken waar inwoners komen en gaan, waar wetenschappelijk onderzoek, dat de samenstel- iedereen met zijn eigen ambities bezig is. De ling van de buurt geen invloed uitoefent op de stad moet meer zijn dan een machine of een fa- ontwikkelingskansen van bewoners. Als je daar briek. Ze moet ook een prettige woonomgeving echt in gelooft, is menging helemaal niet nodig. zijn: niet alleen een plek die je uiteindelijk wilt Je zorgt er dan gewoon voor dat mensen, hoewel verlaten, maar ook een plek waar je wilt wonen. ze in een homogeen zwarte of arme omgeving Niet alleen een vooruitgangswijk (een alterna- verkeren, zich daar wel aan kunnen onttrekken. tieve term voor achterstandswijken van Arnold Reijndorp die door van Platvoet en Van Poel- geest wordt gebruikt) maar ook een woonwijk. Het beeld van een stad die als een Mensen moeten niet alleen loskomen van hun wortels, maar ook de mogelijkheid hebben zich machine individualistische en te wortelen in de stedelijke omgeving. De stad hoort een gemeenschap te zijn. welgestelde bewoners produceert Dat gevoel mis ik in de beide besproken boe- is ook een beeld van een wat ken. Dat komt ten dele door de geciteerde statis- tieken waaruit blijkt dat het over het algemeen onderkoelde stad wel de goede kant op gaat met de Amsterdam- mers: iedereen lijkt op weg naar boven, iedereen komt langzaam los. Maar er moeten ook nieuwe Met hun ambivalentie geven de auteurs er kaders komen. Wat de kenmerken van die ka- 79 blijk van dat de stad voor hen toch meer is dan ders moeten zijn, is een urgente politieke vraag. een draaiende emancipatiemachine. Immers, Wat voor gemeenschap kunnen we kweken in als emancipatie het enige nut van de stad is, de stad en in de wijk? Wat is de stad nog meer, dan kun je er genoegen mee nemen dat er geen behalve een emancipatiemachine of opwerk­ plaats is voor kinderen en duurzame sociale re- fabriek? laties; dat stadsbewoners zich niet identificeren Die vraag kun je ook anders stellen: wat bete- met hun buurt of wijk; dat er geen relaties van kent ‘de boel bij elkaar houden’ precies, hoe geef wederzijdse zorg of blijvende interesse bestaan. je dat handen en voeten, wat kan de overheid Dan is het, met andere woorden, volstrekt van- doen om te zorgen dat ‘de boel’ niet uiteenvalt? zelfsprekend dat mensen hun geluk weliswaar Het gaat hier om de klassieke kwestie van

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 79 31-01-2006 18:18:05 boekessay Justus Uitermark over linkse visies op stedelijk beleid

samenlevingsopbouw: hoe zorg je ervoor dat projectsubsidies. In Rotterdam bestaat juist een bewoners op een plezierige manier met elkaar sterk middenveld. De structurele subsidies voor omgaan en zij zich thuis voelen in de openbare koepelorganisaties zorgen voor diverse netwer- ruimte? Asscher geeft het begin van een ant- ken van organisaties binnen gemeenschappen. woord als hij voorstelt dat bewoners die een Omdat ze financiële zekerheid hebben, kunnen barbecue organiseren of een oogje in het zeil organisaties verder vooruitkijken en daardoor houden ondersteund moeten worden. Hij toont ook meer investeren in duurzame relaties met ¬ terecht ¬ begrip voor dagelijkse gevoelens leden en andere organisaties. Volgens Michon van onveiligheid en ontheemding van som- en Tillie zijn deze organisaties in staat politieke mige groepen stadsbewoners. Ook wil hij een informatie onder leden te verspreiden en zo de uitgebreid monitoringssysteem om inbreuken op levenskwaliteit te signaleren. Die standpun- ten maken samen nog niet echt een visie op het Mensen moeten niet alleen samenleven in de stad, maar in het boek over de Emancipatiemachine komt de vraag al helemaal loskomen van hun wortels, maar niet aan de orde. Ook Cohen laat zich zelden ook de mogelijkheid hebben zich over dit type samenlevingskwesties uit: ‘de boel bij elkaar houden’ is tot nu toe vooral een oproep te wortelen in de stedelijke om bij publieke bijeenkomsten met elkaar een debat op gang te brengen. omgeving. De stad hoort een gemeenschap te zijn u Waar Amsterdam de weg kwijt is Die sterke nadruk op incidentele bijeenkomsten electorale opkomst te verhogen. In Amsterdam in plaats van duurzame civiele relaties lijkt niet zou het tegenovergestelde gebeurd kunnen zijn: goed te werken. Gek genoeg kunnen linkse par- organisaties zijn niet zeker van hun toekomst tijen op sommige punten toch nog inspiratie op- en nemen daarom niet de tijd om een achterban doen in Rotterdam. In ieder geval is daar, zoals op te bouwen of te bereiken. Deze verklaring is gezegd, de politieke participatie van migranten hypothetisch, maar vast staat dat de gemeente gestegen, terwijl die in Amsterdam is gedaald. Amsterdam organisaties hoge eisen oplegt en Het belang van dit gegeven moet niet worden alleen voor projecten of korte periodes subsidie overschat (wie weet zien we bij de komende verstrekt. Vooral de Marokkaanse organisaties gemeenteraadsverkiezingen een omgekeerde zijn daar ¬ zo wijst onderzoek uit (Uitermark trend), maar toch is het een goede aanleiding om en Van Steenbergen, 2006) ¬ de dupe van. een paar vragen omtrent samenlevingsopbouw Op het gebied van buurtbeleid zien we de- 80 op te werpen die in de besproken boeken ¬ en zelfde verschillen. Amsterdam heeft versplin- in linkse kringen in het algemeen ¬ onbeant- terd beleid dat geheel is gedecentraliseerd naar woord blijven. de stadsdelen. Decentralisatie heeft natuurlijk Laure Michon en Jean Tillie suggeren dat de voordelen, maar een consequentie is ook dat het verklaring voor de dalende participatie in Am- de gemeente ontbreekt aan instrumenten om sterdam en de stijgende participatie in Rotter- invulling te geven aan haar (overigens zwak ont- dam moet worden gezocht in de manier waarop wikkelde) visie op samenleven. De stadsdelen de overheid omgaat met het maatschappelijke investeren wel veel in sociaal beleid, maar dat middenveld. In Amsterdam is dat versplinterd leidt hoofdzakelijk tot een veelheid van inciden- door een tamelijk drastische overgang van struc- tele projecten. In Rotterdam wordt traditioneel, turele subsidies naar kortlopende subsidies en en ook door het huidige college, gekozen voor

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 80 31-01-2006 18:18:05 boekessay Justus Uitermark over linkse visies op stedelijk beleid

een systematische en langdurige aanpak. Het boel bij elkaar te houden en de wens om indivi- Opzoomerbeleid wordt bijvoorbeeld al sinds duele mobiliteit zoveel mogelijk te bevorderen. 1994 in verschillende vormen uitgevoerd. Wat ontbreekt is een visie op de sociale verban- Beleid voor buurtbewoners en migrantenor- den ¬ of, preciezer, de instituties die duurzame ganisaties is maar een klein onderdeel van een sociale betrokkenheid mogelijk maken ¬ en op grotere agenda, maar deze twee voorbeelden de rol die de overheid speelt bij het versterken of laten zien waar Amsterdam een beetje de weg is juist kapotmaken daarvan. kwijtgeraakt. Duurzame sociale investeringen Ik zeg niet dat Amsterdam het beleid van Rot- ontbreken en in plaats daarvan is er een schier terdam moet kopiëren. Maar het zou goed zijn oneindige reeks projecten en campagnes om de als we zouden beseffen dat veel stadsbewoners spanning te dichten tussen de ambitie om de niet leven van emancipatie en dialogen alleen.

Literatuur ten in Nederlands sinds 1986’, Uitermark, J. en F. van Steenbergen in: H. Pelikaan en M. Trappen- (2006), Post-multiculturalisme en Boomkens, R. (1998), Een drempel­ burg (red.), Politiek in de multicul­ stedelijk burgerschap in neoliberale wereld. Moderne ervaring en ste­ turele samenleving. Amsterdam: tijden. Over Amsterdams subsidie­ delijke openbaarheid. Rotterdam: Boom. (p. 126-159) beleid dat wel divers is maar toch Nai Uitgevers. Reijndorp, A. (2004), Stadswijk. eenkennig. Te verschijnen. Michon, L. en J. Tillie (2003), ‘Poli- Stedenbouw en dagelijks leven. tieke participatie van migran- Rotterdam: Nai Uitgevers.

81

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 81 31-01-2006 18:18:06  boekessay De mythe van het poldermodel

De vergeten geschiedenis van Nederland. Waarom Nederlanders hun verleden zouden moeten kennen Jos Palm, Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam 2005

Erasmus en het poldermodel Herman Pleij, Bert Bakker, Amsterdam 2005

Op zoek naar Nederland Aad Nuis, Augustus, Amsterdam - Antwerpen 2004

De deugden van een gidsland. Burgerschap en democratie in Nederland James C. Kennedy, Bert Bakker, Amsterdam 2005

Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land H.J. Schoo, Bert Bakker, Amsterdam 2005

82 paul bordewijk

We zien de laatste tijd een toename van de be- misschien verkeerde deze parlementariër in de langstelling voor onze geschiedenis. Keerpunt veronderstelling dat Balthasar Gerardts deelnam daarbij was wellicht de enquête onder Tweede- aan de Elfstedentocht en de Prins doodschoot Kamerleden waaruit onder meer bleek dat een toen hij na elf uur ’s avonds geen stempeltje van onze volksvertegenwoordigers meende meer kreeg. dat Willem van Oranje bij Dokkum was ver- Dat gebrek aan historische kennis werd wel moord. Waarom werd er niet bij gezegd, maar vergoelijkt. Moet je je als Tweede-Kamerlid niet richten op de toekomst, in plaats van op het Over de auteur Paul Bordewijk is publicist verleden? Kun je al die feitjes niet veel beter op

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 82 31-01-2006 18:18:06 boekessay Paul Bordewijk over de Nederlandse volksaard

internet opzoeken? Vaderlandse geschiedenis, van oudsher begint de Guide Michelin met un dat had iets van ‘God, Nederland en Oranje’, peu d’histoire en voor wie geen zin heeft zo’n gids van ‘daar werd iets groots verricht’, van spruit- te kopen is tegenwoordig elk historisch gebouw jeslucht, van een op niets gebaseerd nationaal voorzien van een bordje met verklarende tekst. superioriteitsgevoel. Wat zal je de geschiedenis Van de weeromstuit is er ook weer meer bestuderen van een volk dat tijdens de Duitse belangstelling voor de nationale geschiedenis. bezetting geen hand uitstak voor zijn joodse Geert Mak had groot succes met De eeuw van mijn landgenoten, daarna zelf oorlogsmisdaden vader. Allerlei auteurs proberen de vaderlandse pleegde bij zijn pogingen de dekolonisatie van geschiedenis opnieuw te beschrijven en er is Indonesië tegen te houden, en er in Srebrenica veel discussie over de vraag welke jaartallen en ook al niets van bakte? gebeurtenissen in ieder geval op school geleerd En voor het geschiedenisonderwijs op moeten worden, de canon. Ex-maoïst Jan Marij- school kwam daar nog bij dat Nederland steeds multicultureler werd: waarom Turkse en Ma- rokkaanse kinderen lastig vallen met onze Tachtigjarige Oorlog? In plaats van feiten en De toegenomen historische jaartallen te leren moesten kinderen historische belangstelling heeft onder meer verbanden leren zien. En dus concentreerde het geschiedenisonderwijs zich op het soort te maken met vragen over onze geschiedkundige verklaringen waar Karel van eigen identiteit, die zijn ’t Reve zich vrolijk om maakte: de Romeinen ontwikkelden nooit machines omdat ze slaven opgekomen in het debat over de hadden, maar in de negentiende eeuw werd de slavernij afgeschaft omdat toen machines hun multiculturele samenleving werk konden overnemen. Intussen was er wel een steeds toenemende belangstelling voor stads- en streekgeschiedenis. nissen bepleit de oprichting van een nationaal Lokale geschiedkundige verenigingen groeien historisch museum en Thomas von der Dunk en bloeien, en studiezalen van stads- en streek- beschreef hoe dat eruit zou moeten zien. archieven zitten vol genealogische onderzoe- Ten dele zal dit een reactie zijn op de gebleken kers. Recente uitgaven over de geschiedenis van historische onkunde van onze volksvertegen- Amsterdam, Leiden en Den Haag vinden gretig woordigers. Maar de toegenomen historische aftrek, en bedrijven en instellingen laten ter belangstelling heeft ook te maken met vragen gelegenheid van jubilea of fusies hun geschiede- over onze eigen identiteit, die zijn opgekomen nis beschrijven. De burgemeester van Leiden in het debat over de multiculturele samenleving. verklaarde onlangs een nieuwe boekenkast te ‘Wat maakt dit land tot wat het is?’ vraagt Aad 83 hebben aangeschaft vanwege alle boeken over Nuis zich af in Op zoek naar Nederland (p. 13), ‘Als aspecten van de Leidse geschiedenis waarvan hij we integratie zo belangrijk vinden, moeten we het eerste exemplaar in ontvangst nam. dat toch uit kunnen leggen.’ In zijn boek Erasmus en het poldermodel wijst Alle vijf de hier besproken boeken proberen Herman Pleij in dat verband ook op de brade- op een of andere manier antwoord te geven op rieën en braderettes waar oude ambachten deze vraag. Daarbij doen ze elk aan geschied- worden beoefend en Archeon-achtige ambiances schrijving, maar over verschillende periodes. waar mensen de Middeleeuwen of andere peri- Palm beschrijft de geschiedenis van Nederland odes naspelen (p. 87-88). Het toerisme moet ook vanaf de Romeinse Tijd, Pleij gaat terug tot Eras- veel bijdragen aan de historische belangstelling: mus, Nuis tot de jongensjaren van zijn vader,

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 83 31-01-2006 18:18:07 boekessay Paul Bordewijk over de Nederlandse volksaard

Kennedy en Schoo tot de sixties. Maar ook van ze zich zelf vaak realiseren: de recente onlusten deze auteurs blijkt de historische kennis niet in Frankrijk sloegen vanuit de Parijse banlieues vlekkeloos. Volgens Palm (p. 67) zou de Benelux over naar heel Frankrijk, maar kregen daarbui- zijn opgericht op 1 januari 1948, terwijl toen ten nauwelijks navolging. de douane-unie in werking trad. Nuis laat de Zo’n politieke gemeenschap heeft ook symbo- Watergeuzen al in 1568 Den Briel veroveren, in len, al fungeren die niet voor iedereen. Veel Ne- plaats van in 1572 (p. 24). Volgens hem was er derlanders hechten aan ons koningshuis, maar ook in de begintijd van de radio al luistergeld (p. het daarvan afgeleide oranje kleurt de straten pas 181), maar dat is toch echt pas ingevoerd in 1940. bij internationale voetbalwedstrijden. Er zijn de molens, de Deltawerken, de bloembollenvelden u en het Delfts blauw. Via die symbolen kunnen we Stukje grond ook trots zijn op Nederland. Veel mensen ontle- Wat maakt Nederland tot Nederland? In ieder nen die trots aan sportkampioenschappen. Zelf geval het territorium. Nederland beslaat 33.943 heb ik dat gevoel eerder wanneer ik hoor dat wa- vierkante kilometer landoppervlak in Europa, terstaatingenieurs uit New Orleans te rade gaan dat gebied is precies afgegrensd. Wilt u zien hoe bij hun Nederlandse collega’s, of dat mensen als precies, ga dan naar Baarle-Nassau en Baarle- Max van der Stoel en Peter van Walsum belang- Hertog, waar het Nederlandse en het Belgische rijke internationale functies vervullen. grondgebied door elkaar zijn geklutst. Maar Maar met die symbolen ben je er niet. Ik voor elke vierkante meter is aangegeven in welk kom af en toe bij een Turkse kleermaker die een land u bent. levensgroot portret van Beatrix en Claus in zijn Het feit dat Nederland een afgegrensd ter- winkel heeft hangen. Dat portret geeft een leuk ritorium heeft, betekent dat er wetten en andere exotisch tintje aan die winkel, want een Neder- regels zijn die binnen dat territorium gelden en landse winkelier zou zoiets nooit doen. Daarom daarbuiten niet. Er zijn dus ook mensen voor neem ik ook met enige verbazing kennis van wie die regels gelden en die over die regels met de rituelen waarmee men de naturalisatie van elkaar praten. Via verkiezingen beïnvloeden die vreemdelingen wil omgeven: het zingen van mensen ook welke regels er gaan gelden. Neder- het volkslied, het overdragen van een vlag, dat is land is dus een politieke gemeenschap ¬ net toch ontzettend on-Nederlands? als een gemeente, een provincie of de Europese Er is iets diepers dat ons Nederlanders onder- Unie. scheidt van anderen dan het stukje grond dat we Maar er is wel een verschil in de mate van bewonen en onze symbolen. Dat heeft te maken betrokkenheid, zoals blijkt uit de opkomst- met hoe wij in het leven staan, onze mentaliteit, percentages bij verkiezingen. Dat heeft alles te onze normen en waarden, onze cultuur. Het zijn maken met het bereik van de media. Regionale dingen die niet zo een, twee, drie uit een boekje 84 media verliezen aan belang, Europese media te leren zijn, maar die zich gevormd hebben in zijn er nauwelijks. Nederland is daardoor een de loop van de geschiedenis. veel hechtere politieke gemeenschap dan Zuid- Holland of de Europese Unie. Je hoeft ook niet u in Nederland te wonen om te behoren tot de Gematigdheid Nederlandse politieke gemeenschap. De PvdA Jos Palm heeft het in dat verband over ‘de ver- heeft afdelingen in Brussel en New York, waar geten geschiedenis van Nederland’. Het is een tegenover staat dat veel immigranten in Neder- korte weergave van de vaderlandse geschie- land juist kranten lezen uit hun land van her- denis, waarin Palm op zoek is naar wat ons komst. Toch zijn ook migranten meer deel van samenbindt. Tolerantie en vrijheid noemt hij de politieke gemeenschap in hun woonland dan en daartegenover voorzichtigheid en domperij.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 84 31-01-2006 18:18:07 boekessay Paul Bordewijk over de Nederlandse volksaard

Daartussen staat de gematigdheid (p. 12). weer een samenleving van min of meer gelijken Die vrijheidsdrang bleek al bij de opstand van die anderen “gunnen” waar ze zelf ook recht op de Germaanse stammen tegen de Romeinen (p. menen te hebben.’ Het wordt geregeerd door 19). In de late Middeleeuwen krijgen vrijheids- mensen als Joop den Uyl en Job Cohen, die de en ondernemingszin gestalte in de zich ontwik- boel bij elkaar proberen te houden (p. 85). kelende stedelijke samenleving (p. 25), terwijl De boodschap van Herman Pleij in Erasmus de moderne devotie ons maatschappelijke ge- en het poldermodel is niet veel anders dan die van disciplineerdheid en de afwijzing van lawaai en Palm. Ook hij benadrukt de gematigdheid en aanstellerij bijbracht (p. 24). wijst daarbij op tal van Nederlandse gezegden Tijdens de Tachtigjarige Oorlog was de vrij- als ‘de soep wordt niet zo heet gegeten als hij heidsdrang boven de grote rivieren groter dan in wordt opgediend’, ‘komt tijd, komt raad’, ‘mor- het zuiden (p. 27). Maar voor die vrijheidsstrijd gen is er weer een dag’, ‘bezint eer ge begint’ en vooral ‘leven en laten leven’ (p. 20). Ik zou eraan willen toevoegen: ‘doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg’. Mijn Turkse kleermaker heeft een Maar Pleij brengt door uitgebreid stil te levensgroot portret van Beatrix en staan bij Erasmus wel een ander element in. Erasmus was aan de ene kant een toonbeeld Claus in zijn winkel hangen. Dat van gematigheid. Hij sloot zich niet aan bij de geeft een leuk exotisch tintje aan reformatie, maar bleef op zijn eigen relative- rende wijze de moederkerk trouw: ‘Ik verdraag die winkel, want een Nederlandse deze kerk tot ik een betere zie’. Maar tegelijker- tijd was Erasmus een genadeloze spotter. Pleij winkelier zou zoiets nooit doen brengt hem in verband met de latere rederij- kers, maar ook met de cultuur van cabaretiers en columnisten waarvan Nederland er tegen- was het nodig dat gematigden en radicalen sa- woordig zo veel kent (p. 62-3). menwerkten, het levenswerk van Willem van Maar wat ook bij Nederland hoort, is dat we Oranje (p. 28). Palm schrijft: ‘In die cruciale be- die kritiek en spotternij van elkaar verdragen, zij ginperiode [...] worden burgermoed en burger- het soms tandenknarsend. Erasmus hamerde op deugd gevonden, tolerant gezond verstand en ‘discussiëren, het uitlokken en accepteren van voorbeeldige opstandigheid, niet om eigentwil, meningen, leren luisteren, de verplaatsing in maar om de ‘zaak’ Nederland. Diezelfde kwalitei- denkwereld en argumenten van tegenstanders, ten zijn ook te vinden in de lange negentiende het hanteren van het eigen geweten als leidraad, eeuw, als de democratie voor allen wordt, en in introspectie, het rusteloze streven naar het over- de jaren 1945 tot heden als de democratie sociaal tuigen van een ander en consensus.’ 85 wordt.’ (p. 73) Onze gematigdheid bleek nog in En daar legt Pleij de relatie met het poldermo- 1918 toen Troelstra zijn partijgenoten niet mee- del, waarvan de kern volgens hem is ‘de eigen- kreeg om revolutie te maken (p. 12). zinnige combinatie van conflictmodel en con- Palm beschouwt de jaren zestig van de twin- sensusbereidheid’ (p. 26). Dat gaat verder dan de tigste eeuw als een tijdelijke breuk. Toen ging manier waarop vakbonden en werkgevers met het besef verloren dat de samenleving is gebaat elkaar omgaan; het typeert ook de oude zuilen- bij evenwicht en orde (p. 71). Maar sinds de samenleving met bevolkingsgroepen die met de moord op Pim Fortuyn is ons land weer op zoek rug naar elkaar staan maar elkaar wel groeten op naar de zekerheden van Jacob Cats en Toon Her- de trap, terwijl hun leiders intussen de noodza- mans (p. 72). ‘Nederland wordt steeds opnieuw kelijke compromissen sluiten.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 85 31-01-2006 18:18:07 boekessay Paul Bordewijk over de Nederlandse volksaard

Dat poldermodel wortelt volgens Pleij in de de zee en de omstandigheden hebben de men- strijd tegen het water, die om een merkwaar- sen hier tot protestanten gemaakt lang voor het dige combinatie van gelijkheid en gedwongen protestantisme was uitgevonden’, want: ‘gezag samenwerking vroeg. ‘Het aanwezige democra- was nodig, maar moest zich in de praktijk bewij- tisme en het groeiende gevoel van een basaal zen.’ ‘De onafhankelijkheid en gelijkwaardig- egalitarisme blijken vervolgens uitermate heid van de Nederlandse vrouwen deed eeuwen vruchtbaar voor de ontwikkeling van een geleden mannelijke bezoekers al versteld staan.’ (vroeg)kapitalistisch georiënteerde economie, ‘Er loopt een rechte lijn van de bandeloze hufters die haar zetel vindt in de snel tot steden uitgroei- op de schilderijen van Brueghel en Jan Steen ende marktplaatsen’ (p. 27-8). naar de oranjekermis die tegenwoordig inter­ Het resulteerde in de achttiende eeuw in een nationale sportevenementen onveilig maakt.’ ongekende mate van persvrijheid (p. 81) en het (p. 218-9) maakt dat tegenwoordig ‘geen land ter wereld De deugden van een gidsland is de inaugurele zo veel overeenkomst in opinie laat zien als vrij- rede waarmee de Amerikaan James Kennedy in heid van godsdienst en geweten ter sprake ko- 2004 de leerstoel Nieuwste Geschiedenis aan de men, homoseksualiteit en echtscheiding’ (p. 86). Vrije Universiteit aanvaardde. Ook die gaat over Het besef daarvan levert een gevoel van morele normen en waarden in Nederland, maar vooral superioriteit op dat ook al eeuwen oud is, maar over de manier waarop die in de jaren zestig en tegelijkertijd maakt de sfeer van gematigdheid daarna veranderd zijn. Kennedy verbaast zich Nederland geschikt als zetel van internationale erover dat in Nederland de discussie over nor- organisaties (p. 84-5). Erasmus wees al op de men en waarden als iets van de laatste tijd wordt morele superioriteit van de Hollandse stadsbe- gezien, omdat juist de periode waarin Nederland volking, maar hekelde tegelijkertijd het tekort zich in de internationale politiek als gidsland aan intellectuele belangstelling. presenteerde ¬ hij laat die lopen van 1960 tot 1985 ¬ Nederland vol moralisme was. Hij geeft u daar ook sprekende voorbeelden van. Moralisme Wel kun je veranderingen in normen en Op zoek naar Nederland lijkt in het begin sterk waarden aanwijzen. Zo werd het morele appèl geïnspireerd door De eeuw van mijn vader. Het be- om de omgeving schoon te houden ¬ ‘laat niet gint bij het leven van Nuis’ vader in het oer-Ne- als dank voor het aangenaam verpozen ...’ ¬ derlandse dorp Sliedrecht, maar gaat al spoedig ingeruild voor zorg om het milieu (p. 32-4), om over naar het leven van Aad Nuis zelf. De ontzui- later weer terug te komen. Het hebben van veel ling is de rode draad die door het boek loopt. kinderen werd in korte periode van deugd tot Voor iemand die Tweede-Kamerlid en staats- ondeugd (p. 36). Nederland ging anders denken secretaris voor d66 is geweest, schrijft Nuis over abortus en euthanasie, waarbij volgens 86 opmerkelijk relativerend over die partij. Hij Kennedy in Nederland de acceptatie van abortus vindt dat d66, als gevolg van ‘het onbewuste iso- veel meer strijd kostte dan die van euthanasie, lement van de weldenkenden’ ten onrechte het terwijl dat in Scandinavië net omgekeerd was ideaal van de mondige burger verwarde met de (p. 31-2). bestaande werkelijkheid waarin mensen vatbaar Kennedy constateert dat in Nederland tegen- zijn voor ‘nauwelijks beredeneerde vlagen van woordig een soort schaamte over onze gidsland- hevige opwinding’ (p. 157-8). Dit is geen gepas- pretenties heerst; hij lijkt terug te verlangen sioneerd pleidooi voor het algemeen kiesrecht, naar de jaren zestig. Dat komt vooral tot uitdruk- laat staan voor het referendum. king aan het eind van zijn rede, waar hij het Eigenlijk maakt Nuis alleen in het laatste universitaire bedrijf beziet. Hij vindt dat het aan hoofdstuk de titel van zijn boek waar. ‘Het land, de universiteit te veel draait om het opleiden van

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 86 31-01-2006 18:18:07 boekessay Paul Bordewijk over de Nederlandse volksaard

specialisten en te weinig om reflectie. Universi- uiteraard de verdienste is van het kabinet, om teiten zouden de proeftuin moeten zijn van een vervolgens wanneer tussen kabinet en vakbewe- democratische maatschappij. Dat waren nu juist ging de pleuris uitbreekt, de schuld te geven aan de motieven van de revolutionaire studenten: de bonden (p. 54). afkeer van vakidioten en verlangen naar mede- Als strategisch adviseur zou Wouter Bos wei- zeggenschap van alle geledingen op alle niveaus. nig aan hem hebben. Tijdens de formatie-onder- handelingen tussen Bos en Balkenende noemde u Schoo dit een ‘tegennatuurlijke’ coalitie, waar Erfenis van de sixties links noch rechts gelukkig mee zou worden (p. En dan is er het boek van Schoo, een bundel 30), maar eind 2003 waarschuwt hij de PvdA columns die vanaf 2003 verschenen zijn in de niet te dagdromen over een linkse meerderheid, Volkskrant. Schoo beschrijft daarin hoe het kabi- want als het erop aankomt heeft de PvdA ‘meer net-Balkenende met zijn normen-en-waarden- offensief afrekent met de jaren zestig. Hij denkt daar dus anders over dan Kennedy. De titel Een James Kennedy constateert dat in bitter mensbeeld is ontleend aan kritiek op Balke- nende van Marijnissen, die niet gelooft dat je de Nederland tegenwoordig een soort sociale zekerheid moet inperken omdat mensen schaamte over onze gidsland­ dan eerder werk zoeken. Schoo is het met Balkenende eens en vindt pretenties heerst; hij lijkt terug te het niet erg om van een bitter mensbeeld be- schuldigd te worden. Hij schijnt zich niet te verlangen naar de jaren zestig realiseren dat in de crisistijd op dezelfde manier tegen werklozen werd aangekeken. Voor de hui- dige politieke verhoudingen is interessant dat gemeen met cda en vvd dan met klein links’ het mensbeeld van Schoo en Balkenende ook dat (p. 49). Zo komen we dus nooit in de regering. van Wim Kok is, maar niet dat van Bert de Vries. Schoo keert zich vooral tegen het deftige, Schoo is lid van de PvdA, maar heeft weinig post-materialistische links, zoals zich dat vanaf op met het socialisme. Hij noemt zichzelf een de jaren zestig ontwikkeld heeft, en dat meer als rechtse sociaal-democraat, want ‘rechts zonder ‘arbiter of taste’ dan als ideologie optreedt (p. 18). meer is wel heel erg bars’ (p. 94). Hij beschouwt Van hem hoeft het Groene Hart niet open te blij- links als een slecht beheerder van overheid ven en hij is tegen de ‘ambtenarennatuur’ van de en economie (p. 95) en gelooft dat de kiezer in Oostvaardersplassen (p. 116). Schoo moet niets slechte tijden de economie liever aan rechts dan hebben van de individuele huursubsidie, het aan links toevertrouwt, wat in Duitsland bij de gedoogbeleid voor softdrugs (alcohol is natuur- laatste verkiezingen overigens niet gebleken is. lijk héél wat anders) en het terugdringen van 87 Waarom hij zich dan toch als sociaal-democraat de automobiliteit door het bevorderen van het afficheert wordt niet helemaal duidelijk, maar openbaar vervoer (p. 126). Soms haalt hij daarbij de penningmeester van de PvdA zal er blij mee dingen door elkaar: hij noemt de stadsvernieu- zijn. wing uit de jaren zeventig een laatste oprisping Wie een bundel columns publiceert, accep- van het ingenieurssocialisme (p.129), maar het teert dat wat hij schrijft later achterhaald kan was daar juist een reactie op. Geen cityvorming blijken. Schoo is dat risico niet uit de weg ge- en grote doorbraken meer, maar kleinschalig- gaan. Maar het blijft komisch dat hij in oktober heid en bouwen voor de buurt. 2003 blij is dat een kabinet zonder PvdA goed Schoo constateert terecht dat deftig links het zaken kan doen met de vakbeweging (p. 45), wat koningshuis met fluwelen handschoenen aan-

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 87 31-01-2006 18:18:08 boekessay Paul Bordewijk over de Nederlandse volksaard

pakt (p. 18), want Beatrix en Mabel Wisse Smit van de joods-christelijke traditie in Nederland. zijn zelf de verpersoonlijking van deftig links. Toch werd dat door links geaccepteerd, omdat En waar Aad Nuis zich afvraagt of dat referen- de Tweede Wereldoorlog geleerd had waar in- dum nu eigenlijk wel zo’n verstandig idee was, tolerantie voor minderheidsgroepen toe leidt. juicht Schoo het juist toe dat Fortuyn daarbij de Deftig links kwam daarmee echter wel steeds weg voor d66 heeft gebaand (p. 32). meer in een spagaat, zeker toen duidelijk werd Schoo keert zich ook tegen de multiculturele dat de islamieten zelf niets moesten hebben van samenleving, hij is blij dat Fortuyn stem heeft die andere minderheidsgroep, de homo’s. gegeven aan de problemen die veel mensen De opvattingen van Schoo, maar niet al- daarmee ondervinden. Maar het is opmerkelijk leen de zijne, zijn hier het spiegelbeeld van dat hij zich daarbij juist beroept op klassieke ¬ en daarmee even inconsistent. Hij is tegen linkse idealen, zoals het behoud van de verzor- het multiculturalisme, omdat dat traditionele gingsstaat (p. 151) en afkeer van maatschap- linkse opvattingen in de weg zit. Dat multicul- pelijke segregatie (p. 145). Hij verwijt links met turalisme behoort tot de erfenis van de jaren de knieval voor het multiculturalisme en voor zestig en daarom is Schoo blij met Balkenende allerlei vormen van obscurantisme in strijd te die ons van die erfenis wil bevrijden. Maar hij is handelen met ‘traditionele linkse uitgangspun- teleurgesteld dat het cda, dat in 2002 nog pleitte ten’ (p. 162). Schoo blijkt pas links wanneer hij voor een monoculturele dus christelijke samen- links kan beknorren. leving, nu de islam gelijkwaardig acht aan het christendom (p. 13). Het komt allemaal omdat de erfenis van de De islamitische migranten uit het jaren zestig ¬ en vooral wat er is beklijfd van de seksuele revolutie ¬ juist in strijd is met het Middellandse-Zeegebied zijn de multiculturalisme. Die erfenis is niet los te den- ware voortzetters van de joods- ken van de geloofsafval die toen op grote schaal ontstond. En het ligt voor de hand dat christenen christelijke traditie in Nederland die die erfenis willen bestrijden in de islam een welkome bondgenoot zien, al zijn ze dan weer niet bereid islamieten ook hun eigen eed af te Maar hoe zit het dan met Schoos waardering laten leggen. Dat komt omdat ideologisch de voor Balkenendes normen-en-waarden-of- islam een bondgenoot is voor het cda, maar het fensief? Is dat offensief niet juist gebaseerd op electoraal beter uitkomt zich van de islam te dis- het obscurantisme waar links juist traditioneel tantiëren. En zo bevindt ook het cda zich in een tegen is? Zoals de pogingen van Maria van der spagaat. Hoeven om het religieus geïnspireerde pseudo- 88 wetenschappelijke concept intelligent design u een plaats te geven gelijk aan de evolutieleer. Of Wederzijdse tolerantie Agnes van Ardenne, die religie als unieke inspi- Wat heeft dit nu nog met onze volksaard te ma- ratiebron voor de moraal ziet. En Piet Hein Don- ken? Bestaat die wel? Volgens Pleij is juist de gre- ner, die grootvaders godslasteringswet uit de la tige ontkenning daarvan een typisch voorbeeld haalt. van de Nederlandse identiteit (p. 36). Volgens Als er in Nederland één groep is die een af- Nuis zijn volkskarakters wetenschappelijk uit keer heeft van de normen en waarden die zich de mode (p. 220). Er bestaat echter ook een an- in de jaren zestig ontwikkeld hebben, dan zijn dere benadering van het begrip volksaard dan het de islamitische migranten uit het Middel- via de geschiedenis, een meer kwantitatieve dan landse-Zeegebied. Zij zijn de ware voortzetters kwalitatieve.

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 88 31-01-2006 18:18:08 boekessay Paul Bordewijk over de Nederlandse volksaard

In 1980 publiceerde Geert Hofstede het boek IJslandse parlement ¬ dat bestond toen al ¬ Culture’s consequences, waarin de resultaten besloot om het christendom tot staatsgodsdienst werden gepresenteerd van enquêtes om ver- te maken, werd bepaald dat de beelden van de schillen te achterhalen tussen opvattingen in oude heidense goden moesten verdwijnen uit verschillende landen over hoe wij met elkaar de openbare ruimte, maar dat ieder die dat wilde om moeten gaan. Dat gebeurde niet uit zuiver ze binnenshuis mocht houden. Dat werd dus wetenschappelijke belangstelling, want dan was gedoogd. Typisch het poldermodel, zouden Pleij het onderzoek wellicht gehinderd door het soort en Nuis zeggen, maar het was dus het fjorden- bedenkingen waar Pleij en Nuis op wijzen, maar model. omdat ibm merkte dat je vestigingen in verschil- lende landen vanwege cultuurverschillen op ver- schillende wijze moest leiden. Hofstede, hoewel Er bestaat wel zoiets als onze van oorsprong ingenieur, is de meest geciteerde Nederlander op het terrein van de maatschap- volksaard, maar die heeft weinig pijwetenschappen geworden, al wordt hij onder historici weinig gekend. met de strijd tegen het water te Hofstede onderscheidde culturen in eerste maken instantie naar vier dimensies: de acceptatie van machtsverschillen; de mate van individualisme; de behoefte aan een prettige werkomgeving Daar staat tegenover dat het duizenden jaren (feminiteit) versus de behoefte om individueel oude watermanagement in de delta’s van de Nijl te scoren (masculiniteit); en de behoefte aan on- en van Mesopotamië uiterst autoritaire regimes zekerheidsvermijding. Nederlanders scoorden heeft opgeleverd. De verklaring van onze volks- gemiddeld op deze laatste index, maar hoog op aard uit de strijd tegen het water is dus zo’n de individualisme-index en extreem hoog op de pseudo-wetenschappelijke verklaring waar Van femininiteitsindex, wat ook inhoudt dat sekse- ’t Reve zich vrolijk om maakte. Wanneer wij rollen weinig gescheiden zijn. Bij de machtsaf- heel hiërarchisch zouden denken, zou dat net zo stand zie je een sterk verschil tussen landen met goed uit de strijd tegen het water verklaard kun- een katholieke en met een protestantse traditie. nen worden: vereist de aanleg van dijken niet Aan de hand van de door Hofstede verza- dat iedereen zich zonder morren ondergeschikt melde gegevens kun je nagaan welke landen in maakt aan het algemeen belang? cultureel opzicht op elkaar lijken. Nederland Er bestaat dus wel zoiets als onze volksaard, blijkt dan het meest te lijken op de Scandina- maar die heeft weinig met de strijd tegen het wa- vische landen en daarvan het meest op Noor- ter te maken. Hofstede maakt een onderscheid wegen. Daarna komen de westerse voormalige tussen landen die wel en landen die niet tot het Engelse koloniën, van Nieuw-Zeeland tot Zuid- Romeinse Rijk behoord hebben. Dat Rijk was 89 Afrika. Dan pas komen de ons omringende sterk hiërarchisch georganiseerd, terwijl de Ger- landen in Europa. Ook in het Tilburgse European manen deel uitmaakten van vrijgevochten stam- Values onderzoek concludeert men dat Neder- men, waar het koningschap nog niet erfelijk land met de Scandinavische landen één cluster was. Als gevolg van die meer democratische cul- vormt. tuur koos het noorden voor het protestantisme, Dit roept twijfels op over de herkomst van terwijl in het zuiden de katholieke kerk zich kon het poldermodel. Pleij en Nuis verklaren onze handhaven. democratische instelling uit de strijd tegen het Nederlanders denken weinig hiërarchisch water, maar een geringe machtsafstand vind je en vrouwen genieten er veel vrijheid ¬ zelfs in heel Noord-Europa. Toen in het jaar 1000 het de vrijheid om niet of part-time te werken. Wij

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 89 31-01-2006 18:18:08 boekessay Paul Bordewijk over de Nederlandse volksaard

zijn nogal direct in onze meningsuitingen, ook accepteren dat hun kinderen les krijgen maar accepteren dat ook van anderen. Volgens van een homoseksuele onderwijzer. Ze mogen Pleij is Nederland een integratieland als geen in hun hart Nederlandse vrouwen als hoeren ander in de oude wereld (p. 78). Elke minderheid beschouwen, maar ze moeten ze niet lastig val- laten wij zo veel mogelijk in haar waarde, of het len. En ze moeten er dan ook tegen kunnen dat nu dienstweigeraars zijn of vegetariërs. Eten anderen hen voor geitenneukers uitmaken. katholieken op vrijdag alleen maar vis, dan heb- Op het moment dat die wederzijdse toleran- ben pensions die dag vis op het menu staan. Dat tie ontbreekt, valt de basis weg voor het geloof geldt ook tegenover vreemdelingen: joden, Chi- in de multiculturele samenleving. Dan helpt het nezen, Indische Nederlanders en Surinamers niet meer om Anne Frank aan te roepen, maar hebben zo hun plekje gevonden. Of vrouwen nu is er een probleem dat we in ieder geval moeten met een hoofddoekje willen lopen of met hun erkennen, ook al weten we niet goed hoe het aan borsten pronken tijdens het Antilliaanse zomer- te pakken. Want om nog eens een oer-Hollands carnaval, het moet allemaal kunnen. gezegde te gebruiken: we zijn wel goed maar Maar die tolerantie moet wel wederzijds zijn. niet gek. Wanneer wij moslims respecteren, moeten zij

90

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 90 31-01-2006 18:18:08  boeken Moraal of welbegrepen eigenbelang?

Dit land kan zoveel beter Wouter Bos, Bert Bakker, Amsterdam 2005

paul de beer

De meeste politici gunnen ons pas aan het eind te vervreemden. Dit verwijt was niet helemaal van hun carrière een inkijkje in hun persoon- terecht, want Bos heeft in een aantal lezingen lijke wordingsgeschiedenis. In hun memoires wel degelijk de contouren geschetst van zijn vereffenen zij openstaande rekeningen en ver- visie op ¬ onder meer ¬ de verzorgingsstaat. antwoorden zij zich voor omstreden keuzes in Deze ideeën heeft hij nu samengebracht in het hun politieke loopbaan. Het is ¬ zeker voor een programmatische deel van Dit land kan zoveel be­ Nederlandse politicus ¬ dan ook opmerkelijk ter. Wie zich afvraagt voor welk gedachtegoed de dat Wouter Bos ons nu al inzicht verschaft in PvdA-leider staat, doet er dan ook goed aan het hoe hij geworden is tot wat hij is: kandidaat-pre- boekje te lezen. mier van Nederland. In het eerste deel van zijn boekje Dit land kan u zoveel beter schetst hij onder de kop ‘Mijn ver- Saamhorigheid en eigenbelang haal’ de ontwikkeling vanaf zijn jeugdjaren in Hoewel hij ook enkele andere kwesties aan- Odijk tot aan zijn huidige positie als oppositie- snijdt, zoals de rechtsstaat, gaat Bos’ betoog leider in Den Haag. Wie minder geïnteresseerd voornamelijk over de verzorgingsstaat en de is in Bos’ persoonlijk wedervaren dan in zijn vraag hoe de samenhang en solidariteit in onze intellectuele worstelingen kan beter doorbla- samenleving kunnen worden behouden. Hoe deren naar het tweede deel van het boek, ‘Een kan de sociaal-democratie, zonder haar traditi- 91 toekomst voor Nederland’. onele emancipatiedoelstelling ten aanzien van Dit deel lijkt een antwoord te zijn op zijn achtergestelden en kansarmen te verloochenen, critici die hem het afgelopen jaar verweten rijk een aantrekkelijke politieke stroming blijven te worden door zich koest te houden. Zolang de voor de middengroepen, die al lang en breed populariteit van het kabinet-Balkenende op een geëmancipeerd zijn en waarvan velen zich afvra- dieptepunt verkeert, kan hij zich op de vlakte gen of zij de sociaal-democratie nog wel nodig houden zonder het risico te lopen met uitge- hebben? Ik denk dat Wouter Bos dit terecht als sproken opvattingen potentiële kiezers van zich de kernvraag voor de hedendaagse sociaal-de- mocratie beschouwt ¬ al is het opmerkelijk hoe Over de auteur Paul de Beer is redacteur van s&d weinig hij daarbij over ‘sociaal-democraten’ of

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 91 31-01-2006 18:18:08 boeken Paul de Beer bespreekt Dit land kan zoveel beter

‘de sociaal-democratie’ spreekt. Het valt te prij- klasse om nog langer aan die collectieve voorzie- zen dat hij deze lastige vraag niet omzeilt of de ningen bij te dragen onder druk te staan. Zowel dilemma’s simpelweg ontkent ¬ zoals de nog de lotsverbondenheid ¬ we lopen allen een actievere boekenschrijver Marijnissen pleegt vergelijkbaar risico ¬ als de saamhorigheid ¬ te doen ¬ maar de vraag onbevangen tegemoet we herkennen ons in degenen die op de collec- treedt en er een afgewogen antwoord op tracht tieve voorzieningen zijn aangewezen ¬ dreigt te formuleren. Of hij daar helemaal in slaagt, is hierdoor af te brokkelen. Ook andere factoren, de vraag. Maar wie zou durven pretenderen wel zoals onvoldoende kwaliteit van dienstverle- het laatste woord hierover te kunnen spreken? ning door de overheid en de globalisering, die Bos staat in een stevige sociaal-wetenschap- de nationale identiteit onder druk zet, zouden pelijke traditie als hij stelt dat onze verzorgings- hieraan bijdragen. staat zowel een product is van moraal als van het welbegrepen eigenbelang. Net als bijvoorbeeld u De Swaan in zijn opus magnum Zorg en de staat Een nieuwe aanpak kent hij aan dat eigenbelang de grootste rol toe. Deze analyse lijkt me in grote lijnen juist, al kan De solidariteit die door de verzorgingsstaat men zich afvragen of Bos niet een te pessimis- wordt belichaamd, is enerzijds gebaseerd op het tisch beeld schetst. Zo staat het allerminst vast besef dat iedereen risico loopt op werkloosheid, dat er echt sprake is van een scherper wordende ziekte, arbeidsongeschiktheid en ouderdom tweedeling tussen de middenklasse en de on- en dus belang heeft bij een goede collectieve derklasse, waardoor de middenklasse steeds verzekering tegen de gevolgen van die risico’s. minder baat zou hebben bij de verzorgingsstaat. Anderzijds heeft de middenklasse ook belang De Profijt van de overheid studies van het Sociaal bij voorzieningen voor de (kans-)armen, om te en Cultureel Planbureau laten steeds weer zien voorkomen dat deze overlast veroorzaken in de dat juist ook de midden- en hogere inkomens- vorm van bedelarij, besmettelijke ziekten en groepen veel van de collectieve voorzieningen criminaliteit. Maar, zo voegt Bos eraan toe, ook profiteren. saamhorigheid is van belang voor solidariteit: Welke oplossing ziet Bos voor het door hem ‘We nemen gemakkelijker verantwoordelijk- geschetste probleem? Hij is in ieder geval helder heid voor het lot van mensen die we kennen, die over wat hij niet wil. De verzorgingsstaat moet we begrijpen of met wie we ons anderszins ver- niet goedkoper worden gemaakt door hem op de want voelen, dan voor mensen waar we weinig meest behoeftigen toe te spitsen. Een dergelijke mee hebben’ (p.86, 87). ‘Amerikaanse’ oplossing zou het probleem alleen Bos constateert vervolgens dat deze voor- maar verergeren, doordat de middenklasse dan waarden voor solidariteit onder druk staan, nog minder belang heeft bij het in stand houden waardoor het behoud van die solidariteit al- van de verzorgingsstaat. Het overdragen van de 92 lerminst verzekerd is. De belangrijkste bedrei- voorzieningen aan individuele burgers onder ging ziet hij in een groeiende tweedeling van het mom van eigen verantwoordelijkheid en de samenleving. Naarmate de middenklasse keuzevrijheid is evenmin een oplossing, doordat welvarender wordt, wordt zij kritischer over de dit het gevoel van lotsverbondenheid en saam- voorzieningen van de verzorgingsstaat en de horigheid aantast. Eigen verantwoordelijkheid hoge lasten die zij daarvoor moet opbrengen. wordt dan al snel identiek aan ‘verantwoorde- Tegelijkertijd dreigt er een permanente onder- lijkheid voor je eigen’ ¬ en dus niet voor an­ klasse te ontstaan, die juist in sterke mate van deren. de verzorgingsstaat afhankelijk is. Zeker als die Hoewel Bos in het laatste hoofdstuk een aan- onderklasse voor een groot deel uit allochtonen tal voorstellen doet voor hoe hij het probleem bestaat, komt de bereidheid van de midden- wél wil aanpakken, laat hij niet overtuigend

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 92 31-01-2006 18:18:09 boeken Paul de Beer bespreekt Dit land kan zoveel beter

zien dat hij daarmee het probleem bij de kern zorgingsstaat te rijmen valt met een gezonde aanpakt. Opmerkelijk is dat hij het meeste heil economische ontwikkeling. Als bewijs hiervoor verwacht van het tegengaan van het ontstaan voert hij simpelweg de Scandinavische landen van een permanente onderklasse. Daarom wil op, die erin slagen hoge collectieve lasten te hij prioriteit geven aan het vmbo, aan bestrij- combineren met hoge groeicijfers. Op die goede ding van de armoede én van de armoedeval, en economische prestaties valt echter nog wel wat aan ‘stevige integratie’. Dat is begrijpelijk, omdat af te dingen, zoals onlangs bleek uit een studie hij in het ontstaan van die onderklasse een be- van het Ministerie van Financiën, De lessen uit langrijke bedreiging voor de solidariteit van de de Nordics. Op langere termijn presteren de middenklasse ziet. Maar het betekent ook dat de Scandinavische landen zeker niet beter dan Ne- overheid (nog) meer middelen zal moeten rich- derland. Bovendien had Bos 23 pagina’s eerder ten op de ‘onderkant’ van de samenleving. Het juist degenen gekapitteld die stellen dat er geen mag dan zo zijn dat de middengroepen daar op betaalbaarheidsprobleem is met de verzorgings- termijn ook profijt van hebben, al was het alleen staat, omdat ‘een uitdijende verzorgingsstaat maar doordat minder mensen een beroep zullen met steeds hogere belastingen en premies’ wel doen op de sociale zekerheid, in eerste instantie degelijk ten koste zou kunnen gaan van groei en betekent het dat zij meer zullen moeten betalen banen (p. 124). voor voorzieningen die vooral aan anderen ten Al met al is de analyse van Bos dan ook over- goede komen. tuigender dan de oplossingen die hij aandraagt. Kenmerkend is in dit verband dat hij aan Daar komt nog bij dat hij ook wel heel veel investeringen in het vmbo prioriteit wil geven zaken onbesproken laat: economisch beleid boven die in het hoger onderwijs. Dat laatste (marktwerking, liberalisering, poldermodel), moet meer privaat worden gefinancierd, onder het ecologische vraagstuk, internationale ver- meer door de studenten er zelf via een sociaal houdingen, om er slechts enkele te noemen. Wie leenstelsel aan te laten bijdragen. Het lijkt me op grond van de titel van het boekje verwacht dat een knappe prestatie als Bos erin slaagt om Bos een helder beeld schetst van hoe Nederland middenklasse-ouders van studerende kinderen er in 2015, aan het eind van zijn tweede ambts- ervan te overtuigen dat het uiteindelijk in hun termijn als minister-president, zou moeten eigen belang is dat er minder geld naar het hoger uitzien, komt dan ook bedrogen uit. Niettemin onderwijs en meer naar het vmbo gaat! Het is laat Wouter Bos zien dat hij het aandurft om zeer de vraag of je hier kunt volstaan met een lastige vraagstukken bij de kop te pakken en er beroep op het welbegrepen eigenbelang en of je niet voor schroomt daarvoor onorthodoxe oplos- niet ook een moreel appèl op de middengroepen singen te zoeken. Hij heeft nog een jaar de tijd moet doen. om dit in een samenhangend en aanspreekbaar Bos stapt ook wat te gemakkelijk heen over politiek programma om te zetten. de vraag of de door hem bepleite brede ver- 93

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 93 31-01-2006 18:18:09  register socialisme & democratie 2005 Becker, Frans thema’s ¬ Good governance alleen is niet voldoende, 7/8, 40- ¬ Poldermoslims: identiteit gezocht (1/2) 45 ¬ Naar nieuwe overzeese betrekkingen (1/2) ¬ Landbouwdebat (ii), 11, 8-9 ¬ Hoe conservatief is het nieuwe conservatisme? (1/2) ¬ Pas op voor het Europisme!, 12, 4-5 (zie ook Cupe- ¬ Wissels om in het buitenlands beleid (3) rus, René) ¬ Antwoorden aan Andeweg (3) Beer, Paul de ¬ Na de tegenstem (4) ¬ Burgers verstandiger dan economen, 12, 5-6 ¬ Links en de moraal (4) Berg, Jan-Jaap van den ¬ De toekomst van Oranje (4) ¬ Lijsttrekkersverkiezingen geen wondermiddel, 9, ¬ Publieke sector: de bevrijding van de professional 4-5 (5) Berg, Joop van den ¬ Na het nee. Europa in analyse (6) ¬ Onbekommerd nadenken over democratie, 5, 32-39 ¬ Gat in de markt? Over de ondernemende verzor- Bordewijk, Paul gingsstaat (7/8) ¬ Denk nog eens na over het referendum, 6, 10-13 ¬ De landbouw op de schop (10) Bouddouft, Said ¬ De ondernemende verzorgingsstaat ii (11) ¬ Nederlandse Marokkanen en het nut van wantrou- ¬ Bosnië-Herzegovina, tien jaar na Dayton (12) wen, 1/2, 27-29 Bos, Marko ¬ PvdA-notitie voedt vooroordelen over Europa, 12, columns 41-47 (zie ook Riel, Bart van) ¬ Mister s&d, redactie s&d (1/2) Burg, Ieke van den ¬ Goed voor de PvdA: democratie, Bart Tromp (3) ¬ ‘Nee’ dient neo-liberalen, 6, 4 ¬ De midlife crisis van d66, Mare Faber (4) Brink, Gabriël van den ¬ Gele hangertjes, Paul de Beer (5) ¬ Argumenten van een beschavingsoffensief, 4, 45-50 ¬ Kloofdenken, Rutger Claassen (6) Broek, Joep van de ¬ Schaduwkabinet, Willem Witteveen (7/8) ¬ Liever quoteren dan liberaliseren, 10, 12-18 (zie ook ¬ Instituut voor Google-moslims, Maarten Hajer (9) Koning, Niek) ¬ Modern gezinsbeleid, Jet Bussemaker (10) Broekhoven, Remko van ¬ Linkse maten, Jan-Jaap van den Berg (11) ¬ Van smalle marges tot brede lanen ¬ Het belang ¬ Onderwijsvernieling, Bart Tromp (12) van linkse samenwerking, 7/8, 75-80 Buijs, Frank ¬ Poldermoslims: identiteit gezocht, 1/2, 8-18 artikelen 94 ¬ Geloof en geweld, 11, 54-57 Amerongen, Job van Butter, Frank den ¬ Beroepsgroep van Mars, 11, 5-6 ¬ Lissabon en de spagaat van Kok, 3, 29-33 Arion, Frank Martinus Catz, Petra ¬ Een kwalijke erfenis en een recept voor de toe- ¬ ‘Misschien gaan wij nog winnen’, 12, 22-34 komst, 1/2, 40-45 Coninck, Heleen de Bartels, Edien ¬ Nog tien jaar borrelpraat?, 7/8, 6-7 ¬ Voor Allah en mijzelf, 1/2, 19-26 (zie ook Koning, Corbey, Dorette Martijn de) ¬ Eén maat past niemand ¬ Waarom harmonisatie Battjes, Hendrik van Europese regelgeving niet altijd de voorkeur ¬ Over de burgemeester, 3, 4-6 verdient, 9, 8-12

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 94 31-01-2006 18:18:09 register socialisme & democratie 2005

Cuperus, René ook Kriens, Jantine) ¬ Onder de kaasstolp van Boekarest, 4, 5-7 Haan, Ido de ¬ Nieuwe Euroscepsis in Oud Europa, 6, 29-35 ¬ Het ethisch reveil in de Nederlandse politiek, 4, 36- ¬ Pas op voor het Europisme!, 12, 4-5 (zie ook Becker, 41 Frans) Hajer, Maarten Dankbaar, Ben ¬ Een hek erom, 6, 9 ¬ De kenniseconomie is overal, 7/8, 65-74 Heemskerk, Frank, Dellevoet, André ¬ Terug naar de zorg, 6, 36-43 (zie ook Waal, Steven ¬ Armoedebestrijding begint bij de mondiale mid- de) denklasse, 3, 10-20 Heemst, Peter van Diamond, Patrick ¬ De politie dichtbij, 7/8, 7-8 ¬ Het nieuwe gelijkheidsdenken, 10, 39-48 (zie ook ¬ Rotterdamwet, 11, 9 (zie ook Kriens, Jantine) Giddens, Anthony) Heijnen, Pierre Dikkers, Sjoera ¬ Van recht op uitkering naar recht op werk, 11, 48-53 ¬ Drie koeien of een geweer, 3, 6-7 Hollanders, David Dubbelboer, Niesco ¬ De waarde van scepsis voor een links reveil, 1/2, 57- ¬ Burgerinitiatief op nationaal niveau, 4, 4-5 62 Duivesteijn, Adri Holsteyn, Joop van ¬ De Rotterdamwet deugt niet, 10, 7-9 ¬ Linkse liefde, 11, 6-7 Duyvendak, Jan-Willem Hooge, Edith, ¬ Het verlichten van gemeenschappen, 4, 42-44 (zie ¬ Maatschappelijk ondernemen ¬ Een verkenning ook Hurenkamp, Menno) van het debat, 7/8, 20-25 (zie ook Faber, Mare) Elbers, Mijke Hoogland, Annemarie ¬ Landbouwdebat (I), 11, 7 ¬ De beroepseer van professionals, 3, 7 Engelen, Ewald Hurenkamp, Menno ¬ De strijd om de instelling, 5, 10-21 ¬ Het verlichten van gemeenschappen, 4, 42-44 (zie Erdtsieck, Jan, ook Duyvendak, Jan-Willem) ¬ Hoe het leraarsvak werd uitgehold, 9, 23-27 (zie Huygen, Annelies, ook Traas) ¬ Vroeger komt nooit meer terug, 7/8, 36-39 (zie ook Faber, Mare Ligthart, Walter) ¬ Maatschappelijk ondernemen ¬ Een verkenning Imming, Fleur van het debat, 7/8, 20-25 (zie ook Hooge, Edith) ¬ Paarse krokodillentranen, 5, 7 ¬ De belofte van het maatschappelijk ondernemen Jurgens, Erik ¬ Zeven interviews met deskundigen uit politiek ¬ Nederland is alleen op papier een monarchie, 4, 69- en praktijk, 11, 18-41 73 Februari, Marjolijn Kalff, Donald 95 ¬ Een linkse studiedag, 4, 59-61 ¬ Waarom Euroland nu het voortouw moet nemen, Gelt Dekker, Jacob 6, 21-26 ¬ Macht en mimesis op de Nederlandse Antillen, 1/2, Kalma, Paul 37-39 ¬ Een verveelde samenleving?, 1/2, 6-7 Giddens, Anthony ¬ Niet bij fatsoen alleen ¬ Waarom links een moraal ¬ Het nieuwe gelijkheidsdenken, 10, 39-48 (zie ook nodig heeft, 4, 51-58 Diamond, Patrick) ¬ Het armbandje van Tony Blair, 5, 6-7 Gµttgens, Jeroen ¬ Helpt Lafontaine de spd?, 6, 6-7 ¬ Tussen conformeren en confronteren, 1/2, 4 ¬ Het armoedige jargon van de markt, 7/8, 46-59 ¬ Aan de voet van de wolkenkrabbers, 7/8, 5-6 (zie Koning, Niek

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 95 31-01-2006 18:18:09 register socialisme & democratie 2005

¬ Liever quoteren dan liberaliseren, 10, 12-18 (zie ook Ploeg, Jan Douwe van der Broek, Joep van de) ¬ Landbouwbeleid: de kameleon van Europa, 10, 25- Koning de, Martijn 31 ¬ Voor Allah en mijzelf, 1/2, 19-26 (zie ook Bartels, Pont, Yannick du Edien) ¬ De lange weg van Sarajevo naar Brussel, 12, 16-21 Koole, Ruud (zie ook Pronk, Rochus) ¬ Europa is geen monster, 7/8, 14-17 Pronk, Rochus ¬ Tromps ongelijk, 11, 4-5 ¬ De lange weg van Sarajevo naar Brussel, 12, 16-21 Kriens, Jantine (zie ook Pont, Yannick du) ¬ Aan de voet van de wolkenkrabbers, 7/8, 5-6 (zie Raak, Ronald van ook Gµttgens, Jeroen) ¬ Op naar een commissie Verantwoording, 3, 40-42 ¬ Rotterdamwet, 11, 9 (zie ook Heemst, Peter van) Rabbinge, Rudy Kuijs, Jos ¬ De kracht van de Nederlandse landbouw, 10, 19-24 ¬ Geen regie, wel trechterdenken, 4, 16-22 Ramadan, Omar ¬ Tegen de slechte zorgwet, 6, 8-9 ¬ Emancipatie van moslima’s, 10, 4-5 Lans, Jos van der Riel, Bart van ¬ Bottom-up over links, 4, 7 ¬ PvdA-notitie voedt vooroordelen over Europa, 12, Liem, Mei Ling 41-47 (zie ook Bos, Marko) ¬ Links en de moraal: verslag van een conferentie, 4, Rood, Jan 30-35 ¬ Wind gezaaid, storm geoogst, 6, 16-20 Ligthart, Walter, Scalzo, Angelina ¬ Vroeger komt nooit meer terug, 7/8, 36-39 (zie ook ¬ Kopzorgen over zorgvragen, 9, 7 Huygen, Annelies) Schillemans, Thomas, Linthorst, Marijke ¬ Van spreidingsbeleid naar verleidingsbeleid, 9, 13- ¬ De doodlopende weg van het vmbo, 3, 43-49 22 (zie ook Verhagen, Stijn) ¬ Een nuchtere stem, 6, 5-6 Smit, Raphaël Lunsing, Jan ¬ Welzijn buitenspel, 7/8, 4-5 ¬ Annie dicht de kloof, 7/8, 9-13 Sommer, Martin Meeteren, Hein van ¬ Het journalistieke is politiek, 9, 29-38 ¬ Democraten 2005, 4, 23-27 Staaij, Kees van der Meurs, Pauline ¬ Een wankele troon of een sterkere troon, 4, 64-68 ¬ Kanttekeningen bij een hoerawoord, 11, 42-47 Terlouw, Hans Minderhout, Willem ¬ Hoe diep is de transatlantische kloof?, 3, 21-28 ¬ Turkije sneeuwt zich in, 10, 4 Thijn, Ed van Mulder, Michiel ¬ Reconstructie?, 5, 4-5 96 ¬ Cijfers en letters, 9, 6 Traas, Ko Nekuee, Shervin ¬ Hoe het leraarsvak werd uitgehold, 9, 23-27 (zie ook ¬ De spirit van Konya, 1/2, 4-6 Erdtsieck, Jan) Oostindie, Gert Trappenburg, Margo ¬ De Nederlandse sociaal-democratie en de West, 1/2, ¬ Over cure, care en concurrentie, 5, 22-26 32-36 Tromp, Bart Paardekooper, Cees ¬ Democratisch leninisme, 9, 4 ¬ Een andere overheid ¬ Maar welke?, 12, 35-40 (zie Valenta, Markha ook Wesseling, Henk) ¬ Schuilkerken?, 10, 6 Pekelder, Jacco Veen, Romke van der ¬ Strijden om de gunst van de Duitser, 10, 32-38 ¬ De klant koningin ¬ Over motivatie en ‘agency’ in

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 96 31-01-2006 18:18:09 register socialisme & democratie 2005

de publieke dienstverlening, 7/8, 26-35 ¬ Herman van Gunsteren, Gevaarlijk veilig. Terreurbe­ Verhagen, Stijn, strijding in de democratie ¬ Van spreidingsbeleid naar verleidingsbeleid, 9, 13- ¬ Michael Ignatieff, Het minste kwaad. Politiek en mo­ 22 (zie ook Schillemans, Thomas) raal in het tijdperk van terrorisme Verhelst, Matthias, Bordewijk, Paul, 1/2, 63-70 ¬ Er daagt iets in het Oosten, 6, 36-43 (zie ook ¬ Paul Cliteur, Tegen de decadentie Wiersma, Jan-Marinus) ¬ Geert Hofstede, Allemaal andersdenkenden. Omgaan Verrips, Ger met cultuurverschillen ¬ Europa verdient beter, 6, 27-28 Claassen, Rutger, 12, 48-55 Vries, Frank de ¬ Martha M. Ertman & Joan C. Williams (eds.), Re­ ¬ Een moedig besluit in een onzuivere discussie, 4, thinking commodification ¬ Cases and readings in law 10-15 and culture Vuijsje, Herman ¬ Eelke de Jong, Markt en waarden ¬ Sociaal-democraten en de valkuil van het goede, 5, ¬ Colin C. Williams, A commodified world? ¬ Mapping 27-31 the limits of capitalism Waal, Steven de, ¬ Terug naar de zorg, 6, 36-43 (zie ook Heemskerk, boekbesprekingen Frank) Walter, Franz Amerongen van, Job ¬ Duitsland neemt afscheid, maar waarvan?, 7/8, 60- ¬ Frits Hoekstra, In dienst van de bvd, 1/2, 74-75 64 ¬ Theodore Dalrymple, Leven aan de onderkant ¬ Het Wesseling, Henk systeem dat de onderklasse instandhoudt, 7/8, 88-90 ¬ Een andere overheid ¬ Maar welke?, 12, 35-40 (zie (zie ook Noppen, Kasper van) ook Paardekooper, Cees) Beer, Paul de Wiersma, Jan Marinus ¬ Paul F. van der Heijden, Westenwind ¬ Van werkne­ ¬ Er daagt iets in het Oosten, 6, 36-43 (zie ook Ver- mersinvloed naar aandeelhoudersmacht, 7/8, 85-87 helst, Matthias) Berg, Jan-Jaap van den Wilshaus, Remy ¬ Peter Bak, Een soeverein leven ¬ Biografie van W.F. de ¬ Congres, bruis!, 3, 4 Gaay Fortman, 6, 54-56 Witteveen, Willem Breman, Jan, 3, 56-58 ¬ Edmund Burke, profeet van de vooruitstrevend- ¬ L. Schulpen (red.), Hulp in ontwikkeling ¬ Bouwste­ heid, 1/2, 48-56 nen voor de toekomst van internationale samenwerking ¬ Democratiseer de Eerste Kamer, 3, 36-39 ¬ Marc Vandepitte, De kloof en de uitweg ¬ Een dwarse Wµltgens, Thijs kijk op ontwikkelingssamenwerking ¬ Voorbij de waan van de dag ¬ Bert de Vries, het ¬ Hans Beerends & Marc Broere, De bewogen beweging cda en de PvdA, 11, 10-15 ¬ Een halve eeuw solidariteit 97 Zuijdam, Frank Bult, Jeroen ¬ Maak werk van de kennissamenleving, 12, 6-7 ¬ Martin Rupps, Troika wider willen ¬ Wie Brandt, Wehner und Schmidt die Republik regierten, 5, 44-46 Corbey, Dorette boekessays ¬ Ben van der Velden, De Europese onmacht ¬ Scènes Achterhuis, Hans, 10, 49/55 uit de achterkamer, 10, 56/58 ¬ Uri Rosenthal, Erwin Muller & Arnout Ruitenberg, Duivesteijn, Adri Het terroristische kwaad. Diagnose en bestrijding ¬ Frans Becker e.a. (red), Rotterdam ¬ Het vijfentwin­ ¬ Britta Bµhler, Crisis in de rechtsstaat. Spraakmakende tigste jaarboek van het democratisch socialisme, 4, 74- zaken, verborgen processen 76

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 97 31-01-2006 18:18:10 register socialisme & democratie 2005

Faber, Mare, 7/8, 91-94 Ribberink, Anneke ¬ Bill Carter, Toen de engelen vertrokken ¬ John Campbell, Margaret Thatcher ¬ Volume ii: The ¬ Raymond van den Boogaard, Zilverstad ¬ De Haagse iron lady, 6, 51-53 verduistering van het drama-Srebrenica Rozemond, Sam Hurenkamp, Menno ¬ Anne Frank Stichting, Vijftig vragen over antisemi­ ¬ Bart Tromp, Hoe de wereld in elkaar zit ¬ 25 jaar maat­ tisme, 5, 40-43 schappij, politiek en cultuur, 5, 47-49 Stokkom, Bas van Kalma, Paul ¬ Ido de Haan, Het beginsel van leven en wasdom ¬ De ¬ Ian Buruma & Avishai Margalit, Occidentialism ¬ constitutie van de Nederlandse politiek in de negen­ The West in the eyes of its enemies, 12, 56-58 tiende eeuw, 9, 39-41 Kersbergen, Kees van, 5, 50-54 Versteeg, Wytske ¬ S.W. Couwenberg Opstand der burgers ¬ De Fortuyn- ¬ E.R. Engelen & M. Sie Dhian Ho (red.), De staat van revolte en het demasque van de oude politiek de democratie, democratie voorbij de staat, 11, 58-61 ¬ Dick Pels De geest van Pim ¬ Het gedachtegoed van Waagmeester, Kees een politieke dandy ¬ Karel Glastra van Loon en Kees Slager, Hoe dan Jan? ¬ Hans Wansink De erfenis van Fortuyn ¬ De Neder­ Een gesprek over nieuw optimisme in tijden van crisis, 4, landse democratie na de opstand van de kiezers 77-78 Liem, Mei Ling Zuijdam, Frank, ¬ Rutger Claassen, Het eeuwig tekort ¬ Een filosofie van ¬ Remco van Diepen, Hollanditis ¬ Nederland en het de schaarste, 6, 57-58 kernwapendebat 1977-1987, 1/2, 71-73 Lieshout, Peter van ¬ Romke van der Veen, Nieuwe vormen van solidariteit beeldessay ¬ Sociaal-democratische beginselen en de verzorgings­ staat, 6, 48-50 Beus, Jos de Melkert, Ad ¬ De bedrukte Nederlander, 3, 50-53 ¬ Thomas Frank, What’s the matter with Kansas ¬ How Conservatives won the heart of America, 7/8, 81-84 in memoriam Minderhout, Willem ¬ Paul Bordewijk, Goud in de grond ¬ De geschiedenis Henk Molleman van de draadomroep en kabeltelevisie toegespitst op ¬ door Joop van den Berg, 1/2, 78 Stadskabel Leiden, 3, 59-60 Marinus van der Goes van Naters ¬ Bart de Cort, Solidariteit in anonimiteit ¬ De geschie­ ¬ door Paul Kalma, 3, 61-62 denis van de leden van de Onafhankelijke Socialistische Wim Duisenberg Partij, 9, 42-44 ¬ door Bart Tromp, 9, 45-46 Noppen, Kasper van Karin Adelmund 98 ¬ Theodore Dalrymple, Leven aan de onderkant ¬ Het ¬ door Ieke van den Burg, 11, 62-63 systeem dat de onderklasse instandhoudt, 7/8, 88-90 André van der Louw (zie ook Amerongen, Job van) ¬ door Wim Meijer, 11, 64-66 Postma, Jan ¬ Ed van Thijn en Teresa Cardoso Ribeiro, De informa­ tieparadox. Een blinde vlek in het openbaar bestuur, 1/2, 76-77

s & d 1/2 | 2006

S&D1_2-2006.indd 98 31-01-2006 18:18:10