Journal of Research on Archaeometry, 2019; 5 (2):71‒90

DOI: 10.29252/jra.5.2.71 URL: http://jra-tabriziau.ir/

Original Paper

Received: 13/07/2019 Accepted: 22/10/2019

Abstract Environmental factors, have played a decisive role in shaping and spatial distribution of human settlements. The study of human-environment interactions is one of the major approaches in modern archeology. Understanding human-environment relationships become more important in studying multiple geographic areas. Halil River with the length of 363 km is one of the rivers of Hamun-e Jaz Murian sub-catchment, with a northwest-southeast orientation, which flows in political division of Province, and around main and subsidiary branches of the river, about 26426 square km, various settlements have been formed in different historical-cultural periods including prehistoric periods which is referred to as “cultural region of Halil River” in archaeological circles. The cultural area of the river is also one of the geographical areas with three climates of "mountainous and temperate", "warm" and "warm and dry and this climatic multiplicity has led to specific patterns in the location and development of permanent and temporary settlements. This is while, Prehistoric archaeological studies in this area, are more focused on the Bronze Age settlements and the contribution of Chalcolithic settlements to such studies is very small. Accordingly, the study of the role of environmental factors in the spatial distribution, viability, and shaping of settlements of the Chalcolithic Age plays an important role in understanding pre-historic cultures before entering the Bronze Age. Because some of the backgrounds of the formation of the Bronze Age cultures can be traced back to the Chalcolithic age. The main question is, what is the impact and role of environmental factors on the spatial distribution of copper and rock settlements in the southern part of Halil river basin? The research method is descriptive-analytical and is based on data from archaeological studies. Environmental factors such as altitude, direction and extent of land slope, water resources, land structure and land use associated with 69 copper-rock deployments were analyzed using GIS. Out of these deployments, 53 cases are in Rudbar plain, 5 cases are in plain, and 10 cases are in Qale Ganj plain. Of settlements, 49 cases are sites: 39 cases in Rudbar plain, 2 cases in Kahnuj plain, and 7 cases in plain; the other 20 cases are hills: 14 cases in Rudbar plain, 3 cases in Kahnuj plain, and 3 cases in Qaleh Ganj plain. Most of these settlements are located in the plain at the bank of Halil River (Kahnuj and Rudbar) and its subsidiary branches (Rudbar and Qaleh Ganj) as well as intermontane areas at the bank of the seasonal river ended in Jaz Murian wetland (Rudbar and Qaleh Ganj). Also 11 cases which are mostly related to Neo-Chalcolithic phase, possess cultural evidence such as ceramics which belong to Bronze Age, and located in Rudbar plain (7 cases) and Qaleh Ganj plain (4 cases). Based on the results, elevation and access to water resources have the most role in the location and shape of the settlements. Accordingly, the role of environmental factors in the tradition of migration and intra-regional relocation is also important, and the study of settlement distribution based on copper- rock chronology indicates an increase in population in this area. Keywords: Environmental factors, Spatial distribution, Chalcolithic, Halil River

* Corresponding author: [email protected] پژوهه باستانسنجی 1398؛ 5)2(: 90-71

DOI: 10.29252/jra.5.2.71 URL: http://jra-tabriziau.ir/

مقاله پژوهشی

تحلیل عوامل محیطی در توزیع مکانی استقرارهای مس و سنگ بخش جنوبی حوزه فرهنگی هلیلرود؛ مطالعه موردی: دشتهای کهنوج، قلعه گنج و رودبار جنوب رضا ریاحیان گهرتی1، امیر صادق نقشینه2*، محمدرضا سعیدی3 1. دانشجوی دکتری باستانشناسی پیشازتاریخ دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران 2. استادیار گروه باستانشناسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران 3. دانشیار پژوهشی پژوهشکده تحقیق و توسعه سازمان مطالعه و تدوین )سمت(، تهران، ایران

تاریخ دریافت: 22/04/1398 تاریخ پذیرش: 1398/07/30

چکیده عوامل محیطی نقش مهمی در شکلدهی و توزیع مکانی سکونتگاههای انسانی داشتهاند و مطالعه روابط متقابل انساان و محایط، یکی از رویکردهای اصلی باستانشناسی نو است. شناخت روابط انسان و محیط در مطالعاه حاوزه هاای غرراییاایی باا املای هاای چندگانه اهمیت بیشتری مییابد. حوزه یرهنگی هلیلرود نیز از غملة حوزههای غرراییایی با سه املی »سرد کوهستانی و معتاد «، »گرم« و »گرم و خشک« است و این چندگانگیِ املیمی، الگوهای خاصی را در مکانگزینی و توسعه سکونتگاههای دائمی و مومت در پی داشته است. این در حالی است که مطالعات باستانشناسی پیش ا ز ت ا ر ی خ د ر ا ی ا ن ح ا و ز ه ، ب ی ش ا ت ر ب ا ر ا س ا ت ق ر ا ر ه ا ی ع ر ا ر م ا ر تمرکزیایته و سه استقرارهای مس و سنگ در چنین مطالعاتی بسیار اندک است. بر این اساس، مطالعه نقش عوامال محیطای در توزیع مکانی، زیستپذیری و شکلیابی استقرارهای دوره مس و سنگ عالوه بر رسیدن به یه روشنی از این دوره، نقاش مهمای نیز در شناخت یرهنگهای پیشازتاریخی مبل و بعد این دوره ازغمله عرار م ار دارد. زیارا برخای از زمیناه هاای شاکل گیاری یرهنگهای عرر م ر را میتوان در دوران مس و سنگ غستجو کرد. پرسش اصلی این است که تأثیر و نقش عوامل محیطی بر نحوه توزیع مکانی استقرارهای مس و سنگ در بخش غنوبی حوزه هلیلرود چگونه است؟ روش تحقیق توصای ی – تحلیلای و بار پایه دادههای حاصل از بررسیهای باستانشناختی است. عواملی محیطی مانند ارت اع از سطح دریا، غهات و میازان شایم زماین، منابع آب، ساختار زمین و کاربری اراضی در ارتباط با 69 استقرار مس و سنگ با اسات اده از سیسات اعالعاات غرراییاایی ( تحلیل شد. بر پایه نتایج، ارت اع از سطح دریا و نحوه دسترسی به منابع آب بیشترین نقش را در مکان گزینی و شکل ساکونتگاه هاا داشتهاند. بر این اساس، نقش عوامل محیطی در سنت کوچ روی و ترییر مکان درون منطقهای نیز حاائز اهمیات اسات و بررسای پراکنش استقرارها بر اساس گاه نگاری مس و سنگ، بیانگر ایزایش غمعیت در این حوزه است. واژگان کلیدی: عوامل محیطی، توزیع مکانی، مس و سنگ، هلیلرود

*مسئو مکاتبات: تهران، بزرگراه شهید چمران، میدان شهیدشهریاری، بلوار دانشجو، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه باستانشناسی. پست الکترونیکی: »این نشریه با احترام به موانین اخالق در نشریات تابع موانین کمیته اخالق در انتشار )COPE( است و از آییننامه اغرایی مانون پیشگیری و مقابله با تقلم در آثار علمی پیروی مینماید.« ریاحیان گهرتی همکاران / تحلیل عوامل محیطی در توزیع مکانی استقرارهای مس و سنگ بخش جنوبی حوزه...

1. مقدمه غنااوب شاارمی در محاادوده سیاساای اسااتان کرمااان عوارض عبیعی در مکان گزینی، پراکنش، حوزهی ن او،، شکلگریته است. عو هلیلرود از سرشاخههاای آن تاا توسعه ییزیکی، ارتباعات ظاهری سکونتگاههای انسانی حوزه آبریاز غازموریاان، 363 کیلاومتر اسات. بار پایاه تأثیر زیادی دارناد. پیادایش و ظهاور اشاکا متناوع در بررسیهای باستانشناسی، در اعراف شاخههای اصلی و حیات انسانی، گیااهی و حیاوانی نتیجاه تاأثیر مساتقی یرعاای هلیاالرود، سااکونتگاااههااایی در ادوار مختلاا عوامل عبیعی، نظیر آبوهوا، پستیوبلندی، ناوع خااک، تاریخی یرهنگی ازغمله پیشازتاریخ شکلگریتاه اسات. آبهای ساکن و روان است. در مطالعات غرراییایی کلیه بخش غنوبی این حاوزه یرهنگای باا وساعتی در حادود این عوامال یکجاا، تاوبم بااه در تکاوین و گساترش 17899 کیلومترمربع شامل شهرستانهای کهنوج، رودبار پدیدههای حیات در سیاره زمین مؤثر واماع ما یشاوند و غنوب و ملعه گنج است. عی بررسیهایی باستانشناختی یک نظا عبیعای، نظاام انساانی و امتراادی ویاژه ای در این بخش تعداد 69 استقرار مس و سانگ شناساا یی منطبق با عوامل محیطی به وغود میآورند [1]. در حاا شده است. الیههای یرهنگیO-IV ابلیس وامع در دشت حاضر بیشتر پژوهشهای باستانشناسای باا اسات اده از بردسیر[4] و VII-V تپه یحیی وامع در دشت صوغان [5] تکنیک سیست اعالعات غرراییاایی ) GIS( باه تحلیال معرف دوران مس و سنگ منطقاه غناوب شارق و ایان توزیع یضاایی، ماد ساازی و مکاان یاابی اساتقرارهای حوزه یرهنگی هستند. سا های اخیر بهمنظور شناخت از باستانی در بساتر چشا اناداز مای پردازناد. همنناین از این دوران مطالعات غساته گریختاه ای بار پایاه بررسای تجزیهوتحلیل یضایی دادههای محیطی و باستانشناسی باستانشناختی در این حوزه انجامشده که مای تاوان باه برای شناسایی چشا اناداز محیطای و یرهنگای غواماع بخش شمالی )دشت اس ندمه( و غناوبی )دشات رودباار( گذشته، تبیین ساختارهای یرهنگی و اغتماعی و روشان اشاره کرد. هدف از این پژوهش رسیدن به یهمی روشن کردن الگوی پراکندگی اساتقرارهای باساتانی و ارتبااط از میاازان تااأثیر عواماال محیطاای باار زیساات پااذیری، آنها با محیط عبیعای اسات اده مای کنناد [2]. از ساوی شکلدهی و توزیع مکانی استقرارهای ماس و سانگ در دیگر، بررسیها و یعالیتهاای میادانی باساتان شاناختی بخش غنوبی حوزه یرهنگی هلیال رود اسات. بطوریکاه گااامی مهاا در برنامااه هااای تحلیلاای توزیااع مکااانی مطالعااه نقااش عواماال محیطاای در توزیااع مکااانی، اسااتقرارهای باسااتانی و مطالعااه ارتباااط یضااایی میااان زیستپذیری و شکلیابی استقرارهای دوره مس و سنگ استقرارهای باستانی با یکدیگر و تعین مرزهای یرهنگی اهمیاات و ضاارورت زیااادی در شااناخت یرهنااگ هااای میباشند [3]. چنین مطالعاتی در حوزههای غرراییایی باا پیشازتاریخی این حوزه دارد. ایان در حاالی اسات کاه املی های چندگانه اهمیت بیشتری مییابد. بر این اساس مطالعات باستانشناسی پیشازتاریخ در این حوزه، بیشاتر ممکن است در یک ناحیه غرراییایی واحد، به دلیل تنوع باار اسااتقرارهای عراار م اار تمرکزیایتااه و سااه املیمی، الگوهای مت اوتی از اساتقرار باه عاور ها زماان استقرارهای مس و سنگ در چنین مطالعاتی بسیار اندک شکل گیرد و مکاان گزینای اساتقرارها، ارتبااط آن هاا و است. وسعت و توسعه آنها ناشای از عوامال مت ااوتی باشاد. حوزه یرهنگی هلیلرود نیز ازغمله نواحی غرراییاایی باا 2. پرسش و فرضیه »املی های چندگانه« است. چنانکاه وغاود ساه املای پرسش اصلی پژوهش این است که نقش و تأثیر عوامل »سرد کوهستانی و معتد « در بخش شمالی، »گرم« در محیطی بر شاکل گیاری، نحاوه پاراکنش و بارهمکنش بخش میاانی و »گارم و خشاک « در بخاش غناوب ی از یرهنگی سکونتهای ماس و سانگ در بخاش غناوبی مشخرههای این حوزه اسات. ایان حاوزه یرهنگای باا حوزه یرهنگی هلیلرود چگونه است؟ یرضیه پژوهش بر محوریت رودخانه هلیلرود در راساتای شاما غربای ا این بنیاد استوار است که مؤثرترین عوامال محیطای در

72 │ سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

شکلگیری و بارهمکنش یرهنگای اساتقرارهای عرار مهماای نیااز از دوران مااس و ساانگ شااامل معماااری، مس و سنگ در بخش غنوبی حوزه هلیلرود، دو عامال عبقهبندی س ا و... ارائه کرد[5]. در ادامه ساید منراور »ارت اع از سطح دریا« و »نحوه دسترسی به مناابع آب « سااجادی و هنااری رایاات در اعااراف رودخانااه چهاااری است و این دو عامال، در هار دو ناوع ساکونت ثا بات و بردسیر و رودخانه هلیلرود نیز بررسیهایی انجام دادهاند مومت مؤثر بودهاند. که منجر به شناساایی تعادادی محوعاه ماس و سانگ شد[9]. 3. روش پژوهش حوزه یرهنگی هلیلرود نیز در سا های اخیر ماورد روش مطالعه بهصورت میدانی و کتابخانهای )توصای ی - پژوهشهای باستانشناسی مرارگریته کاه از مها تارین تحلیلاای( کااه درروش میاادانی بااهوساایله بررساایهااای کاوشهای آنهاا در دوران پایش ازتااریخ مای تاوان باه پیمایشاای اسااتقرارهای مااوردنظر شناسااایی و از عریااق محوعه کنار صند و گورساتان محطاوط آبااد غیریات نرمایزار Map Source مومعیت مکانی و اعالعات دیگار مربوط به عرر م ر عی سا های 1381-1386 توسط مربوط به آنها وارد محیط برنامه تحلیلی ArcGIS شاد. یوس مجیادزاده [10]، تپاه گاوکشای مرباوط باه دوره در این سیست غرراییایی نرمایزارهاایی رایاناه ای بارای نوسنگی با س ا توسط نادر علیدادی سلیمانی [11]و تپه مدیریت، تجزیهوتحلیل اعالعات یضایی به کار مای رود حاغیآباد ورامین غیریت مربوط به دوران مس و سانگ و مجموعهای از برنامههای رایاناه ای باه ها مارتبط را و م ر نیز توسط نریر اسکندری بهصورت مشاترک باا برای نگهداری، پردازش دادهها و در صورت نیااز تبادیل دانشگاه توبینگن آلمان اشاره کرد [12]. به نقشه بکار میگیرد [6]. در مرحله بعد با است اده از این مه ترین بررسیهای باساتان شاناختی ایان حاوزه برنامه تحلیلی تأثیر متریرهای زیسات محیطای از مبیال شامل بخش میانی دشات شارمی غیریات [13]، بخاش ارت اع از سطح دریا، شیم زمین و دسترسی به منابع آب غنوبی دشت رودبار [14]، بخش شامالی سرشااخه هاای در شاکل گیاری اساتقرارهای ایان بخاش )دشات هااای هلیلرود [15]، بخش شامالی دشات اسا ندمه و بخاش کهنوج، ملعه گنج و رودبار غنوب( ماورد تجزیاه تحلیال سااردوئیه [16,17]، بخااش غنااوبی دشاات کهنااوج [18]، مرار میگیرد. یرل دوم بخش ساردوئیه [19]، بخش شمالی محادوده مد رودخانه [20]، بخش غنوبی دشت رودبار غنوب [21]، 4. پیشینه پژوهش دشت عنبرآباد-بلوک هیئت مشاترک ایاران و دانشاگاه بررساایهااای ساار اور اشااتاین اولااین اعالعااات توبینگن آلمان [22,23] و دشت ملعه گانج [24] هساتند. باستانشناسی را از کرماان و حاوزه یرهنگای هلیال رود در تمامی این بررسیهاا اساتقرارهایی از دوران ماس و ارائه میدهد؛ که میتوان به بازدید از تال ابلایس و تپاه سنگ شناساییشده است. یحیی مه ترین استقرارهای مس و سنگ منطقه اشااره پیشینه مطالعات مس و سانگ ایان حاوزه یرهنگای کرد[7]. همننین در ساا 1344ه.ش. آماای علای اکبار محدود به مطالعه استقرارهای دشت اس ندمه [25]، معریی سریراز از دشت بردسیر و حاوزه رودخاناه هلیال رود نیاز س ا های ماس و سانگ گورساتان محطاوط آبااد [26]، بازدید کرده است [8]. بررسای دشات بردسایر و کااوش مطالعه گستره استقرارهای مسسنگی منطقه غنوب شرق تلابلیس توسط ژرف کالادو عای ساا هاای 1964- ایااران و مساامتهااایی از غنااوب پاکسااتان[27]، معریاای 1966م. اعالعات از دوران مس و سنگ شامل معماری، استقرارهای ماس و سانگ منطقاه ماد رودخاناه بخاش عبقهبندی س ا و یعالیت ،وب یلز مس از این منطقه را شمالی [30-28] و بررسی استقرارهای مس و سنگ بخش نشان میدهد[4]. همینعاور لمبارک کارلووساکی باین شمالی [29] میشوند. همننین کاوش در تپاه حااغی آبااد سااا هااای 1967-1969م. تپااه یحیاای وامااع در دشاات ورامین وامع در دشت غیریات [12] و بررسای اساتقراهای صوغان را مورد کاوش باستانشناسی مرارداد و اعالعات مس و سنگ دشت رودبار غنوب [31]، در سا های اخیار

سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398 │ 73

ریاحیان گهرتی همکاران / تحلیل عوامل محیطی در توزیع مکانی استقرارهای مس و سنگ بخش جنوبی حوزه...

نیاز اعالعااات دیگااری از دوره مااس و ساانگ از منطقااه رودخانه مه هلیل )km 363( در غهت شاما غربای – کرمان و این حوزه یرهنگی ارائه میدهد. غنوب شرمی وامع در محدوده سیاسی اساتان کرماان و بمپور )km 198( در غهت غنوب شارمی -شاما غربای 5. موقعیت جغرافیایی و ویژگیهای وامع در محدوده سیاسای اساتان سیساتان و بلوچساتان زیستمحیطی بخش جنوبی حوزه فرهنگی بهعرف تاالب غازموریان در غریان هساتند )شاکل 1(. هلیلرود مه تارین ارت اعاات تاأمین مناابع آب حاوزه یرهنگای حوزه یرهنگی هلیلرود وامع در محدوده سیاسی اساتان هلیاالرود اللااهزار 4380m، سرمشااک 3294m، بحاار کرماااان باااا وساااعتی در حااادود 26426km2 شاااامل آسمان 3046m، غالبارز 3518m، تنگ دل اارد 3348m، شهرستانهای بایت، رابار، غیریات، عنبرآبااد، کهناوج، یعقوب 2497m و مه ترین رودخانه یرعی تشکیلدهنده رودبار غنوب، ملعه گنج میشاود. ازنظار ژئوموریولاوژی آن شامل رابر، رودبر، آبشور اسا ندمه، دل اارد، شاور و این حوزه یرهنگی به مناعق کوهساتانی، کاوه پایاه ای و ملنتی هستند [33]. دشت تقسی و دارای سه نوع املای سارد کوهساتانی و بخش غنوبی حوزه یرهنگی هلیلرود با وساعتی در معتد )بخش شامالی(، گارم )بخاش میاانی( و گارم و حادود km2 17899 بار پایاه تقسایمات سیاسای شااامل خشک )بخش غنوبی( است [32]. هلیال رود کاه هساته شهرستانهای رودبار غنوب، کهنوج و ملعه گنج میشود اصلی این حوزه یرهنگای را تشاکیل مای دهاد یکای از )شکل 2(. شارایط املیمای ایان بخاش گارم و خشاک رودخانااههااای زیاار حوضااه آبریااز هااامون غازموریااان بهعوریکه بادهای موسمی گرم خشکی که از صاحرای محسوب میشود. بر پایه تقسی بندی حوضههاای آبریاز عربستان تشکیل میشوند، پدیده غالم آن است. دشات کشور، این زیر حوضه آبریز، در منطقه غناوب شارق باا رودبار به دلیل نزدیکی به باتالق غازموریاان و رودخاناه مساحتی برابر km2 58563 زیرمجموعه آبریاز مرکازی هلیاال و همننااین شاارایط املیماای مناساام یکاای از ایران محسوب شده و حدود آن از شما به زیار حوضاه دشتهای حاصلخیز استان کرمان و منطقه غنوب شرق آ ب ر ی ز ک ا و ی ر ل ا و ت ، ا ز غ ا ر ب و غ ن ا و ب ب ا ه ح و ض ا ه آ ب ر ی ا ز محسوب میشود. عالوه بر آن در غبهه غربی این بخش خلیجیارس و دریای عمان و از شارق باه حوضاه آبریاز دشت کهنوج و ملعه گنج نیز از مها تارین دشات هاای شرق ایران محروراست. در ایان زیار حوضاه آبریاز دو حاصلخیز با وسعت ک نسبت به رودبار بشمار مای روناد.

شکل 1: مومعیت زیر حوضه آبریز هامون غازموریان و حوزه یرهنگی هلیلرود [33] Fig. 1: Location below the Hamoun Jazmourian catchment and Halil River Cultural Basin [33] 74 │ سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

شکل 2: مومعیت بخش غنوبی حوزه یرهنگی هلیلرود [33] Fig. 2: Location of the southern part of the Halil River Cultural Area [33]

در این بخش گسلهایی به نامهای گالتوهی و کهنوج باا یرهنگی هلیلرود عی بررسیهای باستانشناختی دشت راستای تقریبی شمالی- غنوبی و عولی حدودkm 75 وامع رودبار [21]، دشت کهنوج [18] و ملعه گنج [24] شناسایی است. سه غهت باد به نامهای باد شما با غهت شامالی، شدهاند. 53 عادد از آن هاا در دشات رودباار، 5 عادد در باد لوار یا آتشین از سمت غنوب و غنوب غربی )صاحرای دشت کهنوج و 11 عدد در دشت ملعه گنج مرار دارند. بر عربستان( میوزد و شه بااد از غانام غناوب باا سارعت اساس شکل ظاهری از مجموع آنها، 49 مورد به شکل مالی در عو سا در این بخش میوزد. میانگین دماای محوعه که 39 عدد واماع در دشات رودباار، 2 عادد در ساااالنه آن c°25 و در سااردترین ماااه سااا دی 12 و در دشت کهنوج و 7 عدد در دشات ملعاه گانج و 20 ماورد گرمترین آن تیرماه c°36 است. میانگین بارش سااالنه آن دیگر به شکل تپه که 14 عدد وامع در دشات رودباار، 3 140mm و ازنظر یخبندان این منطقه یقط یک روز آنه عادد در دشاات کهنااوج و 3 عادد در دشاات ملعااه گاانج در ارت اعات مشرف بر دشت رخ میدهد. پوشاش گیااهی هسااتند. ایاان اسااتقرارها بیشااتر در دشاات و در حاشاایه این بخش شامل کناار، عنااب، گاز، آهاو، آکاسایا از ناوع رودخانه هلیلرود )کهنوج و رودبار( و شاخههاای یرعای درختی و رازیا، اسکنبیل، تا ، شور، کهور از نوع درختنهای آن )رودبار و ملعه گنج( و همننین مناعق میاان کاوهی و گل خیار، اسپند، هندوانه ابوغهل، بارهناگ، گال غاالیز، حاشیه رودخاناه یرالی منتهای باه تااالب غازموریاان کل از نوع علویهای و شور، پشموک، عل ماار، یورتونیاا، )رودبار و ملعه گنج( شکلگریتهاند. همننین 11 ماورد از آتریپلکس، چرخه، میچ از نوع بوتهای هستند [34]. آنها که به یاز مس و سنگ غدید تعلق دارند نیز دارای شواهد یرهنگی از مبیل سا ا متعلاق باه دوران م ار 6. استقرارهای مس و سنگ بخش جنوبی هستند؛ که این موضوع نشاندهنده تداوم مکان گزینای حوزه فرهنگی هلیلرود در بعضی از استقرارها بعد از دورهی مس و سنگ اسات. 69 عادد اساتقرار مااس و سانگ بخااش غناوبی حااوزه )غدو 1(.

سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398 │ 75

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

غدو 1: مشخرات مومعیت مکانی استقرارهای مسسنگی بخش غنوبی حوزه یرهنگی هلیلرود Table;1: Location characteristics of the copper stone settlements in the southern part of the Halil river Cultural Area

کد نام موقعیت مکانی گاه نگاری مساحت Area Chronology Location name code مسسنگی مفرغ Bronze copper stone قدیم میانه جدید Late Middle Early HS1 محوعه سورو ملعه گنج * 5000m2 Qaleh Ganj, Soro sit HS2 محوعه نی کشته 2 رودبار * 1500m2 Southern Rudbar Nimkishteh2 sit HS3 محوعه غما آباد 13600m2 * * “ 1 Jamalabad 1sit HS4 محوعه غما آباد 1600m2 * “ 2 Jamalabad Area 2 sit HS5 محوعه آبکوشره “ * * 30000m2 Abkoshreh sit HS6 محوعه موتور شعاع 8 عباسآباد س لی “ * 3500m2 Motor -shoaa8 abasabad sit HS7 تپه 2 موتور شعاع 7 عباسآباد س لی “ * 20800m2 Motor- shoaa7 abasabad hill HS8 محوعه چاه شور 2200m2 * “ 4 CHah -shor4 sit HS9 محوعه هارونیه 13200m2 * “ 5 Harokiyeh 5 sit HS10 محوعه هارونیه 5400m2 * “ 7 Harokiyeh 7sit HS11 تپه هارونیه 11812m2 * “ 12 Harokiyeh 12 hill HS12 تپه هارونیه 7012m2 * “ 13 Harokiyeh 13 hill HS13 تپه کلنگ “ * 12500m2 Koleng hill HS14 تپه ه ت ریگ 40000m2 * * “ 1 Haft- rig 1 hill HS15 محوعه ه ت ریگ 15625m2 * “ 3 Haft- rig 3 sit HS16 تپه عزیزآباد “ * 33750m2 Azizabad hill HS17 تپه عباسآباد یاراحمدی 24000m2 * “ 6 Abasabad-Yarahmdi 6 hill HS18 تپه عباسآباد یاراحمدی 38750m2 * “ 7 Abasabad-Yarahmdi 7 hill HS19 تپه چنا “ * 23400m2 CHenal hill HS20 محوعه ک اسپید 600m2 * “ 1 Kamespid1 sit HS21 تپه نقلک 58500m2 * “ 1 Noghlak1hill HS22 تپه نقلک 22500m2 * “ 2 Noghlak2 hill

سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398 │ 77

ریاحیان گهرتی همکاران / تحلیل عوامل محیطی در توزیع مکانی استقرارهای مس و سنگ بخش جنوبی حوزه...

کد نام موقعیت مکانی گاه نگاری مساحت Area Chronology Location name code مسسنگی مفرغ Bronze copper stone قدیم میانه جدید Late Middle Early HS23 محوعه نقلک 6000m2 * “ 3 Noghlak3 sit HS24 محوعه نقلک 63000m2 * * “ 4 Noghlak4 sit HS25 تپه نقلک 8000m2 * * “ 5 Noghlak5 hill HS26 چاه دادک ملعه گنج * * 1600m2 Qaleh Ganj, CKahdadk sit HS27 محوعه چزگک “ * * 5000m2 CHzgk sit HS28 تپه مزرعهای “ * 14000m2 Mazraei hill HS29 دو دهنهای “ * 1800m2 Dodahanei sit HS30 محوعه منی گز 500m2 * * “ 3 Menigaz3 sit HS31 محوعه سمسیلی “ * 7200m2 Somsili sit HS32 محوعه نهرندگان “ * * 30000m2 Nahrandegan sit HS33 تپه توریگ صوالن “ * 13000m2 Torig-solan hill HS34 محوعه گریشگ “ * * 20000m2 Grishg sit HS35 محوعه گیاهان 4800m2 * “ 2 Giyahan2 sit HS36 محوعه دوک 1 رودبار * 2000m2 Southern Rudbar Dokam1 sit HS37 تپه دهنو 1 کهنوج * 48000m2 Kahnujar Dehno1 hill HS38 تپه دهنو 38400m2 * “ 2 Dehno2 hill HS39 تپه زوار دراز “ * 36320m2 Zevarderaz hill HS40 محوعه علیآباد رودبار * * 10000m2 Southern Rudbar Ali- Abad sit HS41 محوعه نقلک 1400m2 * “ 6 Noghlak6 sit HS42 محوعه ریگ بیلر 2000m2 * “ 1 Rigbiler1 sit HS43 محوعه ریگ بیلر 1500m2 * “ 2 Rigbiler2 sit HS44 محوعه ریگ بیلر 1200m2 * * “ 3 Rigbiler3 sit HS45 محوعه تکل حاغی 4000m2 * “ 1 Takalhaji1 sit HS46 محوعه تکل حاغی 1200m2 * “ 2 Takalhaji2 sit

78 │ سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

کد نام موقعیت مکانی گاه نگاری مساحت Area Chronology Location name code مسسنگی مفرغ Bronze copper stone قدیم میانه جدید Late Middle Early HS47 محوعه تکل حاغی 3000m2 * “ 3 Takalhaji3 sit HS48 محوعه تکل حاغی 4000m2 * “ 4 Takalhaji4 sit HS49 محوعه تکل حاغی 3500m2 * “ 5 Takalhaji5 sit HS50 محوعه تکل حاغی 1600m2 * “ 6 Takalhaji6 sit HS51 محوعه تکل حاغی 2000m2 * “ 7 Takalhaji7 sit HS52 محوعه چاه شور 3600m2 * “ 1 CHahshor1 sit HS53 محوعه چاه شور 2500m2 * “ 3 CHahshor3 sit HS54 محوعه چاه شور 3000m2 * “ 5 CHahshor5 sit HS55 محوعه چاه شور 7500m2 * “ 6 CHahshor6 sit HS56 محوعه چاره شور 5000m2 * “ 7 CHahshor7 sit HS57 محوعه چاه شور 1500m2 * “ 8 CHahshor8 sit HS58 محوعه چاه شور 2000m2 * “ 9 CHahshor9 sit HS59 محوعه چاه شور 8100m2 * “ 10 CHahshor10 sit HS60 محوعه چاه شور 2500m2 * “ 11 CHahshor11 sit HS61 تپه عباسآباد یاراحمدی 10000m2 * “ 2 Abasabad-Yarahmdi 2 hill HS62 محوعه عباس آباد یاراحمدی 11000m2 * “ 3 Abasabad-Yarahmdi 3 sit HS63 محوعه عباس آباد یاراحمدی 1100m2 * “ 4 Abasabad-Yarahmdi 4 sit HS64 محوعه عباس آباد یاراحمدی 12000m2 * “ 5 Abasabad-Yarahmdi 5 sit HS65 تپه چاه احمد “ * 3000m2 CHah- Ahmad hill HS66 محوعه دهمیر “ * * 2000m2 Dehmir sit HS67 محوعه ک اسپید 8000m2 * “ 2 Kamspid2 sit HS68 تپه یوس آباد کهنوج * 5000m2 Kahnuj Yosef-Abad hill HS69 محوعه عوض آباد “ * 2500m2 Avaz-Abad sit غمع 5 12 54 11

سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398 │ 79

ریاحیان گهرتی همکاران / تحلیل عوامل محیطی در توزیع مکانی استقرارهای مس و سنگ بخش جنوبی حوزه...

6-1. پراکنش استقرارها بر پایه گاهنگاری مس و سنگ دوره مس و سنگ محدوده زمانی حدود هزاره پانج تاا معماری، یعالیت تولید مس )بوتههای ،وب(، س ا ، ابزار اواخاار هاازاره چهااارم ق.م را در ایااران در برماایگیاارد و سنگی، پیکرک، مهر و... میشوند [35]. مربوط به غوامع یکجانشین است. این دوره به ساه یااز پراکنش استقرارها بر پایاه یازهاای مادی ، میاناه و مدی ، میانه و غدید تقسی میشود. شاخصهاای اصالی غدید مس و سنگ بهاینترتیم کاه یااز مادی 5 ماورد این دوره میتوان به کاربرد اولین یلز )مس(، شکلگیری وامع در دشتهای رودبار )3 عدد( و ملعه گنج )2 عادد(، امتراد و معیشت، اختراع چرخ س ا ، کورههاای کااراتر، یاز میانی 12 مورد وامع در دشتهای کهنوج )5 عادد( و ایجاد نقوش متنوع، تحو معماری، دستایزارهاا، تولیاد رودبار )7 عدد( و یاز غدید 51 مورد وامع در دشات هاای مهرها )مسطح( آشنایی با هنر )پیکارک هاا( اشااره کارد ملعه گنج )3 عدد( و رودبار )51 عدد( هساتند. همنناین [35]. یکی از شاخصهای مه این دوره تولید یلز ماس یراوانی آنها به این صاورت کاه ماس و سانگ مادی است که پیشینه وغود مس بهصورت خالص در عبیعت و 71/5%، میانی 71/15% و غدید 58/78% اسات )نماودار است اده از آن در بینالنهرین به زاوی شمی عراق و تپاه 1(. تراک استقرارهای مس و سنگ مدی در این بخاش علی کش ایران و نیز آثاری از کاربرد مس در حدیاصال به نسم دیگر دورههای میاناه وغدیاد کمتار و یکای از نوسنگی و مس و سنگ مشاهدهشده اسات [36]. منطقاه دالیااال آن روش بررسااایهاااای صاااورت گریتاااه و غنوب شرق ازغمله کرمان و حوزه یرهنگی هلیلرود باه نمونااهباارداری ات ااامی سااطحی اساات کااه احتماااال دلیل مرارگیا ری بار روی زون زماین شناسای سانندج – استقرارهای مربوط به این دوره وغود داشته که شناسایی سیرغان که دارای الیه دگرگونی است از گذشته تاا باه نشده است. استقرارهای مس و سنگ میاناه نسابت باه امروز یکی از مراکز مه استحراا یلاز ماس در ایان مدی کمی بیشاتر و اساتقرارهای ماس و سانگ غدیاد منطقه محسوب میشود. از مه ترین آنها میتاوان باه بهعور یزایندهای ایزایشیایتهاند. در دوره مس و سانگ محوعه زا دره، شیخ عالی و تناگ سارگز در محادوده کااه انسااان بااه مقتضاایات کشاااورزی غدیااد ناشاای از شااما غرباای حااوزه یرهنگاای هلیاال رود اشاااره کاارد. غابااهغااایی سااکونتگاههااا بااه درههااای باااز و عااری مه ترین اعالعات مربوط به دوران مس و سنگ منطقه میپرداخت و از مزیتهای وضعیت غدید ساود مای بارد غنوب شارق از تپاه یحیای واماع در دشات صاوغان و گرچه این حرکت آغازین از درههای مناعق مرت اع کاه تلابلیس وامع در دشت بردسیر بهدستآمده کاه شاامل ناشی از یشار غمعیت بود بهسوی درههای عاری و باا

5.71

15.71

78.58

Old Phase Middle Phase New Phase

شکل 3: یراوانی استقرارهای مس و سنگ بخش غنوبی حوزه یرهنگی هلیلرود بر پایه یاز مدی ، میانه و غدید Fig. 3: Frequency of copper and stone settlements in the southern part of the Halil river Cultural Basis based on the old, middle and new phases

80 │ سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

شاید بهصورت اکراه صورت گریته ولی زمانی که اعتماد رودبار مرار دارند. در این ارت اع شارایط زیسات محیطا ی انسان به محیط غدید بیشتر شد، مزیتهای کشااورزی، مناسبی غهت شکلگیری سکونتگاههاای انساانی مهیاا ک درههای بزرک خود را نمایان ساخت. گرچه ایزایش بوده است. در این میان تعدادی از آنها در ارت اع بااالی تعداد استقراها یکی از شاخصهای دوره مس و سنگ در 650m شکلگریتهاناد کاه بیشاتر در ارت اعاات شاما ایران و بینالنهرین محسوب میشود ولی در همین دوره شرمی )دشت رودبار( و غنوب غربی )دشات ملعاه گانج( نیز تعداد استقرارها مرحله مس و سنگ غدید نسبت باه وامع هستند و مربوط به سکونتگاههای مومت با وسعت و مرحلااه ماادی و میانااه در ایااران و بااینالنهاارین بیشااتر دادههای یرهنگی ک میباشند. تعدادی از آنها در ایان مشاهده میشود [37]؛ که این موضوع در بخش غناوبی بخش )11 مورد( نیز در عرر م ر مسکون بودهاند کاه حوزه یرهنگی هلیلرود نیز محتمل باه نظار مای رساد. نشاندهنده تداوم مکان گزینی در این محدوده ارت ااعی عالوه بر این در بخش غنوبی پراکنش در غبهاه غربای در دوران بعااد اساات. بااهعااوریکااه در دشاات رودبااار وامع در دشت کهناوج یقاط ماس و سانگ میاانی و در استقرارهای دوران م ر در همان محال مبلای ) ماس و غبهه شرمی دشت رودبار و غنوب غربی ملعه گنج اکثارا سنگ( و یا نزدیکی آن تداومیایته و غاباه غاایی زیاادی مس و سنگ غدید شکلگریتهاند. نسبت به دوره مبل صورت نگریتاه و همنناین الگاوی استقراری محوعههای م ر با مسسنگی شاباهت هاای 7. تحلیل عوامل محیطی منطقه موردمطالعه زیادی دارد[39]. بهر حا میتوان اظهاار داشات ارت ااع عوامل زیستمحیطای در مالام یاک مکاان غرراییاایی شکلگیری استقرارهای مس و سنگ با توغه به کارکرد بهعنوان بستر یعالیتهاای روزماره انساان، نقاش تعاین و نیازهای غوامع بهصورت مناسم انتخااب شاده کاه در کنندهای در شکلدهی به این یعالیات هاا و تعیاین ناوع و بعضی از موامع تداوم سکونت در دورههاای بعاد نیاز در شکل آن دارند. از دیدگاه عل غرراییا گوناگونی و تشابهات این ارت اع صورت گریته است. میان غوامع، چگاونگی و چرایای اساتقرار یاک محوعاه، امتراد معیشتی، تمرکز غمعیات و ناوع ارتبااط آن هاا باا 7-2. جهت و میزان شیب زمین مناعق پیرامونی خود را میتوان از عریق این عوامل کسم عامل دیگری که نقاش بااالیی در توزیاع اساتقرارهای نمااود [38]. در ایاان مساامت بااه تحلیاال نقااش عواماال باستانی داشته، شیم زماین اسات. باین شایم زماین و زیستمحیطی در شکلگیری استقرارهای ماس و سانگ غهت آن و مومعیات اساتقرارهای دارای پتانسایل هاای بخش غنوبی حوزه یرهنگی هلیلرود پرداخته میشود. کشاورزی، چه بهصورت آبی و چه بهصورت دی ، رابطاه مستقیمی وغود دارد. شکلگیری استقرارها در شایم رو 7-1. ارتفاع از سطح دریا )هیپستومتری( به آیتاب با درصد شیم کمتر در پایاداری غمعیات ناوع عامل ارت اع که خود تعیینکنناده ناوع توپاوگرایی یاک استقرار و میزان بهرهبرداری از زمین مؤثر است که بدون محل است از عوامل تأثیرگذار در ایجاد شارایط املیمای در نظر گریتن این عوامل در کنار ارت اع درک چگاونگی مت اوت و سابک و سایاق مت ااوت زنادگی ماردم یاک توزیع مکانی استقرارهای دوران مختل ازغملاه ماس و منطقه است. این عامل از عوامال مها در مکاان یاابی سنگ میسر نخواهد شد[38]. غهت شیم، تعیینکنندهی استقرارهای باستانی است[38]. در بخش غنوبی 8/68 % مقدار انرژی خورشیدی است که خاک دریایت میکناد و استقرارها بین ارت اع 450m - 400 ، 20 % باین ارت ااع مقدار این انرژی درغاه حارارت هاوا، خااک مقادار آب 500m - 450، 2/4 % بین ارت ااع 600m – 500 و 7 % مابلدسترس خاک را مشخص میکند. این عوامل باعث بین ارت اع 750m – 650 شکلگریتهاند )شاکل 4(. بار ت اوت در پوشش گیاهی شیمهاای مختلا مای شاود. پایه تحلیل صورت گریته درمجموع بیشترین اساتقرارها ترییرات درغه حرارت در سه ناوع شایم، آن هاایی کاه در ارت اااع بااین 450m - 400 و اکثاار آنهااا در دشاات مستقیما خورشید مای تاباد، شایم هاایی کاه تاانادازه ای

سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398 │ 81

ریاحیان گهرتی همکاران / تحلیل عوامل محیطی در توزیع مکانی استقرارهای مس و سنگ بخش جنوبی حوزه...

شکل 4: توزیع مکانی استقرارهای مس و سنگ در بخش غنوبی حوزه هلیلرود بر پایه ارت اع از سطح دریا Fig. 4: Spatial distribution of copper and stone deployments in the southern part of Halil river basin based on sea level elevation

خورشید میتابد و آن دستهای که هرگز نور خورشید باه 7-3. دسترسی به منابع آب آنها نمیتابد بسیار بارز است. در منااعق سارد سایری دسترسی باه مناابع آب از مها تارین عوامال ماؤثر در شیم رو به آیتاب و در مناعق گرمسیری شیم پشت به تشکیل سکونتگاههای انسانی در تمامی ادوار محساوب آیتاب برای سکونت مناسمتر به نظار مای رساد [40]. در میشود [41] بهعوریکه این موضوع در برپایی روساتاها بخش غنوبی هلیلرود نیز 90% استقرارهای دوره مس و و شهرهای امروزی نیز صدق میکند. اکثر اساتقرارهای سنگ در شیم بین 5- 5/2% و یقاط 10 % آنهاا باین مس و سنگ این بخش در مجاورت شاخههای یرعای و شیم 10-5% شکلگریتهاند )شکل 5(. ازآنجاییکه ایان خود رودخانه هلیل شکلگریتهاند. همننین تعدادی کاه ناحیه ک شیم و عمدتا مسطح است، بیشتر استقرارها بر در ارت اعااات میااان کااوهی ماارار دارنااد در مجاااورت سطحی هموار و مسطح )80%( که یامد شایم در غهات رودخانااههااای یراالی سرچشاامه گریتااه از ارت اعااات و خاصی است شکلگریتهاند و 8% استقرارها در شایبی باا منتهی به هامون غازموریان مارار دارناد. 80% آنهاا باه غهت غناوبی و 12 % نیاز در شایبی باا غهات شامالی یاصله 100m %15 ، 100- 50m-150 و 5% به یاصله تشکیلشدهاند. بر پایه ایان تحلیال شایم شاکل گیاری کمتر از 50m منبع آب مرار دارناد )شاکل هاای 6 و 7(. استقرارها غهت انجاام یعالیات هاای زنادگی مناسام و بهاینترتیم یاصله 50m تا 100 از رودخانه را مای تاوان غهت شیم آنها به دلیل مسطح بوده بستر زمین رو باه بهترین مومعیت برای شکلگیری استقرارهای ایان دوره آیتاب است که یکی از دالیل آن شکلگیری استقرار در دانست و با کمتر یا زیادتر شدن ایان یاصاله باه وضاو یرل زمستان بهصورت یرلی )کوچرویی( و دلیل دیگار تعداد استقرارها کاهش مییابند. دروامع به نظر مای رساد آن احتماال بهمنظور آسایش در غهت مخاال وزش بااد که با توغه به خطرات احتمالی زندگی در کنار رودخانهها منطقه )شمالی( است. که مه ترین آن غاری شدن سیالبهاست، باید مکانی

82 │ سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398

ریاحیان گهرتی همکاران / تحلیل عوامل محیطی در توزیع مکانی استقرارهای مس و سنگ بخش جنوبی حوزه...

شکل 5: توزیع مکانی استقرارهای مس و سنگ بخش غنوبی حوزه یرهنگی هلیلرود بر پایه درصد شیم Fig. 5: Spatial distribution of copper and stone settlements in the southern part of Halil River Cultural Basin based on slope percentage

گاازینش ماای شااد کااه تهدیاادات کمتااری را متوغااه 7-4 کاربری اراضی استقرارگاهها و زمینهای زراعی وابساته باه آن هاا در بار نوع کاربری اراضی، وابسته به توان عبیعی اراضی اسات و داشته باشد. این وضعیت در دشت رودباار باه خاوبی دیاده این عبقهبندی بر اساس عوامال و محادودیت هاایی ها میشود باه عاوری کاه اکثار اساتقرارهای ایان دشات در چون: مابلیت ن و،، میزان سانگ ریازه در ساطح و داخال یاصلهای از رودخانه شکلگریتهاند که در معرض غریانات خاک و ه چنین عوارض عبیعی نظیر شایم، یرساایش و سیالبی رودخانه هلیلرود مرار نداشته باشند [31]. وضعیت زهکشی شکل میگیرد[42]. نقشههاای کااربری

شکل 6: مومعیت استقرارهای مس و سنگ بخش غنوبی حوزه یرهنگی هلیلرود نسبت رودخانهها Fig. 6: Location of copper and stone settlements in the southern part of the Halil River Cultural Basin relative to rivers

82 │ سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

شکل 7: یاصله دسترسی استقرارهای مس و سنگ بخش غنوبی حوزه یرهنگی هلیلرود نسبت به منابع آب Fig. 7: Accessibility of Copper and stone Settlements in Southern Halil River Cultural Area to Water Resources

اراضی حا حاضر مابل تطبیق باا دوران گذشاته ازغملاه تراک ، 19% )دشت کهنوج 7 مورد و ملعاه گانج 6 ماورد( پیشازتاریخ نیست ولی غهت تحلیل میبایست به هماین مراتع نیمه تاراک ، 6 % زراعات و باغاات و 10% اراضای نقشههای امروزی اعتماد و اعالعات موردنظر را استخراج بدون پوشش که اکثار آن هاا واماع در دشات ملعاه گانج کرد. استقرارهای مس و سانگ بخاش غناوبی در چهاار هستند. بر پایه تحلیل صورت گریته بیشتر استقرارها مس گروه از کاربری اراضی مارار مای گیرناد. 65% آنهاا کاه و سنگ بخش غنوبی در مراتع با پوشش ک تراک و اکثر بیشتر شامل دشت رودبار مای شاوند واماع در مراتاع کا آنها در دشت رودبار وامع هستند )شکل 8(.

شکل 8: مومعیت استقرارهای مس و سنگ بخش غنوبی حوزه یرهنگی هلیلرود نسبت به پوشش گیاهی Fig. 8: Position of Copper and Stone Settlements in the South of Halil River Cultural Area with respect to Vegetation

7-5. زمینشناسی محیطی حائز اهمیت هستند. این اهمیت ناه تنهاا ازنظار امکانات بالقوه موغود در ساختار زمین ازنظر ارزیابی توان تعیین نوع سنگهای تشاکیل دهناده، مناابع کانسااری،

سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398 │ 83

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

پراکندگی آنها در نقاط مختل و شکل مرارگیری آنها 7-6. مخروطه افکنها در موضع خود بلکه ازنظار شاناخت خروصایات کی ای مخروعه ایکنها به دلیل چند ویژگای مها موردتوغاه نظیر سختی و مقاومات در مقابال یرساایش، شناساایی انسان مرارگریتهاند که میتاوان باه رساوبات بااارزش و تشکیالت زمینشناسای بارای دسات یاابی باه مراالح تخریبی، س رههای زیرزمینی، غریانهای گیساویی کاه ساختمانی و منابع موردنیاز بارای سااخت هاای یضا ایی، آب شرب و کشاورزی را یراه میکنناد، شایم مالیا کاربردهای تولیدی از مبیل سا الگری، مابلیات تشاکیل سطح توپوگرایی غهت انجام هرگونه یعالیت و حاصلخیز خاک در شرایط آب هوایی مت اوت، توان رویش و مدرت بودن به دلیل رسوبگذاری غریانها اشاره کرد. شارایط حاصلخیزی و بهعورکلی ارزشهای امتراادی باالقوه ای رسوبگذاری بر ساطح مخروعاه ایکان هاا نیاز گااهی که مابلتبدیل به یعل میباشند شایان توغاه اسات [40]. بهصورت آلویاا )شارایط آبریتای( و گااهی باه صاورت در بخااش غنااوبی 90% اسااتقرارها باار روی تشااکیالت یلویا )شرایط رودخانهای( است که ماورد او بااانرژی یرسایش یایته و سست آبریتی عهاد حاضار متشاکل از ک و رسوبهای ریزدانه، امکان استقرار درازمدت انسان خاکهای درغه او مرارگریتهاند. این خااک هاا کاه در را بیشتر میسر میکنند و درعینحا غریانهای یلویاا پالیای محل تشکیل هاامون غازموریاان تجماع یایتاه با تضمین غریان آب برای مقاصد کشااورزی و صانعتی بسیار ریزدانه و حاصلخیز باوده و مناسام رویاش اناواع )بیشااتر ساا ا سااازی و یلزگااری( امکااان گسااترش گیاهان میباشند[43]. این موضوع نشاندهنده حاصلخیز یعالیتهای انسانی پیشازتاریخ را پیش از پایش یاراه بودن این بخش غهت شکلگیری سکونتگاههای مس میکند. از سویی ترییر مسیر و مهاغرت همین غریانها، و سنگ و انجام یعالیتهای دیگری از مبیل کشااورزی، میتوانند شرایط مسااعد ایجادشاده را بارای مادتی باه دامداری و صنعتی ازغمله س الگری است.

شکل 9: مومعیت استقرارهای مس وسنگ بخش غنوبی حوزه یرهنگی هلیلرود نسبت به مخروعه ایکن ها Fig. 9: Copper and Stone settlements in the southern part of the Halil River Cultural Area with respect to the cone of floodlights

شرایط نامساعد تبدیل کنند و انسانهاای پایش ازتااریخ صنعتی داشته و از یناوری الزم برای رویارویی با چناین معیشتی مبتنی بر داماداری و کشااورزی و تاا حادودی تهدیداتی برخوردار نبودهاند بهناچاار مای بایسات مکاان

سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398 │ 85

ریاحیان گهرتی همکاران / تحلیل عوامل محیطی در توزیع مکانی استقرارهای مس و سنگ بخش جنوبی حوزه...

دیگری غهت استقرار انتخاب کنند[44]. در بخش غنوبی وضاااعیت نشاااانگر حضاااور بیشاااتر پتانسااایل هاااای 16% استقرارها این بخش بار روی مخروعاه ایکان هاا زیستمحیطای بارای ساکونت غواماع انساانی در ایان شکلگریتهاند )شکل 8(. بر اساس تحلیل صورت گریتاه محاادوده ارت اااعی اساات. البتااه در محاادوده مناااعق میتوان پیشبینی کرد که تعداد استقرارها شکلگریته بر کوهپایهای )شما شرمی و غنوب غربی( در ارت اع باالی روی مخروعه ایکنها در دوران ماس و سانگ احتمااال 600m استقرارهایی شکلگریتهاناد. بااای نوغاود مکاان بیشتر بوده که با توغه به ترییر ساختار مخروعه ایکنهها گزینی استقرارهای بر اسااس ارت ااع در ایان بخاش باا )شرایط مناسم مکاان گزینای بارای درازمادت و عادم توغه باه نیازهاای اصالی زنادگی آن دوران باه شاکل شرایط مناسم( ترییر مکان و مهااغرت درون منطقاه ای مناسم صورت گریته است. صورت گریته است. ازنظر شیم محل شکلگیری استقرارگاههای ایان دوره نیز، اکثر غالام آن هاا ) 90%( درشایم کمای باین 8. بحث و نتیجهگیری 5/2% تا 5% مرار دارند و بقیه آنها نیز درشیبی باین %5 با انجام این پاژوهش شاناختی نسابی از تاأثیر عوامال تا 10% وامعاند. این وضعیت نشانگر تمایل به سکونت در محیطی بر نحوه شکلگیری استقرارهای ماس و سانگ مناعق ک شیم در این دوره است که این مناعق با ک بخش غنوبی حوزه یرهنگی هلیلرود به دست آماد کاه ارت اعترین زمینهای منطقه نیز مطابقت دارد. همنناین در موضوعات مختل مشااهده مای شاود. در خراو ایان موضااوع نشااان دهناده پایااداری غمعیاات و میاازان پراکنش این استقرارها بر پایه گاه نگاری ماس و سانگ بهرهبرداری مناسم از زمین در این بخش است. به دلیل )مدی ، میانه وغدید( میتوان اظهار داشت که این بخش شرایط الیههای زمینشناسی اکثار اساتقرارها در ساطح شرایط زیستمحیطی مناسم، غهت شکلگیری و تداوم مسطح و به عبارتی رو به آیتاب شکلگریتهاند و درصاد را در سه یاز مدی ، میانی و غدید داشته است. تراک ک کمی از آنها در غهت شامالی و شارق مارار دارناد. در استقراهای مس و سنگ مدی )رودبار و ملعه گنج( شااید مناعق کوهستانی به دلیل تبخیر شکلگیاری در غهات به دلیل روش معمو بررسی و شناسایی و نمونهبارداری آیتاب )غنوب و شرق( منطقی به نظر مای رساد ولای در )ات امی( است و احتماال تعداد آنهاا در ایان یااز بیشاتر مناعق دشت و با املی گرم خشاک مخروصاا در ایان بوده است. تراک مرحلاه میاانی )دشات کهناوج( کمای ناحیه مناسبتی ندارد. دالیل آن احتماال بهمنظور آسایش بیشتر از مدی مشاهده میشود. ایزایش تعداد اساتقرارها از غهت وزش باد و همننین شکلگیری بعضای از ایان یاز غدید )دشتهای ملعه گنج و رودبار( در ایان بخاش استقرارها در یرل زمستان بهصاورت مومات باشاد کاه مشاهده میشود که میتوان اظهاار داشات در ایان یااز نشانههایی از سنت کوچ رویی در ایان بخاش مشااهده غدید به مانناد بعضای از منااعق ایاران نشاانه هاایی از میشود. ایزایش تعداد سکونتگاهها و متعامم آن توازن غمعیات ازنظر نزدیکی به رودخانههای نیز وضعیت مشاابهی مشاهده میشود. دیده میشود، بهعاوری کاه بیشاتر اساتقرارها ) 80%( در بر پایاه تحلیال صاورت گریتاه محاد وده مناسام یاصلهای باین m 50 تاا 100 از رودخاناه مارار دارناد و ارت اعی برای شکلگیری استقرارهای بین m 450-400 غالم آنکه این اساتقرارها عمادتا هماان اساتقرارهایی )نزدیک به 70% اساتقرارها( و پاس ازآن باین m 500- هستند که محدوده ارت اعی پایین و شیم ک مرار دارند. 450 )20% استقرارها( از سطح دریا است که با پراکندگی در همین رابطه باید توغه داشت که منبع تأمین آب اکثر سکونتگاههای امروزی تا حادود زیاادی مابال مقایساه استقرارهای شاخههای تشاکیل دهناده و خاود رودخاناه است، بهعوریکه امروزه نیز بیشتر روستاها و زمینهاای هلیل میباشند و بهعورکلی تعداد چشامه ساارها در ایان کشاورزی منطقه در این محدوده ارت اعی مرار دارند. این بخااش کاا اساات، هرچنااد کااه احتمااا تااأثیر بیشااتر

86 │ سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

چشمهسارها بر شکلگیری بعضی از اساتقرارهای غبهاه بساازایی در توزیااع مکااانی و باارهمکنش یرهنگاای غنوب غربی )دشت ملعه گانج( و غبهاه شاما شارمی استقرارهای مس و سنگ بخش غنوبی حاوزه یرهنگای )دشت رودبار( به دلیل وغود ارت اعات محتمال باه نظار هلیلرود داشتهاند. از عوامل مؤثر میتاوان باه ارت ااع از میرساد. گرچاه تاأمین آب از ضاروریات شاکل گیاری سطح دریا، غهت و شایم زماین و نحاوه دسترسای باه سااکونتگاااههااا اساات ولاای در بعضاای موامااع از مبیاال منابع آب اشاره کرد؛ که نقش مهمای در مکاان گزینای سیالبها نقش مخرب را ای ا میکناد باه هماین دلیال مناسم کاه از عوامال مها شاکل دهای ساکونتگاه هاا نحوه دسترسی و یاصله استقرارها به منبع آب )رودخاناه( محسوب میشود در این بخاش صاورت گریتا ه اسات. به شکل مناسبی در این بخش انتخابشده و به عباارتی عالوه بر این نقش شرایط زمینشناسی منطقه که بساتر مکان گزینی مناسم صورت گریته است. مناسبی غهت یعالیتهای کشااورزی و صانعتی یاراه بر پایه نقشه الیههای زمینشناسای مومعیات اکثار نموده نیز مابلمشاهده است. استقرارها دارای رسوبات مناسم غهت یعالیت کشاورزی بر پایه تحلیل صورت گریته در پراکنش بر پایه گاه و صنعتی )س الگری و یلزگری( است. ازغمله مه تارین نگاری مس و سنگ نشانههایی از ایازایش غمعیات، در آنها مخروط ایکنها هستند که 16% استقرارها بر روی عامل غهت و شیم زمین احتماال سنت کوچ روی، نحوه آنها شکلگریتهاناد. بار پایاه ترییارات رساوب گاذاری دسترسی به منابع آب مکان گزینی مناسام و مخروعاه مخروعه ایکنها )آلویا و یلویا ( باه عاوری کاه ترییار ایکنها ترییر مکاان درون منطقاه ای در بخاش غناوبی مسیر و مهاغرت هماین غریاان هاا، مای توانناد شارایط حوزه یرهنگی هلیلرود مشاهده میشود. مساعد ایجادشده را برای مدتی به شرایط نامساعد تبدیل کنند و باعث ترییر مکان غهت سکونت شاده اسات. باه سپاسگزاری همین دلیل بهاحتما زیاد تعداد بیشتری از اساتقرارها بار نگارندگان الزم میدانند از آمایاان دکتار ناادر علیادادی روی مخروط ایکنها شکلگریتهاند که با این ترییارات، سلیمانی، دکتر محمد مرتضایی، دکتر میث شهساواری و امروزه تعداد آنها کا اسات. همنناین احتماا ترییار علی دانشی که اغازه است اده از اعالعات محوعاه هاا ی مکان و مهاغرت درون منطقهای بر اساس غبر محیطی مس و سنگ شناساییشده در بررسیها باستانشناسی را در این بخش نیز وغود دارد. دادهاند و همنناین از آماای دکتار حسانی کاه زحمات در پایان میتوان اظهار داشت عوامل محیطی تأثیر تحلیلGIS دادهها را کشیدهاناد تقادیر و تشاکر نمایناد.

References [1] Rezaei M. The Role of Environmental Archaeological Studies 2016; 8(1): 152- Factors on the Formation of Bacon 170. [in Persian] ]یاارخ نیااا شااراره. تجزیااهوتحلیاال مکااانی و الگااوی ,Settlements in the Kazeroon Plain Southern . Iranian Journal of مکانیابی محوعههای باساتانی باا اسات اده از ساامانه .Archeological Research 2016; 14: 7-24 اعالعات غرراییایی غیآیاس (GIS) مطالعه موردی: [in Persian] دشت بسطام شاهرود. مطالعات باستانشناسای . 1395; ]رضااایی محمدحسااین. نقااش عواماال محیطاای باار 8)1(: 152-170.[ شکلگیری استقرارهای دوره باکون در دشت کا ازرون، Alizadeh A. Theory and Practice in [3] غنوب ایران. مجله پژوهشهای باستانشناسای ایاران . ].24-7 :14 ;1395 Archeology, Tehran Third Edition, Ministry of Culture and Islamic [2] Farrokhnia SH. Spatial Analysis and Guidance Cultural Heritage Patterns of Ancient Landscapes Using . Geographic Information System (GIS) Organization, Research Institute, 2007. [in Persian] Case Study: Bastam Shahroud Plain. ]علیاازاده عباااس. تئااوری و عماال در باسااتانشناساای.

سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398 │ 87

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

1393.[ وزارت یرهنگ و ارشاد اسالمی. تهران: سازمان میراث Eskandari N, Felsner P, Alidadi [12] یرهنگی پژوهشگاه. 1386.[ [4] Caldwell JR, editor. Investigations at Tal-i- Soleimani N. Report of the First Season Iblis. Illinois State Museum Society; 1967. of Archaeological Exploration of [5] Lamberg-Karlovsky CC. Excavations at Varamin . Site, Archaeological Tepe Yahya, Iran, 1967-1969: Progress Research Institute of Iran, 2017. [in Report. American School of Prehistoric Persian] ]اسکندری نریر، یلزنر پیتر، علیدادی سالیمانی ناادر . .Research, Harvard University; 1970 گزارش نخستین یرل کاوش باستانشناسای محوعاه Karkhlou M, Amirian S. Geographic [6] ورامین غیریت. آرشیو پژوهشکده باستانشناسی کشور، Information System and its Application in Archeology. Journal of Anthropology (Letter of Anthropology 2003; 1(3):167- ].1396 178. [in Persian] [13] Abyan D. Report on Investigation and Identification of Jiroft Plain. Archives of .Archaeological Research Institute, 2002 ]مرخلو مهادی ، امیریاان ساهراب . سیسات اعالعاا ت [in Persian] غرراییایی و کاربرد آن در باستانشناسا ی. دو یرالنامه ]آبیان داوود. گزارش بررسی و شناسایی دشت غیریت. مجله انسانشناسی )نامه انسانشناسا ی(. 1382; 1)3(: آرشیو پژوهشکده باستانشناسی.1381.[ 178-167.[ [7] Stein A. Archaeological Reconnaissance in [14] Dehghani V. Report of the First Chapter North West India and South East Iran, of Archeological Survey of Kohnuj- London, 1937, figs. Southern Rudbar. Section, Archives of [8] Masoumi GH. History of Archeology. National Archaeological Institute of Iran, Samt Publications, 2004. [in Persian] 2003. [in Persian] ]دهقاااانی ولااایاهلل. گااازارش یرااال او بررسااای ]معرومی غالمرضاا . تاریخناه علا باساتان شناسای . باستانشناسی کهنوج – بخش رودباار غناوب . آرشایو انتشارات سمت، 1383.[ پژوهشکده باستانشناسی کشور، Sajjadi SM. Prehistoric settlements in the ].1382 [9] Plain, south-eastern Iran. East [15] Tofighian H. Report of Chapter Three and West. 1987 Dec 1;37(1/4):11-29. Archaeological Survey of Halilrood. [10] Majidzadeh Y. Archaeological Project of Branches, Archives of Archaeological Halil Basin: Mythical Discovery. Research Institute, 2004. [in Persian] Proceedings of the First International . ]توییقیااان حسااین گاازارش یراال سااوم بررساای Conference on Halil Rood Jiroft. Basin باسااتانشناساای سرشاااخه هااای هلیاال رود. آرشاایو ,Civilization, First Edition, Kerman پژوهشکده باستانشناسی، Cultural Heritage, ].1383 Crafts and Tourism Organization [16] Alidadi Soleimani N. Report of the First Publication, 2008. [in Persian] Chapter of the Archaeological Survey of Jiroft (Sardoieh). Archives of National ]مجیدزاده یوس . پروژه باستانشا ناختی حاوزه هلیال: Archaeological Institute of Iran, 2004. [in کش ی ایسانهای. مجموعه مقاالت نخساتین هماایش Persian] بینالمللی تمادن حاوزه هلیال رود غیریات . انتشاارات ]علیدادی سالیمانی ناادر . گازارش یرال او بررسای سازمان میراث یرهنگای، صانایع دساتی و گردشاگری باستانشناسی شهرساتان غیریات )سااردوئیه (. آرشایو استان کرمان، 1378.[ پژوهشکده باستانشناسی، 1383.[ [11] Alidadi soleimani N. Report of the First season of excavation at Gav koshi [17] Alidadi Soleimani N. Report of the First Esfandagheh Jiroft. Cultural Heritage, Chapter of Archaeological Survey of Handicrafts and Tourism Organization of Jiroft Plain Esfandegheh. Archives of Kerman, 2013. [in Persian] National Archaeological Institute of Iran, 2005. [in Persian] ]علیدادی سلیمانی نادر.گزارش نخستین یرال گااو ش ]علیدادی سالیمانی ناادر . گازارش یرال او بررسای در تپه گاو کشی اسا ندمه -غیریات . اداره کال میاراث باستانشناسی غیریت دشت اس ندمه. آرشیو پژوهشکده یرهنگی، صانایع دساتی و گردشاگری اساتان کرماان ،

سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398 │ 87

ریاحیان گهرتی همکاران / تحلیل عوامل محیطی در توزیع مکانی استقرارهای مس و سنگ بخش جنوبی حوزه...

Preliminary Report of the First Chapter باستانشناسی کشور، 1384.[ [18] Riahiyan Gehrati R. Report on on the Study and Identification of the Archeological Survey of Kohnouj City Block and Faryab Area. Joint Board of (Faryab and Kohnouj Plain). Archeology Iran Cultural Heritage Research Institute, Research Institute, 2008. [in Persian] University of Tübingen, Germany, .Archaeological Research Institute, 2016 ]ریاحیان گهرتی. رضا، گزارش بررسی باساتان شناسای [in Persian] شهرستان کهناوج )دشات یاریااب و کهناوج( . آرشایو ]علیدادی سلیمانی نادر، یلزنر پیتار . گازارش مقادماتی پژوهشکده باستانشناسی، 1387.[ نخستین یرال بررسای و شناساایی منطقاه بلاوک و [19 Daneshi A. Report of the Second Chapter یاریاب. هیئات مشاترک پژوهشاگاه میاراث یرهنگای of Archaeological Survey of Jiroft ایااران دانشااگاه تااوبینگن آلمااان . آرشاایو پژوهشااکده Sarduyeh). Archives of National) باستانشناسی، Archaeological Institute of Iran, 2009. [in ].1395 Persian] [24] Mortezaee M Report of the First Chapter . . of the Archaeological Survey of Ghale ]دانشی علی گزارش یرل دوم بررسی باستانشناسی .( ,(Ganj. Archeology (CHahdad-KHoda غیریت )ساردوئیه آرشیو پژوهشاکده باساتان شناسای Archives of Archeology Research کشور، 1388.[ [20] Shahsavari M, Domari M. Preliminary Institute, 2016. [in Persian] ]مرتضاااایی محماااد. گااازارش یرااال او بررسااای Report on the Archaeological Survey of Halil river Branches. River Height. باستانشناختی ملعه گنج )بخش چااه داد خادا (. آرشایو ,Archaeological Research Institute of Iran پژوهشکده باستانشناسی، in Persian] ].1395] .2011 Alidadi Soleimani N. Identification and [25] ]شهسواری میث ، دومااری محماد . گازارش مقادماتی Analysis of the Prehistoric Settlement بررسی باستانشناختی سرشاخههای هلیال رود منطقاه Pattern of Esfandaq Plain - Neolithic مد رودخانه. آرشیو پژوهشکده باساتان شناسای کشاور ، Period to the End of the Bronze Age . ].1390 M.Sc. in Archeology, University of [21] Daneshi A. Report of the Second Chapter Tehran, 2009. [in Persian] of Archaeological Survey of Southern ]علیدادی سلیمانی ناادر . شناساایی و تحلیال الگاوی .Rudbar. Archeology Research Institute استقراری پیشازتاریخ دشت اس ندمه–دوره نوسنگی تا [in Persian] .2012 پایااان عراار م اار . پایاااننامااه کارشناساای ارشااد ]دانشی علی. گزارش یرل دوم بررسی باستانشناسای باستانشناسی. دانشگاه ادبیات علاوم انساانی دانشاگاه رودبار غنوب. آرشیو پژوهشکده باستانشناسی، 1391.[ تهران، Alidadi Soleimani N, Felsner P. ].1388 [22] Preliminary Report on the First Chapter [26] Vidale M, Desset F. Mahtoutabad I of Investigating and Identifying the (Konar Sandal South, Jiroft): Preliminary Southern Region of Jiroft. Joint Board of evidence of occupation of a Halil Rud Iran Cultural Heritage Research Institute, site in the early fourth millennium BC. University of Tübingen, Germany Ancient Iran and Its Neighbours. Local . developments and long-range interactions Archaeological Research Institute, 2015. in the fourth millennium BC. 2013:233- [in Persian] 52. [doi.org/10.2307/j.ctvh1dn46.17] Mutin B. Ceramic traditions and [27] ]علیدادی سلیمانی نادر، یلزنر پیتار . گازارش مقادما تی interactions on the south-eastern Iranian نخسااتین یراال بررساای و شناسااایی منطقااه غنااوب Plateau during the fourth millennium BC. Ancient Iran and Its Neighbours. Local غیریت. هیئت مشاترک پژوهشاگاه میاراث یرهنگای Development and Long-Range ایااران دانشااگاه تااوبینگن آلمااان . آرشاایو پژوهشااکده Interactions in the Fourth Millennium باستانشناسی، 1394.[ BC. 2013:253-75. [23] Alidadi Soleimani N, Felsner P . [doi.org/10.2307/j.ctvh1dn46.18]

88 │ سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398

دو فصلنامه پژوهه باستانسنجی

[28] Shahsavari M, Sohrab Kh. Preliminary Ministry of Defense. Geographical Report on the Archaeological Survey of Culture of Kerman Province, Jiroft Branches of Halil river Branches of . Copper and Stones- Stations and Tombs Geographical Organization of the of the River Basin. Modares Ministry of Defense and Armed Forces Archaeological Research Quarterly. 2013; Support. 2003; V.5. [in Persian] ]سازمان غرراییاایی وزارت دیااع . یرهناگ غرراییاا یی [in Persian] .1-14 :(9)5 . آبادیهای استان کرمان شهرستان غیریات . انتشاارات ]شهسواری میث ، ساهراب خالادی گازارش مقادماتی سازمان غرراییایی وزارت دیااع و پشاتیبانی نیروهاای بررساای باسااتانشااناختی سرشاااخههااای هلیاالرود – مسلح. 1382; غلد 5.[ محوعههای متعلق به دوره مس و سنگ استقرارها و Geographical Organization of the [33] گورها منطقه مد رودخاناه . دو یرالنامه پاژوهش هاای Ministry of Defense. Geographical باستانشناسی مدرس. 1392; 5)9(: 14-1.[ [29] Shahsavari M, Domari M. Preliminary Culture of the Rivers, Central Iran Report on the Archaeological Survey of Watershed, Ministry of Defense the Halil river Branches (Rabar City) in Geographic Organization Publications. the River Qad. Modares University 2004 A; V. III. [in Persian] ]سازمان غرراییاایی وزارت دیااع . یرهناگ غرراییاایی Archaeological Research Quarterly, Sixth رودهای کشور، حوضه آبریز ایاران مرکازی . انتشاارات .and Seventh Nos. 2011-2012; 6, 7; 72-93 [in Persian] سازمان غرراییایی وزارت دیااع و پشاتیبانی نیروهاای ]شهسواری میث ، دومااری محماد . گازارش مقادماتی مسلح. 1383 ال ; غلد 3.[ Geographical Organization of the [34] بررساای باسااتان شااناختی سرشاااخه هااای هلیاال رود Ministry of Defense. Geographical )شهرستان رابار( منطقاه ماد رودخاناه . پاژوهش هاای Culture of Kerman Province, Kahnuj باستانشناسی مدرس. 1390 و 1391; 6و7: 93-72.[ [30] Sattayi Mokhtari, N. Geographical Province. Ministry of Defense Distribution of Copper and Stone Geographical Organization, Armed Settlements in the Northern Section of Forces Publications. 2004 B; V.11. [in Halil river Cultural Area (, Rubber, Persian] ]سازمان غرراییاایی وزارت دیااع . یرهناگ غرراییاایی Sarduieh, Delfard and Esfandaq). Master of Science Degree in Archeology, Faculty . آبادیهای استان کرمان شهرستان کهناوج انتشاارات of Literature and Humanities, University سازمان غرراییایی وزارت دیااع و پشاتیبانی نیروهاای of Sistan and Baluchestan. 2016. [in مسلح. 1383 ب; غلد Persian] ].11 Talaee H. Prehistoric Iran of the Copper [35] ]ستایی مختاری ندا. توزیع غرراییایی استقرارهای دوره Age. Second Edition, Tehran: Khome مس و سنگ در بخش شمالی حوزه یرهنگی هلیلرود، Publications, 2013. [in Persian] )بایت، رابر، ساردوئیه، دل اارد و اسا ندمه( . پایاان ناماه ]عالیی حسن. ایران پیشازتاریخ عرار ماس سانگی . کارشناسی ارشد رشته باستانشناسی دانشکده ادبیات و تهران: انتشارات سمت. 1392.[ علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان . 1395.[ [36] Saeedi Harsini M, R Analysis of the [31] Daneshi A, Eskandari N. Analysis of the . Settlement Pattern of the Southern Archaeological Data of the Harsin Plain Roodbar Plateau Period, Halil river during the Copper and Lithic Period. Cultural Area. Archaeological Studies. Journal of Archaeological Studies. 2017; 2018; 10(2): 99-118. [in Persian] 9(1): 134-149. [in Persian] ]ساااعیدی هرساااینی محمدرضاااا. تحلیااال دادههاااای ]دانشی علی، اسکندری نریر. تحلیل الگاوی اساتقرار باستانشناختی دشت هرسین در دوران ماس و سانگی . دوره مسسنگی دشت رودبار غناوب، حاوزه یرهنگای مجله مطالعات باستانشناسی. 1396; 9)1(: 134-149.[ هلیلرود. مطالعات باستانشناسی. 1397; 10)2(: -99 ].118 [37] Smith Ph, Young K. The Force of [32] Geographical Organization of the Numbers: Population Pressure in the

سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398 │ 89

ریاحیان گهرتی همکاران / تحلیل عوامل محیطی در توزیع مکانی استقرارهای مس و سنگ بخش جنوبی حوزه...

Central West of Zagros 4500-1200 BC. Field Surveys of Nahavand, Asadabad, Cyrus Rural Translation, Journal of Kangavar, Sahneh and Harsin Plains in Archeology and History. 2003; 17(2): 37- Hamadan and Kermanshah Provinces. 51. [in Persian] Iranian Journal of Archeology. 2015; 9(5): [in Persian] .66-47 ]اسمیت ییلیپ، یانگ کایلر. نیروی اعداد: یشار غمعیت . ]سااعیدی هرسااینی محمدرضااا نگاااهی بااه پدیاادهی در غرب مرکزی زاگارس 4500-1200 ق.م. ترغماه : ایزایش غمعیات در زاگارس مرکازی در عاو دوران روستایی کورش. مجله باستانشناسی و تااریخ . 1382; مسسنگی بر پایه بررسیهای میدانی دشت میانکوهی 17)2: 51-37.[ نهاوند، اسدآباد، کنگاور، صحنه و هرسین در استانهای ,Bahrami Nia M, Khosruzadeh A [38] همدان و کرمانشاه. مجله پژوهشهای باساتان شناسای Esmaeili Jolodar M, E. Analysis of the ایران. Role of Natural Factors in the Spatial ].66-47 :)5(9 ;1394 Distribution of Neolithic and Copper and [42] Mehr Afarin R, Vosough Babaei E Stone Areas of Ardel County, . Chaharmahal Bakhtiari. Journal of Analysis of Environmental Components Archaeological Studies. 2013; 5(2): 21-37. on the Distribution of Parthian [in Persian] Settlements (Case Study: Chehel Chay .(River Basin, Minoodasht-Golestan ]بهرامی نیاا محسان، خساروزاده علیرضاا ، اساماعیلی ;Iranian Archaeological Research. 2018 غلودار محمد اسماعیل. تحلیل نقش عوامل عبیعای در 16(8):183-202. [in Persian] توزیع یضایی محوعههاای نوسانگی و ماس و سانگ ]مهرآیرین رضا، وثوق بابایی الهام. تحلیل مؤل ههاای شهرستان ارد ، چهارمحا بختیاری. مجلاه مطالعاات زیسااتمحیطاای باار پراکناادگی اسااتقرارهای اشااکانی باستانشناسی. 1392; 5)2(: 37-21.[ )مطالعااه مااوردی: حااوزه ی رودخانااهی چهاال چااای Daneshi A Identifying and Studying the [39] . – مینودشت گلساتان( . پاژوهش هاای باساتان شناسای Distribution of Cultures of the Southern ایران. Rhodar Plain, Halil river Cultural Area ].202-183 :)8(16 ;1397 (From Copper and Stone to Islamic [43] Baybordi M. Soil Genesis and Period). Iranian Archaeological Research. Classification. Seventh Edition, Tehran: 2018; 8 (16): 103-122. [in Persian] Tehran University Press. 1971. [in [Persian ]دانشی علی. شناسایی و مطالعه پراکنش یرهنگهاای ]بایبوردی محمد. خاک پیادایش و رده بنادی . تهاران : دشت رودبار غنوب، حوزه یرهنگای هلیال رود، )از دوره انتشارات دانشگاه تهران. 1360.[ مااس و ساانگ تااا دوران اساا المی(«. پااژوهشهااای ,Maghsoudi M, Fazeli Nashli H, Azizi Q [44] باستانشناسی ایران. 1397; 8 )16(: 122-103.[ [40] Parseh Sh, Sarikhani M, Heidarian M. Gilmour G, Schmidt A. The Role of Investigation and Analysis of the Disposalists in the Distribution of Sasanian Settlement Pattern in the Prehistoric Settlements from the Soghri-Kakia Plains Iranian Journal of Geological Perspective (Case Study: . Jajroud and Haji Arabian Impact Archeological Research. 2016; 10(6): 101- Disposal) 2012; 4: 12-22. [in Persian] 120. [in Persian] . ]مقرودی مهران، یاضلی نشلی حسن، عزیزی ماسا ، ]پارسه شاهرام، سااریخانی مجیاد، حیادریان محماود . گیلمور گوین، اشمیت آرمین. نقش مخروعه ایکنها در بررسی و تحلیل الگوی استقراری محوعههای ساسانی توزیااع سااکونت گاااههااای پاایش ازتاااریخ از دیاادگاه در دشتهاای میاان کاوهی سانقر وکلیاایی «. مجلاه زمینباستانشناسی )مطالعه موردی: مخروعه ایکناه ی پژوهشهای باستانشناسی ایاران . 1395; شاماره 10، غاغرود و حاغی عرب(. پژوهشهای غرراییای عبیعی. دوره شش بهار و تابستان، صص: 120-101.[ ; [41] Saeedi Harsini M, R. An Overview of ].22-12 : 4 1391 Population Growth in Central Zagros during the Late Mesopotamia Based on

90 │ سال پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1398