Odonatrix o8(2) 55 Leucorrhinia albifrons ( BURMEISTER , 1839) (Odonata: Li- bellulidae) w siedlisku antropogenicznym na obszarze byłej kopalni siarki „Jeziórko”(Kotlina Sandomierska) Leucorrhinia albifrons ( BURMEISTER , 1839) (Odonata: Libellulidae) in an anthropogenic habitat in the former sulfur mine “Jeziórko” (Sando mierz Basin) Łukasz LIS Zakład Zoologii, Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej, ul. Akademicka 19, 20 033 Lublin; e mail: [email protected]
Zasięg występowania zalotki białoczel osobniki juwenilne: samicę i samca. W dniu nej Leucorrhinia albifrons ( BURMEISTER , 10 VI 2012 r. stwierdzono dwa dojrzałe 1839) w Polsce, obejmuje głównie część pół samce. nocną kraju i jest zwarty przede wszystkim Zbiornik ten, o powierzchni około 25 ha, w obszarze pojezierzy. W pozostałej części jest jednym z kilku istniejących na tym te kraju, ten gatunek występuje lokalnie na renie dużych zbiorników wodnych. Powstał rozproszonych, pojedynczych stanowiskach. w 2002 r. w ramach rekultywacji (trwającej Związany jest głównie z wodami stojącymi, nadal) obszaru zdegradowanego przez eks z udziałem roślinności pływającej i wynu ploatację siarki, gdzie stosowano metodę rzonej, o tro i niskiej lub umiarkowanej, podziemnego wytapiania złoża. Zbiorniki te z wodą przezroczystą, często kwaśną. Są to są tworzone w celu uregulowania zaburzo przede wszystkim wody naturalne, rzadziej nych stosunków wodnych. Powstają w miej antropogeniczne ( BERNARD 2007; BERNARD scach najniżej położonych, a ich zadaniem i in. 2009; SÁHLEN 2006). jest gromadzenie wody spływającej lub dre Zalotka białoczelna jest objęta w Polsce nowanej z terenów otaczających ( GOŁDA i in. ochroną ścisłą (Rozporządzenie… 2011), co 2006). ma związek z raty kacją Konwencji Ber W otoczeniu miejsca, w którym obser neńskiej i implementacją Dyrektywy Sied wowano L. albifrons , w kierunku południo liskowej do prawa krajowego ( BUCZYŃSKI , wym, rozpościera się otwarty teren o cha TOŃCZYK 2005). rakterze łąkowym ze skupiskami Solidago W trakcie prowadzonych badań nad canadensis L., a w zagłębieniach terenu zgrupowaniami owadów wodnych tere też Phragmites australis ( CAV .) TRIN . ex nu byłej kopalni siarki „Jeziórko” (gmina STEUD . Dalej, w odległości około 35 m od Grębów, powiat tarnobrzeski, wojewódz zbiornika, rośnie szpaler krzewów, głów two podkarpackie), stwierdzono zalotkę nie Prunus sp. białoczelną przy jednym ze zbiorników Na brzegach zbiornika i miejscami w jego części południowej (50°33’34”N, w wodzie, występuje szuwar wysoki Phrag- 21°48’00”E, UTM EB50) (Fot. 1). W dniu mitetum australis . Dno jest piaszczysto mu 21 V 2011 r. obserwowano jedną samicę liste, z detrytusem i widocznym rdzawym juwenilną. Kolejna kontrola miała miejsce osadem. Na powierzchni wody obecna jest w 23 V 2011 r. Obserwowano wówczas dwa niedużym zwarciu Potamogeton natans L., 56 Odonatrix o8(2)
Fot. 1. Stanowisko zalotki białoczelnej na obszarze byłej kopalni siarki „Jeziórko” Phot. 1. Site of the Dark Whiteface in the former sulfur mine “Jeziórko” mniej licznie występują też Ceratophyllum Jednak nowe dane są ważne przede demersum L. i Utricularia vulgaris L. Woda wszystkim w szerszym kontekście, gdyż po jest przezroczysta. chodzą ze skrajnej części obszaru występo Pomiar parametrów zyko chemicznych wania L. albifrons . Granica jej areału biegnie wody przeprowadzony miernikiem wielopa przez: Ukrainę północną i północno zachod rametrycznym Hanna Instruments HI 9828 nią, Polskę południowo wschodnią i Czechy w dniu 6 X 2011 r., przy temperaturze wody (BERNARD i in. 2009; DOLNÝ i in. 2007; GORB 15,4°C, wskazywał na następujące wartości: i in. 2000; KHROKALO , NAZAROV 2008). Ze pH – 7,71, przewodnictwo elektrolityczne Słowacji znane jest jedno stanowisko histo – 2325 S cm 1, potencjał redoks – 70,2, ryczne ( TRPIŠ 1969), do tego obecnie uzna stężenie tlenu – 6,05 mg dm 3 , nasycenie wane za wątpliwe ( ŠACHA 2011). Tak więc tlenem – 62,8%, substancje rozpuszczone skraj zasięgu L. albifrons wyznaczają obec – 1163 mg dm 1 i zasolenie – 1,2 PSU. nie trzy stanowiska na Pogórzu Przemyskim, Prezentowane dane to cenne uzupełnie z leżącymi najbardziej południowo stawami nie wiedzy o rozmieszczeniu geogra cznym rybnymi w Trójcy (FV19) ( DARA Ż 2009). L. albifrons . Między innymi w skali regio Stanowisko omawiane w tej pracy leży jak nalnej: dotychczas w obrębie Kotliny San by w „drugiej linii” tego frontu, wraz z dany domierskiej podawano omawiany gatunek mi z Roztocza ( BERNARD i in. 2009). tylko z jednego mezoregionu, leżącego w jej Ciekawym faktem jest stwierdzenie tej części najbardziej północnej – Równiny Bił ważki w zbiorniku antropogenicznym na te gorajskiej, gdzie L. albifrons stwierdzono renie, który jeszcze do niedawna był silnie w Lasach Janowskich ( BUCZYŃSKI , ŁABĘDZ - przekształcony przez przemysł wydobyw KI w druku) i w rezerwacie „Czartowe Pole” czy siarki. (ŁABĘDZKI 1985). „Jeziórko” leży na Równinie W Lasach Janowskich L. albifrons Tarnobrzeskiej, graniczącej z Równiną Biłgo stwierdzono na czterech stanowiskach: rajską od południa. w stawie rybnym, na torfowisku niskim Odonatrix o8(2) 57 i na dwóch torfowiskach przejściowych. W stwierdzony na tym terenie, gdyż występu rezerwacie „Czartowe Pole” gatunek ten je tu również licznie zalotka większa Leu- związany był z torfowiskiem przejściowym. corrhinia pectoralis ( CHARPENTIER , 1825) Na Pogórzu Przemyskim stwierdzono go (LIS , B UCZYŃSKI 2012). Licznie reprezen w tor ankach na torfowisku przejściowym, towana jest też chroniona straszka sybe w żwirowni i w stawach rybnych. Zalotka ryjska Sympecma paedisca ( BRAUER , 1877) białoczelna, poza trzonem zasięgu (poje (LIS dane niepubl.). Omawiane stanowisko zierzami Polski północnej), nie była kiedyś można traktować również jako uzupełnie rozpowszechniona ze względu na małą bazę nie luki pomiędzy stanowiskami podawa siedliskową ( BERNARD i in. 2009). Dane z by nymi z Lasów Janowskich a tymi z Pogórza łej kopalni siarki „Jeziórko” oraz prezento Przemyskiego oraz jako kolejny argument wane wyżej, wskazują, iż zbiorniki antropo przemawiający za koniecznością penetracji geniczne stanowią znakomite uzupełnienie faunistycznej Kotliny Sandomierskiej. ubogiej bazy naturalnych siedlisk w brzeżnej stre e występowania tej ważki. Przekłada Podziękowania się to na „zagęszczanie” areału jej występo Serdecznie dziękuję dr. Pawłowi BU- wania. Dlatego też dla niektórych gatunków CZYŃSKIEMU za cenne uwagi na temat pierw ważek, sztuczne zbiorniki wydają się mieć szej wersji pracy. równie duże lub niekiedy nawet większe znaczenie dla ich występowania, niż zbiorni Piśmiennictwo ki naturalne ( BERNARD i in. 2002). BERN ARD R., B UCZYŃSKI P., T OŃCZYK G. 2002. Pre Uzyskane dotychczas dane wskazują, sent state, threats and conservation od dragon populacja L. albifrons zasiedlająca ten te ies (Odonata) in Poland. Nature Conservation, ren jest niewielka, choć zważywszy na od 59: 53–71. BERNARD R. 2007. Projekt raportu dla Komisji Eu notowanie osobników juwenilnych – jest ropejskiej o stanie zachowania ośmiu gatun autochtoniczna. Kwestią wymagającą dal ków ważek ( Sympecma paedisca , Coenagrion szych badań pozostaje rozmieszczenie tej ornatum , Gomphus avipes , Ophiogomphus ważki na obszarze byłej kopalni siarki. Mało cecilia , Aeshna viridis , Leucorrhinia albi- prawdopodobne jest zasiedlenie wyłączenie frons , Leucorrhinia caudalis , Leucorrhinia tego jednego zbiornika, biorąc pod uwa pectoralis ) w regionie biogeogra cznym kon tynentalnym Polski. Ekspertyza na zlecenie gę stosunkowo bliskie sąsiedztwo innych, Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie o podobnym charakterze. Jednak nie jest ona dla Głównego Inspektoratu Ochrony Środowi też gatunkiem częstym i licznym – obser ska. Mscr., Poznań. wacje ważek są tu prowadzone od kilku lat BERNARD R., B UCZYŃSKI P., T OŃCZYK G., WENDZONKA i w takim razie, obecność L. albifrons stwier J. 2009. Atlas rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. dzono by już wcześniej. BUCZYŃSKI P., ŁABĘDZKI A. w druku. “Janowskie Występowanie zalotki białoczelnej na Forests” Landscape Park as a hotspot of dra omawianym obszarze podkreśla znaczenie gon y (Odonata) species diversity in Poland. zbiorników antropogenicznych jako sied [w:] K. DYGUŚ (red.), The natural human en lisk wtórnych dla owadów wodnych – rów vironment. Dangers, protection, management, nież tych chronionych. W tym miejscu na education. Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządza nia, Warszawa. leży wspomnieć, że jest to drugi gatunek BUCZYŃSKI P. T OŃCZYK G. 2005. Nowe rozporządze ważki z rodzaju Leucorrhinia chroniony nie o ochronie gatunkowej zwierząt. Odonatrix, na mocy prawa krajowego i europejskiego, 1(1): 3–5. 58 Odonatrix o8(2)
DARA Ż B. 2009. Ważki (Odonata) Pogórza Przemy 21°48’00”E, UTM EB50). It inhabited one skiego i przyległych obszarów wzdłuż Sanu. of the arti cial water bodies created in the Wiadomości Entomologiczne, 28(1): 5–32. frames of reclamation of this area, situated GOŁDA T., HAŁADUS A., KULMA R. 2006. Racjonalna gospodarka wodna na terenach pogórniczych in the depression, gathering owing or dis Tarnobrzeskiego Zagłębia Siarkowego. Gospo charging waters from the surrounding areas darka Surowcami Mineralnymi, 22(2): 27–37. (Phot. 1). In May and June a few individuals DOLNÝ A., B ÁRTA D., WALDHAUSER M., HOLUŠA O., of L. albifrons was observed, with juvenile HANEL L. 2007.Vážky České republiky. Ekolo specimens of both sexes in it. gie, ochrana a rozšiřeni. Český svaz ochránců A site of L. albifrons was characterized přírody, Vlašim. GORB S.N., PAWLJUK R.S., SPURIS Z.D. 2000. Stre by abundant swamp vegetation ( Phragmites kozy (Odonata) Ukrainy: faunističeskij obzor. australis mainly) and moderately abundant Vestnik Zoologii, Supplement 15: 1–154. oating and submerged vegetation ( Pota- KHROKALO L., NAZAROV N. 2008. Odonata of the mogeton natans , Ceratophyllum demersum , Polisskiy Nature Reserve, Ukraine. IDF Report, Utricularia vulgaris ). Water was transparent, 13: 17–28. moderately alkaline (pH: 7.71), quite strongly LIS P., B UCZYŃSKI P. 2012. Leucorrhinia pectoralis (CHARPENTIER , 1825) (Odonata: Libellulidae) mineralized (electrolytic conductivity: 2325 w siedliskach wtórnych na terenie byłej kopal S cm 1 , dissolved solids:1163 mg dm 1 , sa ni siarki „Jeziórko” koło Tarnobrzega (Kotlina linity: 1.2 PSU). Sandomierska). Odonatrix, 8(1): 19–22. Compact range of L. albifrons in Poland is ŁABĘDZKI A. 1985. Ważki Odonata rezerwatu limited to lakelands in the north of the coun Czartowe Pole na Roztoczu. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 6(2): 85–91. try. Farther towards the south there is a zone Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 paź of the insular occurrence, on single sites or dziernika 2011 r. w sprawie ochrony gatunko their groups. This zone reaches south eastern wej zwierząt. Dziennik Ustaw Nr 237, pozycja Poland through which the range boundary is 1419. running – from Slovakia only one single sites ŠACHA D. 2011. Leucorrhinia albifrons ( BURMEI - is known, historical and doubtful one. STER , 1839). [w:] Vážky na Slovensku. Internet: http://www.vazky.sk/druhy/leucorrhinia_albi The site in „Jeziórko” is situated near frons.html [dostęp: 2012 07 06] the southern range boundary of L. albifrons SÁHLEN G. 2006. Leucorrhinia albifrons ( BURME - which is marked nowadays by three sites in ISTER , 1839) Dark Whiteface). [w:] K. D.B. the Przemyśl Foothills. Its discovery is a val DIJKSTRA (red.), Field Guide to the Dragon ies uable supplement to the knowledge about the of Britain and Europe. British Wildlife Publis hing, Gillingham: 262–268. distribution of the species on the edge of its TRPIŠ M. 1969: Vážky (Odonata) východného Slo range. This shows that this species can occur venska. Acta Rerum Naturalium Musei Natura at more sites and in more regions than pre lis Slovaci, 15(2): 31–38. viously thought. The new site con rms also the previous data that the occurrence of the Summary species in the marginal zone of the range is in In the year 2012 a small autochthonic large part connected with secondary habitats population of Leucorrhinia albifrons ( BUR - which can locally contribute to the increase MEISTER , 1839) was discovered in the area of in species distribution in comparison to his the former underground mine of sulphur „Je torical period. ziórko” (south eastern Poland, 50°33’34”N, Key Words. Odonata, dragon ies, Leucorrhinia albifrons , Sandomierz Basin, Poland, sul phur mine, secondary habitat, anthropogenic reservoirs, conservation.