rupel 1 .qxp_Layout 1 20.11.2020 18:37 Page 1

Rol, deng û reng Hincê Pergala korezanî Di belgeyeke dîrokî de ku ji dema Behlûl maye û Li gorî rîwayetê mîrekî Herekolê hebûye. Keçeke Qanûnên fizîkê aşkera ne. Heke mirovahî zorê di sedsala 19’an de li gundê Şehrezor (Hizar gelek spehî ya Mîr hebûye. Mîr naxwaze keça bide ahenga heyî ya xwezayê, xweza serê xwe Mîred) ê ser bi bajarê Silêmaniyê hatiye bidestx‐ xwe bizewcîne lê mala wî ji xwazgîniyan xalî natewîne. Berevajiyê vê, serî radike. Pêlên istin, çar beytên helbesta bi zimanê pehlewî nabe lewre mîr şertekî giran datîne ber kesên behrê, ba û bahozên hişk û ziyankar, hilm û nivîsiye, hebûye... Zehra Mohammedzadeh / R.2 keça wî dixwazin... Mem Avba / R.5 hewaya jehrî, qulên ozonê... Ehmed Pelda / R.7 xwebûn

23-29 MIJDAR 2020 HEJMAR: 49 BUHA: 4 TL [email protected]

Reforma darazê bi bêhiqûqiyê dest pê kir Çîrokên me û pedagojî Li Tirkiyeyê kengî desthilatdar behsa hiqûq û edaletê bikin herî zêde wê demê bêedaletî û bêhiqûqî pêk tê. Piştî ku hikûmetê ragi‐ LI DIJÎ PARASTINÊ OPERASYON i çanda civat û dewletên paşve‐ hand ku dê reforma darazê pêk bînin li ser hev biryarên bêhiqû‐ Dmayî de, heta van salên dawî ji qiyê tên dayîn. Daraza tirk kujerên Kemal Kurkut beraet kirin, bi Gelek parêzerên bo zarokan çîrokxwendin an dehan parêzer û siyasetmedarên kurd hatin binçavkirin. Dayika pirtûkxwendin gelek kêm bûn. Di Kemal Kurkut, Sîcan Kurkut wiha bertek nîşan da: “Çima edalet kurd hatin nav gel de, ne tenê xeberoş, çîrok, tune ye? Ev edaletek çawa ye, kesek ku ciwanekî dikuje serbest tê fabil û destan hebûn û bi devkî di‐ berdan?” Parêzera malbatê Reyhan Yalçindag anî ziman ku heta binçavkirin... Nûçe / R.3 hatin gotin. Ji wan kesên ku bi devkî kujer bê cezakirin dê têkoşîna xwe bidomînin... R.3 çîrokan dibêjin re jî çîrokbêj dibêjin. Wekî dengbêjan piraniya çîrokbêjan jî nexwenda bûn, ji ber dizanibûn. Di zemanê berê de çîrokbêjan di şevên zivistanên dirêj û tarî de li civatan çîrok digotin. Li bajar û bajarokan jî êvaran li hin mal, qonax û qehwex‐ Pandemiya esasî tundî ye aneyan çîrokbêjan çîrok vedigotin. Dema mirov van çîrokan ji aliyê Rojnameger û siyasetmedar Meral Çîçek bi boneya 25’ê biriye û tenê jin wek ‘kebaniya malê, dayik, xwişk, dergistî, pedagojî û wêjeyî ve binirxîne... Mijdarê Roja Têkoşîna li Dijî Tundiya li Jinan ji rojnameya fahîşe…’ pênase kiriye. Bi vî awayî jî tenê ne tundiya fizîkî Amed Tîgrîs / R.5 me re axivî û wiha got: “Hişmendiya serdest bi hezaran tundiya psikolojik jî lê ferz kiriye. Dema têkoşîna jinan salan in bi çewisandin û tepisandinê xwe li ser jinan rewa bilind dibe pergal jî dikeve pozîsyona parastinê û êrîşên kiriye û navê jinan ji dîrok, aborî, siyaset, civak û hwd. xwe yên li ser jinan zêde dike.”... Hevpeyvîna Bêrîvan Kayi / R.4 Dîroka hackeriyê û Wayîtîya hirê hackerên navdar in kes hackeran bi lehengên perperikan Hromantîk lê hin kes jî wan bi sextekariyê bi nav dikin. Ji îcadki‐ Hirê wayê bi nameyê Patria, Min- rina telefon û kompîteran heta erva ve Marîa Teresa estbî. Înan rê roja me, gelek hacker derketin û perperik yeno vatene. Nê perperikî bûyerên hackerî çêbûn. Hackerî, dinya de ca nêvedayî ke nêşîyî û carinan bi rûyê sextekariyê, cari‐ nêdîyî. Boya pêroyê dinya arê nan jî bi rûyê siyasî derketiye dayêne û dima ra vila kerdêne, bi no pêşberî me lê divê em ji bîr nekin hawa rengê tabîatî viraştêne. ku hacker û hackerî rastiyeke Rengînî her ca de bi firayîşê înan vi- roja me ya îroyîn e. Ew ê her tim razîyayêne. Nê wayî hem tam û hem hebe. Nivîskar Aldous Huxley zî rih dayêne tabîat. Gandaro tewr tekildarî mijara hacker wiha sivik ê dinya perperike ya, labelê dibêje: ‘’Hacker bi armancekê barê înan hende sivik nîyo. Perperike tevdigere, hem romantîk e hem bi xo nêfirenê û nêgêrenê, perperikî zalim e. Hacker dikare bibe çimê dinya yê. Her çiqas çîmê înan şoreşger an jî belengazek.’’... her çî bivînê zî çîyê ke dîyî nêbenê Occo Mahabad / R.8 xelasîya înan. Coka ra emrê per- perikan kilm o. Sebebêk bîn ê kilm- bîyayîşê emrê înan zî oyo ke emrê xo bexşê tabîatî kenê. Senî ke merdim tewrê tabîatî bî, rengê Pîvana tabîatî bedelîya. Rengê pêroyê ren- gan şî û rengînî cayê xo da paradîgmaya nû bêrengînî... Av. Cemîle Turhalli / R.9 ikare were gotin ku nêçîrva‐ Dniya kûrbûyî Leviathanek we‐ lidand û ev Lev‐îathan bû sedema Çima Başûr Nexweşiya koronayê û 3 şerên mezin ên cîhanî û mirina bi milyonan mirovên ku rasterast tê cezakirin? hin tedbîrên trajîkomîk bi nêçîrvaniya kûrbûyî (kuştin, gu‐ lebarankirin) re têkildar in. Heta Li ser meseleya mûçe û têkiliyên di nav‐ Bi Kovîd‐19’ê ya salek berê ji tenduristiyê yê Tirkiriyeyê ku anarşîst, femînîst, sosyalîst, bera Bexda‐Hewlerê de em bi roj‐ Çînê belav bû û hemû cîhan heta niha 430 hezar kes bi ko‐ komunîst, demokrat û hwd yên namgerê başûrî Rêbaz Hesen re xist bin bandora xwe, Rêxis‐ ronayê ketine û 11 hezar û îro li cîhanê li ber xwe didin, pişt‐ axivîn. Hesen diyar kir ku PDK hemû tina Tenduristiyê ya Cîhanê 943 kesan jî jiyana xwe ji dest giriyê nedin çalakiyên mafdar ên neft radestî Tirkiyeyê kiriye û ne haya Mirovê herî temendirêj mir (WHO) wek pandemiyê ragi‐ dane. Endamê konseya Yeki‐ vejeteryan û veganan dê hilbe‐ partiyên di parlamentoyê jê heye ne hand. Li gorî rêjeyên herî dawî tiya Bijîşkên Tirk (TTB) Dr. rîna desthilatdariyê û şer bido‐ jî ya gel. Rêbaz Hesen destnîşan kir Mirovê herî temendirêj ê cîhanê, kurdê bi navê yên hatine parvekirin niha li Halîs Yerlîkaya da zanîn ku ev min. Ji hêla zanyaran ve hatiye ku PDK ne li ser navê hikûmeta he‐ Ehmed Sofî yê ji bajarê Seqizê yê rojhilatê Kurdis‐ ser rûyê cîhanê nêzî 56 milyon daneyên pêkatiyan ji rastiyê destnîşankirin ku yekem çavka‐ rêmê, li ser navê xwe ev peymana tanê, di 138 saliya xwe de jiyana xwe ji dest da. û 245 hezar kes bi koronayê dûr in û wiha got: “Tedbîrên niya xwarinê ya mirovên prîmîtîve 50 salan bi Tirkiyeyê re îmze kiriye. Kane Tanaka ya Japon ku weke mirova herî ketine û nêzî milyonek û 350 tên girtin kêm in. Ji bo vê (seretayî) berhevkarî ye. Hesene got ku beşeke başûrê Kur‐ temendirêj a mirovahiyê tê nasîn, di 117 saliya xwe hezar kesan jî jiyana xwe ji yekê jî em wek saziyên sivîl Serhad Kaya / R.12 distanê radestî Tirkiyeyê kirine.R.6 de jiyana xwe ji dest dabû... R.3 dest dane. Li gorî serokwezîrê bifikar in”... R.6 rupel 2++.qxp_Layout 1 20.11.2020 18:08 Page 1

23-29 Mijdar 2020 xwebûn Jin 2 Li dijî dîktatoriyê berxwedana sê ‘Perperik’an

Navenda Nûçeyan hatin girtin lê tevî vê yekê jî dest ji têkoşîna xwe ya azadiyê bernedan. Êdî hatibû wê astê ku dîktator Tru‐ Her sal 25’ê Mijdarê wek Roja Têkoşîna jîllo digot ‘Pirsgirêka herî mezin a li Dijî Tundiya li Jinan ji aliyê jinan ve, li welat dêr û Xwişkên Mîrabel in’. her dera cîhanê bi çalakiyên cur bi cur tê pêşwazîkirin. Ev dîrok jî wekî gelek dî‐ Qetilkirina sê xwişkan rokan ji aliyê jinan ve xwedî cihekî girîng Piştî vê axaftina Trujîllo, di 25’ê e. Ev roj, hem roja qetilkirina sê jinên Mijdara 1960’an de Xwişkên Mîrabel berxwedêr Maria Teresa Mirabal, Mi‐ dema ji hevdîtina hevjînê xwe vedi‐ nerva Argentina Mîrabal û Patria Mer‐ geriyan, wesayîta wan ji hêla hêzên cedes Mîrabal e û hem jî roja serkeftina dîktator ve hat sekinandin. Her sê têkoşîna van her sê jinên berxwedêr e. jinên berxweder ji wesayîtên xwe Sê xwişkên berxwedêr ku di dîrokê hatin peyakirin û rastî tecawiza hêzên de bi navê Xwişkên Mîrabal tên zanîn, dîktator hatin û piştre jî bi hovane bi têkoşîn û pêşengiya xwe û her wiha bi dayîna canê xwe dawî li dîktatoriyê hatin qetilkirin. Hêzên dîktator ji bo anîn ku bi dehan salan li welatê wan ev her sê jinên berxwedêr, ne ji ali‐ serdest bû. yên wan wekî di qezaya trafîkê de ji‐ yana xwe ji dest dane bidin nîşandan, Komara Domînîkê Xwişkên Mîrabal dîsa siwarê wesayîta Welatê Xwişkên Mîrabalê Komara wan dikin û wesayîtê ji zinar diavêjin. Domînîkê, nêzî 31 salan ji aliyê dîktator Salek piştî qetilkirina jinên berx‐ Rafel Trujîllo ku bi darbeyeke leşkerî wedêr tevgera gel ku tu carî bawer dest danîbû ser welêt, hat birêvebirin. nekirin her sê xwişk di encama qe‐ Ji Trujîllo re ‘Şef’ dihat gotin û navên zaya trafîkê de jiyana xwe ji dest bajar, çiya û hema bêje her tiştî li gorî dane, dawî li dîktatoriya Trujîlloyê Biryardariya hişmendiya xwe guherandin. Kesên li anîn. Roja ku sê Xwişkên Mîrabal dijî vî dîktatorî muxalefet dikirin, an di‐ hatin qetilkirin, di heman demê de Xwişkên Mîrabal hatin kuştin an jî dihatin girtin, wendaki‐ bû roja serhildana li dijî dîktatoriyê û rin. Trujîlloyê ji kuştina 50 hezar kesan di Komara Domînîkê de bû rojeke Ev gotinên Xwişkên Mîrabal ên li berpirsyar e, hemû raperînên li dijî xwe dîrokî. dîrokê hatin nivîsîn û ji jinan re bûn bi qetlîman tepisandin. Gelê tehemulî Di sala 1981’î de, Komxebata mîrate, biryardariya wan a azadiyê dîktatoriya wî nedikir vê carê dest bi rê‐ Jinan a Amerîkaya Latînî li Kolombi‐ nîşan didin: xistinên veşarî kir. Ji van rêxistinan yek jî yayê hatin lidarxistin û di vê komxe‐ ‐Dibe tiştê herî nêzî me mirin Xwişkên Mîrabel e, ya bi navê ‘Tevgera batê de 25’ê Mijdarê roja qetilkirina be lê ev min natirsîne, em ê ji bo Clandestine (Perperik)’ e. her sê xwişkan wek Roja Têkoşîna Li her tişta mafdar têbikoşin. (Maria Ev her sê xwişk, bi hevjînên xwe re li Dijî Tundiya li Jinan hat aragihandin. Teresa Mîrabal) dijî dîktatoriya li welatê xwe bi awayekî Neteweyên Yekbûyî (NY) jî di sala ‐Ji ber welatê me tije êş e, ki‐ veşarî gel bi rêxistin dikirin. Ev pêşengî, 1999’an de, 25’ê Mijdarê wek Roja rina hinek tiştan kêfxweşî ye. rêxistinkirina gel a ji aliyê her sê xwiş‐ Têkoşîna li Dijî Tundiya li Jinan a Nav‐ Mirov nikarin destê xwe bidin ser kan ve û têkoşîna wan a li dijî dîktato‐ neteweyî qebûl kir. hev û rûnin. (Minerva Argentina riyê her diçû mezin dibû û ev yek jî bû Mîrabal) sedama ku ji hêla Trujîllo ve wek ‘tero‐ Perperik jinên cîhanê roja qetilkirina her sê jinên bibin yek. Jinên Kurdistanê jî bi taybetî ‐Em ê destûr nedin ku zarokên rîst’ bên îlankirin. Xwişkên Mîrabel bi Nasnavê yek ji Xwişkên Mîrabel Per‐ berxwedêr dadikevin qadan û li dijî tun‐ jinên bakurê Kurdistanê bi dirûşma ‘Em me di vê pergalê de ku ji rê derke‐ gotinên ‘xayinên welat in’, ‘dê zirarê perik bû. Ji wê rojê şûn de ji bo her sê diyê dengê xwe bilind dikin. xwe diparêzên’ ku çend meh berê Tev‐ tiye bijîn. Em neçar in li dijî vê per‐ bidin wekhevî û yekitiya welat’ gelek xwişkan ‘Perperik’ hat gotin. Her sal Îsal jî dê hemû jinên cîhanê dakevin gera Jinên Azad (TJA) li dijî her cure galê têbikoşin. Ez li ser navê xwe caran tên girtin û îşkencekirin. Heta roja 25’ê Mijdarê sê ‘Perperik’ ji aliyê qadan; dê hem Xwişkên Mîrabal bi bîr tundî, tecrîd, qeyûm û hwd. dabû dest‐ amade me ku her tiştî bikim. hemû mal û milkên wan ji destê wan jinên cîhanê ve tên bibîranîn. Her sal bînin û hem jî li dijî her cure tundiyê pêkirin, 25’ê Mijdarê pêşwazî bikin. (Patria Mercedes Mîrabal)

Zehra Mohammedzadeh Di baweriya yarî de jin3

Jin xwedî rol, deng û reng bûn meta Baba Serheng. Di hêla bawerî û cîhana ma‐ Cem ji bo rastan tê lidarxistin yayê û di nîvê sedsala pêncan a hîcrî de jiyana xwe Di belgeyek dîrokî de ku ji dema Behlûl maye newî de xwe kûr dike, di serî de ji jinan, ji civakê Başî kirin pir hêsan e ji dest dide. Gora wê deh kîlometre li başûrê‐roja‐ û di sedsala 19’an de li gundê Şehrezor (Hizar re pêşengî dike. Û tevgereke ku herkes bi awayekî dikare vayê Xorem Abadê (Newala Bûwas) ye. Mîred) ê ser bi bajarê Silêmaniyê ve hatiye bi‐ Daye Tewrîz yek ji jinên kurd ên helbestvan başiyê bike destxistin, çar beytên helbesta bi zimanê peh‐ ên ewil e. Ev jina kurd a hewramî, yek ji wan Cem dilan ronî dike Çend rêzikên wê wiha ne; lewî hatiye nivîsînhebûye û wiha ye: jinan e ku cara yekem helbestên wê di pirtûka Û ronî jî hêvî bi mirovan dide Mestem çe bade roy eleste to Perestgehên agir hilweşiyan, agir hatin te‐ Serencam de hatine nivîsîn ku zêdetir wek du Wesen yek mî ce dest to fandin, mezin û navdaran xwe weşartin, tazyan beytan hatiye destgirtin û nivîsîn. Li gor agahi‐ Her wekî me di rêzikên jor de dît û em ê niha ayîn zîlem doşenen çûn mî Îran bi axê re wêran kir; hemû gund heya Şehre‐ yên heyî, tê gotin ku mala vê jina mezin wek di‐ di çend rêzikên jêr de jî bibînin, Daye Tewrîz bi Co bon bînim mî pereste to zorê wêran kirin, jin û keç bi darê zorê revandin bistan û cihekî pîroz dihat bikaranîn. Gelek jin û rola pêşengî û belavkirina vê baweriya pîroz û kirin kole; mêrên azad di nav xwîna xwe de gêr zilamên yarî ji zanebûn û agahiyên vê jina mezin rabûye. Meqseda Celale Xanim a bi van çend rêzikan, bûn, rêbaz û rêûresma yarî bêkes ma, Ahûra‐ sûd vergirtine. Her wiha bi tenbûrê, du beytên eşqa ji heqîqet û bedewî û rûmeta xawenkar e mazda ji kesî hez nekir. vê helbestvana mezin ezber dikirin û bi hev re Ey yaran bila dilê we ronî be ku bi xwezayî hêjayê pirsîn û hezkirinê ye. Bêguman ji ber ku Şehrezor wek navenda dixwendin. Bi lez û bez dilê xwe ronî bikin Di pirtûka Siyed Mohemmed Hoseynî de ha‐ kurdên yarsan û cihê baweriya wan tê dîtin, gi‐ Tê gotin ku ev jina hêja ji ber evîna xwe ya Bibin şopdarê yarî ku baweriya yarî xwedî tiye gotin ku Şah Xoşîn der barê Xatûn Celale de rîng e. Jixwe ji derveyê serdema Behlûl, serde‐ rêya heq û hewldana xwe ya di vê rêyê de, tê şe‐ rêya ronahî û xweşik e wiha gotiye; mên Şah Fezl, Baba Serheng, Şah Xuşîn, Baba hîdxistin. Ji bo wê jî vê wek şehîda jin a yarsanî Bi vê dilsoziya xwe ji bo pêşeroja xwe zirhek Navê diya min Celale ye, bi nasnav rengîn. Ji Bûzork, Baba Hendo, Baba Naos, dema Ber‐ di dîroka kurdên yarsan de her tim bê bîranîn. neyê şikênandin çêbikin. bo ku ez bizanibim navê min Xoşîn e, ez ji jêr ber zencê û Siltan Sehak… bi jor ve û ji cil derbasî cilekî din bûm. Her Di her yek ji van deman de mirov rastî nav û Çend rêzikên wê wiha ne; Helbet wek me di nîvîsa ewil de jî navê wan kesê/a ku min binase, wê kîna di hundirê wî/wê rola hin jinan tê; jin di vê baweriyê de xwedî ci‐ Cem pî rasanen rêz kiribû, gelek jinên bi nav û deng hene ku di de pak û berteref bibe. hekî girîng bûne. Cem pî rasanen ola yarî de bi rola pêşengiyê rabûne. Belkî em ni‐ Bêguman dîroka yarsanan xwedî dewlemen‐ Yek ji wan jinan jî daye Tewrîz e ku di dema Yaran, yaweran, cem pî rasinen karibin der barê hemûyan de bi berfirehî û dirêj diyek mezin a bi her alî ye ku mirov çendî qalê Baba Serheng de, di sedsala 4’an a hîcrî de ji‐ Her kes nîyokî kerû asanen dirêj behs bikin lê em ê di nivîsên pêş de teqez li bike jî kêm dimîne. Min bi van sê rêzenivîsan yaye. Ev jina leheng li warê Hewremanê hatiye Cem bî roşenî zîl xasanin ser her yek ji wan bisekinin. hewl da kêm be jî balê bikişînim ser van şêrejinan dinyayê û ji ber vê çendê ye ku jê re Daye Tew‐ Ez dixwazim bi çend gotinan be jî balê bikişî‐ û bandora wan a li ser civakê bidim xuyakirin. rîzî Horamî tê gotin. Ev jina mezin, dikeve pey Cema yarî, cem a rasan û rastiya nim ser Celale Xanima Loristanî: Mama Celale yek dengê enderûn, li pey cîhana manewî û dixwaze bawermendan e, ji jinên bi nav û deng a baweriya yarî ye. Tê gotin Çavkanî: Lêkolîn û belgeyên komkirî yên xwe di vê deryayê de bişo. Ji ber wê jî diçe xiz‐ Ey yaran û ey yaweran ku ew di sala 387’an a hîcrî de, li Loristanê tê din‐ Seyed Mohemmed Hoseynî rupel 3+.qxp_Layout 1 20.11.2020 18:39 Page 1

xwebûn 23-29 Mijdar 2020 3 Nûçe

Zeytûnên Efrînê Reforma darazê bi tên talankirin Beriya ku Efrîn were dagirkirin li bajar 18 milyon darên zeytûnê hebûn lê belê piştî dagirkirinê dewleta tirk bi sed hezaran dar birîn yan jî şewitandin. Yên mayî jî ji aliyê dagirkeran ve hatin deste‐ bêhiqûqiyê dest pê kir serkirin. Zeytûnên ku hatine deste‐ serkirin li bazarên bakurê Kurdistanê û Tirkiyeyê tên firotin. Her wiha Tirkiye Piştî ku hikûmetê ragihand zeyta ku desteser kiriye di bazara ku dê reforma darazê pêk navneteweyî de difroşe. Şîrketeke bi bînin li ser hev biryarên navê 'Kerîm Kurdî' ya li Efrînê bi îstîxbarata tirk re dixebite û zeyta bajêr bêhiquqiyê hatin dayîn. dişîne Tirkiyeyê. EFRÎN Kujerên Kemal Kurkut beraet kirin, parêzer jî di nav de bi dehan kes hatin binçavkirin Navenda Nûçeyan Der barê rojnamegeran de doz hat vekirin Li Tirkiyeyê kengî desthilatdar behsa hiqûq û edaletê bikin herî zêde wê Li Mêrdînê ji ber şermezarkirina demê bêedaletî û bêhiqûqî pêk tên. Hi‐ tayînkirina qeyûm 5 rojnameger jî di kûmeta AKP’ê ragihand ku dê di mijara nav de bi giştî li 8 kesan doz hat hiqûqê de reforman bikin û gavên vekirin. Nûçegihanên Ajansa mezin biavêjin. Wezîrê dadê jî ragihand Mezopotamyayê Ahmet Kanbal û ku ger qiyamet jî rabe dê edalet û hi‐ Mehmet Şah Orûç, nûçegihana Jin‐ qûqê pêk bînin. Newsê Rojda Aydin, rojnameger Piştî van daxuyaniyan daraza tirk li Halîme Parlak û Nûrcan Yalçin ku ser hev biryarên bêhiqûqiyê dan. Der‐ dîmen û wêneyên tundiya polîsan di‐ heqê gelek siyasetmedar û rojnamege‐ girtin, hatibûn binçavkirin. Her wiha ran de ceza hat birîn û her roj doz li Mehmet Ete, Hamza Ete û Mehmet wan tên vekirin. Herî dawî daraza tirk Selîm Şîmdî jî hatibûn binçavkirin. der barê polîsên ku xwendekarê zanîn‐ hikûmet û daraz kujeran diparêzin û lawê min kuştin. Heke sûcekî wî hebe, mezin kir. Çawa çê dibe gêncek 22 salî Kesên binçavkirî piştî hefteyekê hati‐ gehê Kemal Kurkut li pêş çavên hemû piştre kujer terfî dibin û kujeran tayînî wî binçav bikin û bigirin. Çavê we kor yê bêsûc dikujin û qatil jî ceza nakin.” bûn berdan. Par biryara neşopandinê cîhanê di Newroza Amedê de qetil kiri‐ karên bilidtir dikin. bibe, ma hûn nabînin? Çima hûn gule hatibû dayîn lê vê carê jî bi îdiaya “Li bûn de biryara beraetê da. Rojnameger berdidinê. Kor bibin.” Dê şopdarên dozê bin dijî qanûnê bê çek beşdarî civîn û Abdurrahman Gok di kêliya qetilkirina Ev edaleteke çawa ye? Dayikê destnîşan kir ku biryareke Parêzerê malbata Kemal Kurkut, meşê bûne û tevî hişyarkirinê jî belav Kurkutê ciwan de wêneyên bûyerê ki‐ Ajansa Mezopotamyayê têkildarî wiha didin ku rê li ber polîsan vedikin Reyhan Yalçindag der barê biryara be‐ nebûne” îdianame hat amade kirin. şanibûn lê li gel van belgeyên dîrokî jî mijarê bi dayika Kemal Kurkut, Sîcan ku karibin gelek ciwanan bikujin û wiha raetê ya polîsê kujer de wiha got: “Bi vê MÊRDÎN daraza tirk polîsên kujer parastin û ji bo Kurkut re axivî û dayikê li hemberî bêhi‐ axivî: “Çima li gor dilê xwe û ji kêfî gên‐ biryarê jî careke din nîşan dan ku wêre‐ wan biryara beraetê da. Polîsên ku ci‐ qûqiyê wiha bertek nîşan da: “Çima can qetil dikin? Heke wisa dewam bike kiyê didin kujerên kuştinên ji niha şûn wanê 22 salî Kemal Kurkut qetil kirin edalet tune ye? Ev edaleteke çawa ye, wê ev kuştin ne ya ne ya dawî be.” Da‐ ve pêk werin. Heta em nebêjin qediya rojekê jî nehatin girtin. Jixwe heman kesekî ku ciwanekî dikuje serbest tê yikê xwest ew tenê neyên hiştin û wiha dê ev dosya neyê girtin. Heta ev kujer tişt bi salan e li Kurdistanê dubare berdan? Em ê qet û qet vê biryara dad‐ got: “Berxikê min sêwî bû. Min wî û za‐ werin cezakirin wê têkoşîna me bi‐ Nivîskarê kurd Nezîr dibin. Polîs û leşker sîvîlan qetil dikin, gehê qebûl nekin. Bêsûc û bêguneh rokên xwe yên din di nav feqîriyê de dome.” Çakan hat girtin

Endamê PEN'a Kurd û rêveberê Kome‐ leya Wêjekarên Kurd nivîskar Nezîr Çakan, di 12'yê mijdarê de li navçeya Gelek parêzer hatin binçavkirin Erxeniyê ya Amedê di çarçoveya "lêpirsîna Kobanê" de hatibû Serdozgeriya Komarê ya Amedê, li yonê Leyla Ayaz, endamê Konseya berê Abdulkadîr Dogan, rêveberê binçavkirin. Ji ber dosyaya lêpirsînê ku dijî Kongreya Civaka Demokratîk Navendî ya TTB’ê yê berê Şehmus HDP'a Çinarê yê berê Feyzî Demîrki‐ Dozgeriya Enqereyê dabû destpêkirin, (KCD) lêpirsînek nû da destpêkirin. Gokalp, endamê DÎVES’ê Suleyman ran, rêvebera HDP'a Peyasê Aygul polîsan di 13'yê mijdarê de Çakan Di çarçoveya vê lêpirsînê de gelek Okur, endamê Meclisa Şaredariya Alagunduz, endama HDP'ê Surbiye biribû Enqereyê. Çakan, di 16'ê mij‐ parêzer, nûner û endamên rêxisti‐ Rezanê Panayir Çelîk, rêveberê Tekgoz û Mele Haci Kaday, Ayşe Ay, darê de ji aliyê Dadgeha Cezaya Sûlhê Mirovê herî temendirêj nên civakî yên sivîl hatin binçavki‐ HDP’ê yê Amedê yê berê Îlhamî Teyfîk Karahan, Serhat Aktan, Edîp ya 5'emîn a Enqereyê ve hat girtin û wî rin. Li gorî agahiyên hatin Yurek, endamê SES’ê yê hatibû îxraç‐ Yîgît." şandin Girtîgeha Sîncanê ya Enqereyê Ehmed Sofî mir bidestxistin dozgeriyê der barê 101 kirin Ûmît Çetîner, endamê HABER‐ Baroya Amedê bertek nîşanî bin‐ ya Tîpa L a Hejmara 3'yan. AMED kesî de biryara binçavkirinê derxis‐ SEN’ê Mehmet Kaçar, Plangerê Bajêr çavkirinên li Amedê ku piraniya wan Mirovê herî temendirêj ê cîhanê kurdê bi tiye. Di vê çarçoveyê de li Amed, Haknaz Sadak û Edîtora Jinnewsê parêzer in da û wiha got: “Reforma navê Ehmed Sofî yê ji bajarê Seqiza Rojhi‐ Şirnex û Semsûrê polîsan bi ser Roza Metîna, mamosteyê MED‐ darazê, bi binçavkirina parêzer û latê Kurdistanê, di 138 saliya xwe de çû gelek malan de girt. DER’ê Salîh Ongun, rêvebera HDP'a nûnerên rêxistina sivîl dest pê kir.” ser dilovaniya xwe. Di serdegirtina malan de heta Sûrê ya berê Nîmet Kizgin, nivîskar Berdevka HDP’ê Ebrû Gunay Îranê 2 kolberên Ajansa Fermî ya Îranê (ÎRNA) kopiya niha 19 jê parêzer bi dehan kes ha‐ Mehmet Saît Arzû, Endamê Meclisa bertek nîşanî operasyona binçavki‐ mînakek qeyda nifûsê ya Sofî û nas‐ tine binçavkirin. Kesên hatine binçav‐ HDP'ê Eşref Mamedoglû, rêveberê rinê da û wiha got: “Ev operasyona din qetil kirin nameya wî weşand. Li gorî her du bel‐ kirin birin Miduriyeta Polîsan a HDP'a Yenîşehîrê yê berê Şaban piştî daxuyaniya reformê ya desthi‐ geyan, Sofî di sedsala 19'an de ji dayik Êrîşên hêzên rejîma Îranê yên li ser kol‐ Amedê. Li gor agahiyên heta niha em Turan, Hevseroka HDP'a Çinarê yê latdariyê pir manîdar e.”AMED bûye. Bi gotineke din Sofî di 28'ê sibata beran didomin. Hema bêje rojane kol‐ hînbûne navên kesên hatine binçav‐ 1882'yan de ji dayik bûye. Kurdên ji Ro‐ ber ji aliyê rejîma Îranê ve tên kuştin. kirin wiha ne: “Hevserokê Giştî yê jhilat bi temendirêjiya xwe tên nasîn ku Li gorî nûçeya Komeleya Mafê Komeleya Hiqûqzanên Ji Bo Azadiyê gelek ji wan digihêjin 100 saliyê. Mirovan a Kurdistanê, hêzên pasdaran (OHD) parêzer Bunyamîn Şeker, pa‐ Kane Tanaka ya Japon ku weke li herêma Şino ya bi ser Ûrmiyeyê ve rêzerên din Abdulkadîr Guleç, Eshat mirova herî temendirêj a cîhanê dihat êrîşî komek kolber kirine. Di encama Aktaç, Serdar Talay, Îmran Gokdere, nasîn, di 117 saliya xwe de jiyana xwe ji êrîşê de kolberê bi navê Hakan Mi‐ Diyar Çetedîr, Serdar Ozer, Ferîde dest da. Rekora temendirêj a cîhanê jî ji hemed Zade yê xelkê gundê Kirîkan Laçîn, Gevriye Atli, Resûl Tamûr, Ce‐ Jeanne Calment a Fransayê re hatibû Selmas û kolberê bi navê Wesîm Fer‐ mîle Tûrhalli Balsak, Ahmet Kalpak, dayîn ku di 122 saliya xwe de jiyana xwe ji dîn Zade yê xelkê gundê Pirdawê ya Devrîm Bariş Baran, Neşet Gîrasûn, dest dabû. Şino hatine kuştin. Tê gotin hîn jî‐ ce Sedat Aydîn, Şîvan Cemîl Ozen, Se‐ Ehmed Sofî yê ji rojhilatê Kurdistanê, nazeyê kolberan radestî malbatan ne‐ rokê Şaxa ÎHD’ê ya Samsûrê Prz. Bu‐ ji mirovên herî temendirêj ên cîhanê hatiye kirin. Li gorî daneyên rêxistinên lent Temel, Mahsum Bati, rêveberê gelekî mezintir bû. mafê mirovan, tenê di meha mijdara Federasyona Komeleyên Hiqûq û Piş‐ Li gorî agahiyên ku di Press TV de 2020’an de 6 kolber ji aliyê hêzên re‐ hatin dayîn, Sofî ne nexweş bû. Sofiyê ku tevaniyê ya Malbatên Girtî û Hikumx‐ jîma Îranê ve hatine kuştin û 5 jî birîn‐ zarokên wî bi xwe tune bûn, çar zarok jî waran a Medê (MED TUHAD‐FED) dar bûne. ÛRMIYE kiribûn zarok ji xwe re. SEQIZ Diyar Dîlek Ozer û endama federas‐ rupel 4+.qxp_Layout 1 20.11.2020 18:06 Page 1

23-29 Mijdar 2020 xwebûn Hevpeyvîn 4

TUNDIYA LI JINAN PANDEMIYA ESASÎ YE Divê têkoşîn were radîkalîzekirin

Bêrîvan Kayi anserê cîhanê pirsgirêk heye. Niha lazim e di navbera xebatên têkoşîna hiqûqî û zihnî de hevsengiyek hebe. Hişmendiya serdest bi hezaran salan in, Bêyî ku zihniyeta civakê were guhertin, bi çewisandin û tepisandinê xwe li ser tenê bi rêya qanûnan mirov nikare jinan rewa kiriye û navê jinan ji dîrok, pirsgirêkan çareser bike. Ji bo vê jî aborî, siyaset, civak û hwd. biriye; jin dema em li rewşa Ewropayê yan jî ro‐ tenê wek ‘kebaniya malê, dayik, xwişk, javayê cîhanê binêrin, helbet di vir de dergistî, fahîşe…’ pênase kiriye. Bi vî destkeftiyên tevgerên jinan hene lê awayî jî tenê ne tundiya fizîkî tundiya heke em wek encam lê binêrin jî qirki‐ psikolojik jî lê ferz kiriye. Rojnameger û rina jinan, tundiya li jinan li welatên ro‐ siyasetmedar Meral Çîçek bi boneya java jî berdewam e û qet jî ne kêm e! Ji 25’ê Mijdarê Roja Têkoşîna li Dijî kuştina jinan bigirin heta tundiya fizîkî, Tundiya li Jinan, ji rojnameya me re tacîz û tecawizê, dîsa dema em wek axivî û behsa tundiya dîrokî ya li jinan û tundiya daîmî lê binêrin dê xuya bibe têkoşîna jinan kir. ku hê jî pirsgirêkeke pir mezin e. Bi tay‐ betî di dema koronayê de xuya bû ku Tu dikarî qala girîngiya roja 25'ê ev zihniyeta zilam ku tundiyê her roj ji Mijdara 1960’an û têkoşîna Xwişkên nû ve ava dike, pir zêde nehatiye Mîrabelê bikî? guhertin. Ev yek bi awayekî vekirî li Ev yek pir girîng e ji bo mirov hemû welatan xuya bû. Ji bo vê jî pir bizane û ji bîr neke ku Xwişkên Mîrabel girîng e ku mirov li dijî çavkaniya 60 sal berê di têkoşîna li hemberî re‐ tundiyê têkoşîn bide meşandin. Helbet jîmeke dîktatorekî de hatin kuştin. pêşketin hene, deskeftiyên jinan hene, Li dijî tesîrên lîberalîzmê, pêdiviya me bi radîkalbûna têkoşîna jinan heye, ji ber ku Lazim e her tim pêwendiyek di navbera bes hejmarên tundiya li jinan û hej‐ 25’ê Mijdarê û faşîzmê de were marên kuştinên jinan nîşan didin ku hê lîberalîzmê pasîfîzekirina berxwedana jinan ji xwe re kiriye armanc. Di roja me ya îro çêkirin; 60 sal berê jî wisa bû û di roja rêyeke dûr û dirêj li pêşiya me heye. de tişta hewce ev e ku em têkoşîna xwe radîkalîze bikin me ya îro de jî wisa ye. Tê zanîn ku faşîzm rejîmeke li dijî jinan e. Di pratîk Di serî de Rojhilata Navîn li hemû û hişmendiya xwe de jî dijminatiya li cîhanê nêzîkatiyên baviksalariyê asteng bike, ji ber vê yekê êrîşên li medenî de kirin. Ji bo ku wek hemwe‐ yekê jî şoreşa Rojava ye. Helbet hin hember jinan ava dike û em dikarin hema bêje di her qadê de her diçe ser jin û civakê zêde dike. latî bên qebûlkirin, bibin xwediyê pêşketinên paralel ên wek Amerîkaya bêjin ku sîstemeke li dij hemû nirxên zêdetir dibe. Girêdayî vê yekê mafên siyasî û medenî hewl dan. Ji Latîn jî hene. Pergala hevsrokatiyê êdî jinan e. Li dijî azadî, demokrasî, pir‐ zanebûn û berxwedana jinan jî zêde Te di nivîseke xwe de tundiya li sedsala 20’emîn bi şûn de, êdî jin bi ji aliyê gelek welatan ve tê hem‐ rengînî, aştî, aramî, jiyaneke dibe. Sedemên vê yekê çi ne? jinan wekî ‘diyardeyeke gerdûnî’ xwe rojevên xwe diyar kirin. Em dikarin bêzkirin. Piştî jinên kurd li Swîsreyê demokratîk û azad e. Bi kurtasî em Ez di vê nêrînê de me ku di navbera pênase kiriye. Tu dikarî hinek qala bibêjin ku jin heta dawiya sedsala partiyek derbasî pergala hevserokatiyê dikarin bêjin li dijî jinan faşîzma herî tundiya li jinan û têkoşîna li hemberî vê mijarê bikî, tundî çima di‐ 20’emîn bi pêş ketin. Niha di qonaxa bû. Em êdî di vê qadê de li cîhanê xurt pêk tê. Ji bo vê yekê jî hişmendiya baviksalar de têkiliyek yardiyeke gerdûnî ye? 21’emîn de em di çarçoveya pêşketinên cidî dibînin. Di bîrbirî û hiş‐ pêwendiya di navbera dîroka 25’ê heye. Mesela dema têkoşîna jinan Tundiya li jinan bi gotineke din navneteweyî de li têkoşîna jinan mendiya heyî de, jin dema rastî tacîz û Mijdara 1960 û ya 2020’an de jî bilind dibe, pergal jî dikeve pozîsyona rasterast pergala gerdûnî ye, yanî per‐ binêrin, destkeftiyên girîng hene. Niha tecawizê dihatin bêdeng diman û ji ber girîng e û hewce ye em vê têkoşîna parastinê û êrîşên xwe yên li jinan zêde gala baviksalar û kapîtalîst a kurewî tişta ku pergala baviksalar bi zanebûn nêzîkatiyên ‘mexdûr sûcdar e’ jinan a li dijî faşîzmê ku ji wê rojê dike lê helbet li hember van êrîşên zil‐ xwe herî zêde li ser tundiya li hemberî ava kiriye ev e; krîmînalîzekirina mafê nikaribûn dengê xwe derînin. Ji bo heta roja me ya îro tê bi bîr bînin. amperest jin hîn zêdetir xwedî li jinê ava dikin. Di hin mijaran de xwe bi parastina jin û gelan e. Bi taybetî krîmînalîzekirina vê hişmendiyê têkoşîna azadiyê derdikevin û wê hem‐ şiklekî veşarî îfade dike lê bi tundiyê netewe‐ dewletê ji bo dikaribe desthi‐ gelek têkoşîn hat dayîn. Di salên Di sala 1999’an de ji aliyê bêz dikin. Helbet bila ev neyê wê rûyê vê pergalê derdikeve holê. Ji ber latdariya xwe li me ferz bike, têkoşîn û dawî de em dibînin ku jinan ev hiş‐ Neteweyên Yekbûyî ve ji bo balk‐ wateyê ku ez tundiya hişmendiya vê jî pergaleke gerdûnî ye. Niha li ser‐ berxwedana jinan krîmînalîze kirin. mendiya baviksalariyê îfşa kir. Li işandina tundiya li jinan 25’ê Mij‐ baviksalar normal dibinim an jî wek anserê cîhanê cihekî ku pergala Tundiya li jinan rewa kirin û piştre gelek welatan ji bo vê yekê li ber darê wek Roja Têkoşîna li Dijî rewa bi dest digirim! Ji ber ku hiş‐ tundiyê yan jî ya kapîtalîst xwe negi‐ heman tiştî li ser civakê kirin. Ji ber vê xwe dan û hê jî didin. Jin xwedî Tundiya li Jinan a Navneteweyî hat mendiya tundiyê ew hişmendiyeke ku handiyê tune ye! Ji bilî hin deverên di 10 salên dawî de hişmendiya mîsyoneke dîrokî ne û em dikarin ragihandin. Li Ewropa û gelem‐ di dîrokê de tim hatiye parastin û heta wek girav û kabîleyên li nav daristanan xweparastinê li nav jinên cîhanê bi pêş bêjin sedsala 21’emîn di destê jinan periya cîhanê gelo pêşiya tundiya li roja me ya îro jî hebûna xwe li ser pergala baviksalarî li her deverê xwe ket. Jinên kurd di mijara xweparastinê de ye. Di roja me ya îro de tundiya li jinan çi qas hatiye girtin? kolekirina jinan û înkarkirina mafê ferz kiriye û hişmendiya tundiyê li her de roleke girîng lîst. jinan, pandemiya esasî ye û hewc‐ Pêwîst e em li tundiya li jinan her jinan bi zextan ava kiriye. Em dizanin deverê heye. Niha em nikarin bêjin ev eye em wisa lê binêrin. Li gorî vê tim bi aliyên wê yên siyasî, civakî, aborî ku ev sîstem ji gelek aliyan ve di nav pirsgirêka welatekî ye û tundî li hin de‐ Gelo li hemberî hişmendiya rastiyê jî divê jin stratejiya têkoşîna heta çandî jî binêrin. Ji ber vê jî li gor nakokiyan de ye lê belê dema em li verên cîhanê kêm‐zêde tê kirin. Yanî di serdest rê û rêbazên xweparastinê hevbeş saz bikin. mercan tundiya li jinan carinan zêde nakokiyên esasî binêrin di navbera per‐ roja me ya îro de her cureyê tundiya li çi ne? dibe carinan jî kêm dibe. Em di vê mi‐ gal û lêgerîna azadiya jinan û hebûna jinan rastiyeke gerdûnî îfade dike. Li gor min rê û rêbazên li hemberî Herî dawî tişteke ku tu lê zêde jarê de nikarin qala pêşketineke jinan de ye. Yanî ne mimkûn e di xweparastina li dijî hişmendiya serdest bikî hebe, kerem bike? rasterast bikin. Wekî rêyeke zîqzaqî ye navbera her du aliyan de aştiyek hebe. Niha di sedsala 21’emîn de li her rêxistinbûn e. Ji ber ku baweriya min bi Di roja me de, em dibînin ku li gorî rastiya civakî û siyasî dimeşe. Encax jin bi pêşengiya xwe bikaribe vê derê cîhanê hem ji aliyê erênî hem çareseriya ferdî tune ye, encax jin hêza sîstema kapîtalîst xwe ji her demê Wek Ewropa û rojavayê cîhanê helbet sîstemê têk bibe. Ji ber vê yekê pergala jî ji aliyê neyînî ve têkoşîna jinan di xwe ya rêxistinî ava bikin. Wê hingê dê zêdetir bi rêxistin û êrîşên xwe bi rêk rojên wekî 25’ê Mijdarê encama zilamperest dixwaze qadên xwe yên di çi astê de ye? bikaribe rê li ber vê hişmendiyê bigirin û pêk kirine. Bi taybetî di dema pan‐ têkoşîneke hevbeş a jinên cîhanê ye. encama têkoşîna jinan hatine tengkirin Têkoşîna rêxistinî ya jinan pir kûr û û biguherînin. Divê jin bi rêxistinî demiyê de me ev tişt baştir dît ku di Hewldanek heye hem di nav careke din berfireh bike. Di destpêka dirêj nîn e. Rast e 5 hezar sal in jin li dijî têbikoşin, ev tune be mirov nikare li navbera pêşketinên li Polonya, Neteweyên Yekbûyî de hem jî bi giştî. Ji qonaxa sedsala 21’emîn de ev nakokî ji zihniyeta baviksalar li ber xwe dide lê hemberî vê hişmendiyê têbikoşe. Berî Fransa, Amerîka, Filîpîn û hwd. de ji bo vê yekê jî lazim e em van rojan wek ber ku zêdetir bûne wateya xwe ya îro bi merhaleya pergala modernîteya her tiştî her diçe jin rêxistiniyê qebûl hêla hişmendiya baviksalar ve para‐ têkoşîna hevbeş a jinên cîhanê bigirin dîrokî zêdetir nîşan dide. Di roja me kapîtalîst gihaşt asteke rêxistinî. Ger dikin. Teza jinek bi tena serê xwe leliyek heye. Ji ber vê, divê her yek ji dest. Niha ev têkoşîna ji aliyên NY’ê ve ya îro de ji ber ku ev nakokî zindî ye em wisa lê binêrin ev 200‐300 salên dikare xwe azad bike, biparêze filan û me bi qasî hişmendiya baviksalar hatî ragihandin çi qas têrker e, helbet firsend bo pêkanîna rizgariya jinê jî dawî jin zêdetir têkoşîna xwe di bêvan ev derewa pergala lîberalîzmê birêxistin be û bi awayekî rêk û pêk di vê mijarê de ne tenê li Ewropa li ser‐ zêde ye. Pergal jî dixwaze vê yekê çarçoveya qezenckirina mafên siyasî û ye. Encax jin birexistinî dikarin çare‐ vê têkoşînê bidomîne. seriyê peyda bike. Ez wisa difikirim. Her wiha li dijî tesîra lîberalîzmê pêdiviya me bi radîkalbûna têkoşîna Em dikarin bêjin berxwedana jinan heye. Ji ber ku lîberalîzmê Meral Çîçek kî ye? jinên kurd ji bo xweparastinê pasîfîzekirina berxwedana jinan ji xwe mînak e? re kiriye armanc. Îro tişta hewce ye Meral Çîçek di sala 1983’yan de li bajarê Koln ê Almanyayê hatiye dinê. Malbata Wek pozîsyoneke erênî tevlîbûna ev e ku em têkoşîna xwe radîkalîze Çîçek ji Meletiyê ye. Li Zanîngeha Frankfurtê beşa siyaset û sosyolojiyê xwendiye. jinan di nav pêvajoyên biryargirtinê de bikin. Di vê mijarê de jinên kurd Demeke dirêj li Ewropayê di nav xebatên jinan de cih girtiye û rojnameya Ozgur wek qada siyaset, civak, di aboriyê de pêşengiyê dikin û hêzê didin jinên Polîtîkayê jî di nav de di ragihandinê de kar kiriye. Di sala 2014’an de bi hevalên xwe cihgirtin û temsîliyata wê em dikarin cîhanê. A girîng ew e ku em hiş‐ re li başûrê Kurdistanê Rêxistina Peywendiya Jinên Kurd (Rê‐Kurd) ava kir û hê jî bêjin îro di asteke bilind de ye. Mînak mendiya baviksalar têk bibin û serokê vê rêxistinê ye. Her wiha Çîçek endama lijneya kovara Jineolojiyê ye. jinên kurd di vê mijarê de êdî her diçe têkoşîna jinan a konfederalîzma dibe xwedî roleke dîrokî; mînaka vê demokratîk bi pêş bixin. rupel 5++.qxp_Layout 1 20.11.2020 18:05 Page 1

xwebûn 23-29 Mijdar 2020 5 Wêje û Ziman

Li gorî rîwayetê mîrekî Herekolê hebûye. Keçeke gelek spehî ya mîr hebûye, Mîr naxwaze keça xwe bizewcîne lê mala wî ji xwazgîniyan xalî nabe, lewre Mîr şertekî giran datîne ber kesên keça wî dixwazin Hincê Amed Tîgrîs keça xwe bide wî’. bahoz û tofana şewatger li ber xwe berf digirt, bi ba û bager û bahozan, Evîndarê bibejn û bal, spehî û de‐ da, sax ma?” bi şape û aşûtan bêhn li mirovan da‐ Mem Avba laliya Hincê ciwanê bêkes, bê oxirki‐ Vegera xortê bêkes, hesabên mîr diçikand. Xumexuma li navser, li qelîş‐ rin, bêxwedî, bêyî ku li cil û bergê xwe serobino dike. Neçar dimîne ku sozê tek û qefên Herekolê dihat, ji dengê Çîrokên me yên klasîk yê pînekirî binêre, dikeve ser riya dayî pêk bîne; keça xwe ya dîtineke zebaniyên dojehê tirsnaktir bûn. evîna xwe ya bêmiraz! wê nedida bi dinyayekê, bide wî! Dengê agirê dojehê jî li ber vê xumî‐ û pedagojî Mîna ku bersiva, ‘gelo çima ji navsera Wê zivistanê hema bêje ne li bîra Çawa be soz û bextê mîr qewl û niyê ne titişt bû! Yên derketibûn ‐nav Di çanda civat û dewletên paşvemayî de çiyayan re dibêjin warê xwedayan?’ kesî bû ku kesek derketiye çiyê jî. qanûn bû. Carekê gotibû, divê soza sera Herekolê, ji sermayê bêtir, ji heta van salên dawî ji bo zarokan çîrokx‐ bide, bi hemû heybeta xwe ve li ser Çawa be ne kurê beg û mîran, ne yê xwe pêk bianiya. Berdêla wê sozê, deng û xumîniya nediyar ji tirsa wendin an pirtûkxwendin gelek kêm bûn. Di piyan tîk sekinîbû Herekola Mîran. Li wezîr û kizîran bû. Çawa be gelek vexwarina tasek jehr bûya jî dê vex‐ miribûn! nav gel de, ne tenê xeberoş, çîrok, fabil û vî çiyayî demsala havînê êl û eşîr mêrxas û babaegîdan xwe ceriban‐ wara! Gelê Botanê, ji kesekî ku soza Kêrhatî û destbikêriya vî bêkesî ku destan hebûn û bi devkî dihatin gotin. Ji wan konên xwe yên reş datanîn, zivistanê dibû lê yek jî nezivirîbû, gelo dê ev sê‐ xwe pêk neyne re nedigotin ‘mirov’ jî. karîbû vê benda tirsê derbas bike, kesên ku bi devkî çîrokan dibêjin re jî çîrok‐ jî li gundên quntarên wî çiyayî yên wiyê hanê dojeha zivistana Herekolê Kul û kesera mîr ew bû ku ji xwe wêrekiya wî nîn bû bêguman, ker‐ bêj dibêjin. Wekî dengbêjan piraniya çîrok‐ mîna ji çîrokan firdayî, dijîn. Gelê wî kedî bikira û vegeriya? re digot, ‘Ewqas egîdan keça min bûna wî ku deng nedibîhîstin û agirê bêjan jî nexwenda bûn, ji ber dizanibûn. yê reng û xisleta xwe ji wê girtî, weke Di berbanga biharê de, bêkesê me xwest lê nekarîn bistînin, keça min, evîna wî ya dilê wî germ dikir bibû Di zemanê berê de çîrokbêjan di şevên wî serberz, destvekirî, dilfireh, camêr ji Herekolê dadikeve xwarê. Xelkê ku ronahiya çavê min, bû nesîbê vî bê‐ azweriya serkeftina wî. zivistanên dirêj û tarî de li civatan çîrok digo‐ û merd; weke axa xwe hişk lê ewqas jî wî bi saxî li pêşberî xwe dibînin, şaş û kesî? Ev belengaz çawa karîbû ji zivis‐ Mîr fêm dike ku bawerî ji hêzê tin. Li bajar û bajarokan jî êvaran li hin mal, nazik û hestiyar bû. Qewmekî xwedî metel dibin. Agahî zû belav dibe û her tana Herekolê sax bifilite û vegere?’ xurttir e û ev serkeftina bêkes bi‐ da qonax û qehwexaneyan çîrokbêjan çîrok ve‐ çandeke dewlemend, welatperwer, ji kes dibêje: “Gelo ev çawa dibe? Mîr, Herekol û zivistana wê ya yîna Hincê xelat dike, wan digihîne digotin. Her wiha li gundan jî dê û bavan kal dostê xwe re dost ji neyarê xwe re Ewqas mêrxas û egîdên bi nav û deng xedar baş dizanî. Çawa dibû Herekola mirazê wan. Paşê jî ji bo keça xwe û pîran him ji bo mezinan û hem jî ji bo zaro‐ xedar... çûn lê yek nezivirî, vî bêkesî çawa se‐ bêrehm canê vî bêkesî nestandibû! nemir bike, navê wê li gelek zozan, kan çîrokên bi serûven û balkêş vedigotin. Xelkê wî, nexasim jî keç û xortên wî ranserî zivistanê li hemberî bager, Zivistana Herekolê, bi çend bejnan çem, mêrg û warên Botanê datîne. Dema mirov van çîrokan ji aliyê pedagojî li gorî dîroka xwe ya kevnar ku ji kal û û wêjeyî ve binirxîne an li bêjingê bixe, sûd, pîrên wan diyarî maye, dijiyan û bi erd‐ kar û zerara wan dibîne: ji aliyê kar û sûdê nîgariya xwe re bibûn yek. Mîna tê ve çîrok bi kurdî bûn; bi saya wan çîrokan gotin, mirov nan û ava kîjan deverê zarok û mezin gelek, peyv, biwêj û gotinên vexwe, dişibe wê deverê. Hem Here‐ pêşiyan hîn dibûn. Gencîniya peyvên kurdî li kola Mîran bi xelkê xwe şanaz bû, hem gel zarok û mezinan dewlementir dibû. Sîs‐ xelkê wî bi wî serfiraz û dilşad bû. tema vegotinê di serê temaşevanan de çê‐ Li gorî rîwayetê mîrekî Herekolê dibû. Di hinek çîrokan de rengê hebûye. Keçeke gelek spehî ya mîr kurdperweriyê didîtin û hişmediya neteweyî hebûye. Dema ku keça Mîr, ango key‐ xurt dikirin. Bi van çîrokan bi kurdî hizir, fan‐ banoya wî Hincê tê berê xwe, gelek tazî û xeyala zarokan kûr, xurt û berfireh xwazgîniyên wê çêdibin lê belê Mîr dibûn. Ev aliyên erênî yên çîrokên klasik naxwaze keça xwe, delaliya xwe bide bûn. Aliyê neyînî jî hene, gelo ew çi ne? Ali‐ mêr. Her ku Mîr dibêje na, xwazgîni‐ yên neyînî yên van çîrokên kevnare yek jê ev yên keçê zêdetir dibin. Êdî wisa dibe bû ku çîrok ne pedagojîk bû. Li gorî ast û tê‐ ku mala Mîr ji xwazginiyên keça wî gehîştina zarokan nebûn, li gorî ast û têge‐ xalî nabe. Mîr çi dike nikare pêşî li vê hiştina temenmezinan bûn. Lêbelê zarokên bigire. Bi pêşniyara şêwirmendên xwe mezin jî li gel temenmezinan guhdarî dikirin. herî dawî biryar dide ku şertekî deyne Piran û giraniya mijar û naverokên van çîro‐ pêşiya xwazgîniyên keça xwe û di‐ kan şer, lêdan, kuştin, girtin, êşkence, tirs û bêje: “Kî zivistanekê li navsera Here‐ xof bûn. Leheng û fîgurên wan çîrokan kolê bimîne, ez ê keça xwe Hincê dêwê heftserî, hûtê sêserî, pîrebok, cin, re‐ bidim wî.” şikê şevê, gurê manco, pelepîxan, qerewêl, Egîd û mêrxas bi hêviya ku dê gurnepaşê şerûd, ejderhayên dirinde, leş‐ Hincê ya bi spehiya xwe ve bi nav û ker, polîs, bekçî, doktor… bûn. Li ser navê deng e bistînin, dikevin ser riya Here‐ qehremanî û jêhatîbûnê, leheng mirov û kola Mîran, çiyayê serê wan digihîje ajalan dikujin û xwezayê tar û mar dikin. asîmanan. Her payîzê xortên qeşeng Dema çîrokbêjan dest bi çîroka xwe dikirin, ên ji xwe bawer dikevin ser riya çiyê zarok ditirsiyan û xwe dikirin bin lihêfê, yên ku navsera wî ti carî ji berf û boran, ji hazir jî bi wan dikeniyan. Dema ku zarokek li mij û moranê kêm nabe. Malbatên malê nerhetî û şûmîtî bikira yan raneketena van xweşmêran, bi hêviya ku dê ji vê carê dê yan bavê digot, “tu ranekevî ez mala mîr re bibin xizm û xinamî zaro‐ dê gaziyê dêwê heftserî an gurê manco kên xwe bi kêfxweşî û şahî rê dikin bikim bila bê te bibe…” Zarok ji tirsan diket çiyayan. bin lehêfê û heta bi xwe de biçûna bêdeng Mixabin ti kesên payîzê riya çiyê diman. Carnan zarok ji tirsa bi şev bi xwe de kudandî, diketin ser şiveriyên Here‐ dimîztin. Ev ji bo zarokan xeternak in. Divê kola Mîran, biharê nazivire. Çavê dê û zarok neyên tirsandin û ji wan re bêjin ku bav, xizm û malbatê li riya wan diqe‐ ew çîrok ne rast in, xeyalî ne. An jî ev çîro‐ rime lê ti kes nabe şahid ku kes jê ve‐ kên wiha xof li cem zarokan neyên gotin. geriyaye! Di çîrokên nûjen de wek nimûne karak‐ Bi vê rêbazê Mîr, li pêş çavê her tereke din dan dêwê heftserî û jê re gotin kesî ji xwazgînî û daxwazdarên Hincê “Dêwê Dilovan”. Dêwê dilovan ji zarok û mi‐ re nabêje na, rêzdarî û giraniya xwe rovan re alîkariyê dike. Ev jî ferqa navbera ya li ba civakê diparêze. Di rastiyê de çîroka kevnare û nûjen dide diyarkirin. Zanîn gelek mêrxas û egîdên delalê ber dilê û hunera perwerdeya nûjen a pedagojîk dê û bavê xwe serî datînin ser riya hewqas mezin û girîng e. evîna bêhêvî. Mîr rêyeke wisa dabû Pirtûk û çîrokên zarokan pêwîst e ku li pêşiya daxwazdarên evîndar ku jê gorî asta temen, bal, daxwaz û zeka zarokan venegerin! bin. Naverok bi nirxên însanetiyê ve bi‐ Dem diborin, demsal tên, sal vedi‐ gunce. Leheng û fîgurên çîrok û nivîsan dilo‐ gerin. Êdî hêviya ti kesî namîne. Mîr van, mihrîvan, aştîxwaz û wekhevîparêz bin. êdî pê bawer e ku gihiştiye armanca Ji xweza, ajal û hemû jîndaran hez bikin. xwe. Dîsa payîz tê, ciwan û mêrxasên Ziman û ramanên berheman baş û xweş bin. dilê wan bi agirê evîna Hincê germ Pirtûk û çîrokên nûjen ên di rojên me de ji bûyî amadekariyê dikin ku biçin nav‐ bo zarokan tên nivîsandin, divê ev girîngî û sera Herekola Mîran û zivistanekê lê taybetiyên pedagojîk bigirin ber çav. derbas bikin û vegerin bên bigihên Îro çendek kes hene ku bi kurdî diza‐ Hincêya delal. nin û haya wan ji psîkolojî û cîhana zaro‐ Di nav refa vê carê de ciwanekî ne kan a pedagojîk tune, radibin ji bo zarokan ji mala mîr û began ku kes ne li bendê çîrokan amade dikin. Ev ji bo zarokan ka‐ ye heye û daxwazdarê Hincê ye. Çawa rekî gelek xetere ye. Bi tenê kurdî têr nake be tenê şertekî bavê Hincê, mîrê we‐ ku mirov dest bavêje pênûsê û ji bo zaro‐ latê Herekolê heye, ew jî ew e ku ‘kî TABLOYA ŞÊWEKAR ZUHÊR HESÎB kan berheman biafrîne. zivistanekê li navsera Herekolê bijî, dê rupel 6+.qxp_Layout 1 20.11.2020 18:05 Page 1

23-29 Mijdar 2020 xwebûn Rojev 6 Herêma Kurdistanê çima tê cezakirin?

Navenda Nûçeyan Rojnamegerê başûrî Rêbaz Hesen der barê mijara budçeya herêma Kurdistanê ya ji aliyê heye. Ji ber vê yekê li dijî peymanên PDK û Tirkiyeyê ye.” hikûmeta navendî ya Iraqê ve hat qutkirin axivî. Rojnameger Hesen destnîşan kir ku nefta Rojeva başûrê Kurdistanê ji nişka ve qu‐ Başûr ketiye destê Tirkiyeyê lê ne haya parlamentoya Başûr û ne jî ya gel ji vê tiştî heye ‘Tirkiye asteng e’ libî ser budçe û mûçeyan. Parlamen‐ Her wiha rojnameger Rêbaz Hesen toya Iraqê hefta borî biryar da ku heya aliyên siyasî ji bo vê destûrê hebûn lê em jî mûçeyan bidin. Gelek xalên wekî pêk nayne û petrolê nade hikûmeta na‐ ragihand ku ji ber siyaseta PDK’ê he‐ Herêma Kurdistanê neftê radestî Iraqê PDK û YNK’ê rexne li ber çavan negirtin vê hene lê niha mijara me ne ev e. Ji vendî. Hikûmeta navendî dibêje ne rêma Kurdistanê tê cezakirin û axaftina neke dê mûçeyên Herêma Kurdistanê gotin ev destûr ji bo kurdan baş e û ber van sedeman hikûmeta Iraqê mûçe meqûl e ku welatiyekî Besrayê pê qayil xwe wiha bi dawî kir: “PDK hemwelati‐ neyên şandin. Serokê Herêma Kurdis‐ pergaleke konfederal tîne. Di encamê li Başûr birî. Xala din, hayê partiyên bibe pereyê petrola herêma wî bişînin yan bi siyaseta xwe ya nebaş ceza dike tanê Nêçîrvan Barzanî jî diyar kir ku di de ev destûr hat qebûlkirin.” kurdî yên din ji petrola niha difiroşin ji bo Başûr. Ji ber vê yekê hikûmeta na‐ ji ber ku li gorî destûra federaliyê tev‐ rojên bê de wê şandeyek ji hikûmeta Tirkiyeyê tune ye. Hemwelatiyên ba‐ vendî biryar da ku heta PDK dahata nagere. Heger li gor destûrê tevbigere herêmê serdana Bexdayê bike. Peymana herî dirêj şûrê Kurdistanê jî nizanin pereyên pet‐ petrol û gumrukê radestî wan neke ew dê pirsgirêk çareser bibin. Bi taybetî Li gorî hin siysetmedar û Hesen bal kişand ser pêva‐ rolê û yên ji hikûmeta Iraqê tên girtin çi ê jî mûçeyên Başûr nede.” Nêçîrvan Barzanî çi bi petrolê dike kes rojnamegerên başûrî jî joya piştî qebûlkirina des‐ pê tê kirin, bi ku ve diçe.” pê nizane mûçeyên hemwelatiyan peymana Hikûmeta He‐ tûra hikûmeta navendî Mijar tên berovajîkirin nade. Ji ber vê jî hikûmeta Iraqê mûçe‐ rêmê dê 50 salî nefte ya Iraqê destûra ji bo Iraq dahatan dixwaze Hesen destnîşan kir ku PDK gendelî yan nade. Di rastiyê de her du jî hem‐ bifiroşe Tirkiyeyê her têkiliyên din daye hi‐ Rojnameger Hesen di berdewama û nelirêtiyên xwe berovajî dike û mijarê welatiyan ceza dikin. A rast ew e ku ku çûye bûye sedema kûmeta herêmê lê di axaftina xwe de da diyar ku demên vediguherîne mijareke neteweyî û wiha Tirkiye asteng e li ber têkiliyên hikû‐ qeyrana di navbera meseleya neftê û pa‐ dawîn hikûmeta Iraqê di mijara firotina got: “Dibêje ereb faşîşt û şoven in heqê meta herêma Kurdistanê û hikûmeta Bexda û Hewlerê de . rastina sînoran de dê neftê de her çi qas hinekî nerm bûbe jî me nadin. Ji kurdan re dibêje lê binêrin Iraqê. Serokê parlamentoya herêma Hefteya borî parla‐ di bin kontrola Iraqê lê pişt re ev yek guheriye û wiha pê de Iraq neheqiyê, zilm û zorê li me dike. Bi Kurdistanê yê berê Dr. Yûsif Mihemed menterê kurd ê li par‐ de bimîne û ev tişt anî çû: “Rojane 700 hezar bermîl petrol di‐ vî awayî rastiyan vedişêre. Kurdên gotibû ku petrola başûrê Kurdistanê ne lamentoya Iraqê ziman: “PDK li gorî vê firoşe Tirkiyeyê. Hikûmeta navendî ji hi‐ Başûr êdî dibêjin dema petrol di destê di destê parlamentoya Kurdistanê de, Serkewt Şemsedîn der‐ destûra bi konsesusa kûmeta herêmê re got heke hemû Iraqê de bû, mûçeyên wan dihatin di destê Tirkiyeyê de ye û diyar kiribû barê neşandina mûçeya pêkhateyên Iraqê hat nebe jî rojê 350 hezar bermîl bidin me, dayîn; jiyan xweştir û baştir bû, krîza ku sedem jî peymana petrolê ya 50 herêmê de destnîşan kir ku hi‐ danîn tevnegeriya û ev bû se‐ em ê jî mûçeyên herêmê bidin. Ev çend aborî tune bû. Di bingeha krîza aborî ya salan a bi Tirkiyeyê re ye.” kûmet beriya ku rêya Bexdayê bigire dema krîza mûçeya di navbera hikû‐ car in ji bo vê PDK soz dide lê sozê xwe niha de têkiliya PDK’ê ya bi Tirkiyeyê re berê xwe daye Enqereyê û ev tişt anîbû meta herêmî ya Kurdistanê û hikûmeta ziman: “PDK di qumara bi Tirkiyeyê re navendî ya Iraqê. Wekî tê zanîn PDK di nefta Herêma Kurdistanê winda kir.” sala 2014’an de ji bo 50 salan bi Tirki‐ Li ser vê bûyera mûçe û têkiliyên di yeyê re peymana neftê îmze kir. Li gorî navbera Bexda‐Hewlerê de em bi roj‐ yasayên navdewletî ji bo neftê peyman namgerê başûrî Rêbaz Hesen re axivîn. herî zêde 50 sal dikare bê danîn. Yanî Hesen diyar kir ku PDK hemû neft ra‐ PDK peymana herî dirêj bi Tirkiyeyê re destî Tirkiyeyê kiriye û ne haya partiyên daniye. Li gorî destûra heyî mafê PDK’ê di parlamentoyê jê heye ne jî ya gel. yan jî hêzeke din tune ye bi serê xwe peymanan bi dewletên din re deyne. Ev Bi avakirina herêmê dest pê kir mafê hikûmeta navendî ya Iraqê ye.” Rojnameger Rêbaz Hesen qala dema piştî rejîma Sedam Hisên û avaki‐ ‘Haya tu kesî tune ye’ rina pergala konfederaliyê kir û wiha Rêbaz Hesen di axaftina de xwe de got: “Babeta mûçeyan babeteke pir da zanîn ku PDK’ê ne li ser navê hikû‐ aloz û hestiyar e. Babetên qanûnî ne. meta herêmê li ser navê xwe ev pey‐ Piştî rûxandina Sedam Hisên ji sala mana 50 salan bi Tirkiyeyê re îmze 2003’yan heta 2005’an lijneyek ji bo kiriye û wiha domand: “Haya partiyên destûra bingehîn a Iraqê hat avakirin. din ên kurdî yên di parlamentoya he‐ Di nav vê lijneyê de nûnerên kurd, ereb rêmê de jê tune ye û nizanin PDK’ê ev (şiî‐sinnî), tirkmen, asûr, mesîhî û kildan peyman li ser kîjan esasan daniye. Tê hebûn. Ji kurdan bêtir nûnerên YNK û gotin ku di vê peymanê de xalên leşkerî PDK’ê hebûn. Piştre propagandaya vê jî hene. Bi vî awayî beşek herî mezin a destûrê kirin gotin ev destûr ji bo kur‐ başûrê Kurdistanê radestî Tirkiyeyê ha‐ dan baş e, wekî pergaleke konfederalî tiye kirin. PDK hemû petrol radestî Tir‐ ye, xweseriya me heye û divê kurd pişt‐ kiyeyê kiriye û ji Iraqê jî pere dixwaze. giriyê bidinê. Wê demê rexneyên hin Iraq jî dibêje petrolê radestî min bike

Xweşkanî Gelê kurd bi hevkariya PDK’ê dizane Felemez Ulug

Li başûrê Kurdistanê cara yekem e ku Êrîşên tifaqa PDK’ê û dewleta tirk û leşkerî li gor wê çênebû. derbixe, ji bo vê ENKS hazir û nazir bû. hevkariyekê de ye, nikare bi biryara partî û rêxistinên kurdî di vê astê de li a dagirker li dijî destkeftiyên gelê kurd Azadiya Kurdistanê xwestek û hê‐ Ji ber ENKS li herêmê ne xwedî girani‐ xwe li herêmê tevbigere. Dewleta tirk dijî dagirkerî û êrîşên dewleta tirk dibin li ser sê herêman tên kirin. Li gor wan viya gelê kurd a sedan salan e. Ji ber yeke siyasî û rêxistinî ye di vê pêngava jî bi qebûlkirina PDK’ê li herêma Kur‐ xwedî helwest. Êdî hemû aliyên demo‐ ger gelê kurd di van her sê qadan de vê yekê gelê kurd bi rêjeyeke bilind xwe de jî negihaşt armanca xwe. distanê xwe bi cih kiriye û li vê herêmê kratîk û neteweyî di wê baweriyê de ne têk biçe wê êdî nikaribe behsa yekitî piştgirî da vê referandûmê lê ji ber Hemû pêngavên PDK’ê pûç bûn. Hiş‐ hewl dide kurdan têk bibe. ku destkeftiyên li herêmê bi berdêlên û hebûna xwe bike. Lewma ji bo di pêşnedîtina siyasî ya rêvebiriya PDK’ê, mendî û zanebûna gelê kurd nehişt ku Hêza rê li ber vê digire û nahêle ku mezin hatine bidestxistin, bi her awayî van qadan de têk neçe çi ji destê wan ev referandûma ku ji dêvla azadiyê ji kes bi îradeya wî bilîze. dewlemendiya Kurdistanê ji bo berje‐ muhtacî parastineke bîra neteweyî ne. tê dikin. kurdan re bîne êş û elemên hîn me‐ Di vê pêvajoyê de hemû partiyên wendiyên xwe bi kar bîne di hedefa van Dewleta tirk a dagirker ji bo li he‐ Piştî PDK di sala 2014’an de li şen‐ zintir bi xwe re anîn. Piştî referan‐ kurdî û aliyên demokratîk ji bo di nav hêzan de ye. Gelê kurd êdî rastiyê di‐ rêmê pêşî li yekitiya rêxistin û parti‐ gal û Mexmûrê di şerê li dijî DAIŞ’ê de dûmê, nîvê axa herêma Kurditanê hat kurdan de yekitiyê saz bikin kedek bîne û li gor wê dibe xwedî helwest. yên kurdî bigire serî li hemû rê û têk çû, li herêmê giraniya xwe bi te‐ dagirkirin. Rêvebiriya bajarê Kerkûkê mezin dan. Kongreya Neteweyî ya Dewleta tirk a faşîst ji bo nakokiyên di rêbazan dide. Bi taybetî piştî li ‐he mamî ji dest da. Bêguman ev ji bo ji destê kurdan çû. Bi vê pêvajoyê re Kurdistanê ji bo di nav aliyan de yekitî navbera kurdan de hîn kûrtir bike û bi‐ rêma başûrê Kurdistanê bi cih bû, ji PDK’ê darbeyeke pir giran a stratejî, baweriya gel êdî mîna berê bi PDK’ê bi pêş bikeve di her fersendê de karibe di nav wan de şerekî derbixe ji bo şerê li dijî kurdan ji xwe re heval‐ leşkerî siyasî bû. Rêveberiya PDK’ê êdî nema. banga yekitiya neteweyî kir. KCK bi Rojava heya Şengalê, ji Şengalê heya bendan çêbike kedek mezin da. Di da‐ baş dizane ku bandora xwe ya li ser ci‐ Lewma rêvebiriya PDK’ê ji bo ber‐ pêkhatiyên xwe ve piştgiriya xwe ji bo Behdînanê li pey fesadî û komployê ye. wiya salên dûrûdirêj de tê dîtin ku li vakê jî wenda dike. Ger di demeke jewendiyên xwe yên şexsî û malbatî vê pêvajoyê re ragihand lê PDK her Gelê kurd bi hemû lîstikan dizane. herêmê gihaştiye vê armanca xwe ya nêz de li herêmê pozîsyona xwe xurt ketin nav liv û tevgerê. Di destpêkê de tim dûrî vê bangê ma û ji ya xwe da‐ Lewma ji serî ve nehat lîstika van qirêj û hevalbendekî baş ji xwe re dî‐ neke û dîsa nebe xwedî hêz, dê ne xwestin li herêmê kaosê çêkin û sûdê neket. hêzen hevkar ên li dijî hebûna kurdan tiye. Ji bo bi alîkariya hevalbendê xwe gengaz be ku li ser civakê bibe xwedî ji vê rewşê werbigirin lê hişmendiya Bêguman êdî ji aliyê hemû civaka û bû xwedî helwest. Ger PDK di vê karibe li qadê liv û tevgara xwe zêde bandor. Ji bo vê pêngava PDK’ê ya se‐ partiyên kurî yên li herêmê û ya gelê kurd ve tê zanîn ku di mijara yekitiya hevkariyê de israr bike wê dawî li he‐ bike êdî destê wê hîn rehet e. Lewma reke referandûma Kurdistanê bû. Mi‐ kurd rê li ber girt û ev pêngava PDK’ê kurdî de PDK nikare bi îradeya xwe bir‐ bûna xwe bîne. Gelê kurd bi her awayî bi çavsoriyeke mezin li herêmê êrîşî xabin ev hemleya PDK’ê ji ber jî bi dilê wê nebû. yarê bide. Ji ber ku PDK li dijî deskefti‐ peyama xwe da, êdî maye dîtina vê destkeftiyên gelê kurd dike. neanalîzkirina rewşa herêmê ya siyasî Piştî wê xwest li Rojava tevliheviyê yên gelê kurd bi dewleta tirk re di nav peyamê. rupel 7.qxp_Layout 1 20.11.2020 18:10 Page 1

xwebûn 23-29 Mijdar 2020 7 Rojev

Destar Pergala Tedbîrên trajîkomîk Ehmed Pelda korezanî

Tewna teknolojiyê diguhere, per‐ şilî, şepelî û şilopeyên bêhesab, gala cîvakê jî pê re vedigihure. ezmanên bi hilma jehrî têrbûyî, Erd û xweza, kanî û çavkanî, deryayên li ber bermahiyên jehrî zeman û zemîn, zanîn û sazûmanî xitimî û tîrbûyî; êdî li dewsa ‐ji jî diguherin; her wiha danîna têki‐ yanê, ji mirinê re malovaniyê liyên cîvakî, çandî û rengê danûs‐ dikin. tandinê yên polîtîk û rêxistinî jî. Axirî û encam, şer jî kambaxi‐ Her wext û zeman bi alav û yên herî giran in li ser jiyanê, ji‐ amûrên xwe, bi navgîn û navber‐ yana her tiştî. Jixwe şer kuştin e; saziya cudakariyên xwe, reng û kuştina mîrovan, raweran, xwe‐ rûçikê xwe nîşan dide û derdi‐ zayê û hemû zindiyan dihewîne. keve meydanê. Sed hezar heyf ku Tenê bi meydana şer ve jî girê‐ ev pêşkêşiya yekta û biheybet dayî nîn e. Şer pereyên ji bo başî ewqasî jî hêsan dernakeve û qenciyê bên bîkaranîn desteser qadan. Her gaveke pêşketinê ya dike û dibe sebep ku amûrên pîşesaziyê, maşîne, alav û amû‐ kujer, navgînên dijwar û riya mi‐ ran li ser milê kedkaran, li ser hiş‐ rovên bibin kujer û qetilkar ve‐ dayîna zanînê, kombûna dike. Bi vî awayî jiyanê jî dorpêç tecrûbeyên mejûyê dikemile. dike û mirovan neçarî şer û hêz, Her wiha ne tenê milê hilbe‐ sazî û dezgehên tevna şervaniyê Piştî zêdebûna pêketiyên cîhanê de tên girtin û ev tişt anî ziman: di vê pêvajoyê de baş dimeşin û em ser‐ rîn û xêrûbêr û nirxa hewandî dike. Ev rewş rê û dirbên danûs‐ koronayê, li Tirkiyeyê tedbîrên “Li Rojhilata Navîn ev pêvajo ne li gorî keftîn e belav bikin. Ji ber vê yekê jî dirûv dide berhemê lê belê bika‐ tandinên jiyanî yên cuda, ji na‐ zanistê, li gor berjewendiyên rayedar û gelek tiştên trajîkomîk derdikevin pêşiya ranîn, birandin û sûdwergirtina ji vikê ve digire û dixitimîne. Hiş û trajîkomîk hatin girtin. Yek ji desthilatan tên girtin. Bi taybetî jî li ‐we me. Wekî li cihê vekirî qedexekirina cixa‐ wê jî teşeyê dide nirxê berhem û mêjiyê ku bixwaze giraniya xwe van tedbîran jî qedexeya latên wek Tirkiyeyê ev pêvajo ne li gorî reyê; biryareke wisa dê bandoreke bi hebûna wê. Kirdeyê kiryaran, ser‐ bide ser cureyên jiyanên rengîn, tenduristiya gel, li gor desthilatê hîn zê‐ çawa bike? Hin biryarên tên girtin sede‐ saetên derketina derve ye werê karûbaran, serdarê birya‐ xwe carê bi kilîtên bêziman ve detir çawa xwe xurt bike û bandor li ser mên wan çi ne, ji bo çi em nizanin! Mî‐ ran û sertacê gotinan ne di gura tên zirzekirin û çavên ku çirûskên aboriyê çênebe, tevdigerin. Rengê polîti‐ naka din dibistan li ser kîjan encaman Navenda Nûçeyan hev de ne. Ji ber ku her yek cuda û rengîn zeft bikin û bixin kayên li gorî zanistiyê ne li gorî tenduris‐ hatin vekirin û careke din li ser kîjan en‐ xwedî dîwanekê ye, civata dani‐ xizmeta hiş û mêjî ji binî ve tên tiya gel li gorî berjewendiyên aboriyê caman hatin girtin? Em vana nizanin. şînê lê ye, rûspî, hoste, pîşesaz, perdekirin û xêncî qîrûreşiya nex‐ Bi Kovîd‐19’ê ya salek berê ji Çînê belav tevdigerin. Cudahiya herî mezin jî Tedbîrên qedexekirina derketina endezyar, hişmend, aqilmend, weşiyên nijadperstiyê, rûreşiyên bû û hemû cîhan xist bin bandora xwe, ew e. Ev pêvajo nayê wê wa‐ derve ya piştî saet 8’ê êvarê jî şêwirmend, hunermend cur bi nerindiyan nikarin rengekî azade Rêxistina Tenduristiyê ya Cîhanê (WHO) teyê ku tenê li nexweşxane‐ pêşî li belavbûna koronayê cur ray û ramanan pêşkêş dikin; pêşkêş bikin. wek pandemiyê ragihand. Li gorî rêje‐ yan mirov nexweşan nagire. Tedbîrên polîtika‐ bi gotin û vegotinan meseleyan ji Êdî di kêşeya zemanê me yê yên herî dawî yên hatine parvekirin niha derman bike. Hewce ye yên bi vî rengî bi rastî jî dê hev vediçirînin. Bi kelekela da‐ îroyîn de, hevsengiyek di nav‐ li ser rûyê cîhanê nêzî 56 milyon û 245 pêşiya nexweşiyê were serkeftinekê neynin. Ser‐ nûstandinan re, bi mercên heyî beyna xweza û şaristaniyê de ne‐ hezar kes bi koronayê ketine û nêzî mil‐ girtin ku hejmara nexwe‐ keftineke di vê mijarê de re teşeyekê didin riya xwe û bir‐ maye. Di vê rewşê de tiştek jî ji yonek û 350 hezar kesan jî jiyana xwe ji şan jî kêm bibe lê em nê‐ encax li gorî zanistê û bi yara xwe pêşkêş dikin; dezgehên xwezayê nayê. Berevajiyê vê, şa‐ dest dane. Li gorî serokwezîrê tenduris‐ zîkatiyeke bi vî rengî di tevlîbûna civakê pêkan e. xwe saz dikin û bi destê karwana ristaniya mirovahiyê di nav xete‐ tiyê yê Tirkiriyeyê heta niha 430 hezar nav tedbîrên Rojhilata Yanî li gorî daxwazên ci‐ xwe bi rê dixin. reyê de ye. Xweza xwedî tivdarek kes bi koronayê ketine û 11 hezar û 943 Navîn de nabînin. Helbet li vakê mirov tevbigere. Ji Karwan ne yek e, bar ne yek e. Qanûnên fizîkê aşkera ne. kesan jî jiyana xwe ji dest dane. rojavayê cîhanê ev kar bi awa‐ kesên karker, kesên xizan û e, rê ne yek e. Xana lê ne ne besî Heke mirovahî zorê bide ahenga Bi demsala payîzê re hejmara pêketi‐ yekî birêkûpêktir tê meşandin. Ya kesên debara mala xwe dikin hewce pêlazimiyan e; barê li bendê ne heyî ya xwezayê, xweza serê xwe yan roj ji roj zêdetir bûn. Bi vê yekê ve girê‐ din jî li rojavayê cîhanê yên vê pêvajoyê ye piştgiriya aborî û civakî bide wan ku ne têra hemûyan e; riya lê ne ne natewîne. Berevajiyê wê serî ra‐ dayî jî li tevahiya cîhanê tedbîrên der barê didin meşandin û der barê tenduristiyê xwe ji nexweşiyê biparêzin.” wek hev e; civata li bendê ne ne dike. Pêlên behrê, ba û bahozên koronayê de berfirehtir bûn. Der barê de biryaran didin saziyên serbixwe ne û li gorî dilan e; bazara lê ne neti‐ hişk û ziyankar, hilm û hewaya rewşa Kovîd‐19’ê ya dawî û tedbîrên ku li rayeder jî li gorî biryarên wan tevdige‐ ‘Divê civak xwe biparêze’ jeyî danûstandinan e. Vedigerin, jehrî, qulên ozonê, karvedanên tevahiya cîhanê tên girtin de em bi en‐ rin. Tevlîbûna saziyên bijîşkan, saziyên Dr. Halîs Yerlîkaya di dawiya axaftina çav didin hev, dest dihavêjin barê belasebep ên kîmyewî, guherîna damê konseya Yekitiya Bişîjkên Tirk (TTB) tenduristiyê û sendîkayan a tevlîbûna ci‐ xwe de bal kişand ser tedbîrên ku civak hev, çav didin nanê devê hev, rengê sirûştê, zêdebûna pêlên Dr. Halîs Yerlîkaya re axivîn. Yerlîkaya diyar vakê bixwe jî zêdetir e. Yanî tedbîran ne xwe bi xwe dikare bigire û wiha got: zorê didin canê hev. Şêlandin germê û hwd. Hemû jî çavsor in û kir ku li Rojhilata Navîn pêvajoya nexwe‐ li gorî serê xwe li gorî zanistê û encamên “Hewce ye gel di warê parastina xwe ya têrê nake, talan dest pê dike. çavtirsiyê didin şaristaniya şiyê ne li gor zanistê lê li gor berjewendi‐ van saziyan ên zanistî tên girtin. Bi zelalî ji nexweşiyê gelek hişyar be. Wek tê xu‐ Desteserî têrê nake, wêranî û mirovan. yên rayedaran tên tê birêvebirin. vê pêvajoyê dimeşînin lê belê li Rojhilata yakirin, li hemû deverên cîhanê jî dest‐ wêrtasî dest pê dike. Li dewsa ku mirovatî di nav Navîn û bi taybetî li Tirkiyeyê wek des‐ hilatdar li tenduristiya civakan nafikirin. Ew roj ev roj e pergal yek e, xwe de ahengekê saz bike, perga‐ Saziyên sivîl bifikar in teya şêwirmendiyê ya navendî heye. Ew Wê deme jî gere em bixwe li tenduris‐ navgîn cuda ye; hiş yek e, dîn leke ku bi xwezayê re di nav hev‐ Dr. Halîs Yerlîkaya da zanîn ku daneyên kesên zanist ne bi serê xwe ne. Tenê tiya xwe bifikirin. Ev ne tiştekî wisa ye cuda ye; derd yek e, gotin cuda sengiyekê de bijî saz bike, îhtîmal pêketiyên vîrûsa koronayê yên li gelempe‐ wan biryarên ku digirin çiqasî bikêr tên ku mirov piştguh bike. Ev demeke dirêj ye; çare yek e hêvî û daxwazî e ku rewş ber bi başiyê ve biçe. riya cîhanê, bi taybetî jî Tirkiyeyê, ji rastiyê ev yek jî ne diyar e. Li van deran gel tê e, her çi qas şert û mercên debara malê cuda ye. Mixabin aqilmendên cîhanê zorê dûr in û wiha got: “Hejmara nexweşan ji sûcdarkirin û tewanbarkirin. Dibêjin gel zor û zahmet bin jî hewce ye em tedbî‐ Lewma şer gur dibin, zordestî didin tevna teknolojiyê, li wan van daneyan deh caran zêdetir e û ji raya destê xwe neşûştiye û maske nade ber rên xwe bigirin. Kesên nîşaneyên nex‐ zêde dibin, zengîn zana dibin, wetnê, heke amûrên pêşketî saz‐ giştî re nayê gotin. Ev hejmar hem li cîhanê devê xwe û ji bo vê jî hejmar zêde dibe.” weşiyê bi wan re hene, hewce ye tavilê hejar neçar dibin, destgeh bilind bikin, wê bikaribin mîrovahiyê li jî hem jî li Tirkiyeyê her diçe zêdetir dibe. Ji testa xwe bikin. Ji bo nexweşî belav dibin û xweza perîşan dibe. hemberî wêranî û wêrtasiyên bo ku temas hê jî di nav civakê de pir e û Hin tedbîrên trajîkomîk nebe tespîta zûtir pir girîng e. Jixwe Belê heke em yek bi yek serê xwezayê biparêzin. Heke nebe jî tedbîrên tên girtin kêm in bi zivistanê re dê Di axaftina xwe de Yerlîkaya diyar kir xuya ye ku li cîhanê dê di demeke nêz van her gotinan vekin divê em bi bar bikin û biçin gersitêrkeke din. zêdetir bibe. Ji bo vê yekê jî em wek sazi‐ ku bi taybetî tedbîrên li Tirkiyeyê tên gir‐ de aşî neyê dîtin. Dema em li Tirkiyeyê cildan pirtukên dîrok, siyaset, Lewma îro feylesofî jî têk yên sivîl bifikar in ku ne li Tirkiyeyê ne jî li tin ne li gorî tenduristî û zanistê, tedbî‐ dinêrin niha qala dîtina aşiyê tê kirin lê aborî, teknolojî û derûniyê bixwî‐ çûye. Entelektûeliya ku him bi za‐ ser rûyê cîhanê mirov nikare qala kontrolê rên rojane ne û wiha domand: “Bi rastî jî derfetên wê yên ji bo aşiya grîbê hê nin, da ku her yek ji hêla xwe ve nîna xwe him jî bi liv û tevgera bike. Wisa xuya dibe ku li her dera cîhanê ew tedbîrên ku li Tirkiyeyê tên girtin ne tune ne. Pêdiviya wê bi 30 milyon doza pariyek ji tiştên pêkhatî girtiye û xwe rêberî ji civakê re dikir, niha dê rêje zêdetir bibe.” li gorî tenduristiyê ne, rojane tên girtin û derman hebû lê tenê milyon û nîvek parek ked jî lê bar kiriye. Mixabin nemaye. Li dewsa wan zengînên ne li gorî zanistiyê ne û her wiha ne li anîbû. Yanî ji her awayî ve barê xwepa‐ gelek tişt li hev nehatine û ziya‐ duh rabûne li ser piyan û bûne Tedbîrên li gor berjewendiyan gorî saziyên yekitiya bijîşkan e ku ji bo rastina ji nexweşiyê li ser milê civakê ye nên mezin li ser rûyê erdê pêk hûtê zengînên bêsînor. Çendîn Yerlîkaya bal kişand ser cudahiya tedbî‐ tenduristiyê li ber xwe didin. Dixwazin di û hewce ye her kes piştgirî bide hev û hatine. Koka hin cureyên rawer, bername bi mebesta debara xwe rên di navbera Rojhilata Navîn û rojavayê nav civakê de fikra xwedêgiravî vaye em xwe biparêzin.” ajal û sewalan qeliyaye. Hêşînahî, bikin çêkirine, encax lêhatî ye û dar û daristan para xwe ya li ser pê pereyê bêhesab qezenckirine. çiya, banî, zozan û deştan winda Îcar xwe li ser me wek zana û dikin. Çavkaniyên ava vexwarinê rêber neçar dihesibînin. Bi tecrû‐ Waliyê Hewlêrê jiyana xwe ji dest da dimiçiqin û şopa wan ziwa dibe. beyên xwe ve dixwazin rê li ber Kanên dewlemendiyên li ser erd mirovahiyê bixin lê gava diaxivin jî Waliyê Hewlerê Firset Sofî 20’ê cot‐ yeke Enqereyê ya Tirkiyeyê jiyana û bin erdê dihewînin ji bo pîşesa‐ ji xêncî çend pabendan tiştekî mehê, bi şewba vîrûsa koronayê ketibû xwe ji dest da. Cenazeyê Sofî bi ziyê tên bikaranîn û birandin. zêde nizanin û her cara li wan gu‐ û ji wê rojê ve jî li nexweşxaneyeke Tir‐ amadebûna berpirsar û serokê he‐ Veçerxandin an jî ji nû ve bi‐ darî dikim metirsiya min jî zêde kiyeyê dihat dermankirin. rêma Kurdistanê li goristana Şêx karanîna bermahiyan, ziblê rêkû‐ dibe. Roj bê di vî rûpelî de ez ê Walî Firset Sofî 18’ê mijdarê ji ber Ehmed a li bajarê Hewlêrê hat pêk nîne, her diçe radeya carcaran bi mînakan ji we re qala nexweşiya koronayê jiyana xwe ji veşartin. sûdwergirtinê jî kêm dibe. van mijaran bikim û agahiyan dest da. Dr. Firset Sofî piştî 30 rojan Dr. Firset Sofî 12’yê îlona 2019’an Ba û bahozên bi hêza bêsînor, parve bikim. bi pêkitina koronayê, li nexweşxane‐ bûbû waliyê Hewlerê. HEWLÊR rupel 8++.qxp_Layout 1 20.11.2020 18:03 Page 1

23-29 Mijdar 2020 xwebûn Serbest 8 Dîroka hackeriyê û hackerên navdar

Occo Mahabad

Hacker (Hekir): Bi taybetî peyva resen Ji îcadkirina telefon û kompîteran heta roja me ya îro, gelek hacker derketin û bûyerên hackerî çêbûn. Hackerî, carinan hatiye bikaranîn ku îroniyek çêbibe, ji bi rûyê sextekariyê, carinan jî bi rûyê siyasî derketiye pêşberî me. Hacker û hackerî rastiyên roja me ya îro ne ber ku wateyên navê hacker pir hene.

Hackerî çawa dest pê kir ? dihate binavkirin. Êdî perê te hebûya te Sal 1878. Şîrketeke telefonê hebû; dikaribû kompîterek bikiriya û bi kar bia‐ navê vê şîrketê Bell Telephone bû. Du ci‐ niya. IBM vê salê pereyên pir mezin qe‐ wanên jêhatî diketin xetên telefonan û zenc dike. Rêveberê IBM’ê wiha digot, pê belaş xeber didan. Xelkê ji vî karî re “Ev hê lêlê ye em ê loloyê jî bibînin.” got ‘hackirin’. Em dikarin bibêjin ku dî‐ Dengê înternetê jî êdî hêdî hêdî roka hackeriyê wisa dest pê kiriye. Wê dihat. Tora leşkerî ARPANET wê vegu‐ demê ev karê hackeriyê wek sûcekî ne‐ heriya bibûya înternet. Destên şîrketan dihat dîtin; tiştekî zarokane dihat hesi‐ dixuriya wekî gurên birçî, xwe avêtin bandin. Dîsa jî şîrketên telefonan bi giştî ser înternetê. karkerên jin didan xebitandin ku qe‐ zenca wan nekeve û kêm nebe. Ji ber ku Koma hackeran: Lejyona Qiyametê hê hackerek jin tune bû. Sal 1984. Vê salê komeke hackiran tê avakirin. Kom ji aliyê Lex Luthor ve tê Dengê kompîterê avakirin. Navê komê dike Lejyona Qiya‐ Em werin sala 1960’an. Ji ber ku metê (Legion Of Doom). Ev kom ji bo kompîter hatiye îcadkirin û ketiye jiyana hackeran pêngaveke mezin bû. Êdî zanîngeh û ciwanan, ciwan vê dahênana dema çalakî û xebatên hevpar û rêxis‐ (îcad) rojane meraq dikin û dixwazin pê tinî hatibû. Ev koma sîberî‐online di mijûl bibin. Kompîterên vê demê ewqas dema xwe de pir navdar e. Hackerên mezin in ku bi tenê di saziyên fermî û za‐ herî baş di vê rêxistinê de kom dibin, ev nîngehan de hene. Mînak, kompîtera jî hikûmeta Amerîkayê ditirsîne. ewil li gor gotinan ji tonekê zêdetir e. Ji ber vê jî ji bo kompîterên berê dînazor Şerê naxweyî dihat gotin. Ev dînazor di odeyên mezin Piştî salekê di nav Lejyona Qiyametê bû bingehek. Dewleta Amerîkayê derdi‐ yên windows û officê ji Microsoftê didizin. kirina PDF’ê dîtiye. de bi saya germahiyê dihatin xebitandin. de şerekî navxweyî derdikeve. Phiber ket nêçîra hackeran… ‐ Douglas Engelbart: Bernameya Li Amerîkayê di zanîngeha MIT’de Optik bi hevalê xwe Erik Bloodaxe re şer Cureyên hackeran Remailerê nivîsandiye û pergala NLS’ê (Massachusetts Institute of Technology) dike û ji komê tê avêtin. Ev bûyer Lej‐ Operasyona Creduxê Li gor pisporan 5 cure Hacker hene: çêkiriye. hin xwendekar û asîstan ji bo bikaranî‐ yona Qiyametê parçe dike. Phiber Optik Sal 1990. Hikûmeta Amerîkayê ji bo •Hackerên dibistanî: Hackerên di‐ ‐ Ian Murphy/Captain Zap: Ketiye neke hêsantir rêbazek dîtin; berê jê re komeke nû ava dike û navê komê jî dike girtina hemû hackeran operasyona Cre‐ bistanî pergala înternetê analîz dikin û pergalên telefonan û belaş xeber daye. ‘kurter’ gotin, paşê jî navê wê kirin Masters Of Deception (MOD). Koma duxêdike. Operasyon li 14 bajaran tê hînî naveroka wê dibin. Di kirinên wan ‐ Johan Helsingus: Bernameya Re‐ ‘hack’. Bi vî awayî kompîterê kirariyên MOD xetên telefonan kilîd dikin, xeber‐ kirin. Gelek hacker tên girtin lê bi vê de tu carî zerardayîn tune ye. Armanca mailerên Anonîm nivîsandiye. pêwîst leztir û zûtir dikirin. Di wan salan danên hin kesan guhdarî û qeyd dikin, operasyonê jî encameke teqez nayê bi‐ wan zêdetir zanistî ye. ‐ Kevin David Mitnick: Di cîhanê de de, Dennis Ritchie û Ken Thompson per‐ agahiyên şexsî didizin. FBI, Phiber Optik destxistin. Hackerî mîna nexweşiyekê di •Hackerên jêhatî: Hackerên jêhatî çiqas pergal hene ketiye hundirê wan. gala xebata UNIX’ê çêdikin. Pergala û 4 hevalên wî digire û dixe girtîgehê. nav ciwanan de belav bûbû. zerarê didin pergal û malperan. Ew bi ‐ Kevin Poulsen: Ketiye tora sazî û UNIX’ê ji kurterêyan pêk dihat. Sal 1994. Vladimir Levin ji bo mafyaya hilweşandinê xwe îfade dikin. Li dijî hin şîrketan. Zagonên dijwar rûsan dixebite û ji kompîterên Citibankê tiştan hêrs û nefreta xwe wisa derdixin ‐ Mark Abene (Phiber Optik): Pren‐ Gilgil û fîq Sal 1985. Dewleta Amerîkayê ji bo 10 milyon dolar didize. Levin piştî salekê holê, bi giştî ciwanên nûgihayî ne. sîbên xebitandina telefonan keşf dike. Sal 1971. John Draper keşif kir ku astengkirina bûyerên hackeriyê zago‐ di balafirgeha Heatrowê de tê girtin. •Hackerên profesyonel: Hackerên ‐ Richard Stallman: Bi bernameyên promosyonên Cap’n’Crunch (xwarina nên cur bi cur derdixe. Kongre hefteyek Sal 1995. Kevin Mitnick dîsa tê he‐ profesyonel hackirinê bi tenê ji bo pere taybet êrîşî kompîteran kiriye. gilgilî ye) 2 hezar û 600 mhz deng der‐ li ser qanûnên nû dixebite. Êdî hackerî piskirin ji ber ku 20 hezar heb kartên dikin. Dikevin pergalên sazî û şîrketan, ‐ Timothy Lloyf: Pergalên şîrketan dixe ku ev promosyon bi tenê fîqek bû. tişteke zarokane nedihat dîtin. Yasayên krediyê dizîne. Dadgeh cara ewil hacke‐ agahiyên wan didizin û difiroşin hin hilweşandiye. John bi fîqê li ser awîzeya telefonê pif pir dijwar hatin derxistin. rekî bi kefaletê serbest bernade. Kevin kesên din. ‐ Vladimer Lenin: Ji banqeyan agahi‐ dikir û heta sibê belaş xeber dida. Dra‐ bi salan di hepsê de dimîne. •Nivîskarên vîrûsan: Nivîskarên vîrû‐ yên taybet dizîne. per ev rêbaz di demeke kurt de hînî Vîrûsa Morris san bi kodan vîrûsan çêdikin û wan be‐ ‐ Iskorpitx: Hackerekî nijadperest û herkesî dike. Polîs John Drapper digire Sal 1988. Robert Morris bi kurmi‐ Back Orifice û Trojan lavî înternetê dikin. tirk e. Malper û pergalên çepgir û kur‐ û jê dipirse “Te çima vî karî kir” Drap‐ kên înternetê (internet worm) 6 hezar Sal 1988. Back Orifice ji bo hackirinê •Hackerên siyasî: Hackerên siyasî bi dan hilweşandine. Ji sala 2003 û heta per li polîs dinêre û dibêje ku “Min kompîter hildiweşîne. Dawiyê 10 hezar bernameyek çêdike û di konferansa The armanc û hedefên siyasî tevdigerin. Li roja me nêzîkî 30 hezar malper hilwe‐ malê xelkê da xelkê”. dolar cezayê pere dide û bi saetan jî di Cult of Death Cowê (DefCon) de dide gor fikr û ramanên xwe çalakiyan dikin. şandine. Çi ecêb e ku Iskorpitx hê jî ne‐ xizmeta civakî de dixebite. Kevin Mit‐ nasîn. Navê bernameyê Trojan e. Trojan hatiye girtin!!! Gelo çima? Li gor Pergala texteyê peyaman nick dikeve tora şîrketa dîjîtal Equip‐ wekî sîxurekî diket pergala kompîterê û Hacker kîjan bername bi kar tînin? pisporên ewropayî Iskorpitx komek e… Sal 1978. Randy Seuss û Ward Chris‐ ment Companyê hemû agahiyên dizî dikir. Ji wê salê heta roja me, ev ber‐ Hacker bernameyên Trojan Li gor lêkolînekê li dinyayê hackerên tiansen ji bo ragihandin û têkiliyê perga‐ şîrketê tevlihev dike û tê girtin ji ber vê name ji aliyê hackeran ve tê bikaranîn. (RAT=Remote Access Tools) bi kar tînin. herî çalak tirk in. Her sal bi hezaran lekê çêdikin. Navê vê pergalê dikin salekê di gîrtîgehê de dimîne. Kevin Po‐ Bername cara ewil ji aliyê Ehud Tenebu‐ Em dikarin bibêjin ku nêzîkî 300 cure‐ malper û pergalan hildiweşînin. Hacke‐ Pergala Texteyê Peyaman (Bulletin ulsen dikeve xetên telefonan, piştî 17 aum ve tê ceribandin. Ehud dikeve per‐ yên wan hene. Ji bo xebitandina Tro‐ rên tirk pirtir Trojanên Subseven û Net‐ Board System ). Êdî hackerên navdar an mehan ji aliyê FBI’yê ve tê girtin. galên Pentagonê û kodên leşkerî didize. janê sê parçe lazim in: Server, Client û bus bi kar tînin. jî nûgihîştî, hev nas dikirin û bi hev re di‐ Ehud bi salan di girtîgehê de dimîne. Editor. Ev sê parçe saziya Trojanê pêk xebitiyan. Ev pergal hê jî di roja me ya KGB tînin. Parçeyê Server deriyên pergalê Dawî û encam îro de, ji aliyê hackeran ve tê bikaranîn. Sal 1989. Hackerên ku girêdayî ko‐ Vîrûsa Melissayê vedike, parçeyê Client bingeha çalakiyê Hin kes hackeran bi lehengên roman‐ meleya Chaos Computerê, dikevin per‐ Sal 1999. David Smith vîrûsek çêdike sererast dike, parçeyê Editor çalakiyê tîk lê hin kes jî wan bi sextekariyê bi nav Kompîtera şexsî galên saziyên fermî yên Amerîkayê kod û û navê evîndara xwe dide bernameyê. Bi pêk tîne. Roja me ya îro, hacker zêdetir dikin. Ji îcadkirina telefon û kompîteran Sal 1981. Fîrmaya IBM kompîtereke agahiyên saziyan bi dest dixin û difiroşin vîrûsa Melissayê dikeve pergalên 300 Trojanên Bladerunner, Deepthroat, heta roja me ya îro, gelek hacker derketin şexsî çêdike û dide nasandin. Ev pênga‐ KGB’yê. Êdî hackerî bûbû amûreke sîxu‐ şîrketan û hemû agahiyên wan bi dest Girlfriend, Schoolbus, Netbus, Subse‐ û bûyerên hackerî çêbûn. Hackerî, carinan veke pir mezin bû û bi “şoreşa teknîkî ’’ riyê. Ev bûyer ji bo operasyona Creduxê dixe û jê dibe. 300 şîrket 400 milyon ven, Striker, Doly, Wincrasher, Voodoo bi rûyê sextekariyê, carinan jî bi rûyê siyasî dolar zirarê dikin. Piştî vê bûyerê Mic‐ û Netsphere bi kar tînin. derketiye pêşberî me lê divê em ji bîr rosoft ji bo astengkirina êrîşan berna‐ nekin ku hacker û hackerî rastiyên roja me meyên parastinê çêdike. Hin hackerên navdar ya îro ne; ew ê her tim hebin... ‐ Adam Beberg: Projeya Cosmê Em ê bi gotineke Aldous Huxley ni‐ Vîrûsa eşqê çêkiriye vîsa xwe biqedînin: ‘’Hacker bi arman‐ Sal 2000. Hackeran bi vîrûsa eşqê ‐ Dennis Ritchie &Ken Thompson: cekê tevdigere, hem romantîk e hem pergalên malperên e‐Bay, Yahoo û Pergala UNIX’ê çêkiriye. zalim e. Hacker dikare bibe şoreşger an Amazon hildiweşînin. Kodên bername‐ ‐ Dmitry Sklyarov: Taybetiyên şîfre‐ jî belengazek.’’ Fîlma War Games

Sal 1983. Hollywood dibîne ku hackerî di nav ciwanan de pir popûler e, fîlmekê dikişîne. Navê fîlm War Games (Lîstikên Şer) bû. Fîlm rekoreke mezin şikand û pir hat temaşekirin. Çêkerê vê fîlmê ewqas pere qezenc kir ku li gotarekê wiha digot: “Me bawer nedikir ku em ê ewqas pere qezenc bikin.’’ Rewşa her kesî ne weke sektora fîlmçêkeran bû. Rêveberê wê çaxê yê fîrmaya FORD’ê ji qehran daxuyaniyek dide rojnameya Timesê û dibêje: “Ev eşqa kompîterê karên me kuşt, êdî kes erebeyan nakire.” rupel 9++.qxp_Layout 1 20.11.2020 18:02 Page 1

xwebûn 23-29 Teşrîna Peyêne 2020 9 Kirmanckî

Firçeya Şikite

Wayîtîya hirê perperikan Gulçîn Adar

Av. Cemile Turhalli ‘Cuye weş a’

Mîyanê şert û mercê giranan de gelo ma Hirê wayê bi nameyê Patria, Minerva çiqas eşkenê psîkolojîyê domanê ke derû‐ ve Marîa Teresa estbî. Înan rê perpe‐ dorê ma de yê bifikrîyê û xesas têbigeyrê. rik ameyêne vatene. Nê perperikan Şer ra, afatan ra, serebûtê negatîfan ra dinya de ca nêvedayî ke nêşîyî û nê‐ înan bipawê? Fîlmê, ‘cuye weş a’ cewa‐ dîyî. Boya pêroyê dinya arê dayêne û bêke baş a semedê pêro pîlan. dima ra vila kerdêne, bi no hawa Habîl û Kabîl ra heta nika rîyê erdî de rengê tebîetî viraştêne. Rengînî her şerî her wext bîyê û însanî semedê berje‐ ca de bi firayîşê înan virazîyayêne. wendîyê xo, pawitişê herra xo, welatê xo Nê wayan hem tam û hem zî rih da‐ mîyanê şer û pêrodayîşan de bîyê. Dinya‐ yêne tebîet. Gandarê tewr sivikî yê yêka winasî pîle qîmê însanan nêkerda û dinyaye perperik ê, labelê barê înan hema zî nêkena. Çimeyê ke eke baş bêrê hende sivik nîyo. Perperike bi xo nê‐ xebitnayene, heta bi heta însanan rê bes firenê û nêgêrenê, perperikî çimê ê, la çimvêşanî, bêedaletî beno sebebê dinya yê. Her çiqas çîmê înan her çî alozî û peynîya şeran nîna. Çi beno wa bivînê zî çîyê ke dîyî nêbenê xelasîya bibo meşrûkerdişî şerî nêbeno çike netî‐ înan. Coka ra emrê perperikan kilm ceyê ci texrîbatêk pîl o. Nê texrîbatî ra o. Sebebêk bîn ê kilmbîyayîşê emrê tewr pîl domanî rî bi rî manenê. Heta nika înan zî oyo ke emrê xo bexşê tebîetî bi mîlyonan domanî bîyê qurbanê şerî, bi‐ kenê. rîndar bîyê û êyê ke mendê zî bi trav‐ Senî ke merdim tewrê tebîetî bî, mayê giran dir cuya xo dewam kerdê. rengê tebîetî bedelîya. Rengê pêroyê Xora goreyê ke aseno îdarekarê welatan rengan şî û rengînî cayê xo da bêren‐ gonî ra nêbenê mird û do bi no hawa zî gînî. Cayê cuyayîşê perperikan bî peynîya pêrodayîşan nêro o wext lebata teng, cayê firayîşê înan kêm bî û ma sey; ma eşkenê senîn çareserîyêk boya tebîetî xirab bî. Çiqas şî perpe‐ Perperikê nêrî wexto ke kozayanê xo sîyê. No zî tena serê xo nêbeno. Înan her ca bî. Çiqas fikrê înan vila bî, cinî domanan rê bivînê û ma înan tesîrê se‐ rikî zî vindî bîyî. Kesêk nêzano ê se‐ ra vejîyenê vernîya kozayanê bînan ke xo kozayan ra xelisna ganî destê hende binê tahakkumê camêrdan ra rebûtan ra muhafeze bikerê bo. medê çi kêm bîyî, vindî bîyî û şîyî ça. padanê û nêverdenê perperikê makî xo bidî ê bînan. Vatêne ke xelisîya‐ xilas bî. Wayîtîya cinîyan çiqas şî gird Na babeta ser o zemanêk mi fîlmêk Wayê Mirabelan ke sembolê 25ê kozayan ra bivejîyê û toxuman berî yîşê ma pêroyan yew o. Ganî cinîyêk bî labelê dişmentî zî hende gird bî. temaşe kerdib. Fîlm de demê nazîyan Teşrîna Peyêne ya Roja Têkoşînê cayanê bînan. Coka ra tebîet de ren‐ daxî binê esaretî de nêmana. Qederê Çimkî zihnîyetê nêrîyî wayanî qalî kerdêne û ez zaf tesîrê ci de mende‐ Vera Şîdetê Serê Cinîyan ê, tena gînî nêvirazîyeno. Eke tebîet payanê ma pêro cinîyan yew o û girêdayeyê nêwaştêne. bîya. Nameyê fîlmî, “Cuye weş a” (Life is kewtî perperikan dima. Nê wayan za‐ xo ser de nêvindero pîl zî nêbeno. yewbînan o. Eke cinîyêk daxî binê Nêrîyî hukm awan kerd. Hukm zî beautiful) ez vana qey kesêk temaşe nê‐ nayêne ke eke ê perperikanê vindîbî‐ Vilabîyayîş û vînayîş bi dîyîş dest esaretî de bimana o yeno maneya zilm viraşt. Keso ke biwazo hukm bi‐ kerdo çin o. Fîlm, serra 1997 de ameyo yeyan bivînê, do rengê dinya pêkeno. Tebîet de her gandar bi saya esaretê ma pêro cinîyan. kero her çî keno. Hukm her çî şibê‐ weşankerdene û babeta ci şerê dinya ê bixelesîyo. Zanayêne tebîet bi reng û gandarêko bîn ganî beno. Eslê xo de Wayanê Mirabelan destê xo pê‐ neno xo. Bi destê xo her çî vindî diyîne de zulm û tedayê nazîyan ramoj‐ boye pîl beno û eke reng bixelesîyo her gandar emr dano gandarêko bîn. royê cinîyan rê derg kerd. Waştêne kerd. Vindîbîyayîş, bêrengî û bêvengî neno. Dimayê ke şer virazêno zulmê serê do rengînî bibo û tebîet kêfweş bibo. Wayanê Mirabelan zî zanayêne ke pêroyê cinîyî sey perperikan koza‐ dinya mehkum kenê. Coka ra gandarî cuhidê îtalyayijan zî zêdyeno û karekter Coka ra ê sey perperikan nêvinder‐ ke merdiman tebîetê perperikan yanê xo ra bivejîyî. Goreyê înan te‐ bîyo vindî û tebîet zî xemê kesêk de Guîdo bi enerjî û sempatîkîyê xo perfor‐ têne. Înan waştêne şorê he ca. reyde kay kerdo û perperikî vindî bîetê kozayan zî bi destê nêrî xira nîyo. mansêk baş pêşkêş keno. Fîlm de çîyo ke Vengê xozayî timî goşê înan de bî. kerdî. Vindîbîyayîş bi destê merdi‐ bîyo. Coka ra eke tahakkumê nêrî bi‐ Hukm nêwazeno kolem bixelisîyo bale merdimî anceno, mîyanê şerî de tê‐ Dayîka tebîet çimê xo dabî nê wayan. man virazîya. Eke ma bi destê xo no qedîyo do pêroyê cinîyê dinya bixeli‐ û xelisîyayîşê cinîyan zî nêwazeno. kilîyê pî û domanî yo. Mîyanê hende şerê Wayê Mirebelan wexto ke gêrayî tebîet xira kerdo se ganî ma bi destê sîyê. Xelisîyayîşê kozayan ra tena Hukm tena xo û daîmîya xo wazeno. giran de, serebûtî de, rijnayîşê gonî û înan ferq kerd ke perperike wexto ke xo nê tebîetî ganî bikerî. Coka ra sere nîno manaya xelisîyayîşê cinîyan. No Wayanê Mirabelan vera zihnîyetê tanq û topan de hewldayîşê pîyî oyo ke bena makî demêk ra dima êdî nêeş‐ de destê xo dayî hemcînsanê xo. seba reng û emrê xozayê zî zaf camêrdan de sere wedarit. Destê xo nê pêro çîyan domanê xo rê sey kay ra‐ mojno û bi no hawa zî serkewte beno. kena kozaya xo ra vejîya. Kewenê Mizgînîya wayîtîye dayo pêroyê cinî‐ muhîm o. Zanayêne eke emrê koza‐ derg kerdî. Hukm û zordarî destê Heta peynî doman vano qey mîyanê binê ristimanê daran. Vera vera zî yanê dinya. Cinîyan rê vatêne ke eke yan derg bibo do emrê merdimîye zî wayan nêtepişt. Seba ke xo tena wa‐ kayêk de yo. Beno ke xeylê kesî vajê baskê înan huşk benê û coka ra nê‐ ê biwazê reyna bifirê ganî sere de derg bibo. zenê Wayanê Mirabelan qetil kerdî. ancax no fîlman de bo, la mesajo esas eşkenê bifirê. Labelê nêrî wina nîyê. sey perperikan kozayanê xo ra bixeli‐ Fikrê wayanê Mirabelan vilayê Badê qetilkerdişê wayan perperikê oyo ke mîyanê serebûtan de hîsgêrîyê makî ê ke kewtbî binê ristimanê pîlan ê hemverê domanan o. Çi heyf no daran weriştî û dormeyê hukm û zor‐ zaf yeno peygoşkerdene. darî pada. Zihnîyetê camêrd mîyanê Biciwîyo têkoşînê cinîyan perperikan de vindî bî. Qetilkerdişê Wayanê Mirabelan bî 25ê Teşrîna peyêne roja destpê‐ sembolê na roje. 25ê Teşrîna rabelî ra dima hukmatê dîktato‐ weriştiş û serewedartişê pêroyê cinî‐ kerdişê mucadeleyê hîrê wayan ê peyên a 1960î de wayê Mirabelî rîye yê Rafael Trujilloyî zî rijîya. yan. Wayîtîye bîye pîl. Wayîtîye vilayê bi nameyê Patria, Minerva û hetê leşkeran ra raştê tecawuzî 17ê Kanûna 1999î de Yewîya Mi‐ her ca bî. Vengê yewnînan berz kerd û Maria Mirabelan ê vera Cumhurî‐ ameyî û ameyî qetilkerdene. No letan 25ê Teşrîna peyêne sey resna yewbînan. Gandaran reyna dest yetê Domînîkî ya. Mucadeleyê nê qetlîyam sey qezayê trafîkî ame Roja Paştîdayîş û Mucadaleyê da yewbînan. Înan ra dima gandarî û wayan ê vera hukmatê dîktatorî nawitene û hêrsê şarî vera nayî Mîyanneteweyîye ya Vera Şidetê rengînî reyna virazîyaye. yê Rafael Leonidas Trujilloyî bîyo zêdîya. Qetilkerdişê wayanê Mi‐ Serê Cinîyan îlan kerd. Tebîet bê ganîtî, ganîtî zî bêmakî nêbeno. Vengdayîşê 25ê Teşrîna Peyêne: Biciwîyo têkoşînê cinîyan

Cinî hadreyîya 25ê Teşrîna Peyêne kenê şîdetî. Biciwîyo têkoşînê cinîyan.” Yewîya Miletan 25ê Teşrîna Peyêne sey kerdox û rayîrberê komelî yî. Wa cinî bihe‐ tecrîd o. Eke ma tena bimanê, ma do ke biherikê raşteyan. Cinîyan dîyar kerdê 25ê Teşrîna peyêne de mucadeleyê Teşrîna Peyêne ya Roja Têkoşînê Vera Şî‐ rikî raşteyan ke nîşan bidî hêzê ma esto ke tewr zêde bidejê. Teberê keyan de zî ci‐ ke ê paweyê pêroyê cinîyanê ke raşteyan hîrê wayan ê bi nameyê Patria, Minerva û detê Serê Cinîyan îlan kerd. Nizdîbîyayîşê ma bedilnayîşan bikerî.” wîyayîş esto. Ma hem kuçeyan hem zî de pîya vera şîdetî de biqîrê û wina vatî: Maria Mirabelan ê vera Cumhurîyetê Do‐ serrgêra qetilkerdişê nê wayan de cinî şewan wazenê." “Wa ena roje biba hewn ra weriştişê vera mînîkî dest pêkerd. Wayanê Mirabelan hadreyîya 25ê Teşrîna Peyêne kenê ke bi‐ 'Wa ewro roja rawuştene bo' vera hukmatê dîktatorî yê herikê raşteyan. Cinîyan dîyar kerdê ke ê Salime Tarikçi dîyar kerde ke ê veng 'Wa biciwîyo têkoşînê cinîyan' Rafael Leonidas Trujilloyî de paweyê pêroyê cinîyanê ke raşteyan de danî pêro cinî rawirzê û wina va: "Ma di‐ Endama Meclîsê Cinîyan ya Partîya sere wedaritî. 25ê Teşrîna pîya biqîrê û vengê tewrbîyayîşî kerdî. nayayêke wişk, wehşî, wêranker, tecawuz‐ Demokratîke ya Şaran (HDP) Lemane Kîraz Peyêna 1960î de wayê Mira‐ kar de ciwîyenê. Ganî ma mîyanê zî dîyar kerd ke 60yin serrgera qetilker‐ belî raştê tecawuzî ameyî û ‘Cinî awankerdoxê komelî yî’ paştdayîşî de bê. Paştdayîş merdimî dano dene Wayê Mîrabel de pêro cinî wareyan dima ra ameyî qetilkerdene. Sereka Komîsyonê Cinîyan ya Federas‐ ciwîyayîş. La ganî ma mîyanê paştdayîş de de yê û va: "Ma seba ke vajê şîdetê dew‐ Hedîse sey qezayê trafîkî yonê Komelê Herêmî yê Kizilirmakî Ayten ganî ma rawuşte bê. Ganî hemverê şîdetî lete wa vindero, seba ke ma azadîya xo bi‐ ame nawitene. Qetilkerdişê Gursoye qiseykerdişê xo de bale ante mu‐ ma pîya bê. Ma sey tevgerê cinîyan xeylê dest bikerê, seba ke ma hemverê şîdet û wayan ra dima hukmatê dîk‐ hîmîya 25ê Teşrîna Peyêne ser û va: “Ma çî kerdî. Ma şewe roje û kuçeyan waştî. bêkarî vinderê ma vanê wa pêro cinî ve‐ tatorîye yê Rafael Trujilloyî ri‐ veng danê pêroyê cinîyan ke 25ê Teşrîna Ma nêwaşt ma keye de bi tena sereyê xo jîyê wareyan. Ma cinî pîya bi hêz ê. Bici‐ jîya û 17ê Kanûna 1999î de Peyêne de biherikîyê raşteyan. Cinî awan‐ bimanî. Keye, halînêko la ayenî wextî de wîyo têkoşînê cinîyan." ANQARA rupel 10+.qxp_Layout 1 20.11.2020 18:01 Page 1

23-29 Mijdar 2020 xwebûn Qerf û Henek 10

Şûjin Kuro xewaro rabe ser xwe, saet bû deh tu hê di xew de yî. Dildarê Amedê Keyso

Gêjo: Tu zanî di dinyayê de kîjan meya herî xweş e? Mîrata xewa Keyso: Bi xwedê ya herî payîzê pirî şîrîn xweş ew e, ya ji kîsê yekî din ve‐ e, mirov dixwim. naxwaze rabe. Gêjo: Malmîrat welehî tu goreke vala jî bibînî tu yê xwe biavêjî gorê ji ber ku belaş e. Keyso: Dikim û nakim tiştê Maskeya min tune ye, ez xwe Kuro tu bêhna xwe fireh bike, em pêşî ceza lê ku pereyê xwe tê didim di ber veşêrim polîs min nebînin. bibirin paşê dora te ye. min re naçe xwarê. Mîrat naçe xwarê ha, ma bi destê min e.

Terbiya rast

Bav ji kurê xwe re got: Lawo tu bi qurbana lawê xwe bibî. Bi‐ nêre, misîn di destê wî de ye, destmêj digire lê tu li halê xwe binêre tu Aha wele min ji xwe re çi dikî. Yê te şûşeya jehra te li nêçîrek xweş dît! ber te ye, tu zeqnebûtê ve‐ dixwî. Law ji bavê xwe re got: Ha ha bavo, ev jî tê wê wateyê ku terbiya bav gelekî girîng e. Ez terbiya te me, de ka li terbiya xwe binêre. Yê misîn jî di destan de kurê Tiştanok (mamik) Zûgotinok min e, ew jî terbiya min e. Îca te dît bavo ka li terbiya xwe binêre û li ya min binêre. ‘mamê mino mamanî’ dest pê dike. Îro dîsa di tûrikê me de, çend zûgotinok hene û em ê dîsa bi we hêjayan re par vebikin. 1‐ Bav ciwan kur rûspî De werim em dest pê bikin û pirsa xwe ya her tim bipirsin. kî dizane ev çi ye? → Gelo kî dikare 3 caran li pey hev bêje: Zewac 2‐ Ez im ez Mamê mino mamanî Ciwanekî xwest dudiliya xwe ya bavê felemez Bê serî û bê ling ji bo zewacê zelal bike. xwediyê kerîkî pez Diherike li bajar û gund Rabû çû ba fîlozofekî û ev bi şev û ro lez û bez pirs jê kir: Ma tu çi şîretê li min 3‐ Mamê mino mamanî dikî, ez Bejna wê bejna bûkan → Heke nikaribî wê bêjî ka vê biceribîne: bizewicim an nezewicim? Ezîzê kurê evdilezîz Hêkên wê hêkên çûkan Fîlozof jê re got: Tu bizewicî Bavê ezîzeya Elezîzî me jî tu Çavkanî: Mamikên Botanê ji berhevkariya nezewicî jî di tu yê poşman bibî. Me dîsa ji we re çend tiştanokên (mamik) Rênas Xendekî → Heke ew jî nebû dê ev bibe:

xweş amade kirin. Em bi hêvî ne ku li gorî û Dildar Botî Bersivên me ev in: Ez kuncî

Çifte , tiving , Çifte Tu kuncî dilê we bin. Bi malbatî dîsa van tiştano‐ 3‐

Çem Li ser kevirê narincî

kan ji hev bipirsin û tasekê ji kaniya da û 2‐

Pempo

dapîran, bav û bapîran vexwin. Tiştanok 1‐ Çavkanî: Pitrûka Zûgotinokan a ji berhevkariya bi gotina ‘kî dizane ev çi ye’ yan bi gotina Mihemedê Kurdo

XAÇEPIRS JI ÇEPÊ BER BI RASTÊ

1. Ne hişk 3. Ol 5. Dareke çiyayên Kurdistanê ku fêkiyê wê tal û biqaşil e 6. Serobino, bermeqlûb 7. Qenc, çê, pak 9. Gundor 12. Mirovê derewîn û her gavê rûyê xwe diguherîne 14. Cejin 15. Xwe xewlekirin, bi tenê man 17. Qirika ziwa, hewcedariya bi vexwarina avê 18. Reşahiya mirov û tiştan a li ber tavê çêdibe 22. Hesinê gemar girtiye, zeriya li ser hesin

JI JOR BER BI JÊR

1. Roj 2. Navekî keçan 3. Dixan, dûman 4. Bersiva neyênî 5. Derya 7. Xweşikbûn 8. Vexwarineke ku ji sewalên wekî mî û çêle‐ kan tê bidestxistin 10. Arvan 11. Heskirin, eşq 13. Li bakurê Kurdistanê li şûna gelê rûsî, rûsiyan tê gotin 14. Rawestgeh, sazî û dezgeha weşanên dengî 16. Nikê riman ê tûj 19. Vê carê, vê neqlê 20. Kurt, ne dirêj 21. Cînavê pirsiyariya kesane

23. Vexwarina sereke ya mirov û zindîweran Bersiva hefteya borî rupel 11++.qxp_Layout 1 20.11.2020 17:55 Page 1

xwebûn 23-29 Mijdar 2020 11 Îlan

Li dijî tundiya mêr-dewletê EM TÊDIKOŞIN! EM Ê BI SER BIKEVIN, DÊ FERASETA ÊRIŞKAR TÊK BIÇE! Di 25’ê Mijdarê, Roja Têkoşîna Navneteweyî ya Tundkariya Li Dijî Jinan de em bang li hemû jinan dikin: Werin em kolanan bi rengên jinan bixemilînin û hêz bidin têkoşîna maf û azadiya jinê. Hikûmet bi siyaseta xwe ya li ser jinan, roj bi roj qadên jiyanî yên jinan tune dike. Jin rastî her cure zext û qedexeyan tên, kiryar bêceza dimînin.

Êrişên li hemberî jinan parçeyeke politîkaya desthilatdariyê ye. Sedema kuştina jinan, êriş û destdirêjiya li hemberî jinan polîtîkayên hikûmetê bi xwe ne. Jin vê êrişkariyê, desthilatdariyê, feraseta mêr û dewletê qebûl nakin. Jin bi hêz in û pêşengên şoreşa civakî ne! Li hemberî polîtîkayên desthilatdariyê; Li hemberî talana xweza û bajaran; Li hemberî êrişên li ser îradeya me, zimanê dayikê;

Em serî natewînin! Em xwe diparêzin! Em têkoşînê bilind dikin! rupel 12+.qxp_Layout 1 20.11.2020 17:54 Page 1

İmera Basın Adına İmtiyaz Sahibi: Ehmed Huseynî Yönetim Yeri: Kooperatifler Mahallesi Cahit Sıtkı Her nivîskar ji nivîsa Kadri Esen Kakşar Oremar Tarancı Sokak İstanbul Apartmanı No: 18/6 xwe berpirsiyar e. Sorumlu Yazıişleri Müdürü: Prof. Knyaz Îbrahîm Mîrzoyev Yenişehir / Diyarbakır İdris Gürmez Selîm Temo Baskı: Diyarbakır Yenigün Matbaacılık Selahattin xwebûn Yayın Danışma Kurulu: Dr. Zerdeşt Haco Eyyubi Mah. Turgut Özal Bulvarı, Batıkent Yapı Ji bo abonetiyê Abdulla Peşêw Yayın Türü: Haftalık Yaygın Süreli Koop. A/4 Blok Altı Bağlar / Diyarbakır Tel:0 (541) 806 84 85 23-29 Mijdar 2020 / e-mail: [email protected] / Buha: 4 TL Hejmar: 49 Lêkolînên zanistî pîvana paradîgmaya nû diyar dikin

Serhad Kaya a mîneralên hestiyan heye. Bi gotineke yeke xwarinê derketiye holê. Şaşiyeke "Em dizanin ku di bin rêberiya za- " (H. Mem, Tesewira Xaniyê Fîlozof, din, hate aşkerakirin ku ji bo masûlk û wiha heye ku termînolojiya heyî aşkera nistê de, bav û kalên mirovên yekem ji Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê) Cudahiya di navbera goştxwirî û giyax- hestiyên xurt gladyatorên xwedan xe‐ dike dibêje bêyî nêçîrê jiyanek çênabe. Afrîkaya navîn koçî bakur û rojhilat Gotara jêrîn dê di warê glîkoza kar‐ wiriyê de dibe ku wek pêdiviya xeleka ji- batek giran û parêzek baş in. Ji ber vê Di vî warî de, dikare bi hêsanî were bûne û hatine Mezopotamyayê. Her bohîdartan û çêbûna mêjî de pir bikêr‐ yanê were dîtin: dibe ku hin kes bêjin ji parêzê, hate diyarkirin ku ji gladyatoran gotin ku dîroka şaristaniyê bi nêçîrva‐ weha zanyar dibêjin ku genimê îroyîn bi hatî be. Wekî mînak, di 100 gram bo jiyana ajalan pêdivî bi giya, ji bo ji- re Hardearii digotin, ji ber ku fasûlî û ce niyê xwe teorîze kiriye. Ji ber vê çendê çil û çar kromozom ji pêkvebûna gihayê arvanê genim de, 13,6 gram proteîn, yana mirovan jî pêdivî bi ajalan heye. Di dixwarin. ye, di zimanên hind‐ewropî de peyda‐ genimê kovî û gihayê bizinê çêbûye. 2,5 gram rûn, 69,1 gram karbobhîdrat vê de li şûna peyva ‘pêdivî heye’, ‘hatiye bûna têgeha lîstok (lîstik) ji têgeha lê‐ Heya wê rojê, bav-dêya mirov giya dix- heye û 339 kalorî. (R. A. McCance û E. afirandin’ were danîn wê were fêmkirin Şaşiya dîrokî xistin, lêxistok (lêdan) jî berhemeke war. Wan dest bi xwarina giyayê genim M. Widdowson, The Compasifianof Fo‐ ku ev fikir ne fikreke zanistî ye lê fikreke Xeletiya enerjîdana goşt ji hêla kîm‐ kûrbûna vê şaşiyê ye. kirin ku ew celebek giya ye û bûye par- odllan (ji 1960’an) AnaBritannica (çapa olî/mebestî ye. Ji bo fêmkirina rastiya yagerê alman Liebig ve di salên 1800’î çeyek ji jiyana wan. Dê-bavên mirovî bi 1986) "Nutrition" nivîsar, (jê wergirtin; wê jî pirsa ’giya ji bo xwarina ajalan, de hate danîn. Liebig got ku enerjiya Vîtamîna C organên mêjî û cerebellum ên bi vê Alaeddin Şenel). ajal ji bo xwarina mirovan hatibe afi- masûlkeyan ji proteîna ajalan tê û veje‐ Li gorî goştxwiran, ji bo hezmê qe‐ xwarinê bi pêş ve diçin û mezin dibin ji Dema ku em li vegotina etîmolojîk a randin (nexweşiyên wek cuzzam, pen- teryan nikarin demek dirêj werzîşê naleke me ya dirêj heye. Di vî warî de, serdema zarokatiyê xelas dibin. Pêva- karbonhîdratê ku yek ji mijarên sereke çeşêr bînin bîra xwe) qey bakterî û vîrûs bikin. Gotina ji bo proteînê ya kîmya‐ mirov dikare nebatên dirêjtir bimehîne. joya mezinbûnê hîn jî li ser riya pêşve- yên xwarina werzîşkaran e, dinêrin em jî ji bo xwarina mirovan hatine afiran- gerê Alman, li gelek kesan bandor kir, Em nikarin vîtamîna C’yê jî hilberînin. çûnê ye. Her ku hişê mirov bi pêş dibînin ku ew ji peyva ‘chenm’ tê û ev din? Kirin bes e. (A. Şenel) DYA jî tê de. Teoriya wî bi vedîtina ma‐ Vîtamîna C jî di nebatan de heye. Ev dikeve, hest jî bi pêş dikevin. Rêxistinki- peyv di zimanên hind‐ewropî de (koma Di kolanên arkeolojîk de bi gelem‐ sûlkeyên bi karbonhîdratên ji nebatan nîşan dide ku jixwe nekariya hilberînî ji‐ rin û watedarkirina wan bi wextê ve her zimanên Aryen), wek mînak bi kurdî bi perî ji bermahiyên ji kevir û hestiyan tê tên dixebitin, tê têr kirin, hilweşiya. yana me çi qas bi nebatan ve girêdide. tim dewam kiriye û vê dewam bike. Bi wateya ‘genim’ e û gelek nêzîkê hev in. gotin ku nêçîrvaniyê bandor li jiyana Heya wê hingê, ramanên Liebig cîhan Ji ber vê yekê mirov nêrîna trikromatîk çêbûn û pêşketina hesta dilsoziyê, îro li mirovan kiriye. Ev bûye sedema nêrîna dorpêç kiribû. Gava ku werzîşvanên ne‐ (dîtiniya rengîn) heye. Berevajiyê vê Mezopotamyayê rîtûela "maçkirina Çavkanî: yekalî ya li dîrokê. Hat fêmkirin ku yek ji batî di 1908’an de medalyayên zêrîn ên goştxwir xwedî nêrîneke dîkromatîk nanê ketî û danîna ser serê xwe" ve ber- H. Mem, Tesewira Xaniyê Fîlozof, sedemên bingehîn ên serdestiya nêçîr‐ olîmpîk wergirtin, bernameyên parêzê (du‐reng) in. Rastiya ku mirov bêtir ren‐ dewam dike. Em hem bi dilsozî û hem jî Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê vaniyê heya îro ji ber vê nêrîna yekalî yên nebatî populer bûn. gan dibînin nîşan dide ku pêdivî bi dî‐ bi spasiya xwe ve girêdayî nanê ku me Aleaddin Şenel, Dîroka Mirovahiyê-Însanlik ye. Ji ber vê çendê heger şert û mercên Dikare were gotin ku nêçîrvaniya tina fêkiyên nû û ciwan heye. radike ser piyan û li ser xwe disekinîne. Tarîhî serdemê li ber çavan bên girtin, dikare kûrbûyî Leviathanek welidand û ev Lev‐ bê gotin ku kevir û hestî bi hêsanî diha‐ îathan bû sedema 3 şerên mezin ên cî‐ tin veşartin lê ne rast e ku mirov hanî û mirina bi milyonan mirovên ku heman tiştî ji bo nebatan jî bibêje. rasterast bi nêçîrvaniya kûrbûyî (kuştin, gulebarankirin) re têkildar in. Heta ku Lêkolînên zanistî anarşîst, femînîst, sosyalîst, komunîst, Di deh salên dawî de hate dîtin ku li demokrat û hwd yên îro li cîhanê li ber gorî lêkolînên zanistî, fosîlên mîkroskobîk xwe didin, piştgiriyê nedin çalakiyên ên nebatan ji holê ranebûne. Li ser vê mafdar ên vejeteryan û veganan dê hil‐ bingehê, zanyaran karibûn li ser alav, berîna desthilatdariyê û şer bidomin. hestî û diranên mirovên girêdayî ser‐ dema kevirîn lêkolîn bikin. Bi vê rêbazê, Nêçîrvanî paşê tê kirin hate kifşkirin ku mirovên berê bi piranî Ji hêla zanyaran ve hatiye destnî‐ nebat dixwarin. Sedema vê yekê jî ew e şankirin ku yekem çavkaniya xwarinê ya ku mirov li gor anatomî û fîzyolojiya xwe mirovên prîmîtîve (seretayî) berhevkarî ne xwedan geneke taybet e ku goşt bix‐ ye. Bi demê re, mirovên seretayî ji ber‐ win. Di vî warî de, dikare bê gotin ku mahiyên heywanên ku ji hêla heywa‐ mirov adepteyî xwarina nebatî ne. nên kovî ve (tene ji sedî 2’yê xwezayê Ji bo vê yekê mînaka çêtir dê lêkolî‐ digirin) tên nêçîrkirin dest pê kirine. Ev nên li ser hestiyên 68 gladyatoran bin çavkaniya xwarinê di lîteraturê de wekî ku li goristana gladyatorên Efesê hatine leşxwariyêr tê binavkirin. Bi demê re, dîtin. Di van lêkolînan de, li ser zêdeyî 5 hin kesan bi teqlîdkirina van ajalên kovî hezar hestî lêkolîn hatine kirin. Li ser dest bi nêçîrvaniyê kirin. Bi gotineke beşa xaçê ya hestiyan kûrahiyek mezin din, nêçîrvanî gelek paşê wek çavkani‐

Helîm Barîn Rewşenbîrî

Tiştên ku li welatên din ji 100 salan ca‐ bibin. Li ser meselê, li Kurdistanê em û aqilê xweser de wekî peymanek di‐ li tekoşîna azadiya welêt kir rewşenbîr azadiya neteweyî, kombûna komên cur rekê diqewimin, li kurdistanê di salekê ê ji kê re bibêjin ‘rewşenbîr’ û li mê‐ bîne û li gorî wî ji bo îteatkarî ev rê‐ e; Ehmed Huseynîyê ku tavilê vegeriya bi cur e. Rihê yekitiyê rihekî demokra‐ de diqewimin. Hîn me yê li ser yekitiya tingehan rewşenbîr kî ne? Ji bo dest‐ baza herî ewle ye. welêt û helbestên xwe li çeperan bo tîk e û ti kom nikare bernameyên xwe neteweyî nîqaşan bikira, ha me dît nî‐ pêkê em çend gotinan bibêjin... Netewe‐dewlet xwe li ser vê pey‐ şervanên azadiyê xwend rewşenbîr e; yên siyasî û berjewendiyên xwe li ser qaşa birakujiyê dest pê kir û birayê ku 5 Li gorî M. Foucault’î, piştî gotara manê ava ava dikin. Mînaka ku li jorê Xelîl Daxê ku çiya ji xwe û kameraya komên din ferz bike. Divê civak bi aşke‐ sal berê li dora heman maseyê bo yeki‐ Kant a li ser rewşenbîriyê, ev 200 sal in me behs kir tam jî ev e. Bi rêya reşwen‐ xwe re kir stargeh rewşenbîr e; Tahir rayî û zelal pîvanên yekitiyê bizanibe ku tiyê rûniştibûn, niha bi îdiaya ‘nerewa‐ fîlozofiya modern a ewropî li dû vê ber‐ bîriyê di navbera despotîzma mêtinge‐ Elçiyê ku bo aştiyê hişyar û bang dikir bikaribe komên ku li gor pîvanên yeki‐ bûn’ê hewl dide birayê xwe ber bi sivê ye. Kant rewşenbîriyê bi xelasiya ji riyê û gel de îteat tê hilberandin. Ji rewşenbîr e; Rênas Jiyanê ku Dayika tiyê tevnagere hişyar bike. Ji ber wê jî dijmin ve def bide. Mirov ji şerma ni‐ xavîtiyê şîrove dikir û digot ‘sapare azadiya welêt bêtir behsa zagonan tê Taybet a bi rojan laşên wê li rasta erdê divê rêzikname yan jî manîfestoya ye‐ zane çi bibêje! Yekitî hêjayî nîqaşê bû lê aude’ yanî ‘biwêre‐aqilê xwe bişixu‐ kirin. Foucault rewşenbîriye wiha pê‐ ma di nav helbesta xwe da veşart rew‐ kitiyê bê nivîsandin. Bêrêgez yekitî ne birakujî zelal e; xêr jê tune ye. Tam min lîne’. Her çi qas ev gotin bi me xweş nase dike: Kesên zanîn û pisporiya xwe şenbîr e; Ciwan Hacoyê ku rahişt mega‐ pêkan e. Niyeta baş lazim e lê bi ni‐ ê bigota kes nikare vê biparêze, hin were jî Foucault gotara Kantî ji gelek û têkiliyên xwe yên bi heqîqetê re ji bo fonê û li dijî dagirkeriya welêt gelê xwe yeta baş jî yekitî saz nabe. kesan hewl da birakujiyê biparêzin û bi hêlan ve rexne dike. Ji ber ku Kant di‐ tekoşîna polîtîk bi kar tînin, rewşenbîr hişyar kir rewşenbîr e... Yekitî kategoriyeke huqûqî ye. Her navê rewşenbîriyê! Bi daxuyaniyekê bi bêje aqilê xwe bişixulîne lê li gorî zago‐ in. Li vir peyva girîng tekoşîn e, rewşen‐ alî ji yekitiyê çi fam dikin divê binivî‐ kurtasî gotin “bijî birakujî” û bûn qeş‐ nan tev bigere. Yanî di ramînê de azadî bîr têdikoşin, xwe nakin berdevkên Antîvîrûsa birakujiyê yekitî ye sin. Dema ez têgeha yekitiyê dibihîzim mer û pêkenîn li ser torên medyay ci‐ lê zagon çi bin ew e! Li gorî Kantî heger desthilatiyê û gel qanih nakin bo têne‐ Ger aliyên sîyasî ji rojeva xwe yeki‐ ev tên bîra min: kurd divê li hemû vakî. Li ser navê zanistê profesorên tu li derveyî zagonan tevnegerî heya koşin. Ma li kurdistanê mînakên rew‐ tiyê derxistibin ev nayê wê maneyê ku parçên Kurdistanê xwedî statû bin; zi‐ kelbox ne bes bûn ku di kanalîsazyo‐ dawî dikarî bifikirî... şenbîran tune ne? girîngiya yekitiyê namîne. Mijara yeki‐ manê kurdî divê bibe zimanê perwer‐ nên tirkan de bi şev û roj çêrê kurdan Rewşenbîriya ku Kant behs dike ev Apê Musayê ku qelama xwe kir şûr tiyê wek ku em bibêjin “em ji hev hez deyê; li hemberî erîşên mêtingeran dikin, niha jî “rewşenbîrên kurd” dest e: Divê mirov bi mantiqa zagonan baş û pê şer kir rewşenbîr e; Mihemed Şe‐ dikin” nîn e. Aliyên kurdan ne mecbûr yek‐helwest bin; divê rewşenbîr hu‐ bi kar kirine ku kurd şerê hevdu bikin bizanibe û xwe tev li van zagonan bike. xoyê ku got nabe li şûna Kurdistanê bi‐ in ji hev hez bikin lê ger xema azadiya nermend û nivîskarên kurd hemû ali‐ û xwîna hevdu birijînin. Li ser meselê, ger tu bacê bidî divê tu bêjim gulistan rewşenbîr e; Ebdila gelê kurd bi wan re hebe mecbûr in ku yên sîyasî ji bo yekitiyê motîve bike, Qet nebe bila ev daxuyaniya nebi‐ bizanibî tu yê çi qasî bidî û çima didî lê Peşêwê ku helbesta xwe kir helwest û li yekitiya gelê kurd saz bikin. hişyar bikin; ji yekitiyê çi fam dikin, xêr bibe sedama nîqaşên li ser rew‐ tu yê dawiya dawî bidî. Foucault vê hemberî birakujiyê dengê xwe bilind kir Her çi qas koka têgeha yekitiyê ji divê binivîsin û li gorî van rêgezan rê şenbîriyê da ku em henekî teselî yekê di navebera despotîzma rasyonel rewşenbîr e; Mizgîna ku dengê xwe tev “yek”ê be jî wateya wê, li ser rêgeza vebikin bo qada siyasetê.