Thema Internationalisering Wateronderwijs

nº 20 / 2011

44ste jaargang / 14 oktober 2011 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER

thema internationalisering wateronderwijs FINANCIERING WETSUS NIET VANZELFSPREKEND MEER WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR VITAAL WATER NODIG “OVERMATIG WATERGEBRUIK DOOR DE LANDBOUW INPERKEN” Kunststof monsternamekast BÜHLER 3010 Kunststof behuizing, kostenefﬁ ciënt in aanschaf en gebruik ➔ Gekoeld, conform norm: tot een omgevingstemperatuur van 43°C wordt het monster gekoeld naar 4°C. ➔ Eenvoudig onderhoud en reiniging: het reinigen van monstervaten neemt 50% minder tijd in beslag. ➔ Representatief monster, zeer nauwkeurig monstervolume: alle BÜHLER drukvacuüm monstername- systemen werken conform ISO 5667

LABORATORIUMANALYSE VIS SPECTROFOTOMETER MET RFID DR 3900 Nieuw: Betrouwbaarheid dankzij RFID-technologie ➔ Monsterherkenning met 100% herleidbaarheid: verwisseling onmogelijk tijdens het analyseproces dankzij RFIDtechnologie ➔ Automatische update: vanaf RFIDtag in verpakking kuvettentest direct naar DR 3900 ➔ Actuele batchinformatie: alle gegevens direct via RFID beschikbaar voor uw kwaliteitssysteem

Voor meer informatie bel: Tel: +31 (0)344 63 11 30 www.hach-lange.nl Water in de wereld

e Green Deal die minister Verhagen en staatssecretaris Atsma Die vergroening van de economie is hard nodig. Afgelopen Dop 3 oktober met een aantal organisaties ondertekende, weken werd duidelijk dat de regering van Panama besloten vond plaats op de rioolwaterzuivering van Nieuwegein. Een heeft volgend jaar augustus de eerste vijf van in totaal 36 toepasselijke locatie voor het accentueren van een 50-tal bewoonde eilandjes voor de kust te gaan ontruimen. De overeenkomsten die moeten leiden tot verduurzaming van de eilandjes zijn niet langer bestand tegen de stijging van de economie. De Unie van Waterschappen tekende een akkoord zeespiegel. over het terugwinnen van fosfaat uit het afvalwater. Deze uitgave staat stil bij de internationalisering van het De rwzi Nieuwegein is één van de inmiddels twaalf die wateronderwijs, een belangrijk onderwerp tijdens de meer energie opwekken dan ze verbruiken. Zo gaat het International Water Week, die over twee weken in Amsterdam Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden straks ter plekke plaatsvindt. Water stroomt nu eenmaal alle kanten op. zo’n 6.000 MWh opleveren, de elektriciteit voor ongeveer 1500 huishoudens. Peter Bielars

H2O tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen inhoud nº 20 / 2011 / *thema Oﬃ cieel orgaan van Stichting tot uitgave van het tijdschrift H2O en haar participanten: 4 / Financiering Wetsus niet vanzelfsprekend - Koninklijk Nederlands Waternetwerk - Vewin meer - Kiwa Water Holding BV Uitgever 6 / Wetenschappelijk onderzoek naar vitaal Rinus Vissers water nodig

Redactie 8 / Janneke Hadders: “Overmatig watergebruik Peter Bielars (hoofdredacteur) door de landbouw inperken” Michiel van Zaane Jacques Geluk Maarten Gast Postbus 122, 3100 AC Schiedam 4 telefoon (010) 427 41 65 10 / Nederlands wateronderwijs in internatio- fax (010) 473 99 11 nale context* e-mail [email protected] Huiberdien Sweeris Bezoekadres: Stationsplein 2, Schiedam Redactiesecretariaat / Wetskills voorbeeld van gezamenlijke inter- Dora Pompe 4 Redactieadviesraad nationale proﬁ lering* Jos Peters (voorzitter) (DHV) Johan Oost en Rick Heikoop Jan Hofman (KWR Watercycle Research Institute) Daphne de Koeijer (gemeente Rotterdam) 16 / UNESCO-IHE op weg naar mondiale Johan van Mourik (SKIW) campus* 8 Joris Schaap (Aequator)

Advertentieverkoop 18 / Nederlandse watersector in het Roelien Voshol (010) 427 41 54 buitenland* Brigitte Laban (010) 427 41 52 Suzanne van den Eynden Mediaorder Carola Sjoukes (010) 427 41 09 / Extra aandacht voor didactiek tijdens fax (010) 473 20 00 20 training vakmensen in Roemenië* Abonnementenservice Johan Oost, Claudia Peters, Job Udo, Susanne Groot, (010) 427 41 08 (van 9.00 tot 12.00 uur) Fred Havinga, Jakolien Leenders en Dirk van Haaren e-mail [email protected] 35 fax (010) 473 20 00 / Watermanagementopleiding in Oman?* Abonnementsprijs 22 Ruud Schotting € 106,- per jaar excl. 6% BTW € 140,- per jaar voor buitenland € 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW 24 / “Water maken is handwerk”* Abonnementen gelden voor één jaar en worden Siemen Veenstra – zonder tegenbericht – automatisch verlengd. Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken 25 / Nederland Waterland, Nederland voor het aﬂ open van de abonnementsperiode te Wateropleidingenland* geschieden aan bovenstaand postadres. Agnes Maenhout Druk en lay-out DeltaHage graﬁ sche dienstverlening, Den Haag 35 / Verwijdering van fosfaat uit bodemwater Copyright met ijzerzand: de omhulde drain Nijgh Periodieken B.V., 2011 Gerrit Koopmas, Wim Chardon, Paul Belder en Bert- Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt Jan Groenenberg uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever. 39 / Nitraatverwijdering uit drainagewater: www.vakbladh2o.nl veldproeven in project Puridrain Stefan Jansen, Roelof Stuurman en Jan Gerritse

43 / Concentraties en gedrag van geperﬂ uoreerde verbindingen in het drinkwaterproductieproces Bij de omslagfoto: Christian Eschauzier, Petra Scholte-Veenendaal en Het nederlandse wateronderwijs timmert aan de Pim de Voogt weg in het buitenland (zie pagina 10 t/m 25). Financiering Wetsus niet vanzelfsprekend meer Ook het toptechnologisch instituut watertechnologie Wetsus in Leeuwarden is niet langer verzekerd van structurele ﬁnanciële overheidssteun. Die wat minder zekere toekomst speelde een belangrijke rol tijdens het jaarcongres, dat op 3 en 4 oktober plaatsvond en waar zo’n 400 mensen op af kwamen.

e titel van het jaarcongres luidde ‘Cooperation in innovation, a Annemiek ter Heijne heeft de Marcel Mulder Award 2011 gewonnen voor haar onderzoek naar de Dglobal requirement?’. Zoals productie van elektriciteit uit afvalwater door gebruik te maken van een biobrandstofcel. gebruikelijk opende Margreeth de Boer als Veel afvalwater wordt gezuiverd door er lucht in te pompen, wat energie kost. Tegelijkertijd voorzitter van de Raad van Commissarissen neemt de wereldwijde vraag naar energie enorm toe. De biobrandstofcel biedt voordelen op het tweedaagse congres. De Boer maakte beide terreinen: het produceert elektriciteit, terwijl het afvalwater zuivert. duidelijk dat de onderhandelingen over de financiële toekomst van het instituut dit jaar Het onderzoek was gericht op het verhogen van de elektriciteitsproductie uit afvalwater met moeizamer verlopen dan in voorgaande jaren. behulp van de biobrandstofcel. Daarin groeien bacteriën op een elektrode, de anode, die organische materialen in afvalwater direct omzetten in elektronen (elektriciteit). De belangrijkste Wetenschappelijk directeur Cees Buisman beperkende factor is de kathode, waar de elektronen afgegeven moeten worden, normaal leek zich hierover wat minder zorgen te gesproken aan zuurstof. In het onderzoek volgde Ter Heijne verschillende routes om de maken. Hij benadrukte dat 2012 het laatste elektronen sneller te laten stromen en meer (elektrische) energie uit het proces te halen. jaar van de eerste periode voor Wetsus is. De samenwerking met universiteiten en Marcel Mulder werd in 2001 benoemd tot professor duurzame watertechnologie en membraan- hogescholen in Nederland breidt zich uit: de technologie aan de Universiteit Twente. Hij was nauw betrokken bij de oprichting van Wetsus, Erasmus Universiteit in Rotterdam en de maar overleed op 17 november 2002. De naar hem genoemde prijs gaat naar de onderzoek(st)er Noordelijke Hogeschool en Van Hall bij Wetsus die de meest bijzondere prestatie op watertechnologiegebied in het afgelopen jaar Larenstein zijn nu ook volwaardige partners leverde. van Wetsus. Buitenlandse wetenschappers beoordeelden het instituut onlangs als ‘goed’. Over de behaalde praktijkresultaten Het aantal demonstratie-installaties van Het aantal bedrijven dat deelneemt in Wetsus kon Buisman geruime tijd praten. Om een Wetsus bedroeg tot voor kort drie. Tijdens is inmiddels gestegen tot 90. Dit jaar kwamen paar voorbeelden te noemen: energie- het Wetsus-congres werd de vierde geopend er tot nu toe acht bij. Verder willen zeven winning uit urine, waterproductie via (zie hiernaast). Het is de eerste die expliciet universiteiten in het buitenland toetreden tot windenergie, een algenbioreactor en nieuwe voor waterbeheerders interessant is. Volgend het netwerk van Wetsus. sensoren voor biofouling en toxiciteit in jaar komt daar een vijfde demonstratie- water. installatie in Sneek bij. Voor het toptechnologisch instituut watertechnologie staat voor de komende Renske Peters (foto: Johannes Odé) periode van 2013 tot 2020 in principe 220 miljoen euro begroot. Maar hoewel minder pessimistisch als Margreeth de Boer, wilde ook Cees Buisman wel kwijt dat ‘Den Haag’ momenteel niet erg duidelijk is over de financiële bijdrage aan Wetsus. Samenwerking Eppo Bruins van de Stichting Toegepaste Wetenschap maakte van de gelegenheid gebruik reclame te maken voor de 100 miljoen euro die zij mag besteden aan onderzoek. Het gaat hierbij overigens niet specifiek over onderzoek op het gebied van watertechnologie. Bruins noemde twee voorbeelden van bekende gesubsidieerde onderzoeken: die naar Annamox en Nereda. Omdat ook op innovaties gekort gaat worden door de rijksoverheid, is samenwerking tussen partijen en bedrijven harder nodig dan de afgelopen jaren, aldus Bruins. Ook moet de watersector rekening houden met een daling van het aantal afgestudeerde studenten. Reactie vanuit ‘Den Haag’ Renske Peters (DG Water van het ministerie van Infrastructuur en Milieu) gaf ‘s middags een toelichting op het nieuwe kabinetsbeleid ten aanzien van innovaties op het gebied van

4 H2O / 20 - 2011 verslag de watertechnologie. “De overheid wil Demonstratielocatie voor minder subsidiëren en minder regels, zodat meer mogelijkheden voor financiering watertechnologie ontstaan.” Peters verwees naar het rapport van de Algemene Rekenkamer over het innovatiebeleid van de rijksoverheid. Daarin Commissaris der Koningin in de provincie Fryslân, John Jorritsma, heeft op staat dat het innovatiebudget tussen 2003 en 3 oktober, samen met bezoekers van het jaarlijkse Wetsuscongres, de 2010 weliswaar verdubbeld is, maar dat niet demonstratiefabriek van Vitens in Noardburgum geopend. Daar gaat het duidelijk is wat het effect hiervan is. En, drinkwaterbedrijf nieuwe zuiveringstechnieken voor drinkwaterbereiding refererend aan het recente advies van het ontwikkelen en testen. Bovendien zullen ook andere bedrijven en Topteam Water, stelde ook Peters dat tussen onderzoekers hier gaan experimenteren met drinkwaterinnovaties, zoals die de wateren landbouwsector meer samen- onder andere bij Wetsus zijn ontwikkeld. werking wenselijk is. Marktpartijen en kennisinstituten moeten diezelfde weg bewandelen om voldoende innovatie in watertechnologie te kunnen blijven garanderen. “De (rijks)overheid gaat minder van boven naar beneden werken en meer faciliterend optreden. Hoe dat in de praktijk werkt, zullen de partijen moeten leren,” aldus Renske Peters. Grote bedrijven Wetsus telt onder zijn ‘deelnemers’ ook enkele grote internationale bedrijven als Shell, Unilever en Heineken. Zij leveren, zo bleek in de parallelsessie ‘Challenges for water’, een forse inspanning op het gebied van innovatieve watertechnologie. Het belang van een zo klein mogelijke watervoet- afdruk wordt steeds groter voor deze bedrijven. Heineken gebruikt voor de productie van één glas bier vijf glazen water. De bierbrouwer wil terug naar 3,7. Heineken investeert in onderzoek naar granen die met minder water hogere opbrengsten genereren. Officiële opening van de ‘demosite’ met onder anderen gasten van het Wetsus-congres (foto: Johannes Odé). Unilever wil het watergebruik in de produc- tieprocessen ten opzichte van 1995 met 65 chter op het terrein van Vitens zijn instellingen een deel van de fabriekshal procent verminderen. Het bedrijf benut enkele demonstratie-installaties huren om hun onderzoek uit te voeren. tevens de commerciële mogelijkheden van ondergebracht in een hal van 350 Watertechnologen van Vitens zullen hen 2 A de wereldwaterproblemen, bijvoorbeeld in m . Volgens Wilbert van de Ven, manager daarbij adviseren en ondersteunen. India en Bangladesh. Daar brengt het bedrijf procestechnologie bij Vitens en betrokken bij Vertrouwelijk onderzoek kan gedaan worden de Unilever Pure it op de markt, een apparaat de aansturing van de installaties, is het in een afgesloten container, die is dat voor één eurocent drie liter water zuivert. belangrijkste doel het testen van technolo- aangesloten op de ‘demosite’. Vitens heeft gische innovaties en de behandeling van belang bij de meeste installaties. De multinationals benadrukten dat alternatieve waterbronnen, het stimuleren onderzoek en samenwerking met kennis- van ondernemerschap in de watersector en Op dit moment staan de volgende installaties instituten cruciaal is voor de ontwikkeling de educatieve positionering van watertechno- in de hal opgesteld: een clean operator-instal- van innovatieve technologie. Vicepresident logie. latie van WE consult en de Universiteit R&D Shell Global Solutions, Henk Vasmel: Twente, gebouwd door RWB, een Xflow- “Om succes te hebben, moet samenwerking In de hal zijn aan beide zijden aansluitingen installatie van Pentair, een ontzoutings- en een sterke focus hebben. Je moet veel tijd voor verschillende soorten water: zoet onthardingsinstallatie van Voltea, een steken in de aanloopfase. Dan moet exact grondwater uit twee afzonderlijke beluchtingsinstallatie van BWA en duidelijk worden wat de win-winsituatie zal wingebieden, oppervlaktewater uit het desinfectie- en oxidatieapparatuur van zijn voor elke betrokken partij.” Bergumermeer, brak grondwater en het Berson U.V.. Anderen die in Noardburgum spoelwater uit het productiebedrijf nieuwe installaties en onderzoeksresultaten Noardburgum. Daarnaast is er aan- en afvoer in de praktijk gaan uittesten zijn KWR, TU voor schoon en vuil water. Van de Ven: “Tot Delft en Logisticon. nu toe pompen we grondwater op. Maar dat raakt steeds meer verzilt. Om ervoor te Door het delen van kennis en samenwerking zorgen dat we in Friesland ook in 2020 met collega-waterbedrijven, onderzoeks- voldoende drinkwater kunnen blijven instellingen als Wetsus en universiteiten, wil leveren, moeten we met alternatieve Vitens bijdragen aan een open innovatie- waterbronnen gaan werken en die gaan platform op het gebied van drinkwatertech- behandelen met innovatieve technologieën. nologie. Rik van Terwisga, voorzitter directie Dat doen we samen met bedrijven en Vitens: “Met dit platform faciliteren we de onderzoeksinstellingen.” Voor analyses kan verbetering en ontwikkeling van watertech- gebruik gemaakt worden van het drinkwater- nologie en proberen we Nederland als laboratorium van Vitens in Leeuwarden. watertechnologieland steviger op de kaart te zetten.” Een deel van het onderzoek en de testen op de ‘demosite’ zal Vitens zelf uitvoeren. Johannes Odé Daarnaast kunnen bedrijven en onderzoeks- zie ook pagina 46

H2O / 20 - 2011 5 Wetenschappelijk onderzoek naar vitaal water nodig Op 22, 23 en 24 september stond ‘vitaal water’ centraal bij DHV in Amersfoort (zie H2O nr. 18, pag. 10-11). Vitaal water heeft volgens sommigen andere effecten op de flora en fauna als ‘plat’ water. Empirische experimenten lijken die effecten te bevestigen. Een wetenschappelijke verklaring is er niet, waardoor anderen sceptisch tegenover vitaal water staan. Reden voor DHV om een tweedaags congres over het fenomeen te houden, gevolgd door een dag voor een breder publiek. De eerste dag stond in het teken van (wetenschappelijk) vitaal water begrijpen, 23 september van het (in de praktijk) werken aan vitaal water. Zaterdag 24 september, georganiseerd door de Stichting WATER Drager van Leven, was ten slotte gewijd aan (het ervaren van) watervitalisering voor en door een breed publiek.

owel bij de drinkwaterbereiding als ontdaan van ongewenste stoffen en afvalwaterzuivering heeft de organismen. Zafgelopen decennia een ontwikkeling plaatsgevonden die leidde tot veilig Het vitaal maken van water is een fysische drinkwater en een enorme verbetering van de behandeling, waarvoor verschillende kwaliteit van het oppervlaktewater in methoden beschikbaar zijn, zoals het Nederland. Bij het beheer van de water- (elektro)magnetisch behandelen van water systemen is vechten tegen de natuur (met of het (al dan niet rechtstreeks) in contact inpolderingen, kanalisatie, harde verdedi- brengen met natuurlijke mineralen of gingen, etc.) aan het veranderen in het gevitaliseerd, opgeladen water. Een meewerken met de natuur (hermeanderen, verklaring voor watervitalisatie wordt wel meer ruimte voor de rivieren, bergingsver- gezocht in stapeling van de watermoleculen, groting, groene daken en dijken, zachte ‘getriggerd’ door de opgelegde vitalisatie. Tot verdedigingen, etc.). Deze tendens doet ook nog toe is echter geen enkel direct bewijs zijn intrede - zij het nog mondjesmaat - bij de gevonden voor het bestaan van stabiele afvalwaterzuivering. Dat uit zich in de aanleg molecuulstapelingen of clusters. De van helofytenfilters en zuiveringsmoerassen. conclusie is dan ook dat nog geen goede wetenschappelijke verklaring voor deze De zuivering van (afval)water is gebaseerd verschijnselen bestaat, hoewel die zich op bekende fysisch-chemische en (micro) vanuit de empirie onmiskenbaar aandienen. biologische processen, zoals (de)nitrificatie, Uit de praktijk werden vooral tijdens de fixatie en sedimentatie, alsmede bijvoor- derde dag van het symposium aansprekende beeld voedselwebrelaties bij de inzet van voorbeelden gemeld (zie kader). watervlooien, levend op uitgespoeld actiefslib en colibacteriën. Nog niet goed Voor vitalisatieapparatuur bestaat inmiddels bekend is of dit nabehandelde water in alle een grote markt. De minst ‘geheimzinnige’ opzichten gezond is. Gezond in de zin van vorm van watervitalisatie maakt gebruik van heilzaam, vitaal, opgefrist nadat het eerst is flowforms. Stromend water in ondiepe, min

Stichting WATER Drager van Leven verzorgde de derde en laaste dag. Het programma bestond uit drie gedeelten: voordrachten rond het thema van Iain Trousdell (GB), Cees Kamp (NL) en Manfred Schleyer (D), demonstraties van waterfenomenen door Wolfgang Böttcher en Paul van Dijk (NL) én praktijkervaringen. Evert Schaap presenteerde de resultaten van een enquête onder gebruikers van gevitaliseerd water in de agrarische sector. Tuinbouwers en bloemenkwekers melden sterkere planten en bloemen, minder schimmels en luizen en een beduidend lager benodigd gebruik van pesticiden. Vee- en pluimveehouders ondersteunen dit beeld: betere opname van voer, zwaardere slachtdieren (pluimvee), betere smaak en gezondheid en minder geneesmiddelen. De omvang en duur van de enquête waren te gering om algemene conclusies te trekken of om onderscheid tussen vitalisatoren te maken. Ook de invloed van andere factoren als licht, temperatuur, reinheid, beweging en trillingen verdienen nog aandacht.

Daarna kwamen gebruikers van gevitaliseerd water aan het woord. Vrijwel allemaal ondernemers, die op hun eigen wijze vertelden hoe zij hiermee tot een beter product en/of lagere kosten kwamen. Een verﬀabrikant uit Olst meldde minder gebruik van dure additieven, betere hechting, geen verkleving meer en lagere kosten. Een fruitteler uit Groningen sprak van een betere smaak van zijn appels en peren. De beheerder van een composteringsbedrijf in Twente had veel minder stank, een betere kwaliteit compost en een verkorting van de duur van het composteren van vijf naar drie weken.

In de discussie aan het einde van deze dag kwam een aantal zaken naar voren. Centrale vitalisatie van drinkwater is niet mogelijk, omdat de werking in het distributienet deels verloren gaat. Het kan alleen eﬀectief in huishoudens of bedrijven worden toegepast. Vitalisering is zeker geen alternatief voor enig zuiveringsproces bij de drinkwaterbereiding of de afvalwaterzuivering, alleen een aanvulling. Noch de alternatieve, noch de reguliere wetenschap levert een goede verklaring voor de gemelde ervaringen. De praktijkervaringen zijn echter authentiek en onverdacht. Wetenschappelijk onderzoek is onontkoombaar om helderheid te verschaﬀen om verder te komen dan vage hypotheses of stellige beweringen zonder fundament.

6 H2O / 20 - 2011 verslag Droogte baart Atsma zorgen Aan de bescherming tegen overstromingen wordt niet getornd. Veiligheid en zoetwatervoorziening blijven voorop staan in de plannen om de Deltawerken aan te passen. Die verzekering gaf staatssecretaris Joop Atsma (Infrastructuur en Milieu) op 4 oktober tijdens de viering van 25 jaar Oosterscheldekering in het Topshuis op het voormalige werkeiland Neeltje Jans. Bij de ingebruikname in 1986 sloot koningin Beatrix de schuiven van de kering, Atsma heeft ze nu symbolisch geopend. of meer ovale schalen komt in een vloeiende, Atsma: “Onze eerste ambitie was, steeds meer zelf het werk doen”, aldus Atsma, wervelende, ritmische beweging in de vorm is en blijft de bescherming tegen die als voorbeeld het project rond de van een liggende acht, een lemniscaat. Het wde Noordzee en de grote Oesterdam noemde. Rijkswaterstaat en water maakt een aantal keren die beweging rivieren.” Over de zoetwatervoorziening in de Waterschap Scheldestromen versterken daar alvorens naar een volgende schaal te gaan. toekomst, waaraan ook het deltaprogramma dit jaar de dijk en hogen het gebied voor de Op die manier wordt de wervelende ruime aandacht besteedt, maakt de staatsse- dam op met 600.000 kubieke meter zand om stroming van een bergbeek in zeer compacte cretaris zich echter meer zorgen. “We hebben de effecten van ‘zandhonger’ te verminderen vorm nagebootst. Wat precies aan het water daarin zeker een slag gemaakt. Bij de en de golfslag te dempen. Het is een verandert, is nog onbekend. Het uiteindelijke voorbereiding van grote projecten houden we voorbeeld van een project waarbij is gezocht effect ervan is echter overtuigend: een er inmiddels uitgebreid rekening mee.” naar een manier om op een natuurlijke wijze positieve invloed op wateren oeverplanten Het is hollen of stilstaan met het zoete water, de waterveiligheid te vergroten. “We hebben en op macrofauna. ervaart Atsma. Soms is er te veel en soms te de afgelopen eeuw geprobeerd de natuur de weinig van. Met de landen die aan de Rijn baas te zijn, nu moeten we slim (samen) Verschillende waterschappen hebben op grenzen, wordt goed overleg gevoerd over werken met de natuur. Dit soort initiatieven rioolwaterzuiveringsinstallaties flowforms maatregelen in tijden van grote rivieraf- lijkt vanzelfsprekend, maar wereldwijd lopen opgenomen in nieuwe waterharmonica- voeren, maar de aanpak in periode van we ermee voorop.” systemen. Ze doen dat vanwege de goede droogte is tot nu toe onderbelicht gebleven. zuurstoftoevoer en de esthetische kwaliteit “Wat zijn de gevolgen als de Rijn opdroogt?” Duidelijkheid in 2015 in relatie tot de grote ecologische en Volgens de bewindsman was de situatie Zoet water is volgens deltacommissaris Wim landschappelijke waarde van de omgeving. afgelopen juni nijpend. De droogte en het Kuijken, tijdens de discussie later op de dag, De effecten zullen nauwkeurig worden afnemende aanbod van rivierwater dreigden ook een speerpunt in het deltaprogramma, bijgehouden. Wereldwijd worden al meer toen volgens hem de landbouw en de maar: “Goede plannen kosten tijd. Pas in 2015 dan 2.500 flowforms gebruikt, onder meer in industrie de das om te doen. Atsma: of 2016 zullen de grote beslissingen kunnen Zweden en Noorwegen. Iain Trousdell gaf in “Daarover moeten we het in Europees vallen. Dan ligt het hele pakket aan Amersfoort voorbeelden uit Nieuw-Zeeland. verband eens hebben.” maatregelen op tafel.” Kuijken heeft in deze Daar zet men flowforms in voor stabilisatie tijden van bezuinigingen een geruststellende van drijfmest tot een waardevolle meststof Ecologie mededeling: “In het deltafonds is structureel en integreerde men flowforms in een vistrap. De staatssecretaris van Infrastructuur en geld beschikbaar voor de watersector. Dan Milieu benadrukte dat “nu ook andere, met heb je recht van spreken. We zijn nog nooit met dank aan Theo Claassen en name ecologische aspecten een steeds zover geweest als nu. Nederland kent de best Maarten Gast belangrijkere rol spelen. We laten de natuur beveiligde delta ter wereld.”

‘Zelfvoorzienendheid moet middel zijn, geen doel’

Zelfvoorzienendheid lijkt een nieuw dogma te worden. Zelf (zoveel mogelijk) kunnen voorzien in je eigen voedsel, brandstof en water lijkt ideaal. Ook in het waterbeheer doet dit principe opgang: zoveel mogelijk de waterhuishouding voeren met het water dat zich in je eigen gebied bevindt. Maar zelfvoorzienendheid is eigenlijk “dom, naief en onverstandig” volgens Rudy Rabbinge, hoogleraar aan de Wageningen Universiteit. Hij zei dat tijdens de bijeenkomst ‘Zelfvoorzienend in water: utopie of...’ op 6 oktober in Amsterdam.

Die opmerking werd overigens later behoorlijk genuanceerd. Tijdens de door het Koninklijk Nederlands Waternetwerk, STOWA en het programma Kennis voor Klimaat georganiseerde bijeenkomst lieten aanwezige waterbeheerders en drinkwatermensen diverse plannen zien die tot (meer) zelfvoorzienendheid moeten leiden. Er waren concrete plannen, zoals het gebruik van effluent om het inlaten van gebiedsvreemd water te voorkomen. Ook studies die de (on)mogelijkheid van een zelfvoorzienend gebied lieten zien kwamen aan de orde, zoals de waterhuishouding in Drenthe. Tijdens de werksessies bleek dat zelfvoorzienendheid soms niet mogelijk is, een situatie waar Rudy Rabbinge al voor waarschuwde. Hij stelde dat zelfvoorzienendheid lang niet altiijd efficiënt is en soms zelfs andere belangen kan schaden. Het is daarom van belang naar de schaal te kijken (van huishouden tot mondiaal) en ook naar naastgelegen ketens te kijken. Als voorbeeld gaf hij de productie van biobrandstof: hoe sympathiek dat ook lijkt, in zijn optiek een zeer inefficiënte manier van gronden watergebruik.

De aanwezigen lieten zich niet afschrikken door zijn verhaal, maar namen zijn suggesties wel mee, zo bleek tijdens de paneldiscussie. Martien den Blanken (PWN), Jan Busstra (DG Water), Gerard Doornbos (Hoogheemraadschap van Rijnland), Hans Massop (Natuurmonumenten) en Peter de Koijer (ZLTO) keken kritisch naar de eﬀecten, kosten en baten van de projecten en voorstellen die langs waren gekomen. De consensus was dat zelfvoorzienendheid geen doel moet zijn. Op lokaal niveau moet geoptimaliseerd worden, daarna kun je voorzichtig op grotere schaal kijken.

H2O / 20 - 2011 7 Janneke Hadders, directeur dacOM: “Overmatig watergebruik door de landbouw inperken” Binnenkort vindt in Amsterdam wederom de beurs Aquatech plaats: de tweejaarlijkse internationale presentatie van watergerelateerde producten en technieken. Reden om ook in H2O de aandacht op ontwikkelingen daarin te richten. NRC Handelsblad meldde eind mei dat het Drentse bedrijf DACOM de jaarlijkse innovatieprijs van MKB-Nederland had gewonnen met de TerraSen: een vinding waarmee boeren tot 50 procent water kunnen besparen. Aanleiding voor een gesprek met Janneke Hadders, directeur van dit bedrijf, dat gevestigd is op het industrieterrein Waanderveld in Emmen.

Wat is DACOM voor bedrijf? “DACOM is een IT-bedrijf voor de agrarische sector. Mijn vader Jan Hadders heeft het in de jaren ‘80 ontwikkeld en opgericht. Hij had een veenkoloniaal akkerbouwbedrijf met aardappelen, graan en suikerbieten. Maar mijn vader was vooral uitvinder, hij bracht de computer en de agrarische wereld samen. Hij merkte dat hij tot een efficiëntere bedrijfsvoering kon komen als hij tijdens het seizoen het gebruik van water, meststoffen en bestrijdingsmiddelen aanpaste aan de actuele behoefte van het gewas. Dat is omgezet in het principe van ons bedrijf: het meten en centraal opslaan van gegevens, die de basis zijn voor adviezen aan de boeren. Als deel van de infrastructuur hebben we in Nederland een landsdekkend stelsel van weermeetstations opgezet, in het buitenland plaatsen de boeren zelf een meetstation bij hun bedrijf.” Het KNMI doet dit toch al? “De meetstations van het KNMI staan onder andere op luchthavens. DACOM plaatst ze in de agrarische gebieden. Boeren kunnen erop aansluiten. MeteoConsult in Wageningen levert een weersvoorspelling tien dagen vooruit, voor elke willekeurige plek op aarde waarom de aangesloten boeren vragen. Door terugkoppeling van de werkelijke weersituatie, gemeten door de weerstations, worden de modellen van MeteoConsult steeds verbeterd. Een boer die zich bij ons Janneke Hadders (foto: INCAS, Deborah Roffel). aansluit en daarvoor een jaarlijkse licentie- vergoeding betaalt, kan in de databank, de ziekte ontwikkelt zich afhankelijk van het uit van de levenscyclus van de schimmel. voert daar zijn gegevens in over teelt, vooraf- klimaat, de luchtvochtigheid, of de bladeren Die is overal gelijk, maar hij reageert op het gaande bespuitingen, etc. en krijgt dan nat zijn geweest, etc. Via onze modellen weer. Tweede punt dat we meenemen in advies. Bijvoorbeeld hoeveel water hij moet gecombineerd met de gemeten gegevens, berekeningen is de onbeschermdheid van toedienen om het bodemprofiel vol vocht te krijgt de boer advies wanneer spuiten wel en het blad. Als je gisteren gespoten hebt, moet krijgen of wanneer hij moet spuiten tegen niet zinvol is.” je niet vandaag weer spuiten. Het blad is nog een ziekte. Deze adviezen zijn gebaseerd beschermd. Hoelang dat duurt, hangt af van op wetenschappelijke kennis, modellen Is dat systeem uniek? regen, zonneschijn, de groeisnelheid van de en rekenregels. Als je te maken hebt met “Ja, we zijn het enige bedrijf ter wereld dat plant, etc. We geven aan wanneer spuiten phytophthora, schimmel bij de aardappels, is met zo’n uitgebreid pakket werkt. Anderen zinvol is. In Nederland kun je een reductie het gewoonte om elke week te spuiten. Maar gaan uit van de lokale situatie, maar wij gaan van 30 procent in het gebruik van bestrij-

8 H2O / 20 - 2011 interview dingsmiddelen bereiken. In andere landen voorzien van ons meetsysteem. Bij de eerste meer aan voorlichting moesten doen, aan kan dat oplopen tot 50 procent.” 20 staan ze inmiddels te draaien, bij de uitdragen van onze kennis naar buiten toe. “Mijn vader is begonnen met de schim- volgende 20 worden ze nu geïnstalleerd. We hebben verkopers in dienst genomen en melziektes. Daarna hebben we de aandacht De data worden hier verwerkt. Als deze zijn één productnaam gaan hanteren. Onze gericht op insecten zoals tripsen: kleine pilot goed verloopt, zullen meer systemen technische specialisten zijn vaak mensen vliegjes die witte strepen op prei en geplaatst worden. “ met een agrarische achtergrond met kennis uien veroorzaken. Maïsstengelboorders van drie gebieden: techniek, landbouw en maken gaatjes in de maïs, maar ook in de “Een aantal jaren geleden bestond IT. We hebben nu 20 medewerkers en onze aardappels, waarin rot kan ontstaan en duurzame bedrijfsvoering nog vooral uit omzet is 2,5 maal zo groot als in 2003.” schimmels zich beter kunnen ontwikkelen. het schrijven van een mooie folder. Daar Na de ziektes zijn we ons op water en komt men dankzij de kritische opstelling Hoe ziet u de toekomst voor uw meststoffen gaan richten. Dat begon in van milieuorganisaties en consumenten nu bedrijf? Egypte, waar je naast vele kleine boeren niet meer mee weg. De buitenwereld wil “Ik verwacht veel aanvragen vanuit de in de Nijldelta grote irrigatiebedrijven weten waar en hoe de grondstoffen van voedselverwerkende industrie (bier, daarbuiten hebt. Vraag was: Hoeveel water bijvoorbeeld chips geteeld zijn, wat ermee tomatenproducten, suiker, chips). Ook bij moeten we geven en wanneer? Water is gebeurt. Zuinig omgaan met water is dan druppelirrigatie verwacht ik meer efficiëntie schaars, moet van ver aangevoerd of diep een belangrijk punt. Deze concerns kopen als gestuurd wordt op het vochtgehalte in de uit de grond gehaald worden. De irrigatie- onze systemen, zetten deze in op hun eigen wortelzone. In Spanje loopt nu een proef bij machines vragen veel energie.” bedrijven of eisen ze bij contracttelers. Toen olijfbomen. We hebben daarvoor een sensor mijn vader begon, had hij nog geen idee met een lengte van 1,20 meter ontwikkeld. Hoe hebt u dat aangepakt? van dat soort verbanden. Nu werken de Op wat langere termijn vind ik het vooral “We zijn het feitelijke vochtgehalte in de problemen van water en duurzaamheid in belangrijk dat we voorop blijven lopen wortelzone gaan meten. Bij aardappelen ons voordeel, naast uiteraard de gewone op kennisgebied. Dat willen we graag zo is die zo’n 50 cm. We hebben daarvoor economische afweging.” houden door te investeren in samenwerking meetapparatuur moeten ontwikkelen. met kennisinstituten en meteorologische Bestaande sensoren waren duur. Ze werden Waar zet u uw producten vooral af? instituten. “ altijd met de hand gemaakt, er waren maar “Om te beginnen in Europa, tot Polen en vijf leveranciers op de wereld en de beste Rusland aan toe. Daarnaast in Zuid-Afrika en Bent u niet bang voor de ‘snelle ervan was niet geïnteresseerd in terug- het Midden-Oosten. In Zuid-Afrika hebben volger’? koppeling. We zagen een enorme markt we een eigen vestiging. Verder gebruikt “U bedoelt een bedrijf dat door ons voor ons liggen, want op veel plekken in een aantal bedrijven in Noord-Amerika en ontwikkelde kennis grootschalig gaat de wereld zijn problemen met water (te Argentinië onze apparatuur, vooral via grote exploiteren. Ik let er wel op, maar ik denk slechte kwaliteit of schaarste). Ongeveer 70 voedselverwerkende concerns. “ dat anderen nog steeds niet om ons heen procent van het zoete water wordt gebruikt kunnen. En een groot bedrijf heeft moeilijker in de agrarische sector. DACOM heeft toen Waarom hebt u de innovatieprijs van contact met de klant. Dat is wat onze boeren een sensor ontwikkeld: de TerraSen. Het het MKB gekregen? willen, contact met een adviseur die men is een buis van 60 cm, die op elke 10 cm “Voor de ontwikkeling van de TerraSen kent en in samenspel het ideale plaatje het vochtgehalte meet via het elektrisch hebben we subsidie van de provincie ontwikkelen.” geleidingsvermogen. Daarnaast wordt de Drenthe ontvangen. Syntens zat in de hoeveelheid regen gemeten. Deze gegevens beoordelingscommissie en heeft ons “We zitten in Drenthe in het project worden opgeslagen in een kastje dat in de gevraagd om mee te buurt wordt opgesteld, uitgerust met een dingen naar deze prijs. zonnecel. Via het GPRS gaan deze gegevens Uit alle inzendingen naar onze centrale databank. De boer werden 100 bedrijven “Watervoorziening aanpassen bekijkt de gegevens, ziet de hoeveelheid geselecteerd, waarvan regen die gevallen is, het vochtgehalte in de vinding gepresen- aan behoefte gewas” de wortelzone en het verloop daarvan. Het teerd werd. Men begon adviesmodel berekent hoeveel vocht hij bij nummer 100, DACOM moet geven om het profiel in de wortelzone bleef als laatste over. op te vullen. Geeft hij te veel water, dan lekt De combinatie van pure innovatie met de WaterSense, samen met Hydrologic, Water- dat weg naar diepere lagen. Met het water voedsel- en waterproblemen op aarde was leiding Maatschappij Drenthe, Waterschap gaan de meststoffen mee. Hij krijgt ook de reden van onze uitverkiezing. Rinnooy Hunze en Aa’s en de provincie. Bij 50 boeren informatie over storende lagen in de bodem. Kan reikte de prijs uit. Voor ons was het een in de veenkoloniën hebben we sensoren Zo ontstaat een beeld van de gehele vocht- grote verrassing.” in het veld geplaatst. We richten ons op de huishouding.” boer, het waterschap op de peilhandhaving Kunt u wat over uzelf vertellen? en de kwaliteit van het oppervlaktewater Welke besparing wordt bereikt? “Ik ben in 1977 geboren in Zuidbarge, en de WMD op het peil en de kwaliteit van “In Nederland kun je niet altijd spreken van nu behorend tot Emmen. Van 1995 tot het grondwater. Voor ons het eerste project waterbesparing. Hier is de planning van het 2001 studeerde ik aan de Rijksuniversiteit waarin we het samenspel van boeren en toedienen van water en meststoffen beter Groningen rechten en bedrijfskunde. Ik waterbeherende overheden weghalen uit de en krijg je daardoor een hogere opbrengst ben begonnen met rechten, maar merkte sfeer van het gevoel maar laten plaatsvinden in ton per hectare. In het Midden-Oosten en al gauw dat economie en bedrijfsvoering op basis van objectieve gegevens. Dit soort landen als Egypte, Tunesië en Saoedi-Arabië toch meer mijn belangstelling hadden. samenwerking kan zeker verder groeien.” heb je al gauw 30 procent waterbesparing Toen ik afgestudeerd was, ben ik eerst bij dezelfde opbrengst. Die besparing kan gaan reizen, de wereld door. Mijn eerste Maarten Gast oplopen tot 50 procent. Dat komt vooral baan was bij Microsoft. Ik moest daar óf doordat de grote irrigatiemachines bedreven in de pas lopen óf weggaan. Het werd het worden door derden, die betaald worden op laatste. In 2003 besloot ik bij mijn vader basis van het aantal gedraaide uren. Geen in het bedrijf te gaan werken. Dat was een reden om zuinig met water om te gaan. In zware beslissing, want ik besefte dat er Saoedi-Arabië pakt de overheid dit probleem voor mij geen weg terug was. Ik heb het centraal aan. Men heeft voor een pilot een uiteindelijk toch gedaan. Onze organisatie tender uitgeschreven, die wij gewonnen was toen vooral technisch gericht, met hebben. In totaal 80 boeren worden technische mensen. Ik realiseerde mij dat we

H2O / 20 - 2011 9 nederlands wateronderwijs in internationale context Nederland leeft met water. Het waterbeheer is hier zo goed georganiseerd dat publiekscampagnes nodig zijn om ons eraan te herinneren dat droge voeten en voldoende schoon water niet vanzelfsprekend zijn. De TV-beelden van over de hele wereld getuigen hiervan: de behoefte aan oplossingen voor te veel, te weinig of te vies water is groot. Internationaal wordt Nederland geroemd om de kennis en expertise op gebied van water. De watersector heeft een belangrijke economische rol in Nederland, en is aangemerkt als één van de negen topsectoren. Om die rol in eigen land en het buitenland te behouden, eventueel te versterken, is het van groot belang dat de wateropleidingen zich steeds meer op internationaal vlak gaan proﬁleren. Ook is het nodig om de kennis nog meer in het buitenland in te zetten. Hoe ver het hier mee is, leest u in dit thema- gedeelte over de internationalisering van het Nederlandse wateronderwijs.

e watervraagstukken van de De behoefte aan personeel dat bèta- en imago heeft, maar omdat jongeren de toekomst zijn complexer dan die gammakennis kan combineren, neemt toe. mogelijkheden van de sector niet of Dvan het verleden. De hoge Dat geldt niet alleen voor het kunnen onvoldoende kennen. Onbekend maakt bevolkingsdichtheid, de al zware belasting realiseren van integrale oplossingen, maar onbemind. van het milieu, de overexploitatie van ook voor het kunnen verkopen van Om het tij te keren hebben bedrijfsleven, zoetwatervoorraden en de verwachte producten en diensten. De internationale kennis- en onderwijsinstellingen en overheid gevolgen van de klimaatverandering vragen ambities zijn groot, maar er zijn wel de handen ineen geslagen in het programma om integrale oplossingen die recht doen aan voldoende en goed opgeleide vakmensen in Human Capital Water & Delta, gecoördineerd veel verschillende belangen en duurzaam zijn de watersector nodig om ze te vervullen. door het Netherlands Water Partnership. Dit bij een onzekere toekomst. Veel minder dan in is een programma van activiteiten om meer het verleden zullen oplossingen puur Trends op de arbeidsmarkt in de jongeren te interesseren voor een opleiding technisch van aard zijn: minder beton, meer watersector en carrière in de watersector, aansluiting van bouwen met de natuur. De behoefte aan Met de inzet op de topsector water verwacht onderwijs op de behoefte van de arbeids- oplossingen die passen binnen de lokale de watersector te groeien en neemt de markt te verbeteren en om vakmensen te context van verschillende culturen zal behoefte aan arbeidskrachten toe. Om de boeien en te binden aan de watersector toenemen. De sector zal sterker worden ambities van de topsector te realiseren, zijn gedurende hun loopbaan. uitgedaagd om te komen met producten voldoende goed geschoolde mensen nodig. waarmee de concurrentie van opkomende Door vergrijzing en ontgroening gaat de Toenemende behoefte aan markten kan worden aangegaan: minder beroepsbevolking in Nederland echter juist internationale vaardigheden standaard, meer innovatief, en een grotere krimpen. Een structureel tekort op de Onze internationale ambities leiden tot bijdrage van diensten aan de maaksector. arbeidsmarkt dreigt. Dit geldt voor de volle steeds meer vraag naar mensen die in het breedte van de watersector (watertechno- buitenland kunnen en willen werken. De De verschuiving in het werkpakket betekent logie, deltatechnologie en maritieme arbeidsmarkt globaliseert en daardoor groeit ook een verschuiving in de eisen die technologie) en voor alle niveaus. Jongeren de behoefte aan nieuwe competenties bij werkgevers aan werknemers stellen. Het kiezen niet in voldoende mate voor een afgestudeerden. Vakmensen hebben werk wordt complexer en de werknemers opleiding en carrière in de watersector. Dat competenties nodig om te kunnen slagen in van de toekomst zullen hoger opgeleid zijn. komt niet doordat de sector een slecht dit internationale werkveld. Deze compe-

Wateronderwijs tijdens International Water Week

De International Water Week (IWW) in Amsterdam biedt onder de titel ‘Integrated solutions for a changing world’ een podium voor bedrijven, specialisten, kenniscentra, adviseurs, leveranciers én natuurlijk (inter)nationale wateropleidingen. Met een vijfdaags programma voor Young Water Professionals levert de IWW bij uitstek een platform en ontmoetingsplek voor studenten en jonge vakmensen én de vele mogelijkheden die het Nederlandse wateronderwijs biedt. In het jongerenprogramma is tijd en ruimte ingeruimd voor het Nederlandse wateronderwijs. In aanloop naar en tijdens de IWW worden twee programma’s verzorgd waarbij het wateronderwijs vertegenwoordigd is. Op 23 oktober begint de Wetskills Innovation Challenge voor studenten (HBO / WO) en jonge vakmensen (minder dan drie jaar werkervaring). Ze gaan in groepen werken aan watervraagstukken om zo creatieve innovatieve oplossingen te bedenken voor problemen in het stedelijk waterbeheer. Een week later volgt de Young Scientist Workshop. De doelgroep hiervan bestaat uit jonge onderzoekers en vakmensen die ervaringen gaan uitwisselen op het gebied van stedelijk waterbeheer.

Voor meer informatie: www.internationalwaterweek.com/young/.

datum evenement locatie

30 oktober Climb the wall, and discover how high or low your cities lies centrum Amsterdam 31 oktober How Young Water Professionals and innovative tools will shape the watersector Waternet 1 en 2 november Job opportunities and skills development (voor studenten en jonge vakmensen tijdens de beurs Aquatech) RAI 3 november (ochtend) bijeenkomst rondom wateronderwijs in Nederland en de wereld met daarbij presentatie van vernieuwende programma’s RAI 3 november (middag) presentatie Wetskills en prijsuitreiking voor beste studentengroep RAI 4 november Young Scientist Workshop, presentatie en keuze van beste bijdrage RAI

10 H2O / 20 - 2011 *thema actualiteit

De Adviescommissie Water heeft aan het einde van de zomer staatsse- sprake is van een grote vervangingsvraag op de arbeidsmarkt. cretaris Atsma van Infrastructuur en Milieu geadviseerd de wateroplei- Daarnaast is sprake van een uitbreidingsvraag. dingen en de arbeidsmarkt voor water te versterken. Nederland kent forse uitdagingen voor het waterbeheer als gevolg van klimaat- De adviescommissie constateert bovendien dat de kwaliteit van verandering, bodemdaling, toenemende bebouwing en geïnvesteerd bestaande opleidingen niet goed aansluit bij de behoeften van vermogen. Ingrijpende maatregelen zijn nodig om veiligheid, werkgevers. De huidige inzet is volgens haar te weinig en te versnipperd. waterkwaliteit en de zoetwatervoorziening ook voor de lange termijn te waarborgen. Om Nederland letterlijk boven water te houden, zijn goed De Adviescommissie Water verwijst naar analyses die in 2010 in opgeleide vakmensen en kenniswerkers noodzakelijk, aldus de opdracht van het Netherlands Water Partnership (NWP) zijn uitgevoerd. Adviescommissie Water. Tegelijkertijd dreigen grote tekorten op de Daaruit blijkt enerzijds dat de werkgelegenheid in het deltatechnolo- arbeidsmarkt voor water te ontstaan. De commissie doet in haar advies giecluster, mede door de eﬀecten van de economische crisis, licht zal een aantal aanbevelingen voor het versterken van onderwijs en afnemen tot 2013. Daarna zal deze echter tot 2020 groeien met arbeidsmarkt water. ongeveer één procent per jaar. Dit is hoger dan de groei van de landelijke werkgelegenheid. Vooral de vraag naar technisch en hoger Ondanks alle initiatieven om jongeren geïnteresseerd te krijgen in een personeel op HBO- en WO-niveau zal sterk toenemen. studie en baan in de watersector, dreigt de komende jaren een groot tekort te ontstaan aan goed geschoold personeel. Dat constateert Intussen blijkt uit onderzoek dat zeer weinig jongeren bekend zijn met dezelfde Adviescommissie Water onder leiding van kroonprins de mogelijkheden van een opleiding of baan in de watersector. Nog Willem-Alexander. minder van hen overwegen een studie- en beroepskeuze in het water.

De komende jaren zal volgens de Adviescommissie Water een Om Nederland letterlijk boven water te houden én voor het ontwikkelen toenemende krapte ontstaan op de arbeidsmarkt voor wateren en exporteren van waterkennis zijn goed opgeleide vakmensen en deltatechnologie. De watersector vergrijst in sterke mate, waardoor kenniswerkers noodzakelijk, aldus de Adviescommissie Water. tenties krijgen steeds meer een plek in het maar ook internationale casussen als nagement (Hogeschool Rotterdam): onderwijs. Het fundament voor een sterke onderdeel van het curriculum. En ook steeds “Hogeschool Rotterdam stimuleert internationaal georiënteerde watersector meer curricula worden aangepast aan de studenten om internationale ervaring op te wordt gelegd in sterke Nederlandse komst van internationale studenten naar doen. De opleiding Watermanagent is nog opleidingen die studenten voorbereiden op Nederland. vrij nieuw. We zijn ons internationale werken in een internationale werksfeer. netwerk nog aan het opbouwen. Dat is ook De universiteiten zijn al geruime tijd de reden dat we nieuwe internationaal Nederland Waterland heeft goede duurzame internationaal georiënteerd. Bij de georiënteerde activiteiten ontplooien, onderwijsinstellingen nodig om aan de top hogescholen is ook een trend zichtbaar om waarbij Nederlandse studenten interna- te blijven. Daarom wil de Nederlandse internationaal actief te zijn. Zo werken de tionale ervaringen opdoen. En daarom doen watersector investeren in goede wateroplei- hogescholen Van Hall Larenstein, Hogeschool we bijvoorbeeld ook mee met activiteiten als dingen, die niet alleen nationaal maar ook Rotterdam en Hogeschool Zeeland aan een Wetskills: een programma waarmee internationaal sterk gepositioneerd zijn. gezamenlijk internationaal profiel en aan een Nederlandse wateropleidingen zich Nederland als hét land om een waterop- een goed internationaal curriculum, dat gezamenlijk internationaal profileren door leiding te volgen. Dit is een mogelijkheid onderdeel uitmaakt van een excellentie- Nederlandse en internationale studenten te waarop Nederland Waterland kan inspelen. programma. Alleen de beste studenten laten samenwerken aan actuele watervraag- Naast onze kennis en kunde op het gebied hebben hier toegang toe. stukken (zie pagina 14). Landen waar wij van water kunnen we ook onze Nederlandse actief de samenwerking mee zoeken, zijn de opleidingen internationaal aanbieden als Rick Heikoop, docent opleiding waterma- landen die om ons heen liggen maar ook exportproduct: Nederland Wateropleidin- genland. Rick Heikoop in China. Talentvolle buitenlandse studenten die hier na hun afstuderen blijven, kunnen in een deel van de dringende behoefte aan hoger opgeleiden voorzien. Hoewel de meerderheid van de buitenlandse studenten (nog) niet beschikbaar komt voor de Nederlandse arbeidsmarkt, kan de Nederlandse watersector profiteren van een grote instroom van buitenlandse studenten. Deze internationale studenten krijgen kennis en affiniteit met Nederland en de Nederlandse manier van werken. Zij zijn goede ambassadeurs van de in Nederland opgedane kennis en ervaring en zijn bekend met Nederlandse aanpak en organisaties. Daarbij passen ze zich sneller aan binnen buitenlandse kantoren van Nederlandse waterbedrijven. Internationale ontwikkelingen binnen het onderwijs Inmiddels hebben Nederlandse wateropleidingen behoorlijk wat ervaring met internationalisering opgebouwd. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de stroom internationale studenten die jaarlijks naar Nederland komt om hier een (deel van de) opleiding te volgen. Of het aantal internationale stages,

H2O / 20 - 2011 11 landen waar Nederland veel mee samenwerkt, zoals Indonesië en Vietnam. Dit programma richt zich op landen waarmee de Nederlandse watersector zich actief bezighoudt. Samen met verschillende Nederlandse wateropleidingen worden uitwisselingsprogramma’s opgesteld waarbij het Nederlandse wateronderwijs zich als één geheel proﬁleert.” Internationalisering op de arbeidsmarkt De internationale ambities leiden tot een steeds grotere vraag naar mensen die in het buitenland kunnen en willen werken. Het is daarom noodzakelijk het bedrijfsleven in staat te stellen pas afgestudeerden buitenland- ervaring op te laten doen, zodat zij inzetbaar worden voor opdrachtgevers. In antwoord hierop heeft het ministerie van Buitenlandse draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking het Nederlandse bedrijfsleven en de Zaken het initiatief genomen om onderzoek onder jongeren sterk houden, zeker op het publieke sector. Denk hierbij aan de recente uit te voeren naar de haalbaarheid en invulling prioritaire thema water. Daarnaast zien we en snelle ontwikkelingen rond de interna- van een Young Expert Programme (YEP). Een zien deze ontwikkeling ook als een strate- tionale inzet vanuit onze waterleidingbe- YEP is een programma om jonge vakmensen gische stap om duurzame netwerken op te drijven en waterschappen. Daarom is het kennis en ervaring op te laten doen in de bouwen en te onderhouden. We willen van groot belang dat de verschillende context van internationale samenwerking en hiermee investeren in kennis en ervaringen belanghebbenden actief participeren in dit mondiale watervraagstukken. die noodzakelijk zijn om het gat te programma: overheid, NGO’s, kennisinstel- verkleinen dat ontstaat tussen de interna- lingen en private sector voeren dit Raimond Hafkenscheid (ministerie van tionale ambities van de Nederlandse programma dan ook gezamenlijk uit.” Buitenlandse Zaken): “Met dit programma watersector en de inzetbare capaciteit. Dat kunnen jonge vakmensen waardevolle geldt uiteraard niet alleen voor capaciteit Huiberdien Sweeris (NWP) ervaringen opdoen in een internationale inzetbaar binnen VN-organisaties en context. Daarmee willen we onder meer het internationale NGO’s, maar vooral ook voor

advertentie grondwaterstanden

overstortgegevens

• grondwaterstanden en overstort gegevens per email tot uw beschikking

• tot 5 sensoren per modem

• luchtdrukgecompenseerd dus geen extra barosensoren nodig

• batterijlevensduur 10 jaar @ 1meting / uur en 1 email / dag

• op afstand herprogrammeerbaar

• dataopslag in uw eigen beheer op basis van SQL database

• conversie naar stijghoogte (NAP)

• volautomatische of handmatige export naar Delft FEWS, Hydras, CSV etc

KELLER GSM2 modemlogger, life can be so simple....

KELLER Meettechniek BV Tel +31 182 399840 Postbus 59 Fax +31 182 399841 2810AB REEUWIJK WWW.KELLER-HOLLAND.NL E [email protected] 12 H2O / 20 - 2011 *thema achtergrond Stappen op weg naar meer samenwerking

Binnen Human Capital Water & Delta (het programma binnen het Netherlands land waarvan de meeste opleidingen Water Partnership) is onderzoek verricht naar de internationalisering in het aangeven activiteiten te ontwikkelen en te Nederlandse wateronderwijs. Gevraagd is naar de internationale ambities en willen ontwikkelen. Daarbij geven water- activiteiten van de wateropleidingen en de interesse gepeild voor gezamenlijke opleidingen ook aan dat ze hulp van anderen positionering en optreden. Tevens wordt gekeken bij welke internationale kunnen gebruiken. Indonesië wordt direct activiteiten van het bedrijfsleven de opleidingen kunnen aansluiten. De gevolgd door China. Naast deze twee geografische focus van de wateropleidingen blijkt sterk op Azië gericht. koplopers zijn ook Duitsland, Spanje, Daarnaast worden de landen in Europa vaak genoemd. Er vindt al de nodige Vietnam, India, Zuid-Afrika, Bangladesh en samenwerking tussen opleidingen onderling plaats. Die is echter versnipperd. Verenigde Staten belangrijke landen voor de Daarom bestaat behoefte aan een meer geïnstitutionaliseerde vorm van Nederlandse wateropleidingen. internationale activiteiten. Uit een marktverkenning naar potentiële landen om internationale studenten voor oor de enquête zijn in totaal 50 Internationale samenwerking en Nederlandse watergerelateerde studies aan partijen direct benaderd en is een profilering te trekken, komen ook vergelijkbare Vverzoek geplaatst in de Voor de ondernomen activiteiten zeggen de resultaten. Hier komen Indonesië en China NWP-nieuwsbrief. Dit resulteerde in 40 meeste opleidingen (65%) op één of andere als interessante landen uit de bus. Daarnaast respondenten. Van de drie onderwijsniveaus manier samen te werken met andere worden Duitsland, Spanje (voor (MBO, HBO, WO) zijn HBO en WO het sterkst onderwijsinstellingen. Opleidingen werken West-Europa), Zuid-Afrika en Egypte (voor vertegenwoordigd in dit onderzoek. MBO is dus al behoorlijk samen; niet duidelijk is Afrika) genoemd. Opvallend is dat in deze sterk ondervertegenwoordigd, wat te wijten echter wat onder samenwerking wordt studie Roemenië en Polen, net als Suriname, valt aan de geringe deelname van dit type verstaan (ad hoc of structureel). De wil om hoog scoren. Deze landen komen niet terug onderwijs aan de enquête. Het is van belang samen op te trekken is wel aanwezig bij de in de gehouden enquête onder wateroplei- om na te gaan of deze groep bij de samenwer- opleidingen. Samenwerking zien de dingen. kingsverbanden voor internationalisering opleidingen vooral zitten in de vorm van betrokken moet worden. internationale stages en uitwisselingspro- Verdere stappen jecten. Daarbij komt dat het uitwisselen van Zoals beschreven werken wateropleidingen op Internationale ambities een gezamenlijk netwerk kan leiden tot het internationaal gebied al samen, zij het op vrij Binnen alle opleidingen bestaat de wens om vinden van geschikte partijen. ongestructureerde basis. Om dit te verbeteren de internationalisering van het onderwijs te zou enige coördinatie wonderen doen, al is versterken. Deze ambitie komt bij de meeste Om dit te bereiken willen opleidingen niet duidelijk wie dit op zich moet nemen. opleidingen voort uit de visie die binnen de inzetten op gezamenlijke promotie van de organisatie voor internationalisering is Nederlandse opleidingen. Er is dus een sterke Een scenario is dat een aantal opleidingen ontwikkeld. Het gaat dan vooral om het wil om op te trekken met andere onderwijs- besluit tot het maken van landen- of werven van internationale studenten, instellingen op deze activiteit, alleen gebeurt onderwerpclusters, waaruit de internationali- stimuleren van internationaal activiteiten en dat nog niet of nauwelijks. Het Wetskills- sering en de gezamenlijke promotie vergroten van studentenmobiliteit. programma in Shanghai was daartoe een gecoördineerd worden. Doordat opleidingen grondwaterstanden eerste aanzet. De meerwaarde van samen- elkaar in cluster beter weten te vinden, Voor de meeste opleidingen zijn de werking voor de meeste opleidingen moet worden de internationale activiteiten volgende vier concrete activiteiten van zitten in het gezamenlijk positioneren van de inzichtelijker en op elkaar afgestemd. groot belang: internationaal onderzoek, Nederlandse wateropleidingen en onder- In een tweede scenario kan één opleiding uitwisselingsprogramma’s, internationale steuning bij het financieren van interna- een internationaal traject openstellen voor stages en werving van internationale tionale activiteiten. Nota bene, de water- andere opleidingen. Hogeschool Saxion heeft overstortgegevens studenten. Internationale stages en opleidingen geven wel aan dat er een sterke bijvoorbeeld goede contacten met bedrijven afstudeerprojecten nemen de prominentste focus moet zijn naar het onderscheid tussen uit de watersector en kan daardoor studenten plek in binnen de bestaande activiteiten van de verschillende type opleidingen en hun onderzoek laten verrichten op projecten van • grondwaterstanden en overstort gegevens per email tot uw beschikking het internationaal onderwijs. De inhoud. deze bedrijven. Opleidingen die zich opleidingen willen meer inzetten op bezighouden met dezelfde thema’s kunnen uitwisselings- en internationale onderzoeks- Landen aanhaken bij de activiteiten om zo het • tot 5 sensoren per modem programma’s. Opvallend is dat bij de De geografische focus is zeer sterk op Azië stagetraject, nu alleen vanuit Saxion, een doelstelling van internationalisering het gericht. Daarnaast wordt Europa genoemd structureel karakter te geven. aantrekken van internationale studenten als als gebied waarmee Nederlandse wateroplei- Als laatste scenario kan een derde partij • luchtdrukgecompenseerd dus geen extra barosensoren nodig de belangrijkste reden naar voren komt. dingen willen samenwerken. Indonesië is het worden ingeschakeld om het gezamenlijke optrekken van de wateropleidingen • batterijlevensduur 10 jaar @ 1meting / uur en 1 email / dag gestructureerd vorm te geven. Zo is bijvoorbeeld het programma Wetskills ontstaan. Dit scenario heeft overigens de • op afstand herprogrammeerbaar voorkeur bij de internationale profilering van de Nederlandse wateropleidingen. • dataopslag in uw eigen beheer op basis van SQL database Om tot een gestructureerde samenwerking tussen Nederlandse wateropleidingen te • conversie naar stijghoogte (NAP) komen, dient nog een aantal stappen genomen te worden. De wil en de wens is wel degelijk bij de Nederlandse wateroplei- • volautomatische of handmatige export naar Delft FEWS, Hydras, CSV etc dingen aanwezig. Nu moet er nog een structuur komen waarin deze gezamenlijke ambitie goed tot wasdom kan komen. KELLER GSM2 modemlogger, life can be so simple.... Duco Driessen (Netherlands Water Partnership) KELLER Meettechniek BV Tel +31 182 399840 Postbus 59 Fax +31 182 399841 2810AB REEUWIJK WWW.KELLER-HOLLAND.NL E [email protected] H2O / 20 - 2011 13 Wetskills voorbeeld van gezamenlijke internationale proilering van Nederlandse wateropleidingen

Wetskills is een programma waarin de Nederlandse wateropleidingen en watersector zich internationaal proﬁleren. Het organiseert zogeheten challenges, waarbij Nederlandse en internationale studenten van verscheidene wateropleidingen samenwerken aan watervraagstukken om creatieve en innovatieve concepten te bedenken. Ze komen letterlijk bij elkaar om hun ideeën, kennis en ervaringen uit te wisselen en presenteren de resultaten tijdens een bijeenkomst, waarop water centraal staat. In 2010 vonden twee Wetskills Challenges plaats: tijdens de WorldExpo in Shanghai en een watermissie in Casablanca. Nu staat een nieuwe Wetskills Challenge voor de deur: tijdens de International Water Week eind oktober in Amsterdam.

oor internationale samenwerking in het land. Deze activiteiten vinden plaats Shanghai 2010 worden studenten en vakmensen parallel aan een internationaal podium, De eerste pilot die Wetskills organiseerde, Duit de watersector gestimuleerd bijvoorbeeld een handelsmissie, waarbij het omvatte een watergerelateerd studentenpro- om over de grens samenwerking te zoeken. In Nederlandse bedrijfsleven is betrokken en gramma tijdens de Holland Water Week, als verschillende rapporten staat dat Nederland onze waterexpertise kan tonen. onderdeel van de Wereldtentoonstelling moet investeren in de mobiliteit van zijn 2010 in Shanghai. China is één van de landen studenten om zo internationale vaardigheden Studenten en jonge vakmensen zijn die gezien de economische potenties voor op te doen die van belang zijn in een gedurende dit internationale podium Nederland zeer interessant is om mee samen globaliserende wereld. Een goede metafoor gezamenlijk een groep ‘waterambassadeurs’ te werken en om studenten te werven3). hiervoor is de brain train1): studenten en van de Nederlandse wateropleidingen. Zij Tijdens de Holland Waterweek stond de vakmensen doorlopen hun studie en halen kunnen direct laten zien wat zij leren tijdens VIP-lounge van het Nederlandse paviljoen in hun expertise gefaseerd op verschillende hun opleiding en deze kennis binnen een het teken van onze waterexpertise. Vanwege plaatsen en in verschillende landen. Dit past internationale casus in de praktijk brengen. de media-aandacht in China en Nederland in het beeld dat mobiliteit van de Nederlandse Daarnaast leren en ervaren ze in een was dit een uitgelezen mogelijkheid om de internationale student en professional steeds vroegtijdig stadium van hun carrière om te Nederlandse wateropleidingen onder de groter wordt2). Nederland heeft de potentie gaan met verhoudingen in de wereld, aandacht te brengen. om een belangrijk station voor die brain train interculturele en multidisciplinaire samen- Het Wetskills-evenement werd financieel op het gebied van water te worden. Hiervoor werking en het brede kader van integraal ondersteund door AgentschapNL en is wel samenwerking nodig om tot een watermanagement. Gemeentewerken Rotterdam die de gezamenlijke profilering van de Nederlandse inhoudelijke casussen verzorgde. Daarnaast wateropleidingen te komen. Wetskills is een Door de ambassadeurs samen te laten kregen de organisatoren van hun werkgevers eerste stap hiervoor. werken in gemengde groepen rond (zowel bedrijven, onderwijsinstellingen als waterproblemen ontstaan belangrijke overheden) de tijd en ruimte om aan de Wetskills Challenge internationale student-studentrelaties. De organisatie te werken. Wetskills is een experimenteel programma, ambassadeurs doen direct ervaring op met ontwikkeld binnen Human Capital Water & internationaal samenwerken. Op basis van De Chinese en Nederlandse studenten Delta, gecoördineerd door het Netherlands deze relaties ontstaat tegelijkertijd een werden verdeeld over gemengde teams. Water Partnership (NWP), met als doel netwerk dat nuttig is voor de kwaliteit van Deze moesten samen werken aan multidisci- gezamenlijke profilering van het Nederlandse het Nederlandse wateronderwijs. Door voor plinaire watervraagstukken. De casussen wateronderwijs (zie kader). Nederlandse een gezamenlijke internationale profilering hadden betrekking op actuele zaken als studenten en jonge vakmensen van verschil- te kiezen van het Nederlandse wateron- grondwaterpeilbeheersing, multifunctionele lende wateropleidingen en met verschillende derwijs toont Nederland op internationale dijken, sedimentatie en bodemdaling in achtergronden werken samen met studenten podia een totaalpakket aan wateronderwijs deltasteden. In de aanloop werden en jonge vakmensen van buitenlandse en wordt de internationale watersector gedurende twee maanden bijeenkomsten wateropleidingen aan innovatieve, creatieve verleid om een deel van zijn waterkennis in georganiseerd om de deelnemers voor te oplossingen voor bestaande waterproblemen Nederland op te halen. bereiden op hun reis naar China. Eind mei 2010 vlogen de Nederlandse studenten en de begeleiders naar Shanghai om ter plekke Bij het programma Wetskills zijn de volgende Nederlandse, Chinese en Marokkaanse (water)- bezig te gaan met de watervraagstukken en opleidingen betrokken: kennis te maken met de Chinese studenten, cultuur en waterproblematiek. De eerste Vanuit Nederland de Hogeschool Rotterdam, Universiteit Twente, Technische Universiteit Delft, dagen waren ingevuld met een teambuil- Hogeschool Zeeland, Universiteit Wageningen, Van Hall/Larenstein, Vrije Universiteit dingweekend. Onder begeleiding van (Amsterdam), Saxion Hogeschool (Enschede / Deventer), Hogeschool van Amsterdam, Chinese waterexperts werden watergerela- Universiteit van Utrecht en Noordelijke Hogeschool Leeuwarden en Universiteit van Amsterdam. teerde locaties in Shanghai, Hangzhou en omgeving bezocht. De dagen daaropvolgend Vanuit China de Wuhan University (Wuhan), Zeijiang University (Hangzhou), China Agricultural is gewerkt aan de watervraagstukken. University (Beijing), Hohai University (Nanjing), East China Normal University (Shanghai) en Het sluitstuk van het programma was een Zhejiang University of Technology (Hangzhou). avondvullend programma in het Nederlandse paviljoen. Daar toonden de Vanuit Marokko L’Ecole Mohammedia d’Ingenieurs (EMI) (Rabat) en L’Université Mohammed V studenten hun resultaten aan het Neder- (Rabat). lands-Chinese publiek. Iedere groep had een Chinese- en een Engelstalige banner

14 H2O / 20 - 2011 *thema achtergrond gemaakt met oplossingen. Door middel van studenten uit China hun studie in Nederland een twee minuten durende Engelstalige zullen vervolgen en één in Engeland. Eén presentatie werden door iedere groep de Marokkaanse student gaat stage lopen bij de kern van het probleem en de innovatieve Universiteit Wageningen. In korte tijd zijn oplossing gepresenteerd. Het publiek persoonlijke banden tussen de studenten kenden zowel een publieks- als een juryprijs ontstaan en afspraken gemaakt om in de toe. toekomst in contact te blijven.

Casablanca 2010 Een succesvol aspect van de twee pilots was De tweede pilot vond plaats in het kader van dat deze gezamenlijke ‘promotie’ gebeurde 400 jaar economische betrekkingen tussen aansluitend en parallel aan een Nederlandse Nederland en Marokko. Dit programma werd handelsmissie dan wel internationaal georganiseerd om de onderlinge banden podium waar de Nederlandse waterexpertise tussen beide landen rond de thema’s water onder de aandacht werd gebracht. In China en energie te versterken met een handels- en in Marokko is het Nederlandse wateron- missie. Marokko heeft te maken met tal van derwijs formeel en informeel onder de waterproblemen, zoals een gebrekkige aandacht gebracht van opleidingen, afval- en drinkwaterzuivering en overstro- professoren, en de private sector. De mingen. Ook hier werkten studenten/PhD’s studentenactiviteit bleek een volwaardige en van verschillende wateropleidingen uit gewenste aanvulling te zijn op de Nederland en Marokko samen. programma's van Shanghai en Marokko. “Je ziet dat Chinese studenten echt heel anders Naast de proﬁlering van Nederlandse werken. Verslagen vullen ze vaak met knippen en In Marokko bezochten de studenten wateropleidingen werd het gezien als een plakken. En hun verhouding met de docent is heel drinkwatermaatschappijen en waterzuive- verfrissende aanvulling en ijsbreker voor het anders. Heel respectvol. Maar ‘s avonds stonden ringsinstallaties. Ze volgde gastcolleges van gehele evenement. ze ook gewoon samen in de karaokebar te zingen.” waterexperts in Rabat en Casablanca en (Nederlandse student) maakten kennis met de waterproblemen in En verder .. Marokko. De studenten werden over Momenteel wordt door verschillende partijen wateropleidingen een aantal organisato- gemengde groepen verdeeld en kregen per een nieuwe Wetskills Challenge voorbereid: rische taken uit. De Nederlandse wateroplei- groep een multidisciplinair watervraagstuk Wetskills-Amsterdam 2011. Deze maakt deel dingen gaan de teams inhoudelijk toegewezen op het snijvlak van (afval) uit van het jongerenprogramma van de begeleiden en organiseren een aantal waterzuivering en overstromingsproble- International Water Week. De aftrap van het studietochten voor de deelnemers. matiek. programma is op 23 oktober in Amsterdam Waterschap Amstel, Gooi en Vecht is de en heeft als hoogtepunt de presentatiedag hoofdsponsor en verbindt zijn naam aan de Conclusie op 3 november in de RAI. Ook hier worden hoofdprijs. Nederlandse, Marokkaanse en Chinese Nederlandse en internationale studenten studenten hebben waardevolle ervaringen uitgedaagd om in groepen aan watervraag- De eerste trip voor de studenten leidt naar voor hun verdere carrière opgedaan. Voor stukken te werken. Het thema is ‘stedelijk Rotterdam en omgeving. De Hogeschool van veel studenten was dit een eerste ervaring waterbeheer’ en Watergraafsmeer is het Rotterdam verzorgt het programma. De met internationale samenwerking. De gebied dat centraal staat. Bij de organisatie Watergraafsmeer in Amsterdam vormt de meeste Nederlandse studenten hadden wel zijn personen van Waternet, Vitens, Waterop- locatie van de tweede studietrip, waarvoor enige ervaring in het buitenland opgedaan, leidingen en NWP betrokken. Daarnaast de Hogeschool van Amsterdam en Waternet maar het samenwerken met studenten van voeren studenten en jonge vakmensen die garant staan. De studenten krijgen ook een andere universiteiten aan watervraagstukken met eerdere Wetskills Challenges hebben toer langs stedelijke gebieden op IJburg, in was nieuw. Concrete resultaten zijn dat twee meegedaan en studenten van Amsterdamse Flevoland en de IJsseldelta, georganiseerd door Saxion Hogeschool en Vitens. “Het is echt jammer dat we afscheid moeten nemen .. Ik zal mijn herinneringen koesteren en de Nederlandse Vakmensen uit de Nederlandse watersector, studenten opnieuw in China verwelkomen.” (Chinese student) zowel van bedrijven, overheden als universiteiten, verzorgen ten slotte enkele trainingen en workshops.

NOTEN 1) Bouw op talent! In vijf stappen naar de top 5 - Jaarlijkse evaluatie Kennisinvesteringsagenda (KIA) 2006-2016, 29 maart 2010. 2) Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (2009). Internationale positionering van de Nederlandse onderwijs- en kennisinstellingen - Aanvullende actielijnen in het kader van de internationaliseringsagenda ‘Het Grenzenloze Goed’. 3) Oost J. en A. Janssens (2010). Verkennend marktonderzoek naar de potentie van het aantrekken van internationale studenten voor Nederlandse watergerelateerde studies. WaterForum Online, 20 januari 2010.

Johan Oost (Wateropleidingen) Rick Heikoop (Hogeschool Rotterdam)

H2O / 20 - 2011 15 unescO-iHe op weg naar mondiale campus “Wat er ook aan de hand is, water speelt altijd een rol”, zegt dr. András Szöllösi-Nagy, rector van UNESCO-IHE in Delft. Dat het belang van veilig drinkwater en passende sanitaire voorzieningen voor de volksgezondheid en de levensvreugde van mensen nog steeds toeneemt, blijkt uit het feit dat zich 2.000 kandidaten aanmelden voor een studie aan het internationale instituut voor watereducatie, terwijl er plaats is voor 200 nieuwe studenten. De introductie van een mondiale campus, met regionale vestigingen in Azië, Zuid-Amerika en Afrika - de gebieden die de meeste watergerelateerde problemen kennen - en aanpassing van de organisatiestructuur moeten daarin voor 2020 verandering brengen.

NESCO-IHE, het grootste water- opleidingsinstituut ter wereld dat Ukennis en ervaring via post- graduaat onderwijs en -training overdraagt, is in 2003 opgericht door Unesco en de Nederlandse regering en eigendom van alle lidstaten. “Naast PhD-opleidingen verzorgen we in Delft vier erkende Masters of Science- programma’s (MSc), die normaal 24 maanden duren, maar die onze studenten in 18 maanden voltooien. We doen hier niet aan vakanties. Op elk willekeurig moment zijn er 400 Masterstudenten, van wie 95 procent afkomstig is uit ontwikkelingslanden. Er is geen sprake van een braindrain, want 98 procent gaat terug. Dat heeft twee oorzaken. De school accepteert uitsluitend kandidaten met een Bachelor’s graad, die bovendien al praktijkervaring hebben, de arbeidsmarkt in hun land kennen en beschikken over vaardigheden en contacten. Deze mensen weten wat ze willen. Daarnaast is een eis dat ze hier werken aan een probleem uit hun land van herkomst. Wij zijn een probleemop- lossend instituut. Het aardige is dat veel van onze afgestudeerde studenten, er zijn nu Dr. András Szöllösi-Nagy 15.000 alumni, eenmaal weer thuis op de politieke ladder klimmen en samen een wetenschappen. Het heeft geen zin vervult ondersteunende functies. Er zijn 300 wereldwijd netwerk vormen. Sommigen zijn ingenieurs te trainen wanneer ze geen idee gastdocenten, van wie de meeste afkomstig zelfs minister geworden.” hebben van de economische, politieke en zijn uit de Nederlandse watersector. “Geen milieutechnische omgeving waarin ze wonder, want jullie hebben al 700 jaar Volgens dr. Szöllösi-Nagy is het daarom niet werken.” ervaring met het omgaan met water, zowel goed dat UNESCO-IHE op dit moment negen puur technisch als organisatorisch. Het van de tien kandidaten - “vanwege hun “Daarnaast is ons studieaanbod, na een Nederlandse watermodel is uniek, met ervaring noem ik hen liever collega’s dan recente reorganisatie, uitgebreid met een democratisch georganiseerde water- studenten” - moet afwijzen. “Voor 2020 willen programma water governance, waardoor we schappen die een belangrijke ondersteu- we, wanneer de lidstaten akkoord gaan, zoals alle huidige en toekomstige wateruitda- nende rol vervullen. De grootste problemen gezegd vier relatief autonome regionale gingen aankunnen”, aldus dr. Szöllösi-Nagy. waarmee ontwikkelingslanden kampen, zijn campussen creëren en met elkaar verbinden. “UNESCO-IHE is het VN-agentschap met het juist organisatie en beheer. De watercrisis Daardoor kunnen we tevens een beter beeld krachtigste waterprogramma, doordat we heeft dan ook niet zozeer te maken met het krijgen van lokale behoeften en sneller water niet beschouwen als een milieu- óf opraken van water maar met het beheer reageren op verzoeken van plaatselijke ontwikkelingskwestie maar als een samen- ervan. Wij proberen antwoord te geven op partijen en belanghebbenden. In deze hangend geheel. Het instituut is veranderd vragen als wie de waterbedrijven moet interdisciplinaire omgeving kan een nieuwe van een puur technische opleiding in een beheren (overheid of particulieren) en wat de generatie waterdeskundigen vanuit organisatie die eveneens verankerd is in de sociale omgeving is.” verschillende invalshoeken inzicht krijgen in wereld van milieutechnologie.” en bijdragen aan de ontwikkeling van Een praktijkvoorbeeld: “Jaren geleden creatieve, geïntegreerde en duurzame Nederland verkeerde het waterbedrijf van Kampala in oplossingen. Dat doen we bijvoorbeeld door UNESCO-IHE telt ongeveer 180 medewerkers, Oeganda in zeer slechte staat. Het bedrijf het combineren van wateren sociale van wie de helft academici. De andere helft leed verlies. Tot er een MBA-geschoolde

16 H2O / 20 - 2011 *thema achtergrond directeur kwam. Hij stuurde 60 medewerkers wel. “We bieden ook specifieke opleidingen András Szöllösi-Nagy werkt zelf sinds twee naar Delft, omdat dit volgens hem de enige aan voor Europeanen (de overige vijf procent jaar voor UNESCO-IHE. Daarvoor was hij manier was nieuwe leiders op watergebied te van de studenten), die ze nergens anders directeur van de waterdivisie, secretaris van creëren. Zij vormen nu de ruggengraat van kunnen volgen. Zo bestaat voor advocaten het Internationale Hydrologische Programma de onderneming, die niet alleen winstgevend en ingenieurs een gezamenlijk programma en plaatsververvangend directeur-generaal is maar zelfs andere waterbedrijven heeft met de universiteit van Dundee (Schotland) van de sector Natuurwetenschappen van overgenomen. Dit verhaal bewijst dat kennis over het oplossen van waterconflicten. Ze Unesco in Parijs. “Wij assisteren lidstaten bij niet alleen belangrijk is om te kunnen zorgen zijn dan zes maanden in Delft en zes het uitzetten van hun educatieve, weten- voor een goede watervoorziening maar ook maanden in Dundee en schrijven daarna hun schappelijke en culturele beleid en willen om (zonder corruptie) geld te verdienen. Het proefschrift.” een nieuwe generatie leiders opleiden. waterbedrijf heeft inmiddels een goed Leiders, die geen tunnelvisie hebben en in functionerend facturerings- en investerings- Financiering staat zijn culturele verschillen en diversiteit, systeem. De behoefte aan training is dus Sommige donoren vragen zich volgens dr. ook vanuit een economisch en sociaal groot.” Szöllösi-Nagy af waarom ze een Nederlands standpunt, te begrijpen. Ze moeten instituut moeten ondersteunen. Maar beschikken over een breed blikveld en Samenwerking UNESCO-IHE is geen Nederlands instituut. elkaars achtergronden respecteren. Wanneer “UNESCO-IHE werkt onder andere samen met De Nederlandse regering heeft met ze tijdens hun studie in de ontwikkelings- de TU Delft en de Universiteit Wageningen, UNESCO-IHE een overeenkomst voor vijf landen verblijven, maken ze via speciale waarmee we een gezamenlijk jaar gesloten en steunt de onderwijs- cursussen kennis met die diversiteit. Dat sluit PhD-programma hebben. Het doctoraalpro- instelling met tien miljoen euro per jaar. Dat aan bij ons principe ‘eenheid in verschei- gramma duurt vijf jaar. De studenten zijn hier is een derde van de inkomsten. Een ander denheid’. “ niet de hele periode maar doen bijvoorbeeld deel is afkomstig van scholarshipfunds, met metingen in eigen land. In Delft analyseren een significante bijdrage van het Dat gaat zeker lukken, want volgens dr. ze de resultaten, waarna ze hun proefschrift Netherlands Fellowship Program. De rest Szöllösi-Nagy zijn alle studenten buiten- schrijven. Verder is er samenwerking met de van de financiering komt van projecten. De gewoon gemotiveerd: “Het zijn allemaal Universiteit Twente (faculteit Geo-informatie- Bill & Melinda Gates Foundation heeft acht volwassenen die al over de nodige kennis en wetenschappen en aarde-observatie) en de miljoen dollar gedoneerd. Dat bedrag wordt ervaring beschikken. Ze komen hier met een Vrije Universiteit Amsterdam”, aldus de rector. vooral ingezet voor het financieren van een doel!” Er is ook een gezamenlijk FLOODRisk-studie- vijf jaar durende capaciteitsopbouw en een programma met de Erasmus Universiteit onderzoek ter stimulering van lokale Rotterdam. Een beperkt aantal door de EU innovaties op het gebied van sanitaire gefinancierde Erasmus Mundus-beurzen is voorzieningen voor de stedelijke armen. bestemd voor niet-Europese studenten en Focusgebieden zijn sub-Saharisch Afrika en voor Europese Masterstudenten.” het zuidoosten van Azië.

Volgens dr. Szöllösi-Nagy zijn er met andere “We zijn in de afrondingsfase van een landen niet zulke sterke samenwerkingsver- soortgelijke overeenkomst met Rotary banden als met Nederland, maar ze zijn er International”, vertelt de rector.

H2O / 20 - 2011 17 Nederlandse watersector in het buitenland De buitenlandse activiteiten van de Nederlandse watersector groeien fors. De crisis ten spijt bedroeg de export van de watersector in 2009 6,6 miljard euro; evenveel als in 2008, terwijl de gehele wereldhandel ten opzichte van dat jaar met 13 procent daalde. En de internationale mogelijkheden nemen de komende jaren alleen maar toe. Twee Nederlandse bedrijven vertellen over projecten, personeel en plaatselijke mores in het buitenland: Paques en HKV Lijn in water. Hoe denken zij over de vaardigheden van de Nederlandse student?

uim 90 procent van de activiteiten gehad, maar mede dankzij subsidiepro- van waterzuiveringsbedrijf Paques gramma’s zoals Partners for Water en FC2015 Rin het Friese Balk betreft export, trekt dit de laatste tijd aan. Deze aldus directeur Rob Heim. Paques is actief in programma’s hebben mede geleid tot onze ongeveer 60 landen. De kern van de sterke positie in Oost-Europa en onze internationale activiteiten ligt in China, waar vestiging in Indonesië.” Paques een eigen kantoor heeft. Andere belangrijke landen zijn Brazilië, Engeland, Udo’s eigen eerste buitenlandse project Frankrijk, Duitsland en Spanje. Het bedrijf is begon in 2002 in Polen. “We waren onderdeel verder zijn positie aan het versterken in van het consortium dat een opdracht won Canada. De oriëntatie op China begon in 1993 om een hoogwatervoorspelsysteem te vanwege het enorme groeipotentieel van dit ontwerpen, gevoed door waterbewegings- land. Hetzelfde geldt voor Brazilië. modellen. Na dat project ging voor mij het balletje rollen, en groeide mijn buitenland-cv De kernactiviteiten van Paques betreffen de gestaag.” Satellieten, internet en andere ontwikkeling van anaerobe waterzuiverings- moderne technologieën hebben interna- systemen. “In het buitenland werken we altijd tionale activiteiten op het gebied van nauw samen met lokale partijen”, aldus Heim. waterbeheer toegankelijker gemaakt, zegt “We beperken ons uitsluitend tot datgene Udo. “Vroeger stond je per definitie met je waar we goed in zijn, namelijk waterzuivering. voeten in de klei in het land waar je aan de In overleg met onze buitenlandse klanten slag wilde. Nu is het in theorie niet eens gaan we op zoek naar partijen die de andere noodzakelijk om fysiek aanwezig te zijn. In de projectonderdelen op zich kunnen nemen, praktijk is aanwezigheid in het land waar het zoals de civiele werken of de elektrische project wordt uitgevoerd uiteraard zeer installatie. Deze werkwijze zorgt ervoor dat de belangrijk.” Rob Heim (Paques) onvermijdelijk afwijkende veiligheidsvoorschriften en lokale verschillen op het gebied Ontwerpinstituut Job Udo: “Ik merk dat in Nederland de van techniek gedekt worden: de lokale Actief zijn in het buitenland brengt onvermij- opdrachtgevers vaak vakinhoudelijk gezien partijen hebben hier immers kennis van.” delijk de confrontatie met verschillen in beter op de hoogte zijn dan in het werkwijze en -cultuur met zich mee. Zo is het buitenland. Daar worden adviseurs minder Hoogwatervoorspelsysteem niet mogelijk om in China een project uit te vakinhoudelijk bekritiseerd: wat de Ook onderzoeks- en adviesbureau HKV Lijn in voeren zonder een zogeheten Design consultant verkondigt, zal wel kloppen, is water uit Lelystad zit met een vestiging in Institute in te schakelen, dat tot voor kort vaak de gedachtegang. Op zich is dat Jakarta stevig genesteld in het Verre Oosten. volledig in handen was van de overheid. Rob natuurlijk prettig. Aan de andere kant komen Daarnaast is HKV, gespecialiseerd in Heim: “Zodoende waarborgt de Chinese kritische vragen van klanten die op hoog overstromingsrisicobeheersing, actief in overheid dat veiligheidsvoorschriften en niveau met ons kunnen meedenken, het Oost-Europese landen als Polen, Roemenië, andere normeringen worden nageleefd. Dit project juist ten goede.” Ook de toegang tot Oekraïne en Bulgarije. Senior adviseur wordt niet aan de bedrijven zelf overgelaten, autoriteiten verschilt sterk per land, ervaart rivieren kustbeheer Job Udo, die zelf zoals in andere delen van de wereld Udo. “In Roemenië zijn de beleidsmakers afgelopen september voor acht maanden gebruikelijk is.” Ook milieueisen verschillen vaak inhoudelijk sterk betrokken bij naar Ghana vertrok voor een project: “Het wereldwijd sterk. “In de VS en Canada is het projecten. Daardoor kan ik in dat land vrij eerste buitenlandse project van HKV was het nog relatief goedkoop om afvalwater te gemakkelijk een afspraak maken met hoge opzetten van een monitoringssysteem langs lozen. Vanwege de enorme ruimte in die ambtenaren. Dat is in Nederland niet de de Donau in 1996. We hebben altijd een landen, is het daar ook minder noodzakelijk normale gang van zaken.” gestage stroom internationale projecten om compacte installaties te bouwen.” Cultuur En dan zijn er nog de meer cultureel Het in januari dit jaar verschenen rapport Water 2020 van het Netherlands Water Partnership bepaalde verschillen. Rob Heim van Paques: (NWP) schetst een rooskleurig beeld van de Nederlandse watersector. De bedrijven binnen deze “Chinezen zijn enorm ambitieus en geïnteres- sector bieden werk aan 80.000 fte’s en zetten jaarlijks ruim 17 miljard euro om, waarvan een seerd in nieuwe ontwikkelingen. Die kleine 40 procent in het buitenland. Toch droeg de watersector in 2008 slechts 1,85 procent bij gedrevenheid is denk ik nog wel iets sterker aan de totale Nederlandse export. Door het innovatieve karakter, de goede reputatie en zeer dan over het algemeen in Nederland het goede kennis en kunde in waterbouw liggen er echter volop mogelijkheden open. Daar geval is. Het is ook wel verklaarbaar: China is tegenover staan de achterblijvende investeringen op gebied van onderzoek en de valorisatie van een land in opbouw, de ontwikkeling gaat nu kennis en het beperkte aantal internationaal opererende bedrijven. Ook een te geringe instroom heel snel. In Nederland hebben we het al veel in wateropleidingen en onvoldoende aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt vormen langer heel goed. Tegelijkertijd heb ik het een bedreiging voor de toekomst. Zaken als energieschaarste, toenemende investeringen in gevoel dat Nederlanders iets sterker zijn in klimaatadaptie, stijgende vraag naar drinkwaterbereiding uit zeewater en decentrale oplossingen logistiek en het structureren van werkzaam- voor waterzuivering en afvalwaterbehandeling, zijn juist ontwikkelingen waar de watersector heden. Ook merk ik als ik naar ons bedrijf kijk, volop van kan profiteren. dat het merendeel van de innovaties uit Nederland komt. Door die gedrevenheid in

18 H2O / 20 - 2011 *thema achtergrond

eerste projectvergadering ook stroopwafels weer zo anders. Wat in het algemeen geldt, is uit. Daar zat iedereen me echter heel dat het zogeheten koloniale gedrag vreemd aan te kijken. Niet alleen wordt het afgekeurd wordt. Zo’n houding van: wij daar als niet gepast beschouwd dat de gast komen wel even vertellen hoe het moet. Als zelf eten meeneemt: de gastheer is degene je met een open instelling aan een project die dient te trakteren. Maar ook blijken begint, kom je vaak een heel eind.” Afrikanen niet echt van zoetigheid te

houden. Met lange tanden aten ze de Suzanne van den Eynden (H2O-job) stroopwafels op, want een traktatie weigeren vonden ze ook weer onbeleefd. Kortom, die actie van mij was niet bepaald een succes.” Onontgonnen gebied Voor de Nederlandse watersector zijn er de komende jaren mogelijkheden te over in het buitenland, signaleren zowel Heim als Udo. Heim: “Het is een zeer dynamische sector die van oudsher al grensoverschrijdend is. Gezien het tekort aan waterprofessionals dat de komende jaren op ons afkomt, ben ik er dan ook groot voorstander van dat universiteiten en hogescholen studenten uit het buitenland aantrekken. Die mensen hebben Job Udo (HKV Lijn in water) we hard nodig. Bijkomend voordeel: meer contacten met buitenlandse waterprofes- China worden ze daar overigens wel weer sionals kan weer leiden tot contacten in die heel snel geïmplementeerd.” landen - en wellicht tot nieuwe vestigingen voor bedrijven zoals Paques.” Job Udo: “In Indonesië, maar ook in Oost-Europa, gaat veel meer tijd én budget Udo: “Er ligt wereldwijd nog zeer veel zitten in communicatie, vooral als het gaat onontgonnen gebied. Vroeger waren de om projecten waar nieuwe methodes opdrachten in Indonesië bijvoorbeeld gebruikt worden. Niet alleen met de direct beperkt tot irrigatie en het bouwen van betrokkenen, maar ook met aandeelhouders, dijken. Nu verschuift dit naar projecten die te beleidsmakers, omwonenden en specialisten maken hebben met het teruggeven van land van de universiteiten.” aan de natuur, en het oplossen van overstro- mingsproblemen met andere maatregelen Stroopwafels dan dijken en beton. Innovatieve en integrale De sleutel tot buitenlands succes is volgens methodes en technieken gaan een steeds Rob Heim het nadrukkelijk zoeken van grotere rol spelen.” samenwerking met lokale partijen en werknemers - “Op ons kantoor in Shanghai Udo: “Ik vraag me wel af of iets meer werken alleen maar Chinezen” - plus inleving onderlinge samenwerking tussen in en respect voor de nieuwe cultuur waar je Nederlandse adviesbureaus niet lonend zou aan de slag gaat. “Je hoeft je eigen zijn. Soms zitten er drie Nederlandse gewoontes niet te verloochenen. Maar het consortia in één tender. Zitten we elkaar zakendoen gaat een stuk makkelijker met onderling dan niet in de weg?” wat inlevingsvermogen en aanpassing.” Wateronderwijs Job Udo beaamt dit. “Ook wij werken altijd Udo is te spreken over de huidige mate van met lokale mensen. Het is heel belangrijk internationalisering in het Nederlandse om er goed op te letten dat je op hetzelfde wateronderwijs. “Veel studies worden al niveau communiceert en elkaar goed grotendeels in het Engels gegeven. Ik heb de begrijpt.” Enige verdieping vooraf in de indruk dat steeds meer studenten een deel nieuwe cultuur kan ook geen kwaad, weet van hun studie of stage in het buitenland Udo uit ervaring. “Als ik naar Oost-Europa doen.” ga, neem ik altijd stroopwafels mee. Uiteindelijk is zakendoen in het buitenland Iedereen vindt dat leuk, en het schept iets wat je vooral moet doén, en niet per se in meteen een band. Dus toen ik voor het de collegebanken kunt leren, vindt Udo. “Er is eerst naar Ghana ging, deelde ik tijdens de niet zo iets als hét buitenland; ieder land is

H2O / 20 - 2011 19 Training vakmensen in Roemenië Kennisoverdracht is een veelvuldig terugkomend thema bij internationale projecten, maar komt zonder adequaat gebruik van onderwijskundige methoden echter vaak niet tot zijn recht. Om de Roemeense watersector op een duurzame wijze de Nederlandse aanpak van de overstromingsrisicobenadering te leren, hebben HKV Lijn in water en Wateropleidingen (samen met de technische universiteit van Boekarest en Eurodite) de handen ineengeslagen in een Partners voor Water-project.

KV Lijn in water brengt actuele EU, waaronder de Hoogwaterrichtlijn. Zoals HKV Lijn in water verzorgt de inhoudelijke Nederlandse kennis en kunde naar meer Europese landen ondervindt ook trainingen. Wateropleidingen leidt enkele HRoemenië, terwijl Wateroplei- Roemenië problemen bij de implementatie Roemeense professionals op met een dingen hen daarbij didactisch ondersteunt. van de tweede fase van de Hoogwater- zogeheten Train-de-Trainerprogramma. De partijen ontwikkelen een inhoudelijke richtlijn; het in kaart brengen van het cursus en helpen Roemeense experts hun overstromingsgevaar en de overstromingsri- Seminars collega’s te trainen. Dit leidt tot een duurzame sico’s. Hiervoor is speciﬁeke kennis nodig Afgelopen mei verzorgde het Roemeense inbedding van Nederlandse expertise in de over data(beheer), hydraulisch en hydrody- ministerie van milieu, onder meer verant- Roemeense context: de Roemenen zijn zelf, namisch modelleren, risico-analyses en woordelijk voor de implementatie van de op een didactisch verantwoorde manier, in schadebepaling. De implementatie van de Europese Hoogwaterrichtlijn in Roemenië, staat de opgedane kennis en kunde binnen tweede fase loopt vertraging op, deels een seminar over de benodigde producten Roemenië te verspreiden en te gebruiken, nà vanwege gebrek aan capaciteit en kennis op en rapportage voor de eerste stap van die aﬂoop van het project. regionaal niveau. richtlijn. Toen kwamen de Roemeense ambtenaren van de regionale waterautori- Gevoelig voor overstromingen Inhoud en didactiek teiten, verantwoordelijk voor de feitelijke Overstromingen komen in Roemenië HKV Lijn in water en Wateropleidingen implementatie van de Europese Hoogwater- veelvuldig voor. Het Oost-Europese land ondersteunen de Roemenen om de richtlijn, naar Boekarest om lezingen en herbergt veel rivieren, waaronder de Donau capaciteit en kennis te vergroten. Ze trainingen te volgen. Het consortium heeft die in het zuidoosten van Roemenië verzorgen een aantal trainingen waarbij het hieraan een bijdrage geleverd door een deel uitmondt in de Zwarte Zee en tevens de stroomgebied van de Timis als pilotgebied van het programma in te vullen en een aantal grootste delta van Europa is. In de afgelopen gebruikt wordt. trainingen te verzorgen. jaren heeft het land verscheidene keren voor Tijdens de training komt de Nederlandse miljarden euro’s schade geleden door aanpak rondom overstromingsrisico’s aan de In overleg met de betrokken Roemeense overstromingen, die ook tot het verlies van orde, onder andere het uitvoeren en overheden is besloten dat het consortium mensenlevens hebben geleid. analyseren van overstromingsscenario’s. Op half november een soortgelijk seminar Sinds 2007 is Roemenië lid van de Europese basis van de resultaten worden overstro- verzorgt met als thema de implementatie Unie. Dit betekent dat het land moet mingsgevaar- en risicokaarten gemaakt van de tweede stap van de Europese voldoen aan de gestelde normen binnen de conform de richtlijnen. Hoogwaterrichtlijn. Tijdens dit driedaagse

20 H2O / 20 - 2011 *thema achtergrond seminar staan de trainingen voor de werkvormen om trainingen zo interactief technisch inhoudelijke als didactische en regionale waterautoriteiten centraal. De mogelijk te maken en zo het leerrendement organisatorische aspecten die relevant zijn aanwezigen krijgen les op het gebied van te verhogen. voor de implementatie van de Hoogwater- SOBEK-modellering, kansberekening, richtlijn. Door Roemeense trainers en trainees schadebepaling en het maken van In de aanloop naar het seminar gaan de vertrouwd te maken met het innovatieve overstromings(risico)kaarten. De trainingen Roemeense trainers de onderdelen die zij Nederlands waterbeheer, wordt de expertise worden verzorgd door Roemenen die zijn dan verzorgen, voorbereiden op basis van verspreid door heel Roemenië. Op korte opgeleid door HKV Lijn in Water en het materiaal vanuit de training. Ze worden termijn via seminars en trainingen, op Wateropleidingen. eerst op afstand begeleid. Voordat het middellange termijn via Roemeens beleid en seminar plaatsvindt, zullen de Nederlandse op lange termijn via universitair onderwijs Didactische training trainers naar Roemenië afreizen om de aan studenten en professionals in het Afgelopen september werden de laatste puntjes op de i te zetten. Ook tijdens werkveld. Op deze manier hoopt het toekomstige Roemeense trainers gedurende het geven van de trainingen zijn Nederlandse consortium Nederlandse waterexpertise op twee weken voorbereid. De vakgenoten, trainers aanwezig op de Roemenen te verschillende niveaus te borgen in Roemenië. voornamelijk ingenieurs, waren afkomstig begeleiden. De Roemenen worden in staat gesteld deze van INHGA (het nationaal Instituut voor kennis zelf toe te passen en te verspreiden. hydraulica en watermanagement in Roemeense watersector Dit kan binnen Roemenië leiden tot de vraag Roemenië), ANAR (civieltechnisch uitvoe- Roemenië heeft vergelijkbare watersystemen naar aanvullende kennis uit Nederland, maar ringsorgaan) en de technische universiteit als Nederland. Voor de Nederlandse ook uit de Europese regio. Door mogelijke van Boekarest. HKV Lijn in water verzorgde watersector is Roemenië een interessant, Roemeense partijen op te leiden, kunnen een training over inhoudelijke onderwerpen maar tevens lastig land om zaken mee te Roemeens-Nederlandse consortia in de als Sobek en kansen- en gevolgenbereke- doen. Het consortium wil dit doorbreken toekomst samen concurrerende Europese ningen. Wateropleidingen gaf een training door het delen van Nederlandse expertise tenders winnen. over didactische onderwerpen. Deze rondom overstromingsrisicomanagement en didactische training besloeg 16 uur, verspreid dit duurzaam in te bedden in de Roemeense Johan Oost en Claudia Peters over drie dagen en ging over de voorbe- context. Dit wordt gedaan door kennisuitwis- (Wateropleidingen) reiding, verzorging en afsluiting en evaluatie seling op verschillende niveaus toe te passen: Job Udo, Susanne Groot, Fred Havinga, van een goede training. In de training lag de overheden, universitair docenten en Jakolien Leenders en Dirk van Haaren nadruk op het gebruik van verschillende bedrijven worden opgeleid in zowel (HKV Lijn in water)

advertentie

Mengen, een vak apart Vandaar dat Entec Holland alleen hoog gekwalificeerde onderwatermengers in zijn programma opneemt. Homa mengers, voortstuwers en re-circulatiepompen kenmerken zich door een gegarandeerde storingsvrije inzet, ook onder zware bedrijfsomstandigheden. Het stromings- en meng technische ontwerp van de speciale propeller gecombineerd met de planetaire tandwielkast zorgt voor een hoge efficiëntie met lage stromingsverliezen. Een robuuste steunconstructie zorgt tevens voor een eenvoudige montage en een gemakkelijke in- en uitname van de units. Specifieke voordelen en eigenschappen van onze dynamische mengers: Planetaire tandwielkasten met een zeer lange levensduur Waterdichte aandrijfmotoren klasse IP 68 met wateren temperatuurvoelers Galvanische scheiding tussen motorbehuizing en montagesteun Dubbele lib-seals gecombineerd met een mechanische SiC/SiC afdichting 2- of 3-blads propeller uit GVK optimale geometrie en lage toerentallen Leverbaar in verschillende materialen Explosie vaste uitvoering ATEX Ex II 2G EExD leverbaar

Jarenlange ervaring van Entec Holland in deze branch gecombineerd met een hoogwaardig product van Homa geeft u als eindgebruiker een unieke kans deze units daar in te zetten, waar efficiëntie en kostenbeheersing gevraagd worden. Maak een afspraak en wij zullen het u bewijzen! Dynamische mengers brengen uw proces in beweging! Entec Holland BV Zeemanstraat 47 2991 XR Barendrecht Tel.: +31 (0) 10 458 00 22 Fax: + 31 (0) 10 458 43 34 E-mail: [email protected] Website: www.entec-holland.nl

H2O / 20 - 2011 21 Watermanagementopleiding in Oman? Oman behoort tot de (semi-)aride gebieden in de wereld. De temperatuur kan in de zomer oplopen tot 55°C en de gemiddelde jaarlijkse neerslag bedraagt in de binnenlanden 20 tot 100 millimeter; in de berggebieden circa 800 millimeter. Op het eerste gezicht lijken het natte Nederland en het droge Oman dus weinig gemeen te hebben op het gebied van watermanagement. Maar niets is minder waar.

kan meten met de Nederlandse kwaliteits- Oman is een bijzonder land. Ruim 40 jaar normen voor het hoger onderwijs (zowel op geleden bestond het land uit woestijn en universitair als HBO-niveau) en kan profiteren berggebieden zonder de geringste van de kennis en kunde in Oman én infrastructuur. Er was een ziekenhuis, er Nederland. Het opleidingscentrum zou een waren een paar scholen en zo hier en daar rol van betekenis kunnen gaan spelen in de een verharde weg. Oman werd met harde Golfregio en dus behalve studenten uit hand geregeerd door sultan Sa’id bin Oman ook studenten uit deze regio kunnen Taymur. De bevolking werd kort gehouden aantrekken. en buitenlanders waren niet welkom. De zoon van de sultan, Qaboos bin Said Al Said, De opzet van het opleidingsinstituut is als studeerde in het buitenland. Na terugkomst volgt: in het eerste jaar worden voorna- in Oman was hij verbijsterd over de staat melijk (theoretische en praktische) vakken waarin het land verkeerde. De olie in Oman gevolgd op het gebied van water- zorgde voor flinke inkomsten, maar de management, hydro(geo)logie, geo-chemie, bevolking profiteerde daar niet van. Na de GIS, klimaat, transport van verontreini- verbanning van zijn vader in 1970 naar gingen, energieopslag, etc. De cursussen Engeland werd Qaboos de nieuwe sultan worden gegeven door gerenommeerde van Oman en legde hij zich helmaal toe op internationale en nationale (Omani) het opbouwen van het land. Hierbij docenten in Oman. Alhoewel een ruime Ruud Schotting combineert hij traditioneel islamitische traditie bestaat van het verstrekken van tradities en inzichten met moderne beurzen aan Omani om in het buitenland te jaar december aan dit initiatief interessant te democratische ideeën. Qaboos stimuleert de gaan studeren, is er bewust voor gekozen vinden. Vervolgens is samenwerking rol en betekenis van vrouwen in de dit eerste jaar in Oman plaats te laten gezocht met het Middle Eastern samenleving, bevordert democratische vinden. In het tweede jaar kunnen de Desalination Research Center en met de processen en investeert met name in studenten een stage (van een half jaar) Sultan Qaboos University, beide gevestigd gezondheidszorg en onderwijs. Het hoogste volgen alsmede een afstudeeronderzoek in Muscat. Sultan Qaboos University is de gebouw ter wereld of opgespoten (ook een half jaar) in Nederland bij een grootste en enige openbare universiteit in ‘palmeilanden’ zal men nooit aantreffen in watergerelateerd bedrijf, een HBO/ Oman. Aanvankelijk was het idee om een Oman. Sultan Qaboos heeft ooit gezegd universiteit of een nationaal onderzoeks- bijeenkomst in Oman te organiseren met dat water van essentieel belang is bij het instituut. Een student moet in ieder geval belanghebbenden rond het staatsbezoek omvormen van Oman van een ‘mono’ een half jaar ervaring in Nederland opdoen. van koningin Beatrix in maart van dit jaar. (= olie)-economie naar een meer diverse Door de onrust in het Midden-Oosten en de economie. De minster voor hoger onderwijs, mevrouw gebeurtenissen in Oman is dit staatsbezoek Rawiyah Bint Saud Al Busaidiyah, gaf vorig destijds omgezet in een privébezoek en zijn

owel Nederland als Oman kampen Discussie tussen studenten. met overstromingen, verontrei- Zniging van grondwater door industriële activiteiten, zeewaterintrusie in kustgebieden door overexploitatie van zoet grondwater en verdroging door winning van drinkwater. De klimatologische omstandigheden mogen dan geheel verschillend zijn, de watermanagementpro- blemen zijn dat niet. De oplossingen zijn echter wel vaak heel verschillend en daardoor interessant vanuit het perspectief van de waterbeheerder.

In de zomer van 2010 was er een oproep van het ministerie van Economische Zaken in Nederland, vanuit het programma ‘ToGetThere’ voor het indienen van projecten voor langdurige onderwijssamenwerking met een buitenland. Universiteit Utrecht, Deltares en Saxion Hogeschool hebben toen een voorstel ingediend om een Center of Excellence op te richten voor watermanagement en -technologie in Oman. Het idee is er een hoogwaardig onderwijsinstituut van te maken op het gebied van water dat zich

22 H2O / 20 - 2011 *thema achtergrond

Nederlandse geo-studenten op werkbezoek in de woestijn van Oman. ook de activiteiten met betrekking tot het onderwijs in Oman en de rol van vrouwelijke er gaat komen. Een topinstituut dat kennis opleidingsinstituut (op verzoek van Oman) studenten daarin. Met name culturele zaken uit Nederland en Oman op het gebied van op een laag pitje komen te staan. Inmiddels (gaan) een grote rol spelen bij de realisatie watermanagement en -technologie gaat is voor beide landen de tijd weer rijp om van het onderwijsinstituut. Omani-studenten samenbrengen. Een instituut dat jonge verder te gaan. trouwen veelal op zeer jonge leeftijd (< 20 mensen in de Golfregio de mogelijkheid jaar) en hebben ook vaak heel vroeg meerdere biedt om op het hoogst mogelijke niveau De bijeenkomst vindt nu hoogstwaarschijnlijk kinderen. Dat betekent dat men veelal in onderwijs te genieten op het gebied van deze maand plaats. Betrokkenen zijn een deeltijd studeert en langdurige werkbezoeken water en bovendien relevante internationale delegatie van de Sultan Qaboos University, het aan het buitenland, zoals voorzien in dit ervaring op te doen. MEDRC, de German University of Technology project, moeilijk te realiseren zijn. Oman, de Sohar University (één van de andere Ruud Schotting (hoogleraar Kwantitatief privé-universiteiten in het land), Ministry of Gelet echter op het enthousiasme van de watermanagement Universiteit Utrecht) Water Resources and Municipalities en het ambassadeur van Oman in Nederland, het Ministry of Higher Education. Ministry of Higher Education in Oman en de Onlangs maakten enkele Nederlandse Nederlandse ambassade in Oman hebben we studenten een inventarisatie van het hoger het volste vertrouwen dat het waterinstituut

Een wadi in Oman.

H2O / 20 - 2011 23 *thema achtergrond ‘Water maken is handwerk’ ‘Nederlandse drinkwaterbedrijven hebben veel kennis in huis waarmee geld te verdienen is’, zei Rik van Terwisga, voorzitter van de Raad van Bestuur van Vitens in het Financieele Dagblad (17 augustus jl). Het is met name de kennis die alom gewaardeerd wordt en die ertoe heeft geleid dat Nederlandse waterbedrijven de ruimte hebben gekregen van de politiek om één procent van hun omzet aan te wenden voor het opzetten van duurzame relaties met waterbedrijven in ontwikkelingslanden. Als dit op wereldschaal zou worden overgenomen (Wereld Water Forum in Marseille 2012?), spreek je over een budget van vier miljard euro per jaar.

n het overdragen van kennis gaat Ten tweede wordt vaak te veel verwacht dat geven aan de organisatie en waarderings- echter vaak veel mis. Het was Simon kennis ons wel verder zal helpen. Vitens- management voor het personeel. Het gaat IScruton van Ethekwini Water Services Evides International is al meer dan tien jaar hierbij dus meer over vaardigheden van in Zuid-Afrika die verontwaardigd de zaal actief betrokken bij het versterken van de medewerkers dan over speciﬁeke vakkennis. toeriep: You cannot micro-wave water bedrijfsvoering van waterbedrijven in onder professionals, toen men daar sprak over het meer Jemen, Mongolië, Vietnam, Ghana, Sinds 2008 heeft Vitens-Evides International ‘hoe en wat’ van capacity building. Hij legde de Mozambique, Malawi en recentelijk ook in zich met een lectoraat Water Services vinger op twee gevoelige en vaak onderbe- Zuid-Afrika, Kenia en Ethiopië. Ze is er daarbij Management verbonden aan de NHL lichte aspecten. van overtuigd geraakt dat het veelal niet het Hogeschool te Leeuwarden. Via een gebrek aan kennis is, maar eerder een gebrek Engelstalige Minor worden Nederlandse Ten eerste wordt volgens hem te vaak op te aan essentiële vaardigheden en een goede studenten en professionals van water- hoog niveau de nadruk op kennis gelegd: arbeidsmoraal. Deze laten zich niet in de klas bedrijven samengebracht om hun cultuur, een cursus hier en een training daar, liefst leren maar worden maximaal gemobiliseerd vaardigheden en kennis uit te wisselen en te afgesloten met een BSc-, MSc-, PhD- of door het opdoen van werkervaring en versterken. Het recentelijk opgezette MBA-graad, dat zal de watersector verder gefaciliteerd door goed management. Profes- Expertisecentrum Watertechnologie in brengen. Inventarisatie binnen Vitens leert sionals die zich de cultuur van het waterbe- Leeuwarden zal zich nadrukkelijk richten op dat het opleidingsniveau van zijn 1500 drijf eigen maken en op basis van opgedane het opdoen van kennis en het opbouwen van personeelsleden bijna naadloos de ervaring zichzelf verrijken kunnen zo werkervaring bij het opleiden van nieuwe 1-10-100-1000-regel volgt, oftewel 1 PhD’er, doorgroeien naar cruciale posities. Dat heeft waterprofessionals. Met de komende 10 MSc’ers, 100 BSc (HBO’ers) en 1000 tijd nodig maar de zo gerijpte vruchten zijn vergrijzing van onze sector een groot goed. MBO’ers. Als je dat vergelijkt met de zoet van smaak. aandacht en middelen die gegeven worden De kern van capacity building in operator Siemen Veenstra aan capacity building, dan lijkt die partnerships is het overdragen en inbouwen (Vitens-Evides International) omgekeerd propor-tioneel aan deze van een andere manier gericht op pyramide van behoeftes. samenwerken, ervaring opdoen, sturing

Rachelle Bernoult van het Lycee Polytechnique uit Benin leert hoe ze een waterleidingnetwerk moet aanleggen.

24 H2O / 20 - 2011 *thema opinie Nederland Waterland, Nederland Wateropleidingenland De slogan ‘Nederland Waterland, Nederland Wateropleidingenland’ is een logisch gevolg van het kennisland dat Nederland op vele terreinen wil zijn. Water is eindelijk één van de focusgebieden in het nationale beleid. En, het is nu tijd om te oogsten. Ik denk dat er haast geboden is om niet te vallen in de fuik van de remmende voorsprong. Nederlanders, vermarkt je waterkennis wereldwijd.

en kans voor open doel ligt volgend jaar in Marseille, op het 6e World EWater Forum. Water is ‘ontdekt’ als economisch goed, als maat voor de maatschappelijke ontwikkeling, en tegelijkertijd als remmer van de economische ontwikkeling. Rampen door schaarste, hetzij door overvloed dragen bij aan de wondere wereld van het water en de mondiale actualiteit. India, Vietnam, Zuid-Afrika, en nog veel meer landen zien water als belangrijke economische groeifactor en geven hoge prioriteit aan opleidingen gericht op banen in de watersector. Het gaat zowel om onderwijs als om training en levenslang leren.

Nederland heeft zowel voor opleidingen als voor trainingen een positie ontwikkeld die exporteerbaar is. Hansje Brinkers met de duim, Lely met zijn dijk, Zeeland met halfopen dammen en Rotterdam met ‘deuren’ zijn vaderlandse voorbeelden van vindingen die ons land beschermen tegen het water. Kenmerkend in de opsomming zijn de voortdurende vernieuwing en het vinden van nieuwe, eigentijdse oplossingen voor eeuwenoude problemen. Een stevig fundament aan basiskennis, opgedaan op bijvoorbeeld een technische hogeschool, in combinatie met een ﬂinke dosis creativiteit en een stevige mate van oplossings- Wgerichtheid vormen het kenmerk van de Nederlandse waterbouw.

Deze voorbeelden zijn in de gehele watersector aanwezig, denk aan de ontwikkeling van zandfilters tot membraanfiltratie Agnes Maenhout overhandigt een cursist haar certificaat. voor drinkwaterbereiding, van de septic tank tot een full scale energy recovery anaerobe sional moet bij zijn werk in het buitenland gecombineerd met creativiteit en oplossings- installatie, aan de kristallisatie van fosfor en terug naar de wortels van zijn kennis. Wat is gerichtheid in bijvoorbeeld probleem- de terugwinning van energie uit afvalwater. ook alweer de kern van waterzuiveren? Hoe gestuurde opdrachten en praktijkstages. reanimeer ik die verdraaide pomp? Hoe Vooral de praktijkgerichtheid en de ruimte De genoemde succesfactoren komen vooral spoor ik een lek op in een waterleiding en voor creativiteit maken Nederland tot een tot hun recht in een omgeving die open staat repareer ik het lek? Allemaal alledaagse, warm bad voor buitenlandse studenten die voor vernieuwing en creativiteit. Het woord primaire problematiekjes van de water- waterprofessional willen worden. Laat innovatie lijkt meer en meer met bisonkit professional; geen meet- en regelsysteem, Nederland Wateropleidingenland vooral vast te zitten aan de watersector. Hieraan ligt geen hulptroepen die het allemaal al eens aantrekkelijk zijn door de opleidingen waar vooral de maatschappelijke omgeving ten meegemaakt hebben. Handen- en je als waterprofessional meteen iets mee grondslag. Vraag is wat de bijdrage is van de voetenwerk! kunt. opleidingen aan de innovaties op watergebied? Mijns inziens kunnen de Internationaal werk kan dan ook een Internationalisering biedt de mogelijkheid en Nederlandse wateropleidingen bijdragen aan belangrijke bijdrage leveren aan het behoud een belangrijke uitdaging om de kracht van de vorming van de toekomstige waterprofes- van en de waardering voor het fundament innovativeren te behouden en verder te sionals door het leggen van een fundament van het watervak. Wil Nederland Water- ontwikkelen, internationaal, maar ook in aan (praktijk)kennis en zeker aan het opleidingenland zijn, dan moet aan één Nederland! oplossingsgericht werken en denken. voorwaarde worden voldaan. Je moet het in Op dat laatste punt zal internationalisering eigen huis op orde hebben. Ofwel, de Agnes Maenhout (Wateropleidingen) een mooie bijdrage kunnen leveren aan de opleidingen moeten goed en praktijkgericht eigentijdse waterprofessional. Nee, niet het in elkaar zitten. Eerst moet het fundament in gouden geloof in de theorie staat bovenaan, orde zijn voor het huis gebouwd kan worden. maar meer de praktische vaardigheid: ‘Hoe Voor de studenten betekent dit dat ze zowel kan ik dat probleempje oplossen?’. Een de basiskennis als de meest geavanceerde student maar ook een ervaren waterprofes- technieken verwerven. De kennis wordt

H2O / 20 - 2011 25 waternetwerken

WatercOluMn Niet bij tulpen en klompen alleen International Water Week: nog twee weken Twee weken geleden kleurden Amsterdam, Den Haag en Rotterdam wel heel bijzonder De spanning loopt behoorlijk op nu de International Water Week (IWW) van 29 oktober tot en herfstrood. Niet alleen beleefden wij de met 4 november begint te naderen. Nog nooit eerder is een dergelijk veelomvattend internati- warmste oktoberstart in onze onaal waterevenement in Nederland georganiseerd. Duidelijk is dat de watersector steeds meteorologische geschiedenis, ook kregen vaker buiten de gebaande paden moet gaan denken. wij de grootste Aziatische kabinetsdelegatie ooit op bezoek. Begeleid door twaalf Iemand die de internationale waterwereld van haver tot gort kent, is Menno Holterman, tot motormarechaussees doorkruisten Premier voor kort CEO bij Norit Clean Process Technologies. Hij is ook één van de geestelijke vaders van Dung van Vietnam en acht bewindslieden de IWW. “Enkele jaren geleden ben ik met enkele andere betrokken bij elkaar gaan zitten om te ons land. Ook plaatsen als Leeuwarden kijken of er in Nederland een grootschalig evenement te organiseren viel waar de Nederlandse (zuivel) en Vlissingen (maritiem) zagen de expertise op het gebied van water getoond kan worden aan de internationale waterwereld, imposante stoet van zwarte limousine met inclusief overheden, kennisinstellingen, ngo’s en het bedrijfsleven. Het lag voor de hand om rode vaantjes en gele sterren aan zich voorbij daarbij aan te sluiten bij reeds bestaande evenementen, zoals Aquatech en Aquaterra. De IWW trekken. Heel even lag het centrum van de moet vooral de expertise laten zien op het Vietnamese politiek aan de Noordzee. Met gebied van het sluiten van kringlopen en het zelfs meerdere, aparte kabinetsberaden in bieden van integrale wateroplossingen. Het het Haagse Hilton! internationale bedrijfsleven heeft de afgelopen jaren een ﬂinke reductie bereikt in het De basis voor deze verbeterde handels- watergebruik. Voor een verdere reductie is het betrekkingen werd in 2005 gelegd door een noodzakelijk nieuwe allianties aan te gaan.” post-tsunamibezoek van minister Schultz aan Hanoi en Ho Chi Min City. Waren de toen Menno Holterman is lid van het organisatie- afgesloten MoU’s met name gerelateerd aan comité en voorzitter van het Industrial Leaders delta- en drinkwater, daarna groeiden de Forum tijdens de IWW. Hij wil dat via de IWW handelsbetrekkingen snel in de breedte met zo veel mogelijk mensen helder krijgen wat er vele (private) contacten. Dit voorjaar bezocht de komende decennia moet gebeuren op een missie met de kroonprins en prinses watergebied. “Het internationale bedrijfsleven Maxima Vietnam. Met daarin vrijwel al onze wil totaaloplossingen voor de waterpro- handelssectoren, variërend van delta- en blemen. Nederland heeft de waterwereld havenwerken, maritiem & scheepsbouw, olie nogal opgeknipt, dus er is nog een weg te & energie, drinkwater, voedsel en gaan. Om de wereldwaterproblematiek het gezondheidzorg tot wegenbouw, landen hoofd te bieden, bijvoorbeeld door een tuinbouw en consultancy. Met zoveel succes verdere waterreductie, willen industriële dat vorige week de Vietnamese premier hier leiders tot afstemming komen met partijen in op bezoek kwam bij de koningin op haar de hele waterketen. Maar voor de industriële paleis en bij premier Rutte in zijn torentje. sector is de watersector niet altijd makkelijk te Door grachten, havens en kassen kregen de doorgronden. De industrie vraagt van de bezoekers een goed beeld wat ons land in watersector samenwerking, totaaloplossingen tijden van economische- en klimaatcrisis en schaalvergroting. Voor de internationale presteert. Waar onze presentaties startten industrie is het onhandig wanneer in verschil- met de overeenkomsten tussen beide landen lende landen steeds met diverse partijen (delta’s en water), sloten zij er bij hun vertrek Piet Dircke, één van de voortrekkers van de IWW. afspraken gemaakt moeten worden.” mee af. Veelzeggend ook is dat zij de Randstad Waterstad nu als City of the Future Integrale benadering zien. Arcadis is hoofdsponsor van de IWW. Piet Dircke, programmadirecteur water bij deze beurs- genoteerde multinational, legt uit dat deze betrokkenheid voor de hand ligt. “We hebben na Het mag dan eurocrisis zijn en de drachme Katrina een buitengewoon grote opdracht binnengehaald in New Orleans. Op de IWW kunnen zou kunnen vallen, er is voldoende moed te we vieren dat we dan grotendeels klaar zijn met deze opdracht, waarbij veel innovatieve putten uit ons landje aan de zee. Vroeger kennis is ontwikkeld. Daarnaast hebben we in 2009 Malcolm Pirnie uit Amerika overgenomen toonden we dat altijd met tulpen en waarmee we er in één klap bijna 2000 collega’s bij kregen. Dit bedrijf heeft veel expertise op klompen. Tegenwoordig begint het allemaal het gebied van drinkwaterbereiding en afvalwaterzuivering. Daarnaast markeert onze met... water. betrokkenheid bij de IWW dat wij verhuisd zijn van Arnhem naar de Amsterdamse Zuidas.” Inhoudelijk verwacht Dircke dat er op de IWW veel aandacht zal zijn voor de grote deltasteden Theo Schmitz (Vewin) in de wereld. Laaggelegen steden met meer dan tien miljoen inwoners die met een veelheid aan wateren inrichtingsproblemen te maken hebben. “Het zijn ook nog eens steden van zeer grote economische betekenis. Een integrale benadering is daar een absolute noodzaak.”

Manfred van der Heijde, DB-lid van Amstel, Gooi en Vecht, mag als juryvoorzitter op de slotdag een trofee uitreiken aan diegene(n) met het beste idee voor de Watergraafsmeer. “In deze polder midden in stedelijk gebied komen allerlei problemen samen waar ook heel veel partijen bij zijn betrokken. Er wordt al aan ideeën en oplossingen gewerkt, maar in het kader van de IWW komen 40 jonge waterprofessionals uit alle delen van de wereld meedoen aan de Wetskills Innovation Challenge (zie pagina 14). Van hen willen we originele en innovatieve ideeën horen voor bruikbare oplossingen waarbij zoveel mogelijk win-winsituaties kunnen worden geboekt.”

26 H2O / 20 - 2011 waternetwerken

Jongeren krijgen stem tijdens International Water Week

De International Water Week omvat onder die de Europese watercyclus en innovaties Royal Haskoning de mogelijkheden van andere een uitgebreid programma voor vergelijkt met die in Zuid-Amerika.” reality gaming, watercyclusdatabeheer en jonge vakmensen. Dit zogeheten Young multi-touchtafels, een soort grote iPads Water Professional Programma is speciaal Het is echter niet zo dat jongeren alleen waarmee een calamiteitenspel gespeeld kan ontworpen om jongeren met het bedrijfs- komen om te luisteren naar de huidige worden en die gebruikt worden om de leven, non-profitorganisaties, overheid en generatie vakmensen in de watersector. communicatie tussen partijen te vergroten.” wetenschappers in contact te brengen. Jansen: “De bedoeling is vooral dat jongeren Tijdens verschillende activiteiten wordt zelf deelnemen, met ideeën aan de slag gaan, “Daarnaast worden de inzendingen van de ingegaan op de uitdagingen waar de het debat met elkaar en met de vakmensen Water Movie Challenge getoond en wordt de watersector de komende decennia mee te aangaan en hun bijdrage leveren aan het winnaar van deze competitie bekend gemaakt. maken heeft, de mogelijkheden die dit biedt geheel. De praktijk speelt dan ook een ‘s Middags vindt het World Water Forum plaats, en de wijze waarop jongeren hierbij belangrijke rol. In de pauze zullen innovatieve een debat voor en door jongeren over onder betrokken kunnen raken. Mede-organisator instrumenten gedemonstreerd worden, andere water, energie, klimaatverandering en Peter Jansen (Waternet) licht alvast een tipje waarna deelnemers hiermee zelf aan de slag urbanisatie. Ook wordt de nieuw Young Water van de sluier op. gaan. Zo presenteert Nelen & Schuurmans Ambassador gekozen die IWW Amsterdam een technologie waarmee overstromingen en 2013 op de kaart gaat zetten. En ook de rest “Het is een veelbelovend en zeer uitgebreid andere calamiteiten in een 3D-omgeving van de week kunnen jongeren volop hun stem programma dat de hele week beslaat. gevisualiseerd kunnen worden en krijgen laten horen tijdens bijvoorbeeld het Industrial Maandag staat het thema ‘Innovative Tools’ aanwezigen een demonstratie van Leaders Forum, de Wetskills Innovation centraal. Die bijeenkomst behandelt de augmented reality, een ‘toegevoegde’ realiteit Challenge en de Young Scientist Workshop. Al watercyclus in 2020. Tijdens deze dag geven waarmee je bijvoorbeeld met de smartphone met al vormt het programma een onmisbaar vakmensen, maar ook de jongeren zelf, hun lagen aan of uit kunt zetten om zo extra evenement waar jongeren die geïnteresseerd visie op de watersector en watercyclus over informatie over de locatie waar je je op dat zijn in water en zich willen profileren in de tien jaar. Het programma begint met een moment bevindt kunt bekijken, zoals de sector en die inbreng willen hebben, absoluut lezing van Nelen & Schuurmans en Royal actuele dijkhoogte of zwemlocaties. Verder niet mogen ontbreken.” Haskoning. Daarna komt een professor van komen nieuwe sensoren en meettechnieken de universiteit van Colombia aan het woord, aan bod en presenteren Tauw, Urbanflood en

Verhelderende studiemiddag over aansprakelijkheid voor dijken

Op 29 september was er de studiemiddag over risico-aansprake- waterbeheerder moet de zorgplicht heel serieus nemen. Hij moet aan lijkheid voor opstallen zoals dijken, naar aanleiding van het arrest van kunnen tonen dat hij alles heeft gedaan om schade te voorkomen. de Hoge Raad inzake de dijkverschuiving in Wilnis. Presentaties Dus zaken als onderhoud, beleid, investeringen op juiste wijze heeft werden verzorgd door Matthijs Kok (HKV Lijn in Water/TU Delft), aangepakt. En dat je niet alleen maar hebt gehandeld op basis van de Martijn Scheltema (advocaat PRDF/Erasmusuniversiteit Rotterdam), normen, maar ook een beargumenteerde visie hebt over aard en Bruno van Ravels (Advocaat AKD/Radboud Universiteit Nijmegen) en functie van een dijk. Als conclusie kwam op de middag naar voren dat Sybe Schaap (TU Delft, oud-dijkgraaf en oud-voorzitter UvW). schuldaansprakelijkheid voor dijken gewoon kan blijven bestaan, Dagvoorzitter Marleen van Rijswick, hoogleraar Europees en nationaal maar dat risico-aansprakelijkheid voor dijken onverstandig is.” waterrecht, vond het een zeer geslaagde middag: “Het maakte duidelijk dat we de oplossing niet moeten zoeken in een focus op aansprakelijkheid. De uitspraak van het Hof zei dat iedere dijk een opstal is en dat op de bezitter van een dijk een risico-aansprakelijkheid rust. Deze uitspraak is voor een land als Nederland zeer onhandig. Het arrest van de Hoge Raad heeft daar gelukkig wel een stevige nuancering in aangebracht, maar tegelijkertijd zijn die nuanceringen ook betrekkelijk vaag. Daarnaast wordt door die nuanceringen niet meer zo sterk de behoefte gevoeld om de wet aan te passen.”

“Op de studiemiddag kwam de vraag op: wat willen we als samenleving? Wat lost de focus op aansprakelijkheid op? Behalve risico-aansprakelijkheid is er ook schuldaansprakelijkheid. Risico-aansprakelijkheid zou niet bij de bezitter van de dijk moeten berusten, maar bij de beheerder. De

H2O / 20 - 2011 27 waternetwerken

WatercOluMnWaterpeil ver.nieuws_column kop In elke editie van H2O bekijkt “Mensen helpen doelen en ambities te bereiken” Waternetwerker.nieuws_column de waterbranche plat initiaal vanuit een eigen invalshoek. In deze column Passies, ambities, ontwikkelingen - wat drijft een waterprofessional? Koninklijk Nederlands meten we afwisselend het waterpeil aan Waternetwerk portretteert in iedere editie één van zijn leden. Deze keer: Willem Koerselman, Vde hand van inzichten van jongeren, (54), senior consultant bij ORG-ID Organisatie en beleidsontwikkeling. ver.nieuws_columnvrouwen plat en internationale waterdeskundigen. ver.nieuws_column auteur Verstedelijking

n H2O nummer 18 las ik op deze plek een column van VN-jongerenvertegen- Iwoordiger Dirk Janssen, die eind augustus de Stockholm Water Week bezocht. Begin november zal hij de verkiezing van zijn opvolger voorzitten tijdens de International Water Week in Amsterdam. De jongere generatie, waar ik mezelf zonder valse bescheidenheid ook toe reken, zal actief bij deze week betrokken worden met een speciaal jongerenprogramma. Onderdeel hiervan is een vijfdaagse workshop waarin 35 PhD- studenten en jonge vakmensen uit verschillende landen ideeën zullen uitwisselen over hoe om te gaan met één van de grootste uitdagingen waar het waterbeheer voor staat: verstedelijking.

Hoewel in de klassieke oudheid al grote steden bestonden (Rome had in het jaar 100 ongeveer 650.000 inwoners), kwam de verstedelijking pas echt op gang tijdens de industriële revolutie om daarna niet meer te stoppen. Woonde in 1950 ongeveer 30 Willem Koerselman procent van de wereldbevolking in steden, sinds een paar jaar is dit meer dan 50 “Ik ben ongeveer 20 jaar geleden lid geworden van de vereniging, toen ik ging werken bij het procent en het einde van deze trend lijkt toenmalige Kiwa. Daarvoor verrichtte ik als ecoloog aan de Universiteit van Utrecht onderzoek voorlopig niet in zicht. Tel daar die andere naar eutroﬁ ëring van laagveenmoerassen in het Vechtplassengebied. Toen ik de overstap megaontwikkeling, klimaatverandering, bij maakte naar Kiwa, waar ik me ging bezighouden met de eﬀ ecten van waterwinning op natte op en het moge duidelijk zijn dat de druk duingebieden, was dat voor mij aanleiding om lid te worden. Belangrijkste reden was het

op waterbeheer, watervoorziening en vakblad H2O, dat wat mij betreft een absolute meerwaarde heeft. Tegenwoordig zijn daar ook ruimtelijke ordening opgelopen is tot die de Linkedin-groepen van KNW bij gekomen, wat ik een handige manier vind om in contact te in een snelkookpan. blijven en te discussiëren met mijn collega’s uit het vakgebied. Ik bezoek ook zo nu en dan de grotere congressen.” Alle kleine beetjes helpen en kleinschalige maatregelen kunnen lokaal de deksel van “Inmiddels werk ik al anderhalf jaar als senior consultant voor ORG-ID en dat bevalt me erg de snelkookpan oplichten, zeker in landen goed. Het is een klein organisatieadviesbureau, gericht op water, natuur en milieu, waar ik veel die minder bedeeld zijn dan het onze. vrijheid krijg om zelf invulling aan mijn werk te geven. Daarnaast ben je bij een kleinere Structureel het roer omgooien in het organisatie minder gebonden aan de regels en bureaucratie die bij grotere organisaties vaak omgaan met waterbeheer in stedelijke onvermijdelijk zijn. Het gaat minder om omzet en cijfers en meer om de kwaliteit van van gebieden lijkt echter onvermijdelijk. Aan de adviezen en spannende projecten. Dat spreekt mij enorm aan. Ik hou me vooral bezig met jongere generatie dan ook de nobele taak visievorming en strategie voor waterschappen, drinkwaterbedrijven en provincies. Mijn om de koers van dit schip te bepalen, drijfveer in mijn werk is om mensen te helpen hun doelen en ambities te realiseren en ze te te beginnen tijdens de International laten ervaren dat er veel meer mogelijk is dan ze zelf vaak denken. Het gaat me in mijn werk Water Week niet zozeer om water zelf - ik zou mijn werk ook in een andere sector kunnen doen - maar het feit dat ik veel kennis heb over het werkproces en het klimaat in de sector is wel een groot Eric van Dijk voordeel en komt mijn advies ten goede. Die aﬃ niteit met de werkprocessen is voor mij (Nelen & Schuurmans) noodzakelijk om kwaliteit te kunnen leveren.”

“Overigens is het niet zo dat mijn verleden als onderzoeker helemaal uit beeld is verdwenen. Hoewel ik inmiddels al meer dan tien jaar geen onderzoek meer doe op het gebied van ecologie, werd ik twee jaar geleden prettig verrast toen ik van KWR een prijs kreeg voor het schrijven van het meest geciteerde artikel, zelfs 16 jaar na dato. Deze prijs wordt inmiddels jaarlijks uitgereikt en heeft ook mijn naam gekregen: de Willem Koerselmanprijs. Het is bedoeld om onderzoekers te stimuleren om over hun werk te publiceren, een streven dat erg belangrijk is in het kader van kennisuitwisseling. Ik voel me zeer vereerd dat ik daar een bijdrage aan heb mogen leveren.”

28 H2O / 20 - 2011 waternetwerken

AgendaWatercOluMn Samen werken aan Opver.nieuws_column 10 november houdt themagroep kopWater betere waterkwaliteit in de stad en Maatschappij een bijeenkomst bij Brabant Water er.nieuws_columnin ‘s-Hertogenbosch plat met initiaal als thema: Donderdag 29 september vond in het communicatie tussen verschillende partijen. Eisen en wensen van de veranderende Waterschapshuis in Amersfoort een Verder werd een aantal nieuwe (meet) maatschappij/V klant. Daarbij zal de focus Onderweg-Naar-Huisbijeenkomst plaats over technieken besproken, die nauwkeuriger liggen op maatschappelijke veranderingen de kwaliteit van oppervlaktewater in de stad. informatie kunnen leveren, waardoor enver.nieuws_column diensten achter de plat watermeter. De Er werd gezocht naar nieuwe oplossingen bestuurders betere beslissingen kunnen aanvang is om 14.00 uur. De bijeenkomst is voor problemen bij bestaande water- nemen, wat ook tot besparing leidt.” gratis.ver.nieuws_column auteur systemen en het stimuleren van de dialoog tussen stedenbouwkundigen, landschapsar- Naast techniek was er aandacht voor Op 17 en 18 november houdt de chitecten, groenbeheerders en hydrologen. beleving. “Waterprofessionals denken themagroep Watervoorziening opnieuw een Dat doel is meer dan gehaald, aldus voornamelijk vanuit hun vak, terwijl burgers excursie, nu naar Groningen en Drenthe. Er mede-organisator Rob van den Boomen heel andere wensen kunnen hebben. Dat worden twee bijzondere installaties bezocht. (Witteveen+Bos): “Zo waren er deelnemers bleek uit de bijdrage van Sportvisserij Het zijn locaties waar een combinatie van van waterschappen, provincies, ingenieurs- Nederland. Deze uitwisselingen waren zeer innovatieve en bestaande technologieën bureaus en gemeenten die tijdens interac- verhelderend en gaven de aanwezigen weer zorgdragen voor de productie van tieve sessies het gesprek met elkaar de nodige stof tot nadenken. Daarnaast is het hoogwaardig water op maat: de Puurwater- aangingen. De vertegenwoordigers van de goed om de samenwerking tussen fabriek in Emmen en de proceswaterfabriek gemeenten vertolkten daarbij ook de mening stedenbouw, landschapsarchitectuur en in Ter Apelkanaal. van stedenbouwkundigen en burgers. hydrologie te zoeken, zeker met het oog op Herstructurering van wijken blijkt ideaal om doelmatigheid. Met deze bijeenkomst wilden Op 24 november vindt het najaarscongres nieuwe instrumenten in te zetten en het we partijen bij elkaar brengen en dat is plaats in Burgers’ Zoo in Arnhem. ‘Water watersysteem te optimaliseren. Een aantal gelukt. En het was gewoon een hele leuke en wordt digitaal!’ gaat over IT-trends in de van deze instrumenten is tijdens de positieve bijeenkomst, waar we met watersector. De belangrijkste spreker is bijeenkomst besproken, zoals het zogeheten tevredenheid op terugkijken. Aandacht voor Edwin Adriaansen van TomTom. Aan de orde ‘Kwaliteitsbeeldenboek’, waarin bepaalde stedelijke waterkwaliteit, zoals expliciet komen trends in het vergaren, modelleren, maatregelen zijn uitgebeeld en in begrijpe- vermeld in het regeerakkoord, wordt door sturen en integreren van data. In workshops lijke taal en beeld wordt uitgelegd wat de verschillende partijen samen al goed wordt verder gewerkt aan de betekenis van plussen en minnen van deze maatregelen opgepakt. Deze samenwerking belooft veel IT voor de ambities van waterorganisaties. zijn. Dit kan een belangrijke rol spelen in de voor de toekomst.” Voor het congres is er de algemene ledenver- gadering.

Op 29 november verzorgt themagroep Assetmanagement het symposium ‘Asset- management riolering en drinkwater- netten: leren van elkaar, verschillen en Cursusaanbod overeenkomsten’. Doel van de bijeenkomst is het delen van kennis over de toepassing in november van assetmanagement in beide sectoren, het duiden van verschillen en overeenkomsten Alternatieven technieken legionella- en het formuleren van aanbevelingen over preventie samenwerking. aanvang: 1 november locatie: Utrecht bijeenkomsten: 1 prijs: 875 euro locatie: Utrecht prijs: 825 euro Stikstof- en fosfaatverwijdering aanvang: 2 november Vergunningverlening grondwater bijeenkomsten: 12 (avonden), t/m februari aanvang: 1 november 2012 bijeenkomsten: 5 locatie: Utrecht, Apeldoorn, Dordrecht locatie: Utrecht prijs: 1.250 euro Colofon prijs: 2.425 euro Reliability centered maintenance Waternetwerken Highlights riolering aanvang: 3 november aanvang: 1 november bijeenkomsten: 2 bijeenkomsten: 4 locatie: Utrecht Redactie locatie: Utrecht prijs: 850 euro Monique Bekkenutte prijs: 775 euro Anne de Boer Ketelwaterbehandelingen Martine Bruynooge Actualiteiten monsternemer afvalwater- aanvang: 10 november Antal Giesbers zuivering bijeenkomsten: 3 Jaap van Peperstraten aanvang: 2 november locatie: Nieuwegein bijeenkomsten: 1 prijs: 2095 euro Contact locatie: Utrecht Koninklijk Nederlands Waternetwerk prijs: 625 euro Schoner eﬄuent Binckhorstlaan 36 (M417) aanvang: 16 november 2516 BE Den Haag Monsternemer afvalwaterzuivering bijeenkomsten: 2 (070) 322 27 65 aanvang: 2 november locatie: Utrecht 06 31 67 86 68 bijeenkomsten: 2 prijs: 1.200 euro e-mail: [email protected]

H2O / 20 - 2011 29 Water spiegel Nieuwskatern van Vewin nummer 6, oktober 2011 Percentage water dat in 2027 aan het KRW-doel voldoet neemt af

Vewin buitengewoon bezorgd over terugschroeven KRW-doelen

Volgens de Ex-ante evaluatie Kaderrichtlijn Water (2008/2009) zou bij het onverkort uitvoeren van de ingediende stroomgebiedsbeheerplannen 40 procent van de wateren in 2027 aan het KRW-doel ‘Goede Toestand’ voldoen. Door de bezuinigingen in het Regeerakkoord op het budget voor de Kaderrichtlijn Water (KRW) zou het percentage wateren dat in 2027 voldoet aan het KRW-doel ‘Goede Toestand’ kunnen afnemen tot 10 procent. Dit blijkt uit een PBL- onderzoek naar aanleiding van een motie van Groen Links waarin voormalig Tweede Kamerlid Halsema de regering heeft gevraagd een visie te ontwikkelen op de te behalen kabinetsdoelstellingen voor milieu, klimaat, water en natuur. Vewin maakt zich hier ernstige zorgen over.

e motie-Halsema verzocht de op de verbetering van de ecologische water- Vewin is buitengewoon bezorgd over het regering een integrale visie te kwaliteit. Vooral de maatregelen om de verder achteruit ploegen met de KRW-doelstel- Dontwikkelen op de te behalen kunstmatige en sterk veranderde inrichting lingen en pleit voor het terugdraaien van kabinetsdoelen voor milieu, klimaat, water en van wateren te verbeteren worden hierdoor de geplande bezuinigingen. Het principe natuur en dit vergezeld te laten gaan van een geraakt. In de periode 2011-2015 neemt het waarbij de drinkwaterconsument opdraait integrale doorrekening door het Planbureau KRW-budget voor de rijkswateren met 150 voor de kosten van vervuiling en het niet van de Leefomgeving (PBL) en het Energie- miljoen euro af van 340 miljoen naar 190 voldoen aan de goede-toestandsvereiste van de onderzoekcentrum Nederland (ECN). Daarbij miljoen euro. Na 2015 wordt er structureel KRW-wateren staat haaks op het KRW-princi- verwijst de motie naar Europese afspraken nog eens 50 miljoen euro per jaar gekort pe ‘de vervuiler betaalt’. Vervuilers moeten over klimaat-, wateren energiedoel- op het eerder voorziene KRW-budget van ook in de toekomst verantwoordelijk worden stellingen. Het kabinet heeft in het Regeer- 60 miljoen euro. Dit jaarlijkse budget is gesteld voor hun vervuiling. Overheden akkoord aangegeven deze Europese afspraken gereserveerd voor de periode 2015-2020. Na – regionaal en (inter)nationaal – behoren het als leidend te beschouwen. Daarnaast wijst 2020 is er geen KRW-budget meer voorzien, voortouw te nemen om vervuilingen tegen de motie op het belang van een strategie terwijl de KRW een looptijd heeft tot en met te gaan, met name waar het gaat om diffuse voor de vergroening van de economie, 2027. bronnen. Bij onvoldoende emissiebeperkende inclusief bijbehorende maatregelen. Tijdens Het Bestuursakkoord Natuur kan een indirect maatregelen zullen in de drinkwaterbronnen de Algemene Beschouwingen in 2010 gaf negatief effect hebben op de waterkwaliteit. van de toekomst méér moeilijk te verwijderen minister-president Rutte aan dat de integrale Zo’n 30-50 procent van de KRW-inrichtings- stoffen voorkomen. Dit dwingt drinkwaterbe- visie verder uitgewerkt moet worden. Het PBL maatregelen wordt namelijk genomen in drijven tot extra inspanningen. heeft recent deze visie aan de Tweede Kamer integrale projecten. Vanwege de synergie- In het volgende nummer van Water- aangeboden. effecten tussen de verschillende beleids- spiegel wordt uitgebreid ingegaan op het De korting op het KRW-budget Rijkswateren terreinen, zoals het natuur-, landschaps-, PBL-rapport. en de doelmatigheidswinsten in het Bestuurs- recreatie- waterbergings- en waterkwaliteits- akkoord Water hebben een direct effect op beleid, hebben de mogelijke bezuinigingen Voor informatie Arjen Frentz: [email protected] de waterkwaliteit doordat minder budget op het budget ook nadelige effecten voor de beschikbaar is voor maatregelen gericht waterkwaliteit.

30 H2O / 20 - 2011 Water Green deal of Blue deal?

Drinkwatersector loopt voorop in gebruik duurzame energie

De bewindslieden Atsma en Verhagen hebben op 3 oktober de eerste ronde van 59 Green Deals gesloten. Burgers, bedrijven, gemeenten en maatschappelijke organisaties vinden zelf steeds vaker oplossingen om efficiënter en duurzamer met energie, water en grondstoffen om te gaan. Toch komen deze initiatieven niet altijd van de grond. Bijvoorbeeld door onduidelijkheid over vergunningen, belemmeringen in de regelgeving of het niet kunnen vinden van samenwerkingspartners. De Rijksoverheid heeft toegezegd zich in te zetten om deze knelpunten weg te nemen.

ij Green Deals gaat het om de oliereserves te ontzien. De sector Van de natuurgebieden die de drink- Bconcrete projecten die zichzelf investeert voortdurend in duurzame waterbedrijven beheren zijn er 36 terugverdienen op het terrein technieken. Drinkwaterbedrijven voeren benoemd als Europees Natura 2000 van energiebesparing, duurzame energie, energiebesparende projecten uit en gebied. Ruim 80 procent van deze gebie- duurzame mobiliteit en duurzaam wekken zelf energie op. Voorbeelden den maakt deel uit van de ecologische gebruik van grondstoffen en water. hiervan zijn zonnepanelen op daken van hoofdstructuur en een overgroot deel van Met de Green Deals zet Nederland zuiveringsstations en eigen windmo- de soorten die in Nederland leven, zijn concrete stappen naar een duurzame lens. De sector blijft zich ontwikkelen terug te vinden in deze gebieden. economie waarin meer groene energie én op dit gebied. Zo zal in 2012 methaangas economische groei hand in hand gaan. De worden opgevangen dat vrijkomt tijdens Inmiddels wordt voor 99,8 procent van grootste winst van elke Green Deal volgt het oppompen van grondwater. Het gas de reststoffen die tijdens drinkwaterpro- later, omdat elke deal in principe geschikt kan onder meer dienen als brandstof voor ductie vrijkomen een nieuwe toepassing is om door anderen te worden nagevolgd. auto’s. Andere bedrijven hebben zich ten gevonden. Zo worden kalkkorrels onder De Green Deal is een continu proces. doel gesteld in de nabije toekomst volle- andere gebruikt als bodemisolatie van

Het Kabinet zal de Green Deal-aanpak dig CO2 neutraal te worden, mede door huizen en verwerkt in cola- en bierlesjes de komende jaren voortzetten, en in energiereductie. en groentepotten. meerdere rondes Green Deals afsluiten. Onder leiding van Vewin hebben de drinkwaterbedrijven in 2010 in een workshop- De Reststoffenunie is door de drinkwater- Drinkwater 100 procent groen reeks zo’n 200 maatregelen benoemd bedrijven in 1995 opgericht om nieuwe Alle 7,3 miljoen huishoudens in Neder- waarmee energie kan worden bespaard bestemmingen te zoeken voor reststof- land gebruiken sinds begin 2011 drink- en onderling hun ervaringen gedeeld. fen van drinkwaterproductie. Het doel is water dat met groene energie is gepro- Hiermee hebben de drinkwaterbedrijven om oplossingen te vinden die het milieu duceerd. De drinkwatersector is daarmee hun energie-efficiencyplannen aange- minder of niet belasten en tevens inan- één van de allereerste sectoren die vol- scherpt. De sector heeft hiermee op eigen cieel aantrekkelijk zijn voor drinkwater- ledig duurzame energie inzet. De drink- initiatief de zogenaamde green deal met bedrijven. Dat is exact een van de doel- watersector gebruikt groene energie in het rijk ingevuld. stellingen van de Green Deals: duurzaam- alle productie- en distributieprocessen. Maar de groene activiteiten van de drink- heid en doelmatig produceren hand in Ten opzichte van conventionele energie waterbedrijven gaan verder. Om de milieu- hand laten gaan. resulteert dit in een besparing van 150 belasting van de drinkwatersector te

miljoen kilo CO2, wat gelijk staat aan de kwantiiceren, is voor de benchmark de Meer informatie via Nicole Zantkuijl: jaarlijkse uitstoot van 60.000 auto’s. milieubelastingindex ontwikkeld. Naast [email protected] De drinkwaterbedrijven maken gebruik het energieverbruik worden hiermee de van natuurlijke energiebronnen, zoals processen voor natuurbeheer en het herge- zon, wind en waterkracht om daarmee bruik van reststoffen nauw gemonitord.

H2O / 20 - 2011 31 Relatie drinkwater en ruimtelijke ordening expliciet opnemen in SVIRR

‘Drinkwatervoorziening is nationaal belang’

De relatie tussen drinkwater en ruimtelijke ordening moet expliciet worden opgenomen in de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR) die door het ministerie van Infrastructuur en Milieu is opgesteld. De drinkwatervoorziening is een ‘dwingende reden van groot openbaar belang’ en dit moet zich vertalen in ruimtelijke bescherming voor drinkwaterbronnen. Een toekomstbestendig ruimtelijk beleid is onmogelijk zonder erkenning van het belang van water, waaronder drinkwater. Vewin heeft dat nadrukkelijk naar voren gebracht tijdens een seminar over de SVIR, waar zowel met het ministerie als met andere stakeholders over deze materie werd gedebatteerd. Vewin heeft inspraak geleverd op de Structuurvisie in de consultatieronde van het Ministerie van I&M. In de herfst staat de Structuurvisie op de agenda van de Tweede Kamer.

n de ontwerp-Structuurvisie mingsplannen blijkt nog steeds niet in ciegrens overschrijdende, transportleidin- IInfrastructuur en Ruimte geeft overeenstemming te zijn met het natio- gen moet door middel van een nationaal de Rijksoverheid haar visie op naal en provinciaal beschermingsbeleid kader geborgd worden. de ruimtelijke- en mobiliteitsopgaven voor drinkwaterwinningen. Uit een evalu- Vanwege het risico voor de drinkwa- voor Nederland richting 2040 en op de atie van het voormalige ministerie van tervoorziening mogen leidingen die manier waarop zij hiermee om zal gaan. VROM blijkt dat bescherming van drink- gevaarlijke stoffen vervoeren niet door De structuurvisie vervangt onder meer de waterwinning in de regionale praktijk grondwaterbeschermingsgebieden lopen Nota Ruimte, de Nota Mobiliteit, de Struc- vaak onvoldoende aandacht krijgt. Met of door beschermingszones rond opper- tuurvisie Randstad 2040 en de Mobili- de verankering van de gebiedsdossiers en vlaktewater. Dit moet in de SVIR worden teitsaanpak. Verschillende nationale een adviesfunctie van de drinkwaterbe- opgenomen. ruimtelijke belangen zijn opgenomen in drijven wordt deze bescherming geborgd. de Amvb Ruimte, die met de structuur- Deze adviesfunctie moet ook gelden voor Voldoende zoet water van goede kwalit- visie naar de Tweede Kamer is verzonden. ruimtelijke ontwikkelingen in relatie tot eit is een primaire levensbehoefte en De bedoeling is dat de wetgeving minder natuurbeheer, als gevolg van de herijking dient te allen tijde gegarandeerd te zijn ingewikkeld wordt en meer overlaat aan van de EHS. voor de drinkwaterproductie. Daarom provincies en gemeenten. Vewin vindt een moet de drinkwaterfunctie van het IJssel- nationaal kader, met meer aandacht voor Prioritaire rol meer, de grote rivieren, het grondwater de relatie van ruimtelijke ontwikkelingen Boven- en ondergronds ruimtegebruik en de diverse zoetwaterbekkens worden met de drinkwatervoorziening, noodza- moet integraal worden bekeken. Een opgenomen in de SVIR als nationaal kelijk. grondwaterwinning heeft bijvoorbeeld belang. Om de drinkwatervoorziening effect op de bovengrondse, ruimtelijke klimaatbestendig te maken en houden, Adviesfunctie plannen. Het gebruik van de ondergrond moet er rekening worden gehouden met Om de drinkwatervoorziening ruimte- wordt genoemd in de SVIR als een natio- toekomstige ruimtelijke claims door lijke bescherming te bieden moeten de naal belang. De drinkwaterwinning moet drinkwaterbedrijven om levering te gebiedsdossiers en de beschermingszones daarbij een prioritaire rol krijgen als blijven garanderen. rond drinkwaterwinningen worden onderdeel van de vitale infrastructuur. opgenomen in de SVIR. Ook moeten drink- Het leidingnet ten behoeve van de drinkwaterbedrijven een formele adviesfunctie waterdistributie moet gekwalificeerd in gemeentelijke bestemmingsplannen worden als hoofdnetwerk. De ligging en krijgen. Een groot deel van de bestem- bescherming van de belangrijkste, provin-

32 H2O / 20 - 2011 ‘Drinkwaterwinning dwingende R reden van groot openbaar belang’

Integratie natuurwetten overwegend positief voor drinkwaterbedrijven

De voorgenomen integratie van de natuurwetgeving werkt grotendeels positief voor de drinkwater-bedrijven. De bedoeling van het samenvoegen van de Natuurbeschermingswet, de Flora- en faunawet en de Boswet is het wegnemen van onnodige belemmeringen voor burgers en ondernemers. Verschillende besluiten die nodig zijn om activiteiten te beoordelen worden geïntegreerd. Daarbij is de aansluiting op de omgevingsvergunning versterkt. Verplichtingen en beschermingsregimes die geen Europese grondslag hebben, zijn geschrapt. In Europees- en internationaal verband zijn door Nederland afspraken gemaakt, zoals onder meer vastgelegd in de Vogelrichtlijn, de Habitatrichtlijn en het Biodiversiteitsverdrag. Er zullen geen regels gelden die strenger zijn dan de Europese verdragen. De bescherming van de Ecologische Hoofdstructuur, die via bestemmingsplannen wordt verwezenlijkt, valt buiten dit wetsvoorstel.

et uitgangspunt van het ning kan alleen dan worden verleend als tiefnemer versterken en zorgen voor een Hministerie van Economische het project een dwingende reden van gestructureerd beleid op nationaal niveau. Zaken, Landbouw en Innovatie groot openbaar belang betreft, er geen Doordat de goedkeuringsbevoegdheid voor bij de integratie is de natuurwetgeving alternatieven zijn én compensatie plaats- de gedragscodes in het wetsvoorstel bij de eenvoudiger en werkbaarder te maken. vindt. Voor projecten die geen moge- provincies wordt gelegd, kan versnipper- Een voorbeeld is dat verstoring van vogels lijke signiicante effecten hebben is geen ing ontstaan in beleid per provincie. Vewin pas verboden is als deze van wezenlijke vergunning meer vereist, maar wel een pleit daarom, in de geest van de integratie invloed is op de instandhouding van de afstemming met het bevoegd gezag. Dit van de natuurwetten, voor goedkeuring soort. Bij het opstellen van maatregelen wordt omschreven als ‘aanschrijvingsbe- van deze gedragscodes door het Rijk. die de natuur ten goede komen moeten voegdheid’. Het houdt in dat gemeen- economische, sociale en culturele ten en provincies via een ‘ja, tenzij’-beleid belangen worden meegenomen. Ook moet achteraf toch regels kunnen opstellen gekeken worden naar regionale en/of of maatregelen kunnen eisen als zij dat Colofon lokale bijzonderheden. noodzakelijk vinden. Vewin voorziet een wildgroei aan regels die per provin- Waterspiegel Update is een periodieke uitgave van De nieuwe wetgeving raakt ook de drink- cie of gemeente kunnen verschillen. De Vewin, de Vereniging van waterbedrijven in Nederland. Waterspiegel Update brengt nieuws en opinies uit de waterbedrijven, die zo’n 23.000 hectare aanschrijvingsbevoegdheid moet verval- wereld van water en aanverwante sectoren. natuur in Nederland beheren. Vewin len. Oplossing hiervoor is om maatregelen UITGEVER dringt aan op een sterkere verankering en regels op te nemen in de bestaande Rinus Vissers van de gedragscode flora- en faunabe- beheerplannen, die regels bevatten voor Nijgh Periodieken B.V. scherming in de wet. Drinkwaterwin- natuurgebieden. ([email protected])

ning moet als dwingende reden van groot HOOFDREDACTIE openbaar belang in de Memorie van Toe- De huidige Flora- en faunawet werkt met Vewin lichting worden opgenomen. De ‘aan- gedragscodes. Deze gedragscodes worden Marco Zoon ([email protected]) schrijvingsbevoegdheid’ bij activiteiten door beheerders en beschermingsorganisa- zonder mogelijk signiicante effecten op ties gezamenlijk opgesteld. Het Ministerie DRUK EN LAY-OUT DeltaHage grafische dienstverlening, Den Haag de natuur moet geschrapt worden. van EL&I moet ze vervolgens goedkeur- en. In het huidige wetsvoorstel zijn deze Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder Voor projecten die een mogelijk signii- gedragscodes veel minder sterk verankerd. toestemming van de uitgever. cante invloed hebben op de natuur, blijft Ze moeten alsnog een stevige wettelijke de vergunningsplicht bestaan. Een vergun- basis krijgen. Dit kan de rol van de initia-

H2O / 20 - 2011 33

platform

Gerwin Koopmans, Alterra Wim Chardon, Alterra Paul Belder, Praktijkonderzoek Plant en Omgeving Bert-Jan Groenenberg, Alterra Verwijdering van fosfaat uit bodemwater met ijzerzand: de omhulde drain In het Nederlandse oppervlaktewater zijn de fosfaatconcentraties vaak te hoog en vormt eutrofi ëring een groot probleem. Fosfaatuitspoeling uit landbouwgronden draagt fl ink bij aan de totale fosfaatbelasting van het oppervlaktewater. Met brongerichte maatregelen, zoals evenwichtsbemesting, zal in sommige delen van het landelijk gebied de hoofddoelstelling van de Kaderrichtlijn Water niet worden gerealiseerd. Hiervoor zijn aanvullende maatregelen nodig die kunnen bijdragen aan het verbeteren van de chemische waterkwaliteit. We hebben de eff ectiviteit getest van een drainagebuis omhuld met ijzerzand om fosfaatuitspoeling te verminderen. Deze veldproef is uitgevoerd op een duinzandgrond in het bloembollengebied. Het gemiddelde zuiveringsrendement van de omhulde drainagebuis bedraagt 94 procent. Het omhullen van drainagebuizen met ijzerzand lijkt een veelbelovende maatregel voor het verminderen van fosfaatuitspoeling.

et fosfaatgehalte van landbouw- van het aanscherpen van het generieke de plaatselijke condities. Uitmijnen biedt gronden in gebieden met mestbeleid vermindert sindsdien de aanvoer bijvoorbeeld geen oplossing om fosfaat- Hintensieve veehouderij is vaak van fosfaat in de vorm van kunstmest en uitspoeling te verminderen als het fosfaat hoog, omdat gedurende lange tijd hoeveel- dierlijke mest naar landbouwgronden. zich heeft verspreid in bodemlagen onder heden dierlijke mest werden toegediend In 2015 dient zelfs sprake te zijn van de bewortelbare zone2). Een alternatief voor die de afvoer van fosfaat met het gewas in evenwichtsbemesting, waarbij de fosfaat- deze maatregelen is het verwijderen van ruime mate overschreden. De verhoogde aanvoer ongeveer gelijk dient te zijn aan de fosfaat uit bodemwater met fosfaatbindende fosfaatgehalten in de bodem leiden tot afvoer. materialen, voordat dit water het opper- uitspoeling van fosfaat naar het gronden vlaktewater bereikt4). oppervlaktewater. De urgentie om deze Ondanks deze beleidsinspanningen zal in problemen aan te pakken, is groot, omdat sommige delen van het landelijk gebied de De afvoer van bodemwater via buisdrainage het oppervlaktewater in 2015 moet voldoen hoofddoelstelling van de KRW niet worden is een belangrijke transportroute van fosfaat, aan de kwaliteitseisen van de Kaderrichtlijn gerealiseerd. Als gevolg van de ophoping omdat ruwweg de helft van de Nederlandse Water. De hoofddoelstelling van deze richtlijn van fosfaat in landbouwgronden in het landbouwgronden op deze manier wordt is het bereiken van een goede ecologische verleden ontstaat een naijleff ect, waarbij ontwaterd. Door fosfaatbindend materiaal en chemische waterkwaliteit. de fosfaatverliezen gedurende langere met een goede waterdoorlatendheid tijd onveranderd hoog kunnen blijven. In rondom een drainagebuis aan te brengen De totale fosfaatbelasting van het opper- deze gebieden zijn daarom aanvullende (omhulde drain), is fosfaat uit bodemwater te vlaktewater is sinds 1985 fl ink verminderd maatregelen nodig die kunnen bijdragen verwijderen, voordat dit water de drainage- door maatregelen die de emissies uit aan het verbeteren van de chemische water- buis instroomt. Voor dit doel is ijzerzand industrie en rioolwaterzuiveringsinstallaties kwaliteit. Dergelijke maatregelen moeten te gebruiken, omdat dit materiaal goed beperkten. Voor 2009 bedroeg de bijdrage kosteneff ectief zijn en inpasbaar in de fosfaat kan binden5). In dit artikel lichten van deze bronnen respectievelijk 4 en 38 praktijk. Voorbeelden van maatregelen zijn we de herkomst en de eigenschappen van procent1). Een verdere verlaging van deze de aanleg van helofytenfi lters of buff er- ijzerzand toe en bespreken we de voorlopige bronnen is echter kostbaar. Daarom is de stroken en het onttrekken van fosfaat aan resultaten van een veldproef met een aandacht van de Nederlandse overheid de grond door middel van het oogsten en drainagebuis, omhuld met ijzerzand. Bij een verschoven naar het verminderen van afvoeren van een gewas zonder fosfaat- omhulde drainagebuis wordt geen beslag fosfaatuitspoeling uit landbouwgronden, bemesting (uitmijnen2)). Nadelen van gelegd op schaarse ruimte, wordt de boer waarvan de bijdrage aan de totale fosfaatbe- helofytenfi lters en buff erstroken zijn het of bloembollenteler niet gehinderd in zijn lasting van het oppervlaktewater voor 2009 grote ruimtebeslag en de hoge kosten3). Het werkzaamheden op het land en is geen wordt geschat op 58 procent1). Door middel succes van uitmijnen is sterk afhankelijk van onderhoud nodig.

H2O / 20 - 2011 35 pH textuur (%) totale gehalten macro-elementen (g kg)

klei silt zand Al Ca Fe Mg Mn P (0-2 µm) (2-50 µm) (50-2000µm)

7,2 2 1 97 384 0,62 6,1 198 0,36 2,9 3,4

Algemene eigenschappen van het ijzerzand5).

IJzerzand bevat ijzerzand nog fosfaat, aluminium, kader van evenwichtsbemesting kan tot In Nederland wordt circa 60 procent van het mangaan en magnesium. Door de zeer lage problemen leiden bij het op peil houden van drinkwater geproduceerd uit grondwater5). P:Fe-verhouding is de oplosbaarheid van het organische stofgehalte en het realiseren Dit heeft een anaeroob karakter en is het fosfaat zeer laag. Behalve de hiervoor van een optimale opbrengst. De urgentie ijzerhoudend; het ijzer is dan aanwezig genoemde macro-elementen zijn er nog om alternatieve maatregelen te testen om als gereduceerd Fe2+. Voor menselijke zeer kleine hoeveelheden zware metalen fosfaatuitspoeling te verminderen, is dan consumptie moet het ruwe water worden zoals arseen, cadmium, koper, nikkel, lood en ook hoog in de bloembollensector9). Het ontijzerd, omdat ijzer een bruine kleur en een zink aanwezig in het ijzerzand. De gehalten proefperceel heeft een lengte van 420 meter onaangename smaak aan het water geeft. daarvan liggen rondom de achtergrondge- en een breedte van 200 meter en wordt Voor dit doel wordt het ruwe water over halten in de bovenste tien centimeter van de gedraineerd door een stelsel van drainage- ﬁlters geleid met grof zand. Het Fe2+ hecht Nederlandse bodem8). De beschikbaarheid buizen. Die zijn aangelegd in de breedte- zich aan het oppervlak van de zandkorrels van deze metalen, zoals bepaald met een richting van het perceel met een onderlinge

en wordt geoxideerd, waardoor een laagje 0,01 M CaCl2-extract, bleek zeer laag (niet afstand van 10 meter en liggen op circa ijzeroxide om de zandkorrels ontstaat. Het detecteerbaar), waarschijnlijk als gevolg 80 cm diepte. In september 2010 is tussen aldus ontstane ijzerzand wordt vervangen van de grote bindingscapaciteit van het twee bestaande drainagebuizen een sleuf

als het verontreinigd raakt met micro- Fe(OH)3. Na langdurig percoleren met een gegraven met een lengte van 55 meter een organismen of als het niet langer eﬀectief oplossing met een hoge fosfaatconcentratie diepte van 90 cm en een breedte van 40 cm. is om ijzer te verwijderen. In de tabel wordt in een kolomproef blijkt ijzerzand een zeer In de sleuf is kokosdoek aangebracht, waarop een aantal eigenschappen en gehalten hoge fosfaatbindingscapaciteit te bezitten5). een laagje ijzerzand van 10 cm is gelegd en van macro-elementen van het gebruikte Samen met de hoge waterdoorlatendheid daarop de nieuwe drainagebuis (zie foto). ijzerzand gegeven. Het is afkomstig van de maakt dit ijzerzand tot een geschikt materiaal Aan de zijkanten van de drainagebuis werd waterproductielocatie Someren van Brabant om te worden getest als omhulling van een een laagje van 10 cm ijzerzand aangebracht Water. Het ijzerzand heeft een licht alkalische drainagebuis. en bovenop de buis een laagje van 10 pH en de textuur wordt gedomineerd door tot 20 cm. Vervolgens is het kokosdoek zand. De verzadigde waterdoorlatendheid Veldproef met omhulde drainagebuis dichtgevouwen en de grond teruggezet. van ijzerzand is hierdoor veel hoger dan De veldproef met de omhulde drainagebuis Op vijf plaatsen met een onderlinge afstand van de verschillende Nederlandse grond- is uitgevoerd op een bloembollenperceel op van 10 meter zijn keramische afzuigcups soorten6). een kalkrijke duinzandgrond nabij Egmond ingegraven: onder, aan weerszijden van en aan den Hoef. In het oppervlaktewater van boven de drainagebuis. Met deze cups is Het belangrijkste macro-element is Fe, gebieden met duinzandgrond, waar veel het bodemwater te bemonsteren, voordat dat voornamelijk aanwezig is in de vorm bloembollen worden geteeld, overschrijdt het door het ijzerzand de drainagebuis

van amorf ijzerhydroxide (Fe(OH)3) met de fosfaatconcentratie vaak ruimschoots instroomt. een hoge fosfaatbindingscapaciteit7). Na het concentratieniveau van het maximaal Fe is Ca het belangrijkste macro-element, toelaatbare risico4). De beperking van de Tijdens het uitspoelingseizoen 2010/2011

aanwezig in de vorm van CaCO3. Daarnaast fosfaataanvoer naar duinzandgrond in het is op acht tijdstippen een bemonstering uitgevoerd van de afzuigcups, het effluent De aanleg van de met ijzerzand omhulde drainagebuis op een bloembollenperceel nabij Egmond aan den Hoef. van de omhulde drainagebuis en de twee naburige niet-omhulde drainagebuizen en van het slootwater. De redoxpotentiaal van de watermonsters is in het veld gemeten. De watermonsters van de drainagebuizen en de sloot zijn gesplitst in een gefiltreerd (0.45 µm) en een ongefiltreerd deel. In het gefiltreerde deel zijn de concentraties van fosfaat en van metalen zoals arseen, cadmium, koper, ijzer, mangaan, nikkel, loof en zink gemeten. In het ongefiltreerde deel is de totale fosfaatconcentratie gemeten.

Resultaten De fosfaatconcentraties van het bodemwater in de afzuigcups die langs de omhulde drainagebuis zijn ingegraven, komen goed overeen met de fosfaatconcentraties van het effluent van de twee naburige niet- omhulde drainagebuizen. De effectiviteit van de omhulling om fosfaatuitspoeling te verminderen, is daarom af te meten ten opzichte van deze twee naburige niet- omhulde controle-drainagebuizen. De orthofosfaatconcentraties van het effluent van de twee controledrainagebuizen en het slootwater overschrijden ruimschoots het MTR-niveau van 0,10 mg/l (zie afbeelding 1). De over de tijd gemiddelde orthofos-

36 H2O / 20 - 2011 platform faatconcentratie van het effluent van de controledrainagebuizen bedraagt 1,6 en 3,0 mg/l, en van het slootwater 1,8 mg/l. De totale fosfaatconcentratie bestaat voor 71 tot 82 procent uit orthofosfaat. Organisch fosfaat of fosfaat gebonden aan deeltjes zijn op deze locatie kwantitatief dus veel minder belangrijk dan orthofosfaat. De orthofosfaatconcentratie van het effluent van de omhulde drainagebuis varieert van <0,02 mg/l (detectielimiet) tot 0,31 mg/l (zie afbeelding 1). Deze variatie is mogelijk te verklaren door verschillen in neerslag: bij grotere hoeveelheden neerslag neemt de waterafvoer toe en neemt de verblijftijd van het bodemwater in het laagje ijzerzand af. Bij een kortere verblijftijd is ijzerzand minder goed in staat om fosfaat vast te leggen. De gemiddelde concentratie orthofosfaat in het effluent van de omhulde drainagebuis bedraagt 0,14 mg/l en is dus net iets hoger dan het MTR-niveau van 0,10 mg/l. Het gemiddelde zuiveringsrendement is circa Afb. 1: De concentratie orthofosfaat in het slootwater en in het effluent van de met ijzerzand omhulde draina- 94 procent. Het ijzerzand is dus zeer goed in gebuis (omhulde drain) en van de controledrainagebuizen (controle 1 en controle 2) op de bemonsteringstijd- staat om fosfaat vast te leggen. Bovendien stippen tijdens het uitspoelingseizoen 2010/2011. zijn er geen verhoogde concentraties van 10) zware metalen gemeten in het effluent van van de redoxpotentiaal (zie afbeelding 3) Fe(OH)3 in het laagje ijzerzand . Dit verklaart de omhulde drainagebuis, zoals verwacht blijkt inderdaad een gereduceerd milieu mogelijk de lagere ijzerconcentraties in het op basis van de test met 0,01 M CaCl2. Het te zijn ontstaan voor zowel de omhulde effluent van de omhulde drainagebuis (zie omhullen van drainagebuizen met ijzerzand drainagebuis als de twee controledrai- afbeelding 2). Op deze manier ontstaat dus is dus een veelbelovende maatregel om nagebuizen. De redoxpotentiaal van de nieuw Fe(III)-oxide zolang mangaanoxide in fosfaatuitspoeling uit landbouwgronden te controledrainagebuizen is echter duidelijk het ijzerzand aanwezig is. verminderen. lager dan die van de omhulde drainagebuis. De redoxpotentiaal wordt door het Toekomstig onderzoek Door de hoge grondwaterstand hebben de ijzerzand waarschijnlijk op een hoger niveau De veldproef loopt nog door tot eind dit drainagebuizen tijdens het grootste deel gebufferd. Een mogelijke verklaring hiervoor jaar. Hierbij zal speciale aandacht worden van de meetperiode onafgebroken onder is de aanwezigheid van mangaanoxide in het gegeven aan de redoxpotentiaal. Als de water gestaan. Dit was bij de opzet van de ijzerzand (zie tabel 1). Dit buffert de redoxpo- buffer van mangaanoxide in het ijzerzand 3+ veldproef niet voorzien. Als gevolg hiervan tentiaal van de omhulde drainagebuis op uitgeput raakt, kan het Fe uit Fe(OH)3 is het omhullen van een drainagebuis onder een hoger niveau waarbij Mn(III) of Mn(IV) worden gereduceerd en als Fe2+ vrijkomen in extreme omstandigheden getest. Een wordt gereduceerd en vrijkomt als Mn2+ in het bodemwater. Hierdoor ontstaat een risico mogelijk probleem van het gebruik van ijzer- bodemwater. Deze veronderstelling wordt op mobilisatie van het eerder vastgelegde houdend materiaal is namelijk het oplossen ondersteund door de metingen die een fosfaat. Of dit op termijn daadwerkelijk van ijzerhydroxide door reductieprocessen, verhoogde concentratie mangaan laten zien gaat optreden is nu nog onduidelijk. Bij dat tot uitspoeling van ijzer en een vermin- in het effluent van de omhulde drainagebuis. een toenemende P:Fe-verhouding van dering van de fosfaatbindingscapaciteit zou Als gevolg hiervan wordt het ijzerhydroxide het ijzerzand zal onder gereduceerde kunnen leiden. In tegenstelling tot deze niet gereduceerd en behoudt het zijn hoge omstandigheden het risico op fosfaatmobi- verwachting is de ijzerconcentratie in het fosfaatbindende capaciteit. Waarschijnlijk lisatie uit de omhulling naar het passerende effluent van de omhulde drainagebuis juist wordt daarnaast Fe2+ in het naar de bodemwater groter worden11). Pas bij een stuk lager dan die van de beide contro- drainagebuis aangevoerde bodemwater een molaire P:Fe-verhouding die groter ledrains (zie afbeelding 2). Uit de metingen geoxideerd tot Fe3+. Dit kan precipiteren als is dan 0,1, ontstaat onder gereduceerde

Afb. 2: De concentratie ijzer in het slootwater en in het eﬄuent van de met ijzerzand Afb. 3: De redoxpotentiaal van het slootwater en van het eﬄuent van omhulde drainagebuis (omhulde drain) en van de controledrainagebuizen de met ijzerzand omhulde drainagebuis (omhulde drain) en van de (controle 1 en controle 2) op de bemonsteringstijdstippen tijdens het controledrainagebuizen (controle 1 en controle 2) op de bemonsteringstijdstippen uitspoelingseizoen 2010/2011. tijdens het uitspoelingseizoen 2010/2011.

H2O / 20 - 2011 37 omstandigheden een significante flux van Dit onderzoek vindt plaats in het kader van 6) Wösten J., G. Veerman, W. de Groot fosfaat uit ijzerhoudende sedimenten naar het project ‘Het gebruik van nitraatreduce- en J. Stolte (2001). Waterretentie- en het water en kan de fosfaatconcentratie sterk rende en fosfaatbindende materialen om doorlatendheidskarakteristieken van boven-en toenemen12). lekken in nutriëntenkringlopen te dichten’ ondergronden in Nederland: de Staringreeks. binnen de subsidieregeling Innovatie- Alterra. Rapport 153. Door de enorme overmaat aan Fe in de programma Kader Richtlijn Water van 7) Van der Zee S. en W. van Riemsdijk (1988). Model omhulling van de drainagebuis blijft de Agentschap NL, met een bijdrage van Brabant for long-term phosphate reaction kinetics in soil. J. P:Fe-verhouding van het ijzerzand naar Water. Environ. Qual. nr. 17, pag. 35-41. verwachting de komende tien jaar veel 8) Lamé F., D. Brus, R. Nieuwenhuis, G. Derksen en M. lager dan deze kritische waarde. Een ander Daarnaast wordt samengewerkt met het van Vliet (2004). Achtergrondwaarden 2000. TNO. aandachtspunt is de waterafvoer door project Puridrain (zie het artikel hierna). Rapport NITG 04-242-A. de omhulde drainagebuis. Een goede 9) Belder P., S. de Kool, S. Jansen, R. Stuurman, L. waterafvoer van overtollig regenwater is LITERATUUR Feenstra, G. Koopmans en W. Chardon (2010). belangrijk voor de bloembollenteler om het 1) Emissieregistratie (2011). Berekening voor 2009. Effectgerichte aanpak verwijdering P uit bodem- land te kunnen bewerken. De waterafvoer www.emissieregistratie.nl. en slootwater duinzandgrond. Bloembollenvisie is nog niet gemeten; dit zal de komende 2) Koopmans G., W. Chardon, O. Oenema en W. van december, pag. 20. winter worden gedaan. Jaarlijks wordt Riemsdijk (2004). Uitmijnen biedt perspectief 10) Postma D. en C. Appelo (2000). Reduction of Mn- in Nederland een beperkte hoeveelheid om uitspoeling van fosfaat uit zwaar bemeste oxides by ferrous iron in a flow system: Column

ijzerzand geproduceerd door waterbedrijven. landbouwgronden te verminderen. H2O nr. 12, experiment and reactive transport modeling. Het principe van het gebruik van een ijzer- pag. 15-18. Geochim. Cosmochim. Acta nr. 64, pag. 1237-1247. houdend fosfaatbindend materiaal rondom 3) Noij G., W. Corré, E. van Boekel, H. Oosterom, J. van 11) Loeb R., L. Lamers en J. Roelofs (2008). Prediction of een drainagebuis lijkt goed te werken. Middelkoop, W. van Dijk, O. Clevering, L. Renaud phosphorus mobilisation in inundated floodplain Mogelijk zal worden gezocht naar alterna- en J. van Bakel (2008). Kosteneffectiviteit van soils. Environ. Pollut. nr. 156, pag. 325-331. tieve materialen, zoals ijzerslib waarvan door alternatieve maatregelen voor bufferstroken in 12) Boers P. en J. Uunk (1990). Methode voor het waterbedrijven veel meer wordt geprodu- Nederland. Alterra. Rapport 1618. schatten van de nalevering van fosfaat door de ceerd. Dit materiaal heeft echter een lage 4) Chardon W., N. Reijers en A. van Dam (2008). waterbodem na vermindering van de externe waterdoorlatendheid5), die zou kunnen Mogelijkheden voor toepassing van fosfaatfilters in belasting. Rijkswaterstaat dienst Binnenwateren/ worden verbeterd door het te granuleren. Tot de bloembollenteelt. Alterra. Rapport 1714. RIZA. Nota 90.032. slot volgt onderzoek naar het terugwinnen 5) Chardon W., J. Groenenberg, E. Temminghoff en G. van het het fosfaat dat uit het bodemwater is Koopmans (2011). Use of reactive materials to bind weggevangen. phosphorus. J. Environ. Qual. In voorbereiding.

advertentie

Pompen - Afsluiters - Systemen

Start your smartphone‘s QR reader app, take a photo of the code and learn more. It‘s the ﬁ rst time you‘re using a QR code? Then download a free QR code reader software.

Wij geven al onze energie. Zodat u energie bespaart.

Fluid Future - dat is de naam van ons veelomvattende energie- effi ciëntieconcept voor uw totale hydraulische systeem. Het concept is bedoeld om de doelmatigheid van uw installatie te verbeteren. Daarvoor hebben wij vijf op elkaar afgestemde modules ontwikkeld, waarmee u gedurende de totale levenscyclus van uw pompen en afsluiters besparingsmogelijkheden kunt identifi ceren en benutten. Bezoek ons op Door op die manier het rendement van uw installatie te optimali- Aquatech seren, zorgen wij ervoor dat uw installatie gunstiger, effi ciënter Standnummer: 01.212. en langer loopt. Fluid Future - een aanwinst voor uw bedrijf, het milieu en alle toekomstige generaties. www.ksb.com/fl uidfuture KSB Nederland B.V. - www.ksb.nl - [email protected] 110354

38 H2O / 20 - 2011 platform

Stefan Jansen, Deltares Roelof Stuurman, Deltares Jan Gerritse, Deltares nitraatverwijdering uit drainagewater; veldproeven in project Puridrain

Binnen het KRW-Innovatieproject Puridrain wordt onderzocht hoe nutriënten uit het drainagewater van landbouwgronden zijn te verwijderen. De methoden moeten eﬀ ectief, goedkoop, duurzaam en ﬂ exibel inzetbaar zijn. Bovendien dient er voldoende draagvlak voor te bestaan in de praktijk. Voor nitraat komt omhulling van de drains met houtsnippers of dosering van ethanol achter de drains in aanmerking. Dit artikel beschrijft veldproeven die met deze methoden zijn uitgevoerd. De eerste resultaten laten zien dat op eenvoudige wijze nutriënten te verwijderen zijn.

oor nutriënten in het Nederlandse nitraat gemiddeld met een factor 10 tot 40 twee tot drie kubieke meter per drain per gronden oppervlaktewater verminderd moet worden en voor totaal- dag. Uitschieters tijdens buien kunnen Vzijn ambitieuze normen gesteld, fosfaat gemiddeld met een factor 10 tot 30. oplopen tot 1,3 liter per seconde, overeen- onder andere in de Europese Kaderrichtlijn Voor de hogere concentratiegebieden in het komend met 110 kubieke meter per dag Water (KRW). Om deze normen te halen, zijn drainwater lopen deze factoren op tot circa (gedurende korte tijd). Metingen op diverse vergaande maatregelen genomen, zoals 25 tot 100 voor nitraat (klei) en 20 tot 75 voor proeﬂ ocaties komen met dit beeld overeen. verbetering van rioolwaterzuiveringsinstal- totaal-fosfaat (zand). Voor de in de literatuur Wel is het belangrijk te beseﬀ en dat laties en reductie van bemesting. Maar zelfs gevonden maximale concentraties zouden nutriëntenconcentraties lokaal sterk kunnen met deze inspanningen is op termijn verdere de concentraties met een factor van enkele verschillen. Het is dus zinvol de concentraties verbetering van de waterkwaliteit nodig1). honderden teruggebracht moeten worden van een gebied als uitgangspunt voor de Vooral de belasting met nutriënten vanuit om te voldoen aan de MTR-norm. keuze van de zuiveringsmethodiek te nemen. de landbouw (uit het verleden en nu) kan Drainagewater is een logisch doel voor een probleem vormen voor de kwaliteit van De waterafvoer via drains kan sterk variëren waterzuivering: de concentraties nutriënten het oppervlaktewater. Hierbij speelt ook dat (zie tabel 2), ook per drain op hetzelfde kunnen hoog zijn en het betreft een duidelijk voor verschillende sectoren (onder andere de proefveld. De gemiddelde afvoer bedraagt te lokaliseren route. Wel moet bij toepassing bollenteelt) geldt dat een verdere mestre- ductie leidt tot kwaliteitsverlies van het Tabel 1. De bijdrage van drainagewater aan oppervlaktewater: kwaliteit. product. Zowel bij agrariërs als waterschappen bestaat dan ook behoefte aan aanvullende Grondsoort Nitraat Totaal-fosfaat maatregelen die kunnen bijdragen aan het (mg N/L) (mg P/L) terugdringen van de nutriëntenuitspoeling. gemiddeld min max gemiddeld min max Bijdrage drainagewater aan Klei 10 3,4 21 0,17 0,06 0,36 waterkwaliteit Duinzand 2,8 1,5 3,1 4,7 3,2 6,6 In hoeverre is drainwater een bron van Overig zand 14 7,2 20 0,11 0,04 0,18 nutriënten, wat zijn de hoeveelheden water die worden afgevoerd en kan deze Alle zand 10 5,3 14 1,9 1,3 2,7 route worden aangegrepen voor water- Veen 10 0,2 8,1 0,31 0,16 0,37 zuivering? Uit literatuuronderzoek blijkt Alles 10 4,1 18 0,98 0,62 1,44 duidelijk dat drains een belangrijke route Normen voor nutriënten naar het oppervlaktewater vormen (zie tabel 1). De concentraties zijn onder andere afhankelijk van de grondsoort. MTR 2,2 0,15 Over het algemeen is het zo dat - om aan Werknormen 1,0 tot 4,0 0,03 tot 0,14 de MTR-norm (het maximaal toelaatbaar GET risico) te voldoen - de concentratie van Tabel 1. De bijdrage van drainagewater aan oppervlaktewater: kwaliteit

H2O / 20 - 2011 39 van zuiveringsmethoden rekening worden gehouden met sterk variërende afvoeren. Grondsoort Drainafvoer Aandeel 3 (m per dag per drain) drains van Waterbehandeling als oplossing totale Zuivering van drainagewater is toepasbaar op verschillende schaalniveaus: de gemiddelde min max afvoer individuele drainagebuis en het drainagesysteem (zie afbeelding 1). Een voorbeeld Klei 2,7 0,8 15,0 65 % van het eerste geval is een zuiverende drainbuis (in de buis of in tussencomparti- Duinzand 2,1 0,7 5,2 menten). In het tweede geval kan worden gedacht aan een zuiveringseenheid waarin Overig zand 2,9 1,3 4,3 het drainagesysteem uitmondt voordat het water wordt geloosd op het oppervlaktewater. Het drainagesysteem bestaat Alle zand 2,5 1,1 4,7 70 % dan bijvoorbeeld uit meerdere drainagebuizen, bronnering of onderbemaling met Totaal 2,7 0,9 12,0 65 % pompputten. Tabel 2. De bijdrage van drainagewater aan oppervlaktewater: kwantiteit Tabel 2. De bijdrage van drainagewater aan oppervlaktewater: kwantiteit. Het zuiveringssysteem moet aan de volgende eisen voldoen: voldoende zuive- ringscapaciteit, voldoende doorlatendheid (de drainagefunctie mag niet afnemen), ﬂexi- biliteit (piekafvoer, droogte, temperatuur), onderhoudsvriendelijk (regeneratie, vervanging), kosteneﬀectief én er moet voldoende draagvlak voor bestaan. Binnen het project Puridrain zijn zuiveringsmogelijkheden voor nitraat en fosfaat onderzocht. In dit artikel worden alleen de zuiveringsmogelijkheden voor nitraat beschreven.

Verwijderingsmethoden nitraat Gekozen is voor gestimuleerde biologische verwijdering van nitraat door middel van denitriﬁcatie. Voor dit proces is een elektro- nendonorsubstraat (energiebron voor het omzetten van nitraat door de bacteriën) nodig. Om geschikte elektronendonoren te selecteren, zijn verschillende substraten op laboratoriumschaal via kolomproeven Afb. 1: Mogelijke uitvoeringsmogelijkheden voor waterzuivering van drainagewater. getest: houtsnippers, bietenpulp, biks, methanol en ethanol. De houtsnippers, methode is, dat zonder een pomp continu die gaan ook langer mee. Deze optie is dan bietenpulp en biks zijn als vaste stof in de substraat gedoseerd kan worden. Uit de ook beter geschikt voor toepassing rond de kolommen aangebracht. De methanol en experimenten werd duidelijk dat ethanol drainagebuis. ethanol zijn gedoseerd door middel van een het best geschikt is voor snelle nitraat- permeabele siliconenslang. Door diﬀusie verwijdering (en dus voor een zuiverende Veldtesten met houtsnippers laat deze slang ethanol en methanol door eenheid met een klein ruimtebeslag). Van Op een akkerbouwbedrijf te Noordhoek naar de vloeistof. Het voordeel van deze houtsnippers is meer materiaal nodig, maar (Noord-Brabant) zijn drie drains met een

Proefopstelling met omhulde drains in Noordhoek: a) Aanleg van omhulde drain, b) Sleuf met drain en mengsel van houtsnippers en zand, c) Proefopstelling met verzameldrains.

40 H2O / 20 - 2011 platform

Afb. 2: Effectiviteit van met houtsnippers omhulde drains: a) nitraat, b) redoxpotentiaal. omhulling van houtsnippers, zand en drainage, maar de omhulling bevatte hier De analyseresultaten van het drainagewater verschillende hoeveelheden bietenpulp niet alleen zand en houtsnippers, ook wat laten al snel een afname van de nitraatcon- aangelegd om de verwijdering van nitraat te bietenpulp. Hiervan is bekend dat het centratie tot circa 80 procent verwijdering testen. Het perceel van ongeveer 480 bij 280 een zeer effectieve elektronendonor is. zien (zie afbeelding 2). Zelfs bij lage tempera- meter wordt gedraineerd door drains op circa De verwachting is dan ook dat het al bij turen in de winter komt de denitrificatie dus tien meter afstand en ongeveer één meter kleine hoeveelheden de denitrificatie sterk al snel op gang. Dit wordt bevestigd door de diepte. De drie testdrains zijn aangelegd stimuleert. De omhulling is rond de drain lagere redoxpotentiaal die in het water van tussen de bestaande drains, elk over een gestort in een sleuf van 30 cm breedte. de testdrains gemeten wordt. De toepassing lengte van 140 meter (zie foto’s). Drain 1 van alleen houtsnippers geeft ook al een was omhuld met een mengsel van zand en De drie testdrains zijn op 26 november 2010 groot effect en verdiepte aanleg van de houtsnippers en is op dezelfde diepte als aangelegd. Daarna is vanaf afgelopen januari drain en extra toevoeging van bietenpulp de bestaande drainage aangelegd. Drain 2 het water dat via de drains wordt afgevoerd, leiden tot nog hogere verwijdering. Dit was omhuld met hetzelfde mengsel, maar bemonsterd. Hiertoe zijn op diverse doet vermoeden dat een combinatie van dieper aangelegd (circa 1,2 meter onder tijdstippen watermonsters genomen van verdiepte drainage en elektronendonordo- maaiveld), omdat de verwachting was dat op drainwater, slootwater en bodemvocht. Verder sering zeer effectief zou kunnen zijn. deze diepte de condities voor denitrificatie zijn verzameldrains aangelegd waarmee gunstiger zijn (lagere redoxpotentiaal). Drain drainwater naar verzamelbakken werd geleid, Veldtesten met ethanol 3 lag op dezelfde diepte als de bestaande zodat de afvoer gemeten kon worden. Op een bedrijf in Prinsenbeek wordt door

Proefopstelling met ethanoldoserende reactor in Prinsenbeek: a) opstelling met gekoppelde drainagebuizen, buﬀervat en reactor, b) detailaanzicht van binnenzijde reactor met schotten en kunstofslangen met ethanol.

H2O / 20 - 2011 41 middel van een reactor, geschakeld achter een aantal drains, ethanol toegediend om het nitraat dat uitspoelt te verwijderen. In het drainwater van dit bedrijf, waar vollegronds- groenten verbouwd worden, is bekend dat de concentraties nitraat en fosfaat hoog zijn. Drie drains van het perceel van 110 bij 190 meter zijn aan het uiteinde verbonden en aangesloten op een buffervat, dat vervolgens op de reactor is aangesloten (zie foto). Het ethanol wordt gedoseerd via kunststof slangen en komt via diffusie vrij in het water. Hierdoor wordt gecontroleerd ethanol gedoseerd, zonder dat pompen nodig zijn. De reactor bevat een aantal schotten, waaraan de slangen met ethanol hangen. Zo wordt de vloeistofstroom geleidelijk langs de slangen met ethanol geleid, zodat een efficiënte ethanoldosering bereikt wordt. Het ethanol dient als voedingsbron voor van nature voorkomende nitraatverwijderende micro-organismen. Afb. 3: Effectiviteit van nitraatverwijderende reactor. De reactor is in februari van dit jaar geplaatst. Daarna zijn dezelfde chemische parameters dat het ook mogelijk is om alternatieve, verdient inpassing in de hydrologische keten bepaald als voor de met houtsnippers goedkopere elektronendonoren op dezelfde zeer de aandacht. Het is slim te zoeken naar omhulde drain. De reactor had enige weken manier te doseren. de plaats in de waterketen waar zuivering het nodig actief te worden (zie afbeelding 3). Zeer belangrijk bij de selectie van de effectiefst is in te zetten. Nadat de micro-organismen voldoende methode is de hoeveelheid te verwijderen activiteit bereikt hadden, ging de effectiviteit nitraat, de volumes en de ruimte de Het project Puridrain wordt uitgevoerd van de nitraatverwijdering zoals verwacht beschikbaar is. Wanneer bijvoorbeeld weinig door Deltares, de afdeling Waterbehan- omhoog. In deze overgangsperiode werd ruimte beschikbaar is, moet gekozen worden deling van TNO en Praktijkonderzoek ook nitriet gevonden, wat een teken is van voor een kleine, intensieve zuiverings- Plant en Omgeving van de universiteit van onvolledige denitrificatie. Rond de tijd methode. Wanneer meer ruimte beschikbaar Wageningen. Er is nauwe samenwerking waarin de effectiviteit begon te stijgen, is, kan worden gekozen voor een meer met en financiële ondersteuning door de daalde helaas ook de drainafvoer. Daarom is extensieve methode. Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie, overgestapt op nitraathoudend slootwater, Waterschap Brabantse Delta, Waterschap dat nog wel in ruime mate voorhanden was. Toekomst De Dommel, Provincie Noord-Brabant, de Ook met slootwater bleef de verwijdering Ondanks de veelbelovende resultaten weten Koninklijke Algemene Vereniging voor van nitraat gedurende langere tijd constant we nog niet genoeg om de methoden nu al Bloembollencultuur, Provincie Noord-Holland hoog (circa 100 procent). op grotere schaal toe te passen. Het is dan en het Hoogheemraadschap Hollands ook goed meer informatie te verkrijgen over Noorderkwartier. Oplossingen door maatwerk een aantal zaken. De eerste testen zijn nu op Zuiveringsmethoden voor drainagewater beperkte schaal uitgevoerd. Het is belangrijk Daarnaast wordt samengewerkt met het moeten passen binnen de omgeving waar dit in grotere aantallen te testen, zodat de KRW-innovatieproject ‘Lekken dichten in ze worden toegepast. Dit betekent dat reproduceerbaarheid beter is aan te tonen. nutriëntenkringlopen’, geleid door Alterra. ze effectief moeten zijn, maar ook weinig Daarnaast is het interessant te weten hoe Het project is mede gefinancierd door het mogen kosten, flexibel moeten zijn en weinig effectief zuiveringsmethoden bij toepassing Innovatieprogramma Kaderrichtlijn Water onderhoud mogen vergen. De twee hier in verschillende bodemtypes zijn. De met van Agentschap NL. beschreven methoden lijken effectief te zijn: houtsnippers omhulde drains zijn getest in nitraat kan worden verwijderd tot beneden kleibodem; zijn ze net zo effectief in zand? LITERATUUR de norm. Voor inpassing in de praktijk bieden 1) Planbureau voor de Leefomgeving (2008). Kwaliteit de twee toepassingsvormen hun eigen voor- Speciale aandacht verdient het verder testen voor later; Ex ante evaluatie Kaderrichtlijn Water. en nadelen. van de robuustheid van de methoden. Een 2) Moorman T. et al. (2010). Denitrification activity, De omhulde drains vormen een oplossing zuiveringsmethode moet kunnen omgaan wood loss and N2O emissions over 9 years from a die zeer weinig kosten en onderhoud met met de sterk variërende omstandigheden wood chip bioreactor. Ecological engineering 36, zich meebrengt. Houtsnippers zijn relatief van de drainageketen. Daarbij is bijvoorbeeld nr. 11, pag. 1567-1574. goedkoop, en er kan ook gedacht worden temperatuur een belangrijke factor: denitri- aan andere (afval)materialen. Verder is ficatie is een biologisch proces en daarom een voordeel dat de methode geen extra afhankelijk van de temperatuur. Daarnaast ruimtebeslag met zich meebrengt, zoals verdienen ook mogelijke bijeffecten meer helofytenfiters. Het zou ideaal zijn wanneer aandacht. Het is belangrijk emissies van de omhulling tegelijk bij de aanleg van ongewenste stoffen, zoals lachgas en fosfaat, nieuwe drainage aangebracht kan worden; minimaal te houden. Uit de eerste experi- in dat geval worden nauwelijks extra kosten menten blijkt dat deze emissies beperkt zijn. gemaakt. De inschatting van de levensduur van de houtsnippers is minimaal tien jaar2). Ten slotte is het zinvol de methoden verder De reactor met dosering van ethanol is te optimaliseren voor toepassing in de een zeer efficiënte verwijderingsmethode, praktijk en na te gaan hoe deze methode is waardoor met een relatief kleine zuiverings- te combineren met andere zuiveringsont- eenheid gewerkt kan worden. Daarnaast werpen. Daarbij is vooral de combinatie met biedt de methode als voordeel veel peilgestuurde drainage interessant: zoals handvatten om controle uit te oefenen. Een eerder aangegeven kan een combinatie van kostenpost bij deze methode is het ethanol houtsnippers en verdiepte drainage leiden dat gedoseerd moet worden. We denken tot verhoogde denitrificatie. Bovendien

42 H2O / 20 - 2011 platform

Christian Eschauzier, KWR Watercycle Research Institute / Universiteit van Amsterdam Petra Scholte-Veenendaal, Waternet Pim de Voogt, KWR Watercycle Research Institute / Universiteit van Amsterdam concentraties en gedrag van geperfl uorideerde verbindingen in het drinkwaterproductieproces Geperfl uorideerde stoff en of PFAS worden toegepast in industriële producten vanwege hun water-, vet- en vuilafstotende eigenschappen. Deze stoff en komen voor in het milieu en worden in zeer lage concentraties in het drinkwater aangetoond. Onderzoek naar het gedrag van deze stoff en in het oppervlaktewater en het drinkwaterzuiveringsproces toont aan dat vooral de korte ketenvarianten slecht worden verwijderd tijdens de zuivering. De gevonden concentraties in drinkwater geven echter geen reden tot zorg voor de volksgezondheid, omdat ze een dagelijkse blootstelling veroorzaken die ver onder de maximaal toegestane grens blijft.

eperfl uorideerde stoff en bestaan tievelijk 55 en 33 procent van de gemiddelde belang om de rol van individuele zuiverings- uit een volledig gefl uorideerde dagelijkse inname van deze stoff en. Over het stappen bij de verwijdering van PFAS4) te Gkoolstof(alkyl)keten van een drinkwater in Nederland bestonden echter begrijpen. In dit artikel worden de resultaten variabele ketenlengte en een geladen kop nog geen meetgegevens. Om een accurate gepresenteerd van de eerste Nederlandse (een sulfon- of carboxylzuur). De meest humane blootstelling te kunnen berekenen, is studie naar een reeks van 17 geperfl uo- bekende zijn perfl uoroctaanzuur (PFOA) en meer kennis nodig over de aanwezigheid van rideerde stoff en in oppervlaktewater dat perfl uoroctaansulfonaat (PFOS) (zie afbeelding stoff en in drinkwater en de verwijdering ervan. wordt gebruikt voor drinkwaterbereiding en 1). Deze stoff en worden veel toegepast in water uit de individuele zuiveringsstappen in industriële en consumptiegoederen Regelgeving op processchaal. Speciale aandacht is vanwege hun water-, vet- en vuilafstotende Er zijn nog geen Nederlandse normen voor besteed aan PFOA en PFOS en de vervangers eigenschappen en microbiële en chemische de concentraties van PFAS in drinkwater; wel voor deze stoff en. stabiliteit. PFAS zijn te vinden in Gore-Tex hebben enkele Europese landen hiervoor jassen, pizzadozen, brandblusschuimen en als regelgeving ingevoerd. In Duitsland is de Op één van Nederlands grootste watervoorzui- toevoegingen in verf. Dezelfde eigenschappen veilige levenslange grens ingesteld van 300 veringen - bij de inname van oppervlaktewater die van deze stoff en een industrieel succes ng/l voor de som van PFOA en PFOS. Voor uit het Lekkanaal en een drinkwaterproductie- maken, zorgen er ook voor dat ze in het milieu andere PFAS, zoals perfl uorobutaanzuur en locatie waar het water uit deze voorzuivering persistent, bio-accumulatief en in sommige -sulfonaat, geldt een maximale voorlopige verder wordt nagezuiverd - zijn ruim 60 gevallen toxisch zijn. richtlijn van 7000 en 3000 ng/l3). Door recente watermonsters genomen. Dat gebeurde over regelgeving is het gebruik van PFOS in de twee meetreeksen in een periode van een half Drinkwater Europese Unie verboden en zijn de emissies jaar, na de volgende deelstappen in het zuive- Doordat PFAS ook in drinkwater zijn van PFOA sterk teruggedrongen. Daarom ringsproces: inname coagulatie, snelfi ltratie gevonden1), hebben wetenschappers, drink- zijn nu vervangers in gebruik, respectievelijk (voorzuivering), duinpassage, snelfi ltratie waterbedrijven en overheden meer informatie perfl uorohexaanzuur en PFBS. Hoewel deze (nazuivering), ozonisatie, pelletontharding, verzameld over deze stoff en. De aangetroff en vervangers minder toxisch zijn, blijven ze even actieve koolfi ltratie, langzame zandfi ltratie concentraties in drinkwater in Europa lopen persistent in het milieu en is het volgen van (Reinwater)5). In de tweede meetreeks in op tot enkele tientallen ng/l voor PFOA en hun aanwezigheid in drinkwater wenselijk. september 2010 werd voor iedere locatie PFOS. Incidenteel komen concentraties van bij de bemonstering rekening gehouden enkele µg/l voor in enkele gebieden waar een Oppervlaktewater met de hydrologische retentietijd van de puntbron aanwezig is. Deze meetgegevens De relatie tussen de aanwezigheid van zuiveringsstappen, met uitzondering van suggereren dat PFAS niet altijd eff ectief PFAS in de drinkwaterbron (oppervlakte- of de duinpassage. Voor de analyses werd van worden verwijderd bij de drinkwaterzuivering. grondwater) en in het drinkwater zelf is elk monster ongeveer 250 ml gebruikt. PFAS Recent onderzoek naar humane blootstelling aangetoond in verschillende studies. Soms werden daaruit geëxtraheerd met vastefase- aan PFAS laat zien dat deze concentraties zijn de concentraties in het drinkwater zelfs extractie en vervolgens geanalyseerd met reden tot zorg kunnen zijn2). Indicatieve identiek aan die in de bron. Om eventuele LC-MS/MS en gekwantifi ceerd met een drinkwaterconcentraties van slechts 7 en 9 maatregelen te kunnen nemen bij veront- gelabelde interne standaard van Wellington ng/l voor PFOA en PFOS zorgen voor respec- reiniging van drinkwaterbronnen, is het van Laboratories. De gevonden rendementen

H2O / 20 - 2011 43 op basis van interne standaarden varieerden tussen 70 en 110 procent.

Voorzuivering In water uit het Lekkanaal over de twee meetreeksen blijken PFBA en PFBS de meest voorkomende PFAS te zijn. PFBA komt voor in concentraties tussen 1 en 52 ng/l, PFBS in Afb. 1: Structuur van PFOA en PFOS. concentraties tussen 0,5 en 42 ng/l. Daarna volgen PFOS met 0,2-10 ng/l en PFOA met Nazuivering Geen overschrijdingen

44 H2O / 20 - 2011 agenda

29 oktober - 4 november, 15 november, Vessem - 24 november, Rotterdam - Amsterdam - De levende Beerze Implementatie nieuwe weten Internationale waterweek werkbijeenkomst over de gebiedsontwik- regelgeving legionellapreventie een week met daarin Aquatech, Aquaterra, keling De Levende Beerze. symposium over de toepassing van de per 1 enkele internationale congressen en de Organisatie: NIROV en Waterschap De juli jl. van kracht geworden nieuwe weten nieuwe beurs Integrated Aqua Solutions met Dommel. regelgeving voor drinkwater en indirect ook een aantal prestigieuze waterprojecten. Informatie: www.nirov.nl. de legionellapreventie. Organisatie: Amsterdam RAI. Organisatie: ISSO. Informatie: www.aquatechtrade.com. 16 november, Den Haag - Informatie: (010) 206 59 69. Haaglanden Waterproof 10 november, Utrecht - slotconferentie van het project Waterkader 24 november, Arnhem - Waterverdeling en verzilting: Haaglanden, waarbij is gezocht naar Water wordt digitaal! effecten op waterkwaliteit en oplossingen voor complexe wateropgaven in najaarscongres van het Koninklijk Nederlands gebruik combinatie met ruimtelijke en economische Waternetwerk over technologische trends en bijeenkomst over de gevolgen van verzilting ontwikkelingen. de betekenis van informatie- en communica- op de waterkwaliteit en daardoor op de Organisatie: Waterkader Haaglanden. tietechnologie in de watersector. gebruikers van de betreffende wateren. Informatie: www.waterkaderhaaglanden.nl. Organisatie: Koninklijk Nederlands Organisatie: Platform Zoet-Zout. Waternetwerk. Informatie: (0320) 29 88 85. 17 november, Nieuwegein - Informatie: www.waternetwerk.nl. Waternetwerkdag 15 november, Driebergen - netwerkbijeenkomst voor vakmensen uit 29-30 november, Lunteren - Sturen op schoon water de watersector op allerlei gebieden, van Bodem Breed slotsymposium van het project Monitoring waterbeheer tot ICT en van personeelszaken 23e symposium met aandacht voor het Stroomgebieden, met aandacht voor de tot bedrijfskundigen. kwantificeren van het nut en gebruik van de stand van zaken rond de nutriënten in het Organisatie: Het Waterschapshuis, Rijks- bodem (ecosysteemdiensten), de dynamiek oppervlaktewater en het mestbeleid. waterstaat, Informatiehuis Water, STOWA, en gedrag van stoffen in de bodem (beschik- Organisatie: Alterra en Deltares. Unie van Waterschappen en het Koninklijk baarheid) en hydrologie van de bodem en Informatie: Nederlands Waternetwerk. fysische aspecten van grondwater. www.monitoringstroomgebieden.nl. Informatie: www.waternetwerkdag.nl. Organisatie: Curnet. Informatie: www.symposiumbodembreed.nl.

advertenties

GIET UW WERVING VOOR OPLEIDING & PERSONEEL IN HET JUISTE VAT

Reserveer ook uw personeelsadvertentie

in H2O, hét tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer. 010 - 4274180

H2O / 20 - 2011 45 handel & industrie Pomp levert Vitens en BWA tot 100 bar onderzoeken systeemdruk GaLiCos- Speck Pompen Nederland uit Zevenaar introduceert een nieuwe technologie Strobl pomp van de serie SKP. Deze kenmerkt zich door de inzetbaarheid Vitens en BWA onderzoeken samen in installaties met systeemdrukken de GaLiCos-technologie voor het tot 100 bar. indikken van concentraatstromen van membraaninstallaties en het ontzouten van zeewater. De proefin- stallatie staat in de zojuist geopende demonstratiehal in Noardburgum (zie pagina 5). laagwaardige energie worden gebruikt om GaLiCos staat voor gas-liquid-contact- de verdampingscapaciteit te vergroten. system en is ontwikkeld om op efficiënte wijze gassen en vloeistoffen met elkaar in Voor Vitens past dit onderzoek in zijn streven contact te brengen. Dit gebeurt met een om innovatie te bevorderen en te investeren minimale energie-inbreng en zonder dat de in duurzaamheid. Het systeem heeft apparatuur door het medium vervuilt. Door bovendien weinig ruimte nodig (zie foto). de modulaire opzet van het systeem is het mogelijk een installatie te realiseren voor Voor meer informatie: iedere gewenste capaciteit. GaLiCos bespaart Coos Wessels (0299) 47 63 03. dus energie. Een voorbeeld hiervan is het hercirculeren van het water in omgekeerde-osmose- De installatie bestaat uit een verdamper en Krohne systemen, gemonteerd voor de membranen, een condensor. Vanuit een circulatietank daar waar door de hogedruk toevoerpomp wordt de vloeistofstroom in de verdamper drukken boven 60 bar heersen. in contact gebracht met de luchtstroom, Academy Ten opzichte van de tot nu toe veel waardoor water verdampt en de luchtstroom toegepaste onderwaterpomp in een buis verzadigd raakt met water. De concentratie Nederland biedt de SKP-pomp als voordelen onder in de circulatietank wordt op deze wijze andere een laag geluidsniveau en verhoogd. De verzadigde luchtstroom vanuit Krohne Nederland, producent en aluminiumbrons pompdelen die zeer de verdampingszijde wordt in de condensor leverancier van meetinstrumentatie, resistent voor zout water zijn. met een gekoelde waterfilm in contact wil iets gaan doen aan het tekort De pomp is zowel horizontaal als verticaal gebracht. Door afkoeling van de lucht aan kennis op het gebied van leverbaar. vindt condensatie plaats in de waterfilm. instrumenten. Naar aanleiding van Doordat verdamping bij lage temperaturen de ervaring die het bedrijf opdeed Voor meer informatie: (0316) 33 17 57. plaats kan vinden, kan in praktijkinstallaties met het verzorgen van seminars in Duitsland, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten gaat Krohne nu ook Fotowedstrijd in Nederland deze bijeenkomsten Het Apeldoornse bedrijf BBA Pumps heeft in de Verenigde Staten een wedstrijd gewonnen met organiseren. een foto, die vorig jaar is gemaakt bij een renovatie van het pompstation langs de Elbe in Brandenburg (Duitsland). In november staat, op drie verschillende data De winnende foto, die door 60 procent van de internetstemmers is gekozen, laat twee calamitei- en verspreid door het land, een eendaags tenpompsets zien van het type BA-C600 S12. Beide pompen leveren een capaciteit van circa 6500 seminar op het programma onder de naam kubieke meter per uur. Dezer dagen bouwt BBA in zijn fabriek in Apeldoorn wederom twee Krohne Academy. De nadruk ligt dan op calamiteitenpompsets voor een gemaal in Midden-Nederland. meetinstrumentatie voor flow, druk, niveau, temperatuur en regelkleppen. Een speciaal Voor meer informatie: Distrimex Pompen (0314) 36 84 44. onderwerp is veiligheid.

De Krohne Academy biedt, door het samenbrengen van industrie-experts onder één dak, de mogelijkheid via bedrijfsonaf- hankelijke presentaties inzicht in de diverse technologieën, industriële standaarden en procedures te krijgen. Een deel van de lezingen wordt afgestemd op de expertise in de markt en een deel richt zich op basisin- formatie.

Krohne organiseert het seminar, met als titel ‘Industriële meet- en regeltechniek in de praktijk’, samen met onder andere NMi en KEMA.

Voor meer informatie: (078) 630 62 15 of www.krohne.nl/academy.

46 H2O / 20 - 2011 Wateropleidingen, hét opleidingsinstituut voor de watersector!

Wateropleidingen (SWO) levert professionele bij- en na-scholing voor de watersector. Deze scholing, in de vorm van opleidingen, cursussen en trainingen maakt van medewerkers waterprofessionals. De cursussen worden binnen alle vakgebieden van de watersector en op alle niveaus (vmbo - hbo+/academisch) verzorgd, altijd actueel, inspirerend en praktijkgericht. Wateropleidingen verbindt de (water)professionals met hun expertise met de wensen en behoeften van de watersector.

Wateropleidingen werkt volgens het unieke SWO-concept: ■ voor en door professionals; ■ ontwikkelen en organiseren van praktijkgerichte opleidingen; ■ not-for-proit, not-for-loss.

Alle cursussen en opleidingen kunnen op locatie worden uitgevoerd en desgewenst als maatwerk. U kunt ook een beroep op ons doen voor de didactische en logistieke begeleiding van uw bedrijfsopleidingen in Nederland.

Wateropleidingen participeert ook in buitenlandse projecten van water- partners, om waterscholing, training en capacity builiding in ontwikkelings- en transitielanden duurzaam te organiseren. Wateropleidingen is ervarings- deskundig in landen als Vietnam, Indonesië, Zuid-Afrika en Oost Europa.

Heeft u een opleidingsvraag, neem dan contact met ons op. Wij staan u graag te woord.

Wateropleidingen, uw partner voor scholing!

WWW.WATEROPLEIDINGEN.NL

Groningenhaven 7 | 3433 PE Nieuwegein | Telefoon (030) 60 69 400 | E-mail [email protected] Minder is meer

Bezoek ons op de Aquatech op standnr 02.404

Flow meten zonder in – en uitloop stukken? Nu is dit mogelijk met de WATERFLUX van KROHNE. WATERFLUX – de nieuwe elektromagnetisch watermeter – elimineert de vraag naar stromingsrichters en filters door zijn unieke flowprofiel geoptimaliseerde meetbuis ontwerp zonder bewegende delen. Zelfs in- en uitloop stukken zijn overbodig. Hierdoor worden complexe leidingconstructies rond het meetpunt tot een absoluut minimum beperkt. In bedrijf, overtuigd de WATERFLUX door het te verwaarlozen drukverlies. In het proces, wordt zowel de grote als de kleine bi-directionele waterhoeveelheid gemeten – ongeacht de installatie positie en de stromingssnelheid. Maak gebruik van de WATERFLUX, de meter reduceert de kosten gedurende de gehele levenscyclus in vergelijking met mechanische oplossingen. Uiteindelijk, minder is meer.

KROHNE – Water is onze wereld.

Voor meer informatie www.krohne.com/waterflux-series WATERFLUX 3070 C