Kiitle Ha~eketieri Nedeniyle Yeri Degistirilen Yerlesmelere Bir \ Ornek: GORDES~)· .

Yrd.Do~Dr. Mustafa GiRGiN'

Oze!: Turkiye'de, dogal olaylar sonucunda, yeri deglstirilen yerlesmelerden biri de, Gordes'tir. Yerlesme, Kumcayr (COrdes c;ayl) vadisi yamaglanndaki eski konumunda, kutle hareketleri nedeniyle, oturulamaz hale gelmis ve baska bir yere tagmmasi kacuulmaz olrnustur. Halen (1993), Eski Cordes'te.Iz hanedenclusan bir ntifus bulunuyorsa da, yaklasrk 30 yilhk bir donemde Cordes hath, kademeli olarak Yeni Gordes'e tasmmrsnr. Dogal cevte faktcrlerinin yerlesmeler uzerindeki etkilerinin ele alindtgl bu calismada, Eski ve Yeni Gcrdes'in kurulus yeri ozellikleri de kersrlastmhmsnr.

Summary:

OIz of the setlements, the place of which was changed as a result of natural events, in is Cordes city (town) center. Because of the massive movements on the slopes of the valley of Kum River (Gerdes River), it was impassible to settle in the area and the inhabitants hadto move to another-place. The 12 families still settle in,Cordes at present (1993)Gerdes Inhabitants moved , to New pordes in the course of about 30 years. In this study, inchmdiry the effects of natural and envirormental factors or settlements; the choractoristis ofthe places of Drd and New COrdes also campana tively studied.

Giri§:

Tiirkiye'de bazi yerlesmelerin yerlerinin deg-i§tirilmesindel hatrrlanacagt uzere eeiletken, dogal .­ afetlerdir. Bunlarm bashcalan, yerkaymasr (heyelan), sel ve su baskmlarr, ~lg dasmesive depremler olarak burada hatrrlanabilir. Olu(?UITI kokenleri baknrunden jeolojik-jeomorfolojik ve meteorolojik afetler olarak siruflandmlan bu olaylarm (Sahin, 1991), bcscrt hayata dogrudan . ve dolayh etkileri vardir. Ozellikle dogrudan olan etkileri, insan eserlerinin en onemlileri arasmda bulun~~ meskenlerin tahribi, can ve mal kayrplan seklinde sonuclanmaktadir. Bu aeidan Turkiye, mezraalar ve kay yerlesmelerlnin bircogu basta olmak uzere, risk faktoru

yuksek bir ulkedir. Ornegin-slsmik hareketler acrsmdan tilke arazisinin %97'sil yerkaymalan sel ve su baskmlan yoncnden de %40'dan fazlasmda can veya mal kaytplanna yol acabilecek risk faktoru bulunmaktadtr. Dogal afetle~e .maruz kalan yerlesmelerin, milli ekonomiye verecegi cnemli zararlar.dikkate almmaksizm, yeeleei degi§firilmelde ve yeniden insaedilmeleri gerekmektedir. Ancak, ozellikle mezma ve koylerimizden, dogal afet riski tehdidi altmda

*Yrd.Do~.or.Mustafa GIRGiN, Ataterk Oniversitesi Kszun Karabekir Egitim' Fakiiltesi, Cografya Egitimi Bolilinii ogretim iiyesidir. .

\ 156 Yrd.DQI%,Dr. Mustafa GI~GIN

bulunan, cok sayrda yerjesme verdrr. Bunlann, uzun vadelibir fiziki planlama cercevesinde, afete maruz kalmalanru beklemeden, yerlerinin degi~tirilmesi gerekir (Doganay, 1994). Az sayrda da olea, dog'll ol~Vlann' afet durumuna gelerek y'e~le§melere zarar verrnesini onlemek uzere, bazr yerlesmelenn yorleri degi§tirilmi§,tir (Tuncel, 1977). Bunlardan bir{ de, az sonra soz konusu edilecek ohm, Manisa ilinin Gordes illj;e merkezidir (Sekil:1).

SEKIL, L ARASTIRMA SA.HASININ KONUM HARiTASL

km. 15

{ '. ....r·····~· .: .

Cordes ilcesi snurlan Icinde, ozellikle yerkaymalan afeti sonucu konutlan -oturulamayacak derecede hasar goren key yerlesmeleri, 1%0 yrhndanbaslanarak, periyodik olarakuygun kurulus yerlerine nakledilmislerdir. Boyle olrnakla birlikte, bu rnakalernize esas olusturan saha etutlerlniyaptrgmuz 1992-1993 devresinde.bile, Gerdes Ilcesi yonetim smrrlari Icinde bazi koyler, yerkaymalan afeti tehdidi altmda bulunuyordu. Bu koylerde evler ve ekyapilanrun duvarlannda, giderek belirginlesen catlaklar olusuyordu. Bunlar arasmda, oturulamaz raporu verilen konutlar t.;ogaldlk~ai aileler buralan terk ediyorlardr. Zaten yerkaymast hareketi uzun bir sureden beri devam etmekte, oturulainaz konut saYlsl ~ogalmakta ve bunun sonucu olarak, terkedill!ll Ill/mile koyler ve yelli kntulan koyler ortaya crkmaktadir. Hem Eski Cordes ilce rnorkezi ve hem de Cordes's bag-h kay yerlesmelerinden bazrlan, dog-at afeflerden-ozeITIkle--ydkiiyO/tilaii'yonuilden, riskliyerlerde Kuru Imuslardir.-Kufulu $' yerleri, topograflk ve jeolojik ozcllikler bakmundan, heyelan hareketini kolaylastmci zeminlerdir. B~ tUr zerninlerde kurulmus yerlesmeler, heyelan tehdit riski altmda bulunan yerlesmelerdir. Nitekim riskin yerkaymalarma donU$tiigU,omegin C;igilieriTepekoy, Yakakoy ve Yenikoy gi~i koylerin, yerleri degi§tirilmi§tir. Kntle Hareketleri Nedeniyle Yeri Deg~tirilen YedesrrielereBirOmek: CORDES(Manisa) 157

Bu cahsmada: Manisa ilinin ilcelerinden olen Gerdes ilr;e merkezinin, TUrkiye'de yerlesmeleri tehdit eden onemli dogal afetlerden biri clan, yerkaymalanyle ilgisi incelenmektedir. Sbz konusu dogal afet, bu ilce merkezinin tarihi kurulus yerlnin, yakm bir gecrniste degi~tit:ilmesi zorunlulugunu ortaya cikarnustir. Gerci bugUn Cordes, daha cok el dokusu yuksek kaliteli hahlan ve yine kaliteli tuttjfilertyle lammr. Bu iki cnemli avantaj ve digerleri, bugun Cordes'in belki yeterince tarunmasuu sagtamekle blrlikte, Cordes terimi, aslmda iki Cordes bulundugunu, lJogu kez zihinlerde ~agn~iJrluaz. Oysa. bugun, iki Cordes vardrr. Biri, 1%0'a kadar varhgnu surduren; hem Kurtulus Sava;.;! yrllanrun yrkici etkileriyle ve daha sonra yerkaymalanyla aglr tahribat gorerek terk edilen Eski Gordes; hem de, bu yerlesmerun ailelerinin yerlestirildigi, planh vemodernesaslara gore kurulmus, Yeni Gordes ($ekil: 2). Yeni Gerdes, Manisa ilinin nz nufualu ilcelerinden blridir. Ornegin 1990 genel nUfus sayrrru sonuclarma gore, toplam ilce nUfusu 39 ODO'e yaklasirken (38 853),flee merkezi nufusu, 9767 dolaymda idi. Bu nufusuyla ilce merkezt, Manisa ilinin 15 ilce merkezi arasmde, KoprUba~1 (5816) ve (6773) ilce merkezlerinden dehe buynk. fakat digerlerine gore, onU~UncU srrada geliyordu.' Cordes 1~O genel nUfus sayinuna gore, 38853 toplam nufusuyla, iIin az nUfuslu flcelerinden biridir. Nufusunun %25 kadan illJe merkezinde olan Gordes'in, geriye kalan 30 bine yakm nUfusu koy yerlesmelerlnde yasamaktadrr- Manisa iIinin ilc;e merkezlerinden olan Gordes'in ilre merkezi ele alrnrrushr. Ettldtm konusu, heyelan nedeniyle schrin yerinin degi~tirilmesidir. Tiirkiye'de Gerdes denilince; akia ilk gelen, Cordes hahsr ve tutUniidUr. Ancak, Gordes'in.Kurtulus Savasmdan 1960'a kadar gecen 40 ytlhk doneminde: saves yillannm, 1929 Dtmya Ekonomik krizinin ve dog'll afetlerin olumsuz etkileri hissedilmektedir. Son 30 yrlda ise, gecmis 40 yilda yesenan olaylarm etkileri devam ederek, ·Yeni Oordesi ortayu \l.karml§tlr, Yeni bir yerlesme, yeni i~ kollan ve yeni . duzenlemelerle..Eski Gordes'i harabe olmeya terkeden, Yeni Gerdes gelismeye baslarrushr. Boylece bilinen Cordes'In nshnda ikiayn Gordes oldugu anlesrlmaktadtr. Cordes adr, gunumnzde Yeni COrdes icin kullaruhrken, sehrin eski yerine EskiGordes denilmektedir.

Konum Ozellikleri:

Ege Bolgesi'nin Icbatr Anadolu b6lUmiinde yeralan G6rdes ilcesinin alaru, 1052lgn2 'dir.Hce merkezi,650-700 m. yuksekhgtndekl bir plato uzerlnde kurulmustur. Bu yUkseltisiyle Manisa iIi srrurlan icinde yuksekte kurulnms yerlesmelerden biridir. Ilce topraklanrun kuzeyinde Smdrrgr, dogusunda , bahsmda Akhisar, guneyinde ve Kopriiba~l il~eleri yerahr. Bunlardan Go~des'een.yakIn olam Demirci 54 kill.,Akhisar 60 km. uz'lkhktadlr: Konum ozellikIeri, Eskive YeniGordesit;in, ayn ayn ele ahnmasl gereken bir sorundur. c;UnkU,Eski Gonies 470 m.'de Ktl1fl rayt vadisiymna9larmda kurulmu;.; bir yerle;.;medir. Yeni ""GOrdesi~650 m.'de bir plaro yilzeyi«d

ID.i.E, 1990, Genel Niifus Saylml, idari ~liin~. . 2D.tE., 1991, 1990 Genel Nofus SaS'lmi Sonuc;lan. Ankara. 158 Yrd.DocDr. Mustafa GIRGIN

SEKIL: 2_ESKI .'Ie YEN I GORDES' iN . " .-...... ' lOPOGMFYA HARiTASI . • • •

N t ."• 0. m.. 500. ~utIe Hareketleri Nedenlyle Yeci Degi~tirilen Ycrlcsmclere Bir Ornek: GORDES (Mnnlsa} 159

kurulus yeri bakrmrndan karsrlasnnlabllir iki yerlesmeden Yeni Gerdes, planh gelisen yerlesmelerdlr. Ancak, bu konumunun sorunlan da yak degildir. Yeni Gerdes'in gelisme yrllermde, Eski Gordes'te planh bir yer degi§tirme siireei uygulanmaktaydi. . Heyelan nedeniyle 1932'den 1956'ya kadar, Eski Gerdes yikrlma durumuna gelmis konutlanyla, riskli yerlesme olmustur. Bunun uzerine Devlet, 1950 yilmda, bir kanunla, Kocamurtluk mevkinde Yeni Cordes'in kurulmasma karar vermlstirl, Gordes'Inyeni yerlesim yeri, Eski Gbrdes'ten 2.5km. kadar daha kuzeyde, votkanik-eedimenter fonnasgonlar iizerinde secilmistir. Yerlesmenin yerini belirlemek iein yapilangorusmeler sonunda, simdiki kurulusyeri uygun bulunmustur. Konumdan kaynaklanan sorunlar nedeniyle, yer sedminde, her tiirlu edut yapilrrns;ailelerin sosyo-ekonomik ozellikleri de dikkate ahrums: onerllen yerler arasmdan bu gtinku konum, isabetli bir yer secimi olmustur.

Dogal <;:evre OzelIikleri:

Eski Cordes ve Yenf-Gordes gibi iki yerlesmenin farkh konumlan, dogal cevrenin de degi§mesine nedenolmustur. Cevresel faktorlerin krsa mesafedeki degi§meleri de, bir kac km-Iik dar alanlarda, 6lc;ti, kabul edilebllecek cesltlilik saglamaktadrr.-Topograffk profil, tabakalarm egimi, formasyonlarm ge\irimliligi ve fay hatlan gibl. Eski Cordes ve Yeni Gerdes bu sartlan bakrmmden karsrlastmhrsa, yerdegistirmenin zamarunda gerceklestirildigi sonueuna vanhr. Eski Gerdes; Gerdes cayi (Kul11 Cayr) kenanndaki, Neojen kilta§l formasyonlan Uzerinde, 40° yi bulan egimli yamnclarda kurulmustur. Buradaki kiltasi tabakalanrun dogrultusu K20"D seklindedir. Yer yerO,s-1.0 cm'ile-5-10 em kahnhkta killi tabakalara rastlarur. Bunlann egim degerleri ile yonleri 100-15°GB'ya dogrudur. Eski Gordes'in Akhisar yolu kenannda lse aym egill1degerlerine karsihk egim yona 5°D'ya dogrudur (Seyitoglu, Scott ve Rundle, 1992: 535). Eski Gerdes kurulus yeri bakmundan elverissiz konunumu, sadece topografik profilin . heyelana neden olabilecek egim sartlanndan kaynaklandrgi soylenemez. Yukanda belirtilen, kiltaslan ve fayhatlarr heyelan olusmasmda etkili fizikl cevre faktorleridir (Sekil: 3). Necjen havzalanna dahil clan Cordes Havzasr, dislokasyon hatlan nedeniyle, sismik aktlvitesi olan sahalardandir. Kink hatlan genellikle normal eglm atimh faylann olusturdugu sintetik faylardrr (Candan-Dore, 1984: 45-55). Menderes masifinin kuzey kenarmda metamorfik formasyonlann Y

, Bolgede volkanizmaya yol a~an tektonik haUar depremlere neden olmaktadtr..Gordes (1969), Demirci (1969) ve Gediz (1970) depremlerinin §iddeti 6 ile 10 arasmdaki tiC; buyuk depremdir. Gordes (1%9), depreminde Magnillid 4.6 iJe4.8 arasmdadlr.

113.01:1950 tarih ve 7405 Sayill Resmi Gazetede yayul1anan ve Gordes'in Kocarnuitluk Mevkiine nakli sebebiyle yapt1fllacak meskenlere ait 5511 numarah kanun. 160 Yrd.Doc.Dr. Mustar~ GIRGIN

25.3.1969 M: 4.7 26.3.1969 M: 4.8 26.3.1969 M: 4.6 , . . Arastirma sahasrrun relief ozellikleri; kayaclann direnc farklarmdan kaynaklanan asimetri He dikkat cekicidlr. Direncli formasyonlarm yaygm oldugu PaJeozoik ternel araziler tizerinde Neojen asrrum yuzeyleri uzarur. -Akarsular tarafindan yanlrms ve egimlenmis .­ yuzeyler, Gordes'In dogusundn gents alan kaplar. Gene; tektonik hareketlerle de kesintiye ugranlanbu yUzeyler Kum caymndogru.akalmaktadlf (Sekil:4).

HARiTASI. 5 S 55 t:;:~':::~IK~~~= SS 5 S SSSS ~NEOJEN S ~ KiI_.J

~"l~~ Is S 51 Ofiyalit

IvvvI ~ndcZit. TUt N I·;·:· I Gtanit Ix XX IRiyotit t .. --- F~ .•Q lan.

Eski Gordes'in kuzeyinden itibaren genisleyerek uzanan Oligo-Miyosen yash volkanitler, Smdirgr'ya dogru devam eder (Seyitoglu ve Scott, 1992:59). Bu birim Uzerinde bag- .\ bahce tannn yapilamadrgr i~in yore halkirun ilgisini cekmedigi anlasrlntnktadrr. Boyle yerler, uygulamah jeomorfolojide diger sartlnr uygun oldugu takdirde, yerlesme icin cazip yerlerdir. 'Eski Gordes'ln akarsu kenarindaki kurulus yeri, suphesiz Ierneve sulama suyuna yakmlik nedeniyle yuzyrllarca degi~mcmi~tir. Bunedenle direncli kayalar olan volkano-sedimenter ve volkanitler tizerinde yerlesilrnest 1%0'(1kadar gecikmistij-. Gordes'in-yeriilitloeif!stiriTnlcsirie-riederi- ()lan:N~jen serileridir. Fcrmasyon,-tistte boz renkli kirectaslan ile bunlann altmda heterojen milli, marnh ve kumlu seviyelerden olusmaktadrr. Ustte gecirimli altta ise gecirimsiz kayalann.varhgt eskiden beri toprak kaymasi ve heyelan tehlikesini dogurdugu samlmaktadrr. Kntle Hareketleri Nedeniyle Veri Dcgi~tirjhln Yerlesmelere BirOrnck: GORDES(Manisa) 161

, N ~ Akorsular (Vadiler) ~ vomcetcr ( Wi! AIGvlyal Oolgu ~ PIa to Vuzeyleri ~ Akcirsu Kel"Qrl Dlkllklerl § Ptcto Ozerinde Tepeier 0 m. 5QO ~ Bellrgin Diklikleor ~ K(jtl~ Hareketlerl 162 Yrd.Doc.Dr. ~vIustafa GIRCiN

Gcrdes'in kllmetik ozelltklcrf Ege BolgesimnIcbatr Anadolu bolumunun snurlan icinde, nisbeten kerasal sartlar tasrr. Eski ve Yeru Cordes 4~5~675 l11.Ii~ yUkseltileriyle, Ege depresyonlarmdaki yerlesmelerden bolgenin daha yuksek kesimlerine gecisi saglayen plato karekterindeki alanlann iklim ozel[ikleri~nslhr. Gerdes ve cevresi, Akhisar ve Salihli depresyonlanndan yaklasrk 500 m.lik nisbl yOkseltisi He aynhr. Buna bag-II olarak ayltk ve yrlhk srcakhk ortalamalari 1-2°C duser. SaIihli ve Akhisar istasyonlan srcakhk ve' .yagl§ .ortalamalan bakmundan Gerdes He karsrlastmldigmda belirgin farklar vardir. Srcakhk degerleri incelendiginde, Gordes'in yllhk ortalama sicakhgr 13.4"C ile Icbatr Anadolu etkilerini gosterir. Karsrlastrrma istasyonu clan Akhisar'm ccak aYI ortalama srcakhgr 6.2°C iken Gcrdes'in Ocak ayt srcakhklan 4.0°C'dir, Temmuz aYI ortalamalan ise 23.4°C'dir. Yagl§ 'tutarlan baknrundan Cordes'e, topografik sartlanna bagh olarak Akhisar'dan daha cok yagl§ dusmesi gerekirken 30-40 mm. kadar az yagt§ dusmektedir, Yillik ortalanw."S68.5 rum. yegrsmtktermm yandan ~ogu kl§ aylarmda gorulmektedir (% S6.5). Akhisar'm 609'4 rum. yagl§ ortalamalaruun % 52.'si ayru sektlde Aralik-Ocak-Subat.aylarmda 61r;ulmU§ti.ir (Sekil: 5). .

~ iLKBAHAR 56.5 ~ VAZ ~ SONBAHAR ITIillII KI~ ~ekil:5 - Gordes'Je YQgl~IQrm mevsimlere gore dQglll~1.

Cordes'in klimatik ozellikleri, sicakhgm gidisi, yagism mevsimlere ~aglh§t dikkate almarak belirgin derecede kurak dcvreye sahip oldugunu gosterruektedir. Ynz aylanrun tamanu Hesonbahann Ilk aylan kurak gcccn aylardir. lklim tipi ise kurak az nemli ve su fazlasr kl§ . aylarmdadir. Ayhk yagt§ degerleri bakinundan Ocak ayi dikkat cekicidir. Bu ayda kaydedilen en fazia yagl§-1987l'rlrnd~ 26o·.9fntri'dit: Ayruyilm'toplam yagi$"iniktarr-619.4mm. oldugundan, ayhk.payr %43'0 bulmaktadtr. . . Eski Cordes'te 1921 ytlmda meydana gelen yangmdan sonraki kl§ aylarmda, faaliyet drsi kal~n kanalizasyon sebekesi yerlesme alarundaki fazla sulan tahliye edemedigi icin srzma Ki.ille Hareketleri Ncdcniylc Ycri Dcgi{'lirilcn Yertcsmelere l3irOrnck: C"";ORDES (l'dn;usn) 163

artnustrr. Takibeden aylarda Cordes'dekl konutlarda ilk defa toprak kaymasnun baslamasryla, catlaklar ~e oynamalar baslanusnr.

Tablo 1- Ortalama Ayhk Yagl§Miktarlan, nun.

0 ~ MNM H T A E E· K A y,U,k

154.5 79.8 73.5 44.4 19.5 14.3 1.6 0.8 2.8 14.9 -75.4 87.0 568.5

Kaynak: DMlGM, 1984.

Cordes 've cevresinin bitki ortilsu step vejetasyonudur. lklim ve toprak §artla.nnm belirledigi bu otsu formasyon yer yer lazilcam ormanlanyla kaplarurushr. Orman ortusn yagl§ getiren hava kiitlelerine ecik plato yuzeylerinde ve yamaclarda yaygmdir. Bugun yeni Gordes'in Kuzey ve Batisi klzll~amorrnanlartyla't;evrilidir. Krztlcem ormanlarr, genellikle kalkersiz kahverengi orman topraklan "uzerinde gelismistir. Step vejetasyonu ve maki. elemanlanrun altmdaysa, rendzina topraklan bulurunaktadrr.Kepez dagl kuzey kesimlerinde otsu ve maki formasyonlanrun, yerlesme sahasma tekabul eden kesirnlerinde de rendzinalar yaygmdrr. .

Eski Gordes'in kuruldugu yamaclardakl topraklar geclrhnll kolluviyal dolgulardan olusmaktadir. Kolluviyallerin sizma katsayrlan yuksek oldugu icin, aWah kiltasr tabakalarrrun yagl§h dcnemde zemini harekete get;irdigi anlasilmaktadir. Kil, kum ve kfrectaslan gibi anakaya iizerinde bazen rendzinalar bazen de kolluviyaller yerlesmis durumdadir. Sahadaki aH.i.viyal topraklar; Kumcayr kenarJanridauzanmaktadlr. 'Geni§ligi yer yer 500 m.yi bulan bu tcpraklar, uzun zamandlr kurri ocag1olarak Islenlmektedir.

Eski Gordes: Yerlesme, KUmt;aYI (Cordes Cayr) Ile Kepez tepesi (645 m.) arasmdaki yamaclarda kurulmustur. Kumcayrrun talveg seviyesi olan 470 m.den sonra, 600yi bulan ]0-15 111..yuksekliglndeki dik yamaclarm.uzerinde 500111. seviyesinden itibaren yerlesme baslamaktadtr. Yaklasik 50.m.lik (500-550 m.) bu yiikselti basamagmdaki topografik sarflarin yerlesme yeri icin elverissiz oldugunu kabul etmek gerekir. Boyle bir yamacta yerlesmenin kurulmasr ancak guvenllk sebebine baglanabihr. Ccrdes'in antik bir yerlesme clmasi da bu durumu aciklamaktadtr. Antik t;:agda Gord1.llIll ola~ak bilinen Cordes, Fngya Krah Cordiyas'danaldigi adr, Lidyahlaf zafnarunda 'Gordus· seklinde aegi§h1i~fir;-Btidoitelndeki"(MCf7yY) 16rK Lidya sehrinden biri ve eyalet-merkeai olan Cordes, 120 yrl kadar canhhguu korumustur, MS. 11. yy'a kadarYunanlilar tarafmdan yonetilen Julia Gordlls'a birde kale yaptmluustir. Yerlesmenin tarihi gelisimi ve dogal cevre faktorleri incelendiginde.Gordes sehrinin . kurulus yeri ve planlamas~na ait sorunla~m XVII. yy'm sonlanndan itibaren ortaya ~lkhg1 164 Yrd.D~.Dr. Mustafa GIRGiN

samlmaktadrr. Kayrtlardan anlasildigma gore bu donemdeki §€hir mlmarhgr gorevi, meslekten olmayan kisilerin ellne gecmistir (Orhonlu, 1984: 23-25): Gercektende tarihi sehirlerin bazilanrun planlan giiniimuz sehir planlanna uygun degfldir. Bununla birlikte Cordes sehrtntn 17. yy da planlamasr yaprhrken zamarun planlama esasianna dam uyulmadrgr anlasrlrnaktadrr. Dogal cevre faktorlerinin etkiIeri buyck olmakla beraber.her donemde ortaya crkabilen kurulus yeri seclmlnde karsilasrlan gii~liikler yeterlnce etud edilmeden alman kararlarla, daha bnyuk sorunlan dogurmustur, Yerlesmelerin kurulus yeri sedminde bagh kalmacak olcnler, herseyden once; altyapi, ulasnn, su kaynaklanna yakmhk, guvenlik gibi cok saytda faktorden olusur. Fakat, Gordes'in cografi konumu, yerlesmenin alaru degerlendirilirse, wzu edilen kriterlerden sadece birkacrrun etkisi gorulur. Yamac egimlerinin Insaat giderlerini arhrmasr, zemin ozelliklerinln gevsek ve heyelana musait olmasr kurulus yerinl degistirememistir. Morfolojik yapt ve formasyonlann cinsi sehringelismesiru gudendiren cnemli iki faktordiir. Kasabanm yerinin degistirihnesi konusu ilk defa 1921 yilmdaki yangmdan sonra gundeme gelmistir. Fakat imkanstzhklar nederuyle bu mumkun olmanushr'.Eski Cordes 1930 yrlma kadar, yorenin sartlan dogrultusunda yeniden insa edilmistir. Vine de eski durumunu degistirememi~r.Yarrya kadar tas duvarh,kerpis; ve ahsep malzemeden olusan 600 hanenin tamanu, morfolojik yapmm etkisi altmda kalrrustir. Mulakat sonuclarma gore, hemen iki yrl sonra, 1932'den itibaren toprak kaymasr baslarrus, konutlarda catlaklar ortaya cikrmsnr. Zaten en fazla iki kath olan bu konutlarda, ilk tadilat cabsmalan da bu tarihlere rastlar. Evlerin duvarlarmdaki catlaklar once, Kumcayr kenarmdaki konutlarda gorulmastnr. Bu srrada, yerlesme sahasmm etiidUnii yapan teknisyenler, heyeJan tehlikesinl tespit etmislerdir. Hatta, zaman geclrmeden, yer degi~tirmeninsart oldugu ileri snrnlmustur. Bununla birlikte, kasabarun nereye tasmabilecegi hususunda, ~arkh oneriler getirilmistir: 1- Yerlesmenin bulundugu yerin GD'sundaki azegirnliyamaclar, 2- Kuzeyde Kepez tepesi sirtlarmdaki Kocamurtluk mevkii, 3- Bahkesir-Ayvahk yakmlanndaki bir bolgeye Nihayet 1950 yilmda, Gordes'in yeri TBMM'naalman bir kararla, Kocarnurtluk mevkii olarak kesinlesmistir. .

Bu srrada, toprak kaymasr arahklarla devam ederken; iki yil icinde bazr kama binalanrun yerleri degi§tirilmi§tir. BunIar arasmda; Belediye binasr, jandarma karakolu sayrlabilir. . Yaklasik 600hane ve bes camisiyle, iki mahalleden olusan Eski Cordes'te 1935 yrlmdan itibaren luzh bir sekilde nufus azalmasi meydana gelmistir, Bugun burada sadece ·70 kisi yasarnaktadrr. 0 yrllardaki bes camiden yalruzca biri ayakta kalabillrken, geriye kalan ve halen oturulan 12 konutta ciddi sorunlar vardrr. Bu konutlardan biri, Hasan Gers;ek (64)'e ait olup; ta§-ah~ap-kerpi~,malzemeden yapllml~, kiremit s;atIh iki kath bir konuttur. Evin duvarIannda as;dan s;atIaklar, hars;la doldurulmu~ fakat geni§leme halen devam etmektedir. YerindeyapbgImlz gozlemleregore, kon':!t eski yerinden300em. kadar gUneydoguya kaymtSbr. .DQIaylSlyla.. kayma.SlHlSlnda aR~p·kat ~meleJ'hlde her iki 'yfuide 'F~yi -bulan-'egtffiter oJ~Ulmii§tiir. Oturulmaz durumuna ragmen halen be{> n~fusun ya~adl8't bu binamn bo~Ihlmast gereklllektedir (~kil: 6 ve 7). Kiille H

A

cdc : cdc oda

• hayol 1. kat A- _.•.•••••_ ------.- -Ii.

~~kU:6 _ H.Ger~ek·e ail evln crs oavc... He oro oolmeleri crcsmdc meydono gelen OC1lmolor, ve kal orolonnda­ kl egJlmeler (1993). 166 Yrd.Do~.Dr. Mustafa GIRCIN

Bugun harabe bir yerlesme gornnumundekl Eskl Gcrdes'in, antik donemlere ait kahnhlan bulunamanushr. Cordes'in yeri, tarihi devirier Iclnde de degi~tirilll1i§ olmahdrr. Elimizde hie-beIge olmemnsma ragmen, gelecekte tarihteki adryla Gordiumvsv kahnnlanrun belirlenrnesi durumunda, konu yeniderr Incelenebilir.

Yeni Garde" Bir kanunla Kocamurtluk mevklne tasmmasina karar verilen Cordes, kademeli olarak yeni konumuna tesmmisnr. Baslangrcta, kamu binalan Hepazaryeri insa edilerek.halkm ekonornik yonden yeni Gordes'e baglanmasr saglannu§tl!. Konutar Idn arsa tahsisi yapilarak g~ luzlandmlrmshr. Akhisar yolunun dogusunda kurulan mahalleler, zamanla batrya dcgruda yayilrrushr.Dolayrsryla yol boyunca srk dokulu bir kasaba gehsmeye baslanustir. Kocamurtluk mevkii olarak bilinen, bu saharup baslrca forrnasyonlan Volkano­ Sedimenter kayalardan olustugu icin kUtle hareketlerine karst deyarukh bir ze,mindir. Yerlesmenin gellsmesl icin diger dogal cevre faktorlerinin sirurlayicr olmamasr gereklr. Halbuki, Yeni .Gordes'tn muhtemel yayilma yonleri, fiziki ozellikler tarafmdan engellenmistir. Kepez daguun en yi.ik:sek yerinden dogu yamacma dogru egim artar, Yuksek egil}1 ve kiltasi gibi problem formasyonlar, yerlesmeyi bu yonde sirurlanustir. Kuzey ve bahsmdaki alanlar ise, kizrlcam ormanlan nedeniyle yerlesrne sahasi drsmda brrakilnusnr. Srki kontroUerle bu yonlerdeki kacak yapilasrna onlenrnistir. Geriye kalan giiney yonunde, ise dogal revre sartlermdan dogan bir sorun -yoktur. "En son 1990 yrhnda hazirlanan imar plarunda ongoriiidUgii uzere, yerlesrnenin bu yonde genislemesl luzlannushr. Eski Gerdes yolu cevresindeki sahalar, ge\;tigimiz yildan itibaren organize kuenk sanayi sltesl, toplu konut bolgesi olarak tahsis edilmlstir. Gordes'in buyck kisnuyla yeni yerine ta§mdl,i;! 1956 yrhndan Itibaren yapilan etudleri, sehrtn goc He ntifusunun azalmasma onlerneye yoneliktir. Ekonomik yapl'smm degi§en kosullardan olumlu yonde etkilerunesi icin alman tedbirler, onemli olcude basanh olmustur. Ancak yine de g6~ nedeniyle bazi sikmtilnr bulunmaktadrr. Sehrinbelediye hizmetlerinin yurutulmesinden, uretimin pazarlarunasma kadar acil bir sorunu goznkmemektedir. $iiphesiz bu durumyeni bir yerlesme oldugu icin altyapidan dogabilecek sorunlar ongurulmus ve ~oziimlenmi§tir. Birbaknna Cordes bu bzellikleriruyeni konumuna borcludur ($ekiI8).

SEKIL'B-ESKI GORDES YO VENI GORDES

m. N t---¥eni Gor~""--J 700 .6

Q km. 1. Kutle l-lareketleri Nedeniyle ';eri Degi~lirilcn Yerlesmelerc Bir Omck: GORDES (M~nis.,) 167

Yeni GOrdes'in konumuyla Ilglli czelliklerf

1- Eski'Gerdes'len 100:150Ill, daha yuksekte kurulmustur (~kil: 8), 2- ]elojik ve morfolojik ozellikler baknrundan daha uygun bir yer secilmistir. Formasyonlann deha direncli ve egim degerlerin dti~i1k olmasi, kutle hareketleri riskini ortadan kaldmrustir. 3- Eski Gordes'den gecen KD-GB dogrultulu -fay hatlarrndan 2-3" km uzakta bulundugundan sfddetli deprern tehlikesi azelrmsur. 4- Plato yuzeyinde hafif dalgah topografik sartlara rag-men, yerlesmenln altyapisr daha kolay gerceklestirilmistir. " 5- Ilcenin diger ilce ve ilierle baglantIsml saglayan yollar aynen kullaruldrgr icin yeni yollara gerek kalmarrustrr. 6- Sehrin kuzeyl ve batrsmda orman alaru, dogusunda heyelan tehlikesi olmasma ragmen, gellsme gosterebilecegi gtmeye dogruyeterli saha bulurunaktadrr. 7- Yerlesrnelerin kurulus yeri seciminde onemli fakrorlerden bid olen Ierne ve kullanma suyu teminindeherhangi bir sorun crkmanustir. 8- E.ski Gcrdes'den fazla uzaklasilmadigi idn, tarim alanlan el degi~tirmemi~tir. Gordes'te 1990 yrlmda yaprlan etndlere gore cehsan i§gucUnUn ~ogunllig-u tartm ve hayvancihkla ugrasrnaktadir. Cordes hahlan eski rekabetgucunir kaybetmls olmasma ragmen, bu gUn hahcrhk <;;nemli bir i~ koludur. En son verilere gore 3000 cahsarun bulundugu yerlesmede isgUcUnUnsektorlere gore dagrlmu, ekonomik fonksiyonlari bakmundan bir sehlr bzelligi tasimaktadrr. I /

Tablo 2- Gordes'te I~gUciinUnSektbrlere Gore Dagrhnu (1990),

Sektdr l§giicii % Tarim ve Hayvanohk 934 32,0

Hahclhk 680 24,0 Ticaret 545 i9,0

KUC;Uk Sanayi 159 6,0 Idari've Sosy-al H. 484 17,0

Bankalar .. 56 .. .·... 2,0. : 2858 ioo.o

Kaynak: Cordes Belediyesi, 1990 168 Yrd.Doc.Dr, Mustafa CIRCIN

Tablodan da goruldUgii gibi cnhsan i~gi.iciln~n yartdan fazlast (% 68) tarrm ve hayvancthk dismdaki i~ kollarmda toplarumsnr. Cenel hizmetler snuhna giren iskollarmdaki oran ise %38.0 Hebirinci sirada yer almaktadir. Bu degerler Cordes'In bit sehir yerlesmesi olarak, cevresindekl yogun krr nnfusunu cekici ozelligini gostermektedlr. Cordes ilcesirun kent nufusu He kir nufusu arasmdaki oran 1/4'tUr Boyle genis.bir krrsal bolgenin bashca ticaret merkezi durumunda olmasr, kentte cok sayida kii~iik sanayi isyerlerinin acrlmasmi saglanustir. Bu tsyerlert daha cok, araclarm bakim ve onarnruna yoneliktir. Tesbitlerimize gore 1990 yth itibariyle kentte 35 kucuk sanayt isletrnesi mevcut olup, kentin aktif nufusunun %6'SI01 btmyesinde toplamaktadtr. Ticaret fonksiyonunun ~e~itli.- olmasi sehir meskeni He cevredeki 40000 civarmdaki kirsal nufusla acrklanebtl!r. Bu grupta cahsanlarm %20'yi bulmasr, Gordes'e ekonomik bir merkez niteIigi kazandtrmaktadir. Nitekiru ticart isyerleri arasmda: halt tliccan (32), bakkal (19),kahvehane (11) gibi isyerleri yayg~n olan ticarethanelerdir. Gordes'in cevre kentlerle olen ulasrm baglantisr duzenli otobus-minibus seferleriyle yapilmaktadrr. Bu merkezleregUnUn belirli saatlerinde ulasmak mumkundur. Ekonomik yonden iliskilerini Akhisar ve lzmir ile gerceklestiren Cordes bu merkezlere en cok halt ve tutun pezarlamaktadir. TUtUn uretimindeki gelismeler yrldan yrla degi~mekle beraber, 1992 Yilt. uretimi 5000 tona yaklasmaktadir. Gordes're sehirlesme aktivitesi henuz cok zayrftu. Nitekim, 1990 yrlmda 50 bini bulan ilce nUfusunun ancak %20 kadan Cordes kentinde yasryordu. Dolaysryla bu kent merkezi, nisbeten gents bir kirsal bolgenin bashes ticaret ve yonetun merkezidir. Kent ticaretinin bashca ezelligi, cevreslndekl kirsal bogede uretilen tanmsal-urunler icin bir pazar durumunda olmasrdu.Cevredekl ktr nufus pctausiyelinin ytlksek olmasr nedeniyle Gordes'in gelecekte d...tha aktifbir sehirlesme sureclne girmesi beklenebilir.

SONUI;

Gerdes ilce merkezinin eski ve yeni kurulus yerlerinin ettldunu kapsayan bu cahsrnarun sonuclan ~oyle ozetlenebilir: Gerdes, yerlesme tarihi bakmundan incelendiginde antik bir yerlesrnedir. Ancak, yerlesmenin tarihteki kurulus yen kesin olarak belli degildir, Yerlesme 1932'den 1956'ya kadar doga! afetler sonunda, buynk capta oturulamaz hale' gelmis, fakat bu olaylar sonucunda herhangi bir can kaybr olmamisnr. Yer sarsmtilan ve toprak kaymalan nedeniyle uzun bir kriz donemi baslarms ve bu donem sehrin yeri degi~tirilinceyedek devam otmistir. Buradaki dog'll afetin bir heyelan olmadrgt anlastlnushr. Cunku day hem klsa sUreli degildir, hem de bir heyelan kOtle.si yoktur. KayItlara heyelfltl .nedelliyle yel'i degj~ti,.iletl GU/'des olarak ge~mesi ise, heyelail teriminin katie har~ketle,~ini Hade etmesiylc ilgili olsa gerekir. -- Yeni· GOrdes'in,-konulH --Oze1likleri, gelili:ektekL nwhter!1.eJgeJ_i§rn~,_ bC?Y_tttliln'm kar~I1ayabilecek niteliktedir. Bu geli§meye yeterli kentsel alap planiamalarda eng6ri:tlmti~tur.-· Ancak, §ehrin sadece bir YOile dogru (E'ya) geli§Ccek01masl,ileride kat sorununu dogurabilir. ~imdilik ana caddedeki binalara be~ kata kada~ izin verilnlektedir. Heride, imara at;;'tlacak alan slkmbsJ ba~ g6sterdigi takdirde, bazl mahallelerde t;;'ok katli bina ya'p1flll ba;;;layabilir.Sismik KLilIc llnrckctlcri Ncdcuiylc Yeri Dcgi:;;lirilcn Ycrlcsmclerc Bir Ornuk: (;()I~[)E"S (1I.Inllisn) 169

aktivitesi yuksek alan Cordes cevresinde, boyle bir gelisme sakmcah gorillebilir. Dogal afetlere pek de yabancr olmayan bu bolgcde konuyla ilgili sismik ve Jitolojiketudlerin yapilmasi, model " yap~lann belirlenmesi yararh olacakttr. Bugunku Gordes'in binalannda katsayisr genellikle 2-3'tilr. Kat snYISlnIn 'dusuk tutulmasml~ temel sebebi, yll~cnin. dogal cevre ozelliklerinden kaynaklamr. Fakat, Yeni Gordes'in kurulusundan bu yana ge1;en surede, artan baskrlar nedeniyle kat sayrlan yukselmektedir. Gerdes Belediyesinin 1;lk

Cordes, kurulus yerinin degi§tirildigi yrllardan gunumuze kadar, surekli goe;veren hir il1;e olmu~tur. Coc;un temel sebepleri masmda dogal afetler ve ekonomik s;orunlar vcirdlr. 13unlan gidereeek diizenlemeler iilkemizdekibenzer durumd

Kaynakca

Basbakanhk Mevzuatr Gelistlnne vc Yaymlar Gen. Mud., 1989. Kanunlar Kulliyatr. Ankara. Bilgin, A" 1991. Uygulamnh )comorfoloji. Akdeniz Oniv. Isparta MGh. Pnk. Yay. No. 38, . Isparta.

Candan, O.~ -Dora, 0., 1984, AJl1/letJl!1'-CI~iilllii~ '(Mf/llisa) Dolasnudu }IIellderes MasiJ; MdfllllOifitlerillill ]eolojik ve Petrogmfik jllce!ellles; ve Distenli Pegnmtoidlerin DllrtWl1I. TjK Bulteni, C.27, 5.1, 5.45-55, Ankara. Doganay, H., 1994, Turkiye Bcscrt Cografyasi. Cazi Bum Kitabevi, Ankara. D.1.E,1990. Genel Nufus Saynnr SOI1Ul;I,m.

M.T:A, 1973. Turkiye jeoloji Haritasi, lzrnir Paftasi. Ankara. Orhonlu, C., 1984.Osmanh lmparatorlugunda Sehircilik vc Ulasnn Uzerlne Arasnrmaler Ege Dniv. Yay~ No. 31,S. 23-25, lzmlr. . Ramsay, W.M., 1962: The Historical Geography of Asia Minor. Adolf M. Hakkert-Publisher, S. , 210, London.

Seyitoglu, G., Scott, B.C., 1992. Late Cenozoic volcanic Evolution of the Northmstevn Egean Regioll.JournnlofVolconology and Ceotherrnal Research Sd, 5..157-176, Amsterdam. Seyitoglu, G. -Scctt, S.c. - Rundle, c.e, 1992. TillJing of Cenozoic extensionnl Tektcnics ill West Turkey. Journal of the Geological Society, Vol. 149,5.533-538, London. Sahtn, C; 1991. Turkiye Afetler CografyasiCazi Univ.Yay. No. 172, Ankara. Tuncel, M., 1977. Tiirki.lle't!e Yer Degifjtirell·!je1Jirler Hakkuula HiI' ilk Not. Ist.Dniv. Ccgrafyn Ens. Der. 5. 20-21, 5. 119-128, . Kutlcl-larckcllcri Ncdcnlylc Yeri l)e'gi~,lirilcll Ycrlcsmclcrc Bir Ornek: COHDES (1\lanis

l .Fotograf: 1- EskiCcrdes'ingecmiste kurulu oldugu yamacm gunumuzdeki durumu.

Fotograf: 2~ Eski Gordes'teki konutlarm bazrlar yikihrken, hala ayakta durabilen bir kac . konut da oturulmaz haldedir. 172

";-' ,.... ~ . ..; ";i~;i~~l~:;~;~; .

F~togra£; 3M Yeni Gordes'in Akhisar yonunden girisi.

Fotograf: 4M Yeni Cordes'in simdiki kurulus yeri He plato yuzeyidir. Kiillc Harekctlcri Nedeniyle Ycri Degi~lirilcl\ Ycrlesmclcre DirOrnck: GORDES (~'I anisa). ,:173

~~~ ; ...... -

Eotograf 5- Eski Cordes'te Bagdadl.tarzda insa edilmis konutlar.

\;:-'