Kiitle Ha~Eketieri Nedeniyle Yeri Degistirilen Yerlesmelere Bir \ Ornek: GORDES~Manisa)·
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Kiitle Ha~eketieri Nedeniyle Yeri Degistirilen Yerlesmelere Bir \ Ornek: GORDES~Manisa)· . Yrd.Do~Dr. Mustafa GiRGiN' Oze!: Turkiye'de, dogal olaylar sonucunda, yeri deglstirilen yerlesmelerden biri de, Gordes'tir. Yerlesme, Kumcayr (COrdes c;ayl) vadisi yamaglanndaki eski konumunda, kutle hareketleri nedeniyle, oturulamaz hale gelmis ve baska bir yere tagmmasi kacuulmaz olrnustur. Halen (1993), Eski Cordes'te.Iz hanedenclusan bir ntifus bulunuyorsa da, yaklasrk 30 yilhk bir donemde Cordes hath, kademeli olarak Yeni Gordes'e tasmmrsnr. Dogal cevte faktcrlerinin yerlesmeler uzerindeki etkilerinin ele alindtgl bu calismada, Eski ve Yeni Gcrdes'in kurulus yeri ozellikleri de kersrlastmhmsnr. Summary: OIz of the setlements, the place of which was changed as a result of natural events, in Turkey is Cordes city (town) center. Because of the massive movements on the slopes of the valley of Kum River (Gerdes River), it was impassible to settle in the area and the inhabitants hadto move to another-place. The 12 families still settle in,Cordes at present (1993)Gerdes Inhabitants moved , to New pordes in the course of about 30 years. In this study, inchmdiry the effects of natural and envirormental factors or settlements; the choractoristis ofthe places of Drd and New COrdes also campana tively studied. Giri§: Tiirkiye'de bazi yerlesmelerin yerlerinin deg-i§tirilmesindel hatrrlanacagt uzere eeiletken, dogal . afetlerdir. Bunlarm bashcalan, yerkaymasr (heyelan), sel ve su baskmlarr, ~lg dasmesive depremler olarak burada hatrrlanabilir. Olu(?UITI kokenleri baknrunden jeolojik-jeomorfolojik ve meteorolojik afetler olarak siruflandmlan bu olaylarm (Sahin, 1991), bcscrt hayata dogrudan . ve dolayh etkileri vardir. Ozellikle dogrudan olan etkileri, insan eserlerinin en onemlileri arasmda bulun~~ meskenlerin tahribi, can ve mal kayrplan seklinde sonuclanmaktadir. Bu aeidan Turkiye, mezraalar ve kay yerlesmelerlnin bircogu basta olmak uzere, risk faktoru yuksek bir ulkedir. Ornegin-slsmik hareketler acrsmdan tilke arazisinin %97'sil yerkaymalan sel ve su baskmlan yoncnden de %40'dan fazlasmda can veya mal kaytplanna yol acabilecek risk faktoru bulunmaktadtr. Dogal afetle~e .maruz kalan yerlesmelerin, milli ekonomiye verecegi cnemli zararlar.dikkate almmaksizm, yeeleei degi§firilmelde ve yeniden insaedilmeleri gerekmektedir. Ancak, ozellikle mezma ve koylerimizden, dogal afet riski tehdidi altmda *Yrd.Do~.or.Mustafa GIRGiN, Ataterk Oniversitesi Kszun Karabekir Egitim' Fakiiltesi, Cografya Egitimi Bolilinii ogretim iiyesidir. \ 156 Yrd.DQI%,Dr. Mustafa GI~GIN bulunan, cok sayrda yerjesme verdrr. Bunlann, uzun vadelibir fiziki planlama cercevesinde, afete maruz kalmalanru beklemeden, yerlerinin degi~tirilmesi gerekir (Doganay, 1994). Az sayrda da olea, dog'll ol~Vlann' afet durumuna gelerek y'e~le§melere zarar verrnesini onlemek uzere, bazr yerlesmelenn yorleri degi§tirilmi§,tir (Tuncel, 1977). Bunlardan bir{ de, az sonra soz konusu edilecek ohm, Manisa ilinin Gordes illj;e merkezidir (Sekil:1). SEKIL, L ARASTIRMA SA.HASININ KONUM HARiTASL km. 15 { '. ....r·····~· .: . Cordes ilcesi snurlan Icinde, ozellikle yerkaymalan afeti sonucu konutlan -oturulamayacak derecede hasar goren key yerlesmeleri, 1%0 yrhndanbaslanarak, periyodik olarakuygun kurulus yerlerine nakledilmislerdir. Boyle olrnakla birlikte, bu rnakalernize esas olusturan saha etutlerlniyaptrgmuz 1992-1993 devresinde.bile, Gerdes Ilcesi yonetim smrrlari Icinde bazi koyler, yerkaymalan afeti tehdidi altmda bulunuyordu. Bu koylerde evler ve ekyapilanrun duvarlannda, giderek belirginlesen catlaklar olusuyordu. Bunlar arasmda, oturulamaz raporu verilen konutlar t.;ogaldlk~ai aileler buralan terk ediyorlardr. Zaten yerkaymast hareketi uzun bir sureden beri devam etmekte, oturulainaz konut saYlsl ~ogalmakta ve bunun sonucu olarak, terkedill!ll Ill/mile koyler ve yelli kntulan koyler ortaya crkmaktadir. Hem Eski Cordes ilce rnorkezi ve hem de Cordes's bag-h kay yerlesmelerinden bazrlan, dog-at afeflerden-ozeITIkle--ydkiiyO/tilaii'yonuilden, riskliyerlerde Kuru Imuslardir.-Kufulu $' yerleri, topograflk ve jeolojik ozcllikler bakmundan, heyelan hareketini kolaylastmci zeminlerdir. B~ tUr zerninlerde kurulmus yerlesmeler, heyelan tehdit riski altmda bulunan yerlesmelerdir. Nitekim riskin yerkaymalarma donU$tiigU,omegin C;igilieriTepekoy, Yakakoy ve Yenikoy gi~i koylerin, yerleri degi§tirilmi§tir. Kntle Hareketleri Nedeniyle Yeri Deg~tirilen YedesrrielereBirOmek: CORDES(Manisa) 157 Bu cahsmada: Manisa ilinin ilcelerinden olen Gerdes ilr;e merkezinin, TUrkiye'de yerlesmeleri tehdit eden onemli dogal afetlerden biri clan, yerkaymalanyle ilgisi incelenmektedir. Sbz konusu dogal afet, bu ilce merkezinin tarihi kurulus yerlnin, yakm bir gecrniste degi~tit:ilmesi zorunlulugunu ortaya cikarnustir. Gerci bugUn Cordes, daha cok el dokusu yuksek kaliteli hahlan ve yine kaliteli tuttjfilertyle lammr. Bu iki cnemli avantaj ve digerleri, bugun Cordes'in belki yeterince tarunmasuu sagtamekle blrlikte, Cordes terimi, aslmda iki Cordes bulundugunu, lJogu kez zihinlerde ~agn~iJrluaz. Oysa. bugun, iki Cordes vardrr. Biri, 1%0'a kadar varhgnu surduren; hem Kurtulus Sava;.;! yrllanrun yrkici etkileriyle ve daha sonra yerkaymalanyla aglr tahribat gorerek terk edilen Eski Gordes; hem de, bu yerlesmerun ailelerinin yerlestirildigi, planh vemodernesaslara gore kurulmus, Yeni Gordes ($ekil: 2). Yeni Gerdes, Manisa ilinin nz nufualu ilcelerinden blridir. Ornegin 1990 genel nUfus sayrrru sonuclarma gore, toplam ilce nUfusu 39 ODO'e yaklasirken (38 853),flee merkezi nufusu, 9767 dolaymda idi. Bu nufusuyla ilce merkezt, Manisa ilinin 15 ilce merkezi arasmde, KoprUba~1 (5816) ve Selendi (6773) ilce merkezlerinden dehe buynk. fakat digerlerine gore, onU~UncU srrada geliyordu.' Cordes 1~O genel nUfus sayinuna gore, 38853 toplam nufusuyla, iIin az nUfuslu flcelerinden biridir. Nufusunun %25 kadan illJe merkezinde olan Gordes'in, geriye kalan 30 bine yakm nUfusu koy yerlesmelerlnde yasamaktadrr- Manisa iIinin ilc;e merkezlerinden olan Gordes'in ilre merkezi ele alrnrrushr. Ettldtm konusu, heyelan nedeniyle schrin yerinin degi~tirilmesidir. Tiirkiye'de Gerdes denilince; akia ilk gelen, Cordes hahsr ve tutUniidUr. Ancak, Gordes'in.Kurtulus Savasmdan 1960'a kadar gecen 40 ytlhk doneminde: saves yillannm, 1929 Dtmya Ekonomik krizinin ve dog'll afetlerin olumsuz etkileri hissedilmektedir. Son 30 yrlda ise, gecmis 40 yilda yesenan olaylarm etkileri devam ederek, ·Yeni Oordesi ortayu \l.karml§tlr, Yeni bir yerlesme, yeni i~ kollan ve yeni . duzenlemelerle..Eski Gordes'i harabe olmeya terkeden, Yeni Gerdes gelismeye baslarrushr. Boylece bilinen Cordes'In nshnda ikiayn Gordes oldugu anlesrlmaktadtr. Cordes adr, gunumnzde Yeni COrdes icin kullaruhrken, sehrin eski yerine EskiGordes denilmektedir. Konum Ozellikleri: Ege Bolgesi'nin Icbatr Anadolu b6lUmiinde yeralan G6rdes ilcesinin alaru, 1052lgn2 'dir.Hce merkezi,650-700 m. yuksekhgtndekl bir plato uzerlnde kurulmustur. Bu yUkseltisiyle Manisa iIi srrurlan icinde yuksekte kurulnms yerlesmelerden biridir. Ilce topraklanrun kuzeyinde Smdrrgr, dogusunda Demirci, bahsmda Akhisar, guneyinde Salihli ve Kopriiba~l il~eleri yerahr. Bunlardan Go~des'een.yakIn olam Demirci 54 kill.,Akhisar 60 km. uz'lkhktadlr: Konum ozellikIeri, Eskive YeniGordesit;in, ayn ayn ele ahnmasl gereken bir sorundur. c;UnkU,Eski Gonies 470 m.'de Ktl1fl rayt vadisiymna9larmda kurulmu;.; bir yerle;.;medir. Yeni ""GOrdesi~650 m.'de bir plaro yilzeyi«d<kuruhn.,.tur.Gerek yiiksekHk,gerekse yerle~inetiJ'i ve ID.i.E, 1990, Genel Niifus Saylml, idari ~liin~. 2D.tE., 1991, 1990 Genel Nofus SaS'lmi Sonuc;lan. Ankara. 158 Yrd.DocDr. Mustafa GIRGIN SEKIL: 2_ESKI .'Ie YEN I GORDES' iN . " .-..... ... ' lOPOGMFYA HARiTASI . • • • N t ."• 0. m.. 500. ~utIe Hareketleri Nedenlyle Yeci Degi~tirilen Ycrlcsmclere Bir Ornek: GORDES (Mnnlsa} 159 kurulus yeri bakrmrndan karsrlasnnlabllir iki yerlesmeden Yeni Gerdes, planh gelisen yerlesmelerdlr. Ancak, bu konumunun sorunlan da yak degildir. Yeni Gerdes'in gelisme yrllermde, Eski Gordes'te planh bir yer degi§tirme siireei uygulanmaktaydi. Heyelan nedeniyle 1932'den 1956'ya kadar, Eski Gerdes yikrlma durumuna gelmis konutlanyla, riskli yerlesme olmustur. Bunun uzerine Devlet, 1950 yilmda, bir kanunla, Kocamurtluk mevkinde Yeni Cordes'in kurulmasma karar vermlstirl, Gordes'Inyeni yerlesim yeri, Eski Gbrdes'ten 2.5km. kadar daha kuzeyde, votkanik-eedimenter fonnasgonlar iizerinde secilmistir. Yerlesmenin yerini belirlemek iein yapilangorusmeler sonunda, simdiki kurulusyeri uygun bulunmustur. Konumdan kaynaklanan sorunlar nedeniyle, yer sedminde, her tiirlu edut yapilrrns;ailelerin sosyo-ekonomik ozellikleri de dikkate ahrums: onerllen yerler arasmdan bu gtinku konum, isabetli bir yer secimi olmustur. Dogal <;:evre OzelIikleri: Eski Cordes ve Yenf-Gordes gibi iki yerlesmenin farkh konumlan, dogal cevrenin de degi§mesine nedenolmustur. Cevresel faktorlerin krsa mesafedeki degi§meleri de, bir kac km-Iik dar alanlarda, 6lc;ti, kabul edilebllecek cesltlilik saglamaktadrr.-Topograffk profil, tabakalarm egimi, formasyonlarm ge\irimliligi ve fay hatlan gibl. Eski Cordes ve Yeni Gerdes bu sartlan bakrmmden karsrlastmhrsa, yerdegistirmenin zamarunda gerceklestirildigi sonueuna vanhr. Eski Gerdes; Gerdes cayi (Kul11 Cayr) kenanndaki, Neojen kilta§l formasyonlan Uzerinde, 40° yi bulan egimli yamnclarda kurulmustur. Buradaki kiltasi tabakalanrun dogrultusu K20"D seklindedir. Yer yerO,s-1.0 cm'ile-5-10 em kahnhkta killi tabakalara rastlarur. Bunlann egim degerleri ile yonleri 100-15°GB'ya dogrudur. Eski Gordes'in