PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz CIEPIELÓW (745)

Warszawa 2010 r.

Autorzy: Bogusław B ąk*, Paweł Kwecko*, Adam Szel ąg*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne Polgeol SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2010

Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg...... 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk, A. Szel ąg...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg...... 13 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg, B. B ąk...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby – P. Kwecko ...... 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 22 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 24 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg...... 32 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg...... 37 XIII. Podsumowanie – A. Szel ąg, B. B ąk, K. Wojciechowska ...... 38 XIV. Literatura ...... 40

I. Wst ęp

Arkusz Ciepielów Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo śro- dowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Ciepielów Mapy geologiczno- gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Oddziale Karpackim Pa ń- stwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie 2004 r. (Bąk, Szel ąg, 2004). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin, gospodarki zło Ŝami, górnictwa i przetwórstwa kopalin, stanu geochemicznego ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów na tle wybranych elementów hydrogeologii, geologii in- Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a plansza B nowe tre ści dotycz ące składo- wania odpadów i geochemii środowiska wchodz ące w skład warstwy informacyjnej „Zagro- Ŝenia powierzchni ziemi”. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokal- nych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administra- cji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przy- rodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Mazowieckiego Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Warszawie i Delegatury w Radomiu, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Klasyfikacj ę sozo- logiczną złó Ŝ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Warszawie.

3 Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla kom- puterowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Ciepielów rozci ąga si ę mi ędzy 21°30' a 21°45' długo ści geograficznej wschodniej i 51 o 10' a 51 o 20' szeroko ści geograficznej północnej. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym prawie cały obszar arkusza le Ŝy na Rów- ninie Radomskiej b ędącej jednym z elementów Nizin Środkowopolskich. Jedynie południo- wo-wschodni skrawek obszaru nale Ŝy do makroregionu Małopolski Przełom Wisły wchodz ą- cego w skład Wy Ŝyny Małopolskiej (Kondracki, 2000) (fig. 1). Wyst ępuj ące na tym obszarze formy terenu powstały głównie w wyniku procesów fluwialnych, denudacyjnych i eolicznych. Równina Radomska jest równin ą denudacyjn ą o zdegradowanej pokrywie czwartorz ę- dowej (głównie gliny zwałowe i piaski lodowcowo-rzeczne), w podło Ŝu której wyst ępuj ą utwory warstw jurajskich i kredowych. Pod wzgl ędem hipsometrycznym jest ona regionem przej ściowym od Nizin Środkowopolskich do Wy Ŝyny Małopolskiej. W granicach arkusza wysoko ści te kształtuj ą si ę na poziomie 160–190 m n.p.m. Przecinaj ą je płytkie doliny rzek Ił Ŝanki i Zwolenki wcinaj ące si ę w podło Ŝe na gł ęboko ść około 30 m. Małopolski Przełom Wisły jest szerok ą dolin ą rozci ągaj ącą si ę od Annopola a Ŝ po Pu- ławy, której o ś stanowi rzeka Wisła (poza arkuszem). Szeroko ść doliny dochodzi miejscami do 10 km, a wysoko ść zboczy osi ąga 60–80 m. Jego granica przebiega w południowo- wschodniej cz ęś ci obszaru w rejonie Białobrzegi-Baranów. Obszar arkusza Ciepielów znajduje si ę w obszarze klimatu przej ściowego pomi ędzy morskim a kontynentalnym w tzw. strefie klimatycznej wielkich dolin (Kaczorowska, 1977). Pogod ę i klimat kształtuj ą tu masy powietrza napływaj ące z zachodu. Charakteryzuje si ę on stosunkowo łagodnymi zimami, mało zró Ŝnicowanym pod wzgl ędem termicznym latem oraz przewag ą opadów wiosennych nad jesiennymi. Jest to klimat umiarkowanie ciepły. Średnia roczna temperatura powietrza kształtuje si ę na poziomie 7,5–8oC, przy czym najzimniejszym miesi ącem jest stycze ń ( śr. -4oC), a najcieplejszym lipiec (+18 oC). Opady atmosferyczne osi ą- gaj ą 550–600 mm/rok, a pokrywa śnie Ŝna zalega średnio 70–80 dni w roku. Pod wzgl ędem administracyjnym arkusz Ciepielów le Ŝy w południowej cz ęś ci woje- wództwa mazowieckiego, na styku powiatów zwole ńskiego i lipskiego. Do powiatu zwole ń- skiego nale Ŝą gminy Tczów, Kazanów, Zwole ń i Przył ęk, a do powiatu lipskiego Ciepielów, Chotcza, Sienno, Lipsko (miasto i gmina) oraz Solec nad Wisł ą. Jest to obszar słabo zalud- niony – średnie zagęszczenie ludno ści wynosi około 46 osób/km 2. Najwi ększ ą miejscowo ści ą

4 na tym terenie jest Ciepielów licz ący około 800 mieszka ńców oraz Przył ęk. Pełni ą one na tym terenie funkcje o środków administracyjnych (siedziby gmin), a tak Ŝe usługowo-produk- cyjnych i handlowych zwi ązanych głównie z obsług ą rolnictwa.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Ciepielów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000). 1 – granica prowincji, 2 – granica podprowincji, 3 – granica makroregionu, 4 – granica mezoregionu Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.75 – Dolina Środkowej Wisły, 318.77 – Równina Kozienicka, Mezoregiony Wzniesienia Południowomazowieckiego: 318.86 – Równina Radomska. Mezoregiony Wy Ŝyny Kieleckiej: 342.33 – Przedgórze Ił Ŝeckie. Mezoregiony Wy Ŝyny Lubelskiej: 343.11 – Małopolski Przełom Wisły, 343.12 – Płaskowy Ŝ Nał ęczowski, 343.13 – Równina Beł Ŝycka, 343.14 – Kotlina Chodelska, 343.15 – Wzniesienia Urz ędowskie.

Obszar arkusza Ciepielów jest słabo zalesiony. Wi ększo ść terenu jest wykorzystywana rolniczo z dominuj ącą rol ą indywidualnych gospodarstw, które s ą głównym źródłem utrzy- mania tutejszych mieszka ńców. Przewa Ŝaj ą tu gleby kompleksu Ŝytniego, a w strukturze za- siewów zbo Ŝa – Ŝyto, owies i pszenica. Coraz wi ększe znaczenie zyskuje uprawa ro ślin prze- mysłowych, głównie tytoniu, a tak Ŝe warzyw i owoców (pomidory, ogórki, truskawki, po- rzeczki, aronia). W produkcji zwierz ęcej najlepiej rozwini ęty jest tradycyjny chów trzody chlewnej i bydła mlecznego. Wi ększo ść istniej ących niegdy ś na tym terenie kółek rolniczych i o środków maszynowych nie prowadzi ju Ŝ Ŝadnej działalno ści; ich obiekty s ą zdewastowane

5 lub prowadzona jest w nich inna, pozarolnicza działalno ść . Podmioty gospodarcze zwi ązane są głównie z budownictwem i transportem, a w dalszej kolejno ści z drobn ą produkcj ą i han- dlem. Najwi ększymi firmami niezwi ązanymi z rolnictwem s ą: Przedsi ębiorstwo Produkcyjno- Handlowe ROL-MOT (produkcja regałów przesuwowych), ALUMEX (stolarka aluminiowa) oraz Zakład Wodno-Kanalizacyjny. Istotnym elementem z punktu widzenia mo Ŝliwo ści rozwoju tego regionu jest dost ęp- no ść komunikacyjna. Obszar arkusza pokrywa sie ć dróg publicznych obejmuj ących drogi krajowe, powiatowe i gminne. Sprawia to, Ŝe posiada on dogodne poł ączenie drogowe z resz- tą kraju. Najwi ększe znaczenie ma droga krajowa nr 79 Warszawa-Sandomierz-Tarnobrzeg.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Ciepielów została omówiona na podstawie Szcze- gółowej Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Ciepielów z obja śnieniami (Złon- kiewicz, 2001 a, b). Rozwa Ŝany teren obejmuje fragment północnej, mezozoicznej osłony Gór Świ ętokrzy- skich i nale Ŝy do synklinorium środkowopolskiego. Na powierzchni obszaru arkusza skały przedczwartorz ędowe reprezentowane s ą przez utwory najwy Ŝszej kredy (mastrychtu górne- go). Starsze utwory poznano wył ącznie w profilach gł ębokich otworów wiertniczych. Repre- zentowane s ą one przez utwory syluru górnego, dewonu i jury. Najstarszymi skałami mezozoicznymi na omawianym obszarze s ą wapienie i opoki margliste mastrychtu górnego powstałe w wyniku transgresji morskiej na pograniczu kredy i trzeciorz ędu (fig. 2). W tym okresie fazy laramijskiej orogenezy alpejskiej utwory mezozo- iczne i starsze zostały lekko sfałdowane. W wyniku tego, na terenie arkusza, górna granica mastrychtu ma charakter erozyjny i ku południowemu zachodowi, na wychodni podczwarto- rz ędowej, obserwuje si ę coraz starsze partie profilu. Mi ąŜ szo ść skał tego pi ętra w B ąkowej (na terenie s ąsiedniego arkusza) wynosi zaledwie 13 m, za ś w centralnej cz ęś ci terenu w Cie- pielowie 91 m. Skały mastrychtu górnego wyst ępuj ą na powierzchni w licznych odsłoni ę- ciach. W wi ększo ści zlokalizowane s ą one na zboczach doliny Ił Ŝanki i jej dopływów. Ponad- to nawiercone zostały w wielu otworach na całym omawianym obszarze. Osady trzeciorz ędowe reprezentowane s ą przez utwory paleogenu (oligocen) i neogenu. Utwory oligocenu stwierdzono jedynie w północno-wschodniej cz ęś ci rozpatrywanego terenu, w Przył ęku, pod glinami zwałowymi zlodowaceń południowopolskich oraz piaskami pregla- cjalnymi. S ą to piaski glaukonitowe, które nawiercono na gł ęboko ści około 1,5 m, nie osi ągając ich sp ągu. W licznych otworach wiertniczych na całym obszarze arkusza stwierdzono gliny, iły

6 i mułki zwietrzelinowe naleŜą ce do neogenu. Wyst ępuj ą one w formie płatów w zagł ębieniach oraz na rozległych spłaszczeniach podło Ŝa kredowego, a ich mi ąŜ szo ść rzadko przekracza 3 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Ciepielów na tle Mapy geologicznej Polski 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 6 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych, 8 – lessy, plejstocen: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, 36 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, oligocen: 41 – piaski, lokalnie z bursztynem, mułki, iły, paleocen: 43 – gezy, wapienie, opoki, piaski i piaskowce glaukonitowe, margle, mułki i iły, Mezozoik; kreda górna: 44 – wapienie, kreda pisz ą- ca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy, 46 – wapienie, opoki, margle, fosforyty, czerty, 48 – opoki, margle, mułowce, iłowce i piaskowce, jura górna: 59 – wapienie, margle, dolomity, wapienie z krze- mieniami, mułowce i piaskowce glaukonitowe ci ągi drobnych form rze źby: a – kemy, b – sie ć rzeczna

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Na terenie arkusza Ciepielów zarysowuj ą si ę dwie strefy o odmiennym wykształceniu osadów czwartorz ędowych. Zwi ązane s ą one ze stopniem urze źbienia podło Ŝa, którego po- wierzchnia została uformowana w trzeciorz ędzie. Północno-wschodnia cz ęść obszaru charak-

7 teryzuje si ę g ęst ą sieci ą dolin kopalnych i obni Ŝeniem powierzchni zrówna ń trzeciorz ędo- wych, co przyczyniło si ę do wzrostu mi ąŜ szo ści przykrywaj ących je osadów plejstoce ńskich (zwykle ponad 20 m) i pojawienia si ę osadów starszego plejstocenu. W cz ęś ci południowo- zachodniej osady trzeciorz ędowe s ą wyniesione tworz ąc liczne wychodnie, za ś mi ąŜ szo ść osadów plejstoce ńskich ogranicza si ę do kilku metrów. Utwory plejstoce ńskie na rozwa Ŝanym obszarze zwi ązane s ą z kolejnymi zlodowace- niami. Osady zlodowace ń południowopolskich znane s ą jedynie z wierce ń. Reprezentuj ą je piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski i mułki rzeczne oraz jeziorne. Podobnie tylko z wierce ń znane s ą osady interglacjału mazowieckiego i stanowią je piaski jeziorne, piaski i mułki rzeczne oraz gleby kopalne i torfy. Na powierzchni obszaru arkusza Ciepielów rozprzestrzenione s ą głównie utwory zlodo- wacenia odry i zlodowace ń północnopolskich. Stadiał dolny zlodowacenia odry reprezentowany jest przez piaski i Ŝwiry rzeczne i wodnolodowcowe oraz mułki i piaski zastoiskowe (na zbo- czach doliny Ił Ŝanki, Stru Ŝki i Zwole ńki). Osady górnego stadiału wyst ępuj ą powszechnie na powierzchni arkusza. Nale Ŝą do nich gliny zwałowe, które dominuj ą w obr ębie całego obszaru arkusza Ciepielów. Poza dolinami rzecznymi i wychodniami skał kredowych oraz starszego plejstocenu, gliny zwałowe zwi ązane z tym okresem stanowi ą niemal jednolit ą pokryw ę. Mi ąŜ szo ść ich jest zró Ŝnicowana, przewa Ŝnie wynosi 3–7 m. Poza glinami zwałowymi dosy ć powszechnie wyst ępuj ą (zwłaszcza w południowej i centralnej cz ęś ci arkusza) piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, których mi ąŜ szo ść rzadko przekracza 3 m. W mniejszym stopniu odsłaniaj ą si ę na powierzchni piaski, Ŝwiry i głazy lodowcowe oraz mułki zastoiskowe naleŜą ce do stadiału maksymalnego zlodowacenia Odry. Te pierwsze wyodr ębnione zostały jedynie przy wschodniej granicy arkusza, za ś utwory zastoiskowe na północny wschód od Łazisk, na północ od Wielkiego, na północ od Zaj ączkowa i mi ędzy Tymienic ą Star ą a Jasie ńcem Koloni ą. Z okresem interglacjału eemskiego zwi ązane s ą mułki i piaski torfiaste rzeczne i jezior- ne oraz torfy wyst ępuj ące w dolinach rzek i na obszarze wysoczyzny w Babinie. Osady zlodowace ń północnopolskich reprezentowane s ą przez piaski i Ŝwiry rzeczne ta- rasów nadzalewowych, a tak Ŝe mułki, piaski i Ŝwiry rzeczne oraz peryglacjalne. Wyst ępuj ą lokalnie w dolinach rzek. Czwartorz ęd nierozdzielony reprezentowany jest przez piaski eoliczne w formie izolo- wanych płatów (do 2–4 m mi ąŜ szo ści), b ądź w wydmach (5–8 m mi ąŜ szo ści) na niemal ca- łym obszarze arkusza Ciepielów. Wi ększe ich skupiska spotka ć mo Ŝna w rejonie Baryczy, Karolina, Kroczowa i Jasie ńca (w północnej cz ęś ci terenu) oraz mi ędzy dolinami Ił Ŝanki i Stró Ŝki (w południowej cz ęś ci), jak równie Ŝ w rejonie Szymanowa, Łazisk i Borowa

8 (w południowo-zachodniej cz ęś ci). Na całej powierzchni arkusza w dolinach i wci ęciach ero- zyjnych wyst ępuj ą piaski, mułki i gliny deluwialne osi ągaj ące 3–5 m mi ąŜ szości oraz piaski i mułki sto Ŝków napływowych o mi ąŜ szo ści 2–4 m. Bezpo średnio na glinach zwałowych w obni Ŝeniach na powierzchni wysoczyzny oraz zagł ębieniach deflacyjnych le Ŝą namuły za- gł ębie ń bezodpływowych, których mi ąŜ szo ść zazwyczaj nie przekracza 1,5 m. Z czwartorz ę- dem nierozdzielonym zwi ązane są równie Ŝ piaski ze Ŝwirami i głazami rezydualnymi wyst ę- puj ące w rejonie Kijanki oraz piaski i mułki zwietrzelinowe (do 2 m mi ąŜ szo ści) wydzielone przy wschodniej granicy arkusza. Do najmłodszych osadów (holoce ńskich) arkusza Ciepielów, nale Ŝą : piaski rzeczne ta- rasów zalewowych, mady, namuły torfiaste i torfy. Utwory te wypełniaj ą doliny rzeczne Stru Ŝki, Ił Ŝanki, Zwolenki i Plewki oraz ich dopływów. Torfy wyst ępuj ą ponadto w niewielkich jeziorzyskach i bagnach na terenie całego arkusza. Koło Wincentowa na obsza- rze wyschni ętego jeziora wyst ępuje kreda jeziorna o mi ąŜ szo ści 0,8 m. Osady zbli Ŝone do kredy jeziornej stwierdzono równie Ŝ na tarasie zalewowym Stru Ŝki w Zafolwarczu. Jest to warstwa czarnej kredy, o mi ąŜ szo ści 1,4 m, le Ŝą cej w stropie utworów pyłowato-torfowych.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Ciepielów znajduje si ę obecnie 9 udokumentowanych złó Ŝ piasku (tab. 1) (Wołkowicz, Malon, Tymi ński [red], 2009). S ą to: „Zaj ączków” (Chomicka,1981), „Ciepielów” (Chomicka, 1986), „Świesielice” (Radomska, 1999), „Ranachów” (Wieczorek, 2001), „Zaj ączków I” (Wieczorek, 2006), „Niwki” (Wieczorek, 2007), „Jasieniec” (Wieczo- rek, 2008a), „Zaj ączków II” (Wieczorek, 2008b) i „Ranachów I” (Wieczorek, 2009). Zlokalizowane s ą one w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza wzdłu Ŝ doliny Ił Ŝanki. Wyst ę- puj ące w nich piaski s ą pochodzenia rzeczno-wodnolodowcowego. Tylko zło Ŝe „Jasieniec” buduj ą piaski eoliczne le Ŝą ce płatem (0,5–1,0 m mi ąŜ szo ści) na piaskach rzecznolodowcowych. Są to zło Ŝa niewielkich rozmiarów. Najwi ększe z nich – „Zaj ączków” ma powierzchni ę 7,62 ha, najmniejsze – „Niwki” – 0,39 ha (tabela 2). Zło Ŝe „Zaj ączków I” posiada dwa pola rozdzielone drog ą gminn ą. Średnie mi ąŜ szo ści omawianych złó Ŝ s ą zró Ŝnicowane od 2,26 m („Jasieniec”) do 8,4 m („Ciepielów”). Trzy spo śród nich s ą cz ęś ciowo zawodnione. Piaski s ą generalnie do- brej jako ści o niskim zapyleniu. Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i jako ściowe kopalin ze- stawiono w tabeli 2. Badania jako ściowe piasku w złoŜach dokumentowanych w ostatnich la- tach wykonywano tylko dla pojedynczych próbek przyjmuj ąc, i Ŝ kopalina w całym zło Ŝu jest jednorodna. W wi ększo ści złó Ŝ kopalina mo Ŝe by ć przydatna zarówno w budownictwie jak i drogownictwie, a po odsianiu nadziarna, tak Ŝe do produkcji wyrobów betonowych.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geo- Stan zago- Kategoria logiczne spo- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny Wiek komplek- rozpozna- Nr zło Ŝa Rodzaj bilansowe darowania [tys. t] kopaliny złó Ŝ konflikto- Nazwa złoŜa su litologiczno- nia na mapie kopaliny [tys. t] złoŜa wo ści surowcowego Klasy Klasy złoŜa wg stanu na rok 2008 (Wołkowicz, Malon, Tymi ński [red.], 2009) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Ranachów p Q 28 C1 G 2 Sd, Sb 4 A – 2 Ciepielów p Q 320 C1* Z – Sd 4 A – 3 Świesielice p Q 265 C1 G 17 Sd, Sb 4 A – 1) 4 Zajączków p Q 632 C1* N – Sd, Sb 4 A – 5 Jasieniec p Q 27 C1 G bd Sd, Sb 4 A – 6 Ranachów I* p Q 109 C1 G bd Sb 4 A – 7 Niwki* p Q 27 C1 G bd Sd, Sb 4 A – 8 Zajączków II* p Q 84 C1 G bd Sd, Sb 4 A – 10 10 9 Zajączków I p Q 154 C1 G bd Sd, Sb 4 A –

Obja śnienia: Rubryka 2: * – zło Ŝe nieuj ęte w „Bilansie zasobów…” (zasoby wg dokumentacji) Rubryka 3: p – piaski; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: C 1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie); Rubryka 7: zło Ŝe: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane; 1) faktycznie zło Ŝe zaniechane, intensywnie eksploatowane w latach 80. XX w Rubryka 8: bd – brak danych Rubryka 9: Sd – kopaliny drogowe, Sb – kopaliny budowlane, Rubryka 10: 4 – powszechnie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: A – małokonfliktowe; .

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ piasku na arkuszu Ciepielów Parametry Ranachów Ciepielów Świesielice Zaj ączków Jasieniec Ranachów I Niwki Zaj ączków I Zaj ączków II Powierzchnia zło Ŝa [ha] 0,79 2,40 3,33 7,62 0,84 0,88 0,39 1,01 1,86 2,7–5,7 2,5–16,4 3,7–6,8 2,0–8,4 1,7–3,1 4,6–10,9 2,1–4,8 1,0–12,5 1,0–11,2 Mi ąŜszo ść zło Ŝa [m] 4,5 8,4 5,4 4,97 2,26 8,2 3,29 4,58 4,62 _ 0,1–1,9 0,4–1,0 _ 0,2–0,6 0,2–0,3 0,3–0,5 0,2–0,7 0,3–0,4 Grubo ść nadkładu [m] 0,3 0,7 0,6 0,66 0,34 0,25 0,33 0,35 0,31 _ _ _ _ 0,09–0,28 0,02–0,04 _ _ _ N/Z 0,07 0,08 0,11 0,12 0,15 0,03 0,06–0,17 0,04–0,82 0,12–0,66 cz ęś ciowo cz ęś ciowo cz ęś ciowo Warunki wodne suche suche suche suche suche suche zawodnione zawodnione zawodnione _ 81,8–99,9 97,9–99,9 47,8–100 _ Zawarto ść ziaren do 2 mm [%] _ _ _ _ 99,0 96,1 99,4 91,2 _ 70,2–97,4 _ 35,5–97,9 99,7–99,8 _ Wska źnik piaskowy [%] 100 100 100 96,9 89,3 78,7 75,8 96,0 _ 0,6–3,0 1,0–2,2 0,2–9,6 _ 0,8–4,2 _ _ _ Zawarto ść pyłów mineralnych [%] 11 11 0,4 1,4 1,5 2,1 1,4 -- 0,6 0,7 2,9 _ _ _ Zawarto ść frakcji 0,125-0,5 mm [%] ______49,4 79,6 _ _ 1,9–24,3 _ Wska źnik ziarnisto ści _ _ _ _ _ 3,3 2,8 3,6 Ci ęŜ ar nasypowy _ 1,72–1,83 ______w stanie utrz ęsionym [Mg/m 3] 1,70 1,77 1,73 1,77 1,77 1,70 1,81 1,737 1,79

Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano zgodnie z obowi ązuj ącymi wytycznymi do- kumentowania złó Ŝ kopalin (Zasady..., 1999). Z punktu widzenia ochrony kopalin zło Ŝa pia- sku zaliczono do kategorii 4, tj. złó Ŝ kopalin pospolitych. Z punktu widzenia konfliktowości eksploatacji wszystkie zło Ŝa zaliczono do kategorii A – mało konfliktowych, moŜliwych do eksploatacji bez specjalnych ogranicze ń.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Ciepielów czynnych jest siedem małych kopal ń odkryw- kowych piasku, udost ępniaj ących zło Ŝa „Jasieniec”, „Ranachów” „Ranachów I”, „ Świesieli- ce”, „Niwki”, „Zaj ączków I” i „Zaj ączków II”. Dla złó Ŝ tych wyznaczono obszary i tereny górnicze (zwykle wi ększe od obszarów górniczych to Ŝsamych z granicami złó Ŝ), a prywatni uŜytkownicy posiadaj ą wa Ŝne koncesje na prowadzenie wydobycia, wydane w starostwach powiatowych (tabela 3). ZłoŜe „ Świesielice” podlega urz ędowi marszałkowskiemu. Tabela 3 Dane koncesyjne złó Ŝ Powierzchnia Numer i nazwa OG TG Wa Ŝno ść zło Ŝa Rodzaj wyrobiska zło Ŝa na mapie (m2) (m 2) koncesji (m 2) 1 Ranachów 7 900 7 900 13 000 30.09.2011 wgł ębne 3 Świesielice 33 315 33 315 45 656 31.01.2010 wgł ębne 5 Jasieniec 8 410 8 410 32 838 30.06.2011 wgł ębne 6 Ranachów I 8 753 8 753 8 753 30.09.2011 7 Niwki 3 874 3 874 16 698 31.12.2012 stokowe 8 Zaj ączków II 18 592 18 592 26 938 31.07.2011 stokowo-wgł ębne 5 361 11 278 stokowo-gł ębne 9 Zaj ączków I 10 062 30.06.2010 4 631 7 910 wgł ębne

W pi ęciu zło Ŝach („Jasieniec”, „Ranachów I”, „Niwki”, „Zaj ączków I”, „Zaj ączków II”) eksploatacja rozpocz ęła si ę w ci ągu ostatnich trzech lat i nie s ą one jeszcze całkowicie udost ępnione. Zdejmowany jest nadkład a wyrobiska s ą małe i płytkie. Najmniej zaawanso- wane roboty górnicze s ą w zło Ŝu „Zaj ączków II”. Eksploatacja zło Ŝa „Ranachów” jest ju Ŝ praktycznie na uko ńczeniu. Wyrobiska wgł ębne znajduj ą si ę w zło Ŝach „Jasieniec”, Rana- chów”, „Ranachów I” i „Świesielice”. W pozostałych stokowe. Wszystkie s ą suche, za wyj ąt- kiem zło Ŝa „Ranachów”. Piasek jest urabiany przy pomocy ładowarek i koparek. Piasek po wst ępnym uszlachetnianiu polegaj ącym na odsianiu niewielkiej (maksymalnie 2–3%) ilo ści nadziarna nadaje si ę do betonów i zapraw budowlanych oraz nawierzchni drogowych. Prze- siewacz zainstalowany jest tylko przy zło Ŝu „Zaj ączków I”. Dwa zło Ŝa – „Ciepielów” i „Zaj ączków” s ą zaniechane i niezrekultywowane. W zło Ŝu „Ciepielów” wyrobisko wgł ębne po eksploatacji piasków jest zawodnione i zarasta ro ślinno-

12

ści ą, natomiast stokowe zasypywane jest gruzem. Sądz ąc po gł ęboko ści wyrobiska stokowego nie zostało ono do ko ńca wyeksploatowane. Po eksploatacji zło Ŝa „Zaj ączków” pozostało du Ŝe wyrobisko stokowo (200x80x8 m). Równie Ŝ tutaj pozostały niewybrane znaczne zasoby kopaliny. Jest ono aktualnie wykorzy- stywane przy eksploatacji złó Ŝ „Zaj ączków I” i „Zaj ączków II”. Okresowo lub sezonowo, na niewielk ą skal ę, pozyskuje si ę piasek i pospółk ę z licznych punktów niekoncesjonowanej eksploatacji zlokalizowanych zazwyczaj na obrze Ŝach wsi. Znajdują si ę one w okolicach Aleksandrowa (punkt 1/p), Ciepielowa, Ranachowa, Baranowa, Goł ębiowa i Babina Niekiedy pozyskuje si ę piasek i torf przy okazji (lub pod pretekstem) budowy stawów rybnych. W Jakubówce koło Jelonka znajduje si ę niewielki łomik z marglami kredowymi. Ściana o długo ści około 25 m i wysoko ści 3,5 m nosi świe Ŝe ślady eksploatacji.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy surowcowe na obszarze obj ętym arkuszem Ciepielów dotycz ą głównie mo Ŝliwo ści wykorzystywania opok, gez, margli, kredy pisz ącej oraz piasków i torfów (Mróz, 1985 a,b, 1986, 1998). W środkowej cz ęś ci obszaru arkusza (od wschodu ku zachodowi) na terenach gmin Ka- zanów, Ciepielów i Chotcza stwierdzono płytkie występowanie opok i gez z wkładkami wa- pieni i margli oraz kredy pisz ącej przewarstwionej marglami. Zaznaczono je jako obszary perspektywiczne. Kopaliny te zostały uznane za przydatne w procesie produkcji klinkieru cementowego i pod tym k ątem były prowadzone badania jako ściowe oraz szacowane ich za- soby w kat. D 2 (Musiał, Wyrwicka, 1982). Opoki te zawieraj ą: 12,19–56,34% SiO 2, 0,52–

2,03% Fe 2O3, 1,29–3,86% Al 2O3, 21,14–49,38% CaO i 0,22–1,28% MgO. Zasoby liczono dla serii zło Ŝowej o mi ąŜ szo ści 60–90 m. Grubo ść nadkładu wynosi od kilku do 30 m. Wykazano te Ŝ ograniczon ą przydatno ść opok w budownictwie (kształtki budowlane V klasy). Wytrzymało ść na ściskanie w stanie powietrzno suchym waha si ę w granicach 9,5– 40 Mpa. Surowiec nie jest mrozoodporny. Na uwag ę zasługuje fakt, i Ŝ opoki charakteryzuj ą si ę niskim współczynnikiem przewodno ści cieplnej. W przeszło ści był to popularny materiał budowlany w tych okolicach. Pod koniec lat 60. ubiegłego wieku prowadzono prace zwiadowcze za kruszywem natu- ralnym, zwłaszcza pospółk ą (Kozłowski, 1967; Kwapisz, 1971). Prace te na obszarze oma- wianego arkusza ko ńczyły si ę wynikami negatywnymi. Nawiercane niekiedy w pojedynczych i oddalonych od siebie otworach lub sondach utwory piaszczysto-Ŝwirowe, miały niewielk ą

13

mi ąŜ szo ść i nie tworzyły ci ągłej serii. Nie dawały wi ęc podstaw do udokumentowania nawet małych złó Ŝ. Na podstawie mapy geologicznej (Złonkiewicz, 2001a) i obserwacji terenowych auto- rów wyznaczono kilka obszarów perspektywicznych dla piasków obejmuj ących osady wod- nolodowcowe, rzeczne i wydmowe. Mo Ŝna na nich udokumentowa ć niewielkie zło Ŝa piasków nadaj ące si ę do celów budowlanych i drogowych. Piaski te s ą najcz ęś ciej ró Ŝnoziarniste, z przewag ą średnio- i drobnoziarnistych, o małym stopniu zapylenia. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝo- wej waha si ę w obserwowanych punktach od 1,5 do 6 m (pkt. 1). W okolicach Ranachowa, Zajączkowa, Gustawowa i Kresów przez analogie do udokumentowanych tam złó Ŝ mo Ŝna si ę spodziewa ć od 6 do 12 m mi ąŜ szo ści. Perspektywa dla piasków w rejonie Baranowa i Biało- brzegów kontynuuj ąca si ę na s ąsiedni arkusz, została wyznaczona przy wykorzystaniu kilku dawno zaniechanych punktów eksploatacyjnych o gł ęboko ści wyrobisk dochodz ących do 4 m. Wyznaczono tu jeden obszar prognostyczny piasków pochodzenia wodnolodowcowego (Chomicka, 1981), w pobli Ŝu zło Ŝa „Zaj ączków” (tabela 4). Ich parametry geologiczno górni- cze i jako ściowe s ą podobne (tabela 2). Na omawianym terenie znajduj ą si ę liczne torfowiska, generalnie niskiego typu, rozwi- ni ęte w dolinach rzek i strumieni (Kozłowski, 1967). W latach 50–70. ubiegłego wieku prze- badano torfy w dolinach Ił Ŝanki, Zwole ńki i ich dopływów, a tak Ŝe opracowano dla nich sze- reg dokumentacji geologicznych, w których oszacowano zasoby torfu. Nie były one zatwier- dzane. Torfowiska na omawianym obszarze maj ą generalnie mał ą mi ąŜ szo ść ( średnio rzadko przekraczaj ą 2 m), stopie ń rozkładu na poziomie 25–40%, popielno ść średnio rz ędu 13–30% (Mróz 1985 a,b, 1986, 1998). Były one w przeszło ści z ró Ŝnym nat ęŜ eniem eksploatowane, poddawane melioracji i przekształcane w u Ŝytki zielone. Zgodnie z kompleksow ą weryfikacj ą bazy zasobowej torfów przeprowadzon ą w połowie lat 90. ubiegłego wieku, wyznaczono tu dwa obszary prognostyczne dla torfów (OstrzyŜek, Dembek, 1997) (tabela 4). Obszar I koło Sycyny zawiera torf olesowy z gyti ą w ęglanow ą i w przeszło ści był ju Ŝ eksploatowany. Ob- szar II koło Woli Soleckiej zawiera torf szuwarowy i tak Ŝe był w przeszło ści eksploatowany. Pozostałe torfowiska, z uwagi na wymogi ochrony środowiska (kryterium hydrologicz- ne, przyrodnicze, rolnicze), wykluczono z rozwa Ŝań surowcowych lub wyznaczono perspek- tywy na ich wybranych fragmentach w dolinie Ił Ŝanki, Zwole ńki, Stru Ŝki i koło Przył ęku. Maj ą one jedynie lokalne znaczenie. Cechy jako ściowe omawianych torfów ograniczaj ą ich wykorzystanie do celów opało- wych, mo Ŝna je natomiast wykorzysta ć jako nawóz rolniczy. Opisywany obszar jest typowo rolniczy, istniej ą wi ęc naturalne i dogodne mo Ŝliwo ści polepszenia struktury gleb, zarówno piaszczystych jak i gliniastych.

14

Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia Grubo ść Zasoby w Numer Wiek kom- grubo ść kompleksu kategorii D obszaru Powierzchnia Rodzaj pleksu litolo- 1 Zastosowanie Parametry jako ściowe nadkładu litologiczno- na ma- [ha] kopaliny giczno- kopaliny surowcowego [tys. m 3, pie surowcowego [m] [m] tys. t*] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 P – 18,80 max. 3,60 I 40,0 t Q bd 775 Sr R – 44% śr. 2,03 ci ęŜ ar nasypowy w stanie zag ęsz- II 7,2 p Q śr. 0,6 śr. 5,51 702* Sb, Sd czonym – śr. 1,77 Mg/m 3 P – 9,10% max. 2,70 III 72,0 t Q bd 814 Sr R – 31% śr. 1,63 Rubryka 3: t – torfy, p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: P – popielno ść ; R – rozkład, Rubryka 6: bd – brak danych 15 15 Rubryka 9: Sr – rolnicze, Sb – budowlane, Sd – drogowe.

Wyst ępuj ące na omawianym terenie gliny zwałowe i inne osady ilaste ju Ŝ w latach 80. XX w. (Doma ńska, 1981) z uwagi na szkodliwe domieszki i zawartość frakcji Ŝwirowych i głazów, oceniono jako nieprzydatne dla ceramiki budowlanej.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe.

Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza Ciepielów le Ŝy w obr ębie zlewni Mo- rza Bałtyckiego, w zachodniej cz ęści dorzecza Wisły. Obszar obejmuj ą zlewnie II rz ędu rzek Ił Ŝanki, Zwole ńki, Plewki i Kr ępianki, a tak Ŝe niewielki fragment zlewni cz ąstkowej środko- wej Wisły. Najwi ększym ciekiem powierzchniowym na tym terenie jest Ił Ŝanka, lewobrze Ŝny do- pływ Wisły. Jej źródła znajduj ą si ę w G ąsawach Rz ądowych (poza arkuszem). Rzeka prze- pływa południkowo przez cał ą szeroko ść arkusza i wraz ze swoim prawobrze Ŝnym dopływem – Stru Ŝką, odwadnia środkow ą cz ęść obszaru. Cz ęść północno-wschodnia nale Ŝy do dorzeczy dwóch rzek – Zwole ńki i Plewki, natomiast południowa do Kr ępianki. W dolinach rzecznych wyst ępuj ą torfy i podmokło ści. Liczne oczka wodne s ą pozostało ściami po eksploatacji torfu. Stan czysto ści wód powierzchniowych na tym terenie podlega Wojewódzkiemu Inspekto- ratowi Ochrony Środowiska w Warszawie, który prowadzi systematyczn ą kontrol ę zgodnie z rozporz ądzeniami wykonawczymi do ustawy Prawo Wodne. Ma ona na celu pozyskanie infor- macji o stanie wód powierzchniowych dla potrzeb planowania w gospodarowaniu wodami oraz oceny osiągania celów środowiskowych. W 2008 r. zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Śro- dowiska z dnia 20.08.2008 r. w „Sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych” (DzU nr 162, poz. 1008), wykonano wst ępn ą ocen ą stanu jednolitych cz ę- ści wód powierzchniowych. Wprowadza ono, jako zasad ę generaln ą, ocen ę stanu wód, która jest wypadkow ą stanu ekologicznego i chemicznego, a okre śla go gorszy ze stanów. Na obszarze arkusza Ciepielów ocenie poddano wody Ił Ŝanki i Zwole ńki (Pacholska, 2009). Wody Ił Ŝanki monitorowane w Chotczy (poza arkuszem), obejmuj ą odcinek rzeki od Modrzejowicy do uj ścia Wisły. Stwierdzono tam zły stan wód, głównie ze wzgl ędów biolo- gicznych (klasa III – stan umiarkowany). Wody Zwolenki badane w punkcie monitoringo- wym w Borowcu (poza arkuszem) charakteryzuj ą si ę złym stanem, głównie dzi ęki przekro- czeniom norm fizykochemicznych. Głównymi przyczynami zagro Ŝeń jest niewystarczaj ące skanalizowanie obszarów zur- banizowanych, odprowadzanie ścieków nieoczyszczonych, zanieczyszczenia obszarowe (w tym rolnicze) oraz niewła ściwa gospodarka odpadami. Ogromny wpływ na jako ść wód

16

powierzchniowych ma gospodarka ściekowa, gdy Ŝ nie s ą respektowane przepisy ustalaj ące warto ści jakim powinny odpowiada ć ścieki przed wprowadzeniem do wód. O jako ści wody decyduje w du Ŝym stopniu jej zdolno ść do samooczyszczania.

2. Wody podziemne

Arkusz Ciepielów poło Ŝony jest w lubelsko-podlaskim (IX) regionie hydrogeologicz- nym (Paczy ński, 1995). Obszar arkusza jest słabo rozpoznany hydrogeologicznie. Znajduj ą si ę tutaj zaledwie 24 studnie wiercone o udokumentowanych zasobach. Wi ększe nagroma- dzenie uj ęć wyst ępuje jedynie w rejonie Ciepielowa. Uj ęcie dla wodoci ągu wiejskiego w tej miejscowo ści ma zatwierdzon ą stref ę ochrony pośredniej. W granicach arkusza wyst ępuj ą dwa pi ętra wodono śne o znaczeniu u Ŝytkowym – gór- nokredowe i czwartorz ędowo-górnokredowe (Maszo ńska, Sideł, 2000). Najwi ększe rozprzestrzenienie na tym terenie ma poziom górnokredowy. Tworzy go kompleks skał marglisto-węglanowo-krzemionkowych mastrychtu – margli, margli ilastych, wapieni marglistych, opok, wapieni kredopodobnych. Cała seria liczy kilkaset metrów mi ąŜ- szo ści. Wodono śna jest tylko jej górna cz ęść si ęgaj ąca do gł ęboko ści około 150 m, zwłaszcza w strefach aktywno ści tektonicznej, której towarzyszy g ęsta sie ć sp ęka ń. Wzrastaj ące wraz z gł ęboko ści ą ci śnienie geostatyczne sprawia, Ŝe nast ępuje zaci śni ęcie szczelin, w wyniku czego na gł ęboko ści około 300 m skała przestaje przewodzi ć wod ę. Najkorzystniejsze warun- ki panuj ą na ogół w przedziale 50–120 m. Zwierciadło wody (poza wysoczyznami) jest swo- bodne, wyst ępuje płytko pod powierzchni ą w dolinach rzecznych, a na wysoczyznach do gł ę- boko ści około 21 m. W górnokredowym poziomie wodono śnym wyst ępuj ą wody o charakterze szczelinowo- porowym i porowym. Jego zasilanie odbywa si ę w drodze bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych na wychodniach, jak równie Ŝ przez filtracj ę wód powierzchniowych. Poten- cjalna wydajno ść studni wierconych tego poziomu na przewa Ŝaj ącym obszarze jest wysoka (70–120 m3/h) i nieco mniejsza (50–70 m 3/h) w cz ęś ci północno-zachodniej. Lokalnie w rejo- nie Łaziska wynosi ona poni Ŝej 10 m 3/h. Wydajno ści pojedynczych uj ęć uzyskiwanych z utworów górnej kredy na tym obszarze jest zró Ŝnicowana; mie ści si ę w przedziale od 3,1 m3/h w Tymienicy do72 m3/h w Ciepielowie. Czwartorz ędowo-górnokredowy poziom wodono śny wyst ępuje głównie w obszarach dolin kopalnych Ił Ŝanki, Zwole ńki i Plewki. Warstw ę wodono śną buduj ą piaszczysto- Ŝwirowe utwory plejstocenu pokrywaj ące w ęglanowe osady górnej kredy. Zasilanie wód tego pi ętra nast ępuje w drodze bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych, a tak Ŝe przez

17

dopływ wody z przyległych obszarów i infiltracj ę wód powierzchniowych. Zwierciadło wody w miejscach, gdzie utwory zawodnione zalegaj ą pod nadkładem glin zwałowych i pyłów, jest napi ęte. W dolinach Zwole ńki i Ił Ŝanki potencjalna wydajno ść studni oceniana jest na 70– 120 m3/h. W dolinie Plewki wydajno ści te s ą nieco ni Ŝsze, si ęgaj ą 30–50 m 3/h. Z pojedyn- czych uj ęć z tego poziomu wodono śnego uzyskano bardziej zró Ŝnicowane wydajno ści, mieszcz ące si ę w przedziale od 3,1 m3/h w Tymienicy do 138 m 3/h w Świesielicach. W przewarstwieniach glin zwałowych lub na zwietrzelinie marglistej kredy wyst ępuje zawieszony czwartorz ędowy poziom wodono śny. Gromadzi on niewielkie ilo ści wody, cz ęsto zanika podczas suszy, nie ma wi ęc znaczenia u Ŝytkowego, jest jednak cz ęsto eksploatowany płytkimi studniami gospodarskimi. Pod wzgl ędem hydrochemicznym wody podziemne wyst ępuj ące na arkuszu Ciepielów są wodami słodkimi typu HCO 3-Ca, Ca-HCO 3 lub HCO 3-Ca-Mg (Maszo ńska, Sideł, 2000). Posiadaj ą one wysok ą (Ib) i średni ą (II) klas ę jako ści. Zaliczenie wody do klasy II wynika z podwy Ŝszonej zawarto ści Ŝelaza, manganu, krzemionki lub strontu. Wody klasy Ib wyst ępu- ją w północno-wschodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Wody stropowej cz ęś ci warstwy wodono śnej ujmowane studniami gospodarskimi bywaj ą cz ęsto punktowo zanieczyszczone antropogenicznie, zwykle zwi ązkami azotu. Zaliczane s ą wówczas do niskiej jako ści (klasa III). Z rejonu Ciepielowa znany jest tak Ŝe chemiczny skład wód wgł ębnych z utworów kredy górnej/kredy dolnej z gł ęboko ści 834–824 m (Maszo ńska, Sideł; 2000). Według reguły Sulina przedstawia si ę on nast ępująco: Cl88 SO6 HCO 5 J2 Br 12 M 4700 4 3 T 30 Q 0,4 Na 91Ca 7K 2

(J, Br, M – mg/dm 3, jony – % mval/dm 3, T–0C, Q – m 3/h )

Gł ęboko ść wyst ępowania głównego poziomu wodono śnego, typ naturalnej izolacji, ro- dzaj ognisk zanieczyszcze ń i intensywno ść ich oddziaływania s ą najwa Ŝniejszymi czynnikami wpływaj ącymi na ocen ę zagro Ŝenia wód podziemnych. Bior ąc pod uwag ę powy Ŝsze czynniki, dla przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru okre ślono średni stopie ń zagro Ŝenia, a dla obszarów prawnie chronionych (obszar chronionego krajobrazu, wi ększe obszary lasów) jako niski. Niewielkie obszary o wysokim stopniu zagro Ŝenia wyst ępuj ą w rejonie Ciepielowa oraz miejscowo ści Wielgie i Wólka Szel ęŜ na. Cały obszar arkusza Ciepielów znajduje si ę w granicach głównego (kredowego) zbior- nika wód podziemnych (GZWP) niecka radomska – nr 405 (Kleczkowski, 1990). Nie posiada on udokumentowanych zasobów. Jego granice zostały zamieszczone na szkicu (fig. 3).

18

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Ciepielów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990). 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku porowym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo – porowym, 5 – granica GZWP w o środku szczelinowo – krasowym. Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 222 – Dolina rzeki Środkowa Wisła (Warszawa – Puła- wy), trzeciorz ęd (Tr), 405 – Niecka radomska, kreda górna (K 2), 406 – Niecka lubelska (Lublin), kreda górna (K 2), 420 – Zbiornik Wierzbica – Ostrowiec, jura górna (J 3). VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 745 – Ciepielów,

19

umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna- czenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

20

Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Ciepielów bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu Ciepielów

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 8–26 20 27 Cr Chrom 50 150 500 1–5 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 16–67 20 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–6 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–6 2 3 Pb Ołów 50 100 600 6–12 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Ciepielów w po- 1) grupa A szczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 – – ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 – – wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 – – b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 – – o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 – – poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 – – gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 – – szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 – – 2) Pb Ołów 8 – – grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 – – rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza Ciepielów do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- ny komunikacyjne, – 8 – – 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5).

21

Przeci ętne zawarto ści arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, oło- wiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto- ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i inni, 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promienio- wania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

22

745W PROFIL ZACHODNI 745E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5688613 5688809 5686818 5686628 5680763

m5678183 m5684802

5674328 5682896 5672913

5671473 5680693 0 10 20 30 40 0 10 20 30 40 nGy/h nGy/h 23 23

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5688613 5688809 5686818 5686628 5680763 m5678183 m5684802 5674328 5682896 5672913 5671473 5680693 0 1 2 3 4 5 6 0 2 4 6 8 10 12 14 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Ciepielów (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od 8,1 do 35,1 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi 22,1 Gy/h i jest znacznie ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od 14,6 do 39,5 nGy/h, przy przeci ętnej war- to ści wynosz ącej 28,9 nGy/h. W profilu zachodnim wy Ŝsze dawki promieniowania gamma (około 30–35 nGy/h) s ą zwi ązane z glinami zwałowymi zlodowacenia środkowopolskiego, a ni Ŝsze (około 10–25 nGy/h) – z utworami piaszczysto-Ŝwirowymi: wodnolodowcowymi z tego samego okresu zlodowacenia, z holoce ńskimi osadami rzecznymi i z piaskami eolicz- nymi. W profilu wschodnim gliny zwałowe i utwory wodnolodowcowe cechuj ą się podob- nymi warto ściami promieniowania gamma (ok. 30–40 nGy/h). Wyra źnie ni Ŝszymi warto- ściami promieniowania gamma charakteryzuj ą si ę plejstoce ńskie i holoce ńskie osady rzeczne (mady, mułki, piaski i Ŝwiry). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą gene- ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Waha- ją si ę w przedziale od 2,1 do 6,0 kBq/m 2 wzdłu Ŝ profilu zachodniego, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego od 2,3 do 12,7 kBq/m 2. Lokalnie podwy Ŝszone st ęŜ enia cezu w profilu wschod- nim (około 12,0 kBq/m 2) s ą zwi ązane z niewielką, niezbyt intensywn ą anomali ą rozci ągaj ącą si ę na południe od Puław i nie stwarzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludno ści.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmo- dyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk:

24

N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach po- zbawionych naturalnej izolacji zaznaczono tak Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyróŜnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6).

25

Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podłoŜa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta- wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych otworów wiertniczych. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Ciepielów Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Maszo ńska, Sideł, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wy- znaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlate- go te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Ciepielów bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą:

26

─ zwarta zabudowa Ciepielowa i Przył ęku b ędących siedzibami urz ędów gmin, ─ obszar obj ęty ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 – „Dolina Zwolenki” PLH 140006 (ochrona siedlisk), ─ tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, ─ strefa ochrony po średniej uj ęcia wód podziemnych w Ciepielowie i Siekierce, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Ił Ŝanki, Stru Ŝki, Zwolenki, Plewki i pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół akwenów, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10°.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Jako naturaln ą barier ę izolacyjn ą dla bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych analizowano powierzchniowe wyst ąpienia glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia odry zlodowace ń środkowopolskich. Gliny tego okresu stanowi ą jednolit ą pokryw ę na wi ęk- szości obszarów wysoczyzny. Ich mi ąŜ szo ść jest zró Ŝnicowana, uwarunkowana procesami rozmywania i erozji, przewa Ŝnie wynosi 3–7 m (lokalnie kilkana ście metrów). Na znacznych obszarach wysoczyzny s ą one jedynymi osadami czwartorz ędowymi tworz ącymi warstw ę o mi ąŜ szo ści kilku lub kilkunastu metrów, le Ŝą cą bezpo średnio na pod- ło Ŝu kredowym (Złonkiewicz, 2001 a,b). Są to gliny zwałowe, od piaszczystych po ilaste, br ązowe i szarobr ązowe, zawieraj ące materiał Ŝwirowy i głaziki. W rejonie Łazisk, Leszczyn, Woli Soleckiej i Baranowa stropowe partie, nieprzekraczaj ące na ogół 2 m wykształcone s ą w postaci mułków ilasto- piaszczystych, sporadycznie ze Ŝwirami. Na znacznych obszarach mułki całkowicie pozba- wione s ą głazików i Ŝwirów. Gliny tego okresu rzadko bywaj ą jednorodne, zawieraj ą prze- warstwienia piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe o mi ąŜ szo ściach nieprzekraczaj ących 1 m. W partiach stropowych gliny mog ą by ć zwietrzałe lub silnie zwietrzałe. Cechuje je du Ŝy udział frakcji pyłowo-ilastej i niska w ęglanowo ść (około 8%).

27

W rejonie Kijanki na glinach zalegaj ą piaski i mułki zwietrzelinowe o mi ąŜ szo ściach do 2 m. Własno ści izolacyjne osadów okre ślono tu na zmienne (mniej korzystne). Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w rejo- nach: Brzezinki, Kopanin-Sycyny-Baryczy, Mierz ączki, Lipin-Andrzejowa, Ostatniego Go- ści ńca-Przył ęku, Brzezinek Starych-Wacławowa-Ciepielowa, Jasie ńca Soleckiego-Podlesia, Zastocza-Nowej Tymienicy, Kijanki, Niemiryczowa i Starego Zaj ączkowa. W południowej i południowo-zachodniej cz ęś ci terenu s ą to obszary w rejonie miejscowo ści: Baranów, Bia- łobrzegi-Boiska, Kolonia Wola Solecka, Katarzynów–Wola Solecka, Lipska, D ąbrówka, Je- lonek, Ratyniec, Borowo, Świesielice, Morgi, Celiny, Wielkie-Mostki, Ciepielów-Kolonia Gardzienice, D ąbrowa-Kałkowy-Kresy, Wólka D ąbrowska-Anusin, Podgo Ŝdziak, Huta. Nale Ŝy zwróci ć uwag ę na obecno ść do ść licznych, bardzo drobnych cieków powierzch- niowych w granicach obszarów wskazanych do lokalizacji składowisk odpadów. Wytypowane obszary maj ą du Ŝe i bardzo du Ŝe powierzchnie o charakterze równinnym i są poło Ŝone przy licznych drogach dojazdowych. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w granicach wskazanych obszarów s ą: b – zabudowa Ciepielowa i Przył ęku oraz Lipska (poło Ŝonego poza terenem obj ętym arku- szem), p – obszarów chronionego krajobrazu: Dolina Zwolenki i Solec nad Wisł ą, w – poło Ŝenie w zasi ęgu nieudokumentowanego zbiornika wód podziemnych nr 405 Niecka Radomska (strefy wysokiej ochrony). Prawie cały analizowany teren znajduje si ę w zasi ęgu głównego zbiornika wód pod- ziemnych nr 405. Nale Ŝy si ę liczy ć z mo Ŝliwo ści ą zmiany granic obszarów predysponowa- nych do składowania odpadów w przypadku okre ślenia stref ochronnych zbiornika w doku- mentacji (planowana dokumentacja 2010 r.).

Problem składowania odpadów komunalnych Na analizowanym terenie, w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. nie wyst ępuj ą osady, któ- rych wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte do składowania odpadów komunal- nych. Iły czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści 2 m nawiercono na gł ęboko ści 7 m w rejonie Sydołu i Katarzynowa. W profilach otworów wiertniczych wykonanych w okolicach miejscowo ści Julianów i Kroczów. Mniejszy stwierdzono wyst ępowanie glin o mi ąŜ szo ści do 14 m. W razie koniecz-

28

no ści budowy składowisk odpadów komunalnych mo Ŝna rozpozna ć tereny w bezpo średnim sąsiedztwie tych otworów. Konieczne jest potwierdzenie rozprzestrzenienia warstwy glinia- stej o du Ŝej mi ąŜszo ści. Na południowy zachód i południowy wschód od Karolina i na wschód od Ciepielowa według danych zawartych w przekrojach hydrogeologicznych wykonanych dla potrzeb Mapy hydrogeologicznej Polski, mo Ŝna spodziewa ć si ę glin zwałowych o mi ąŜ szo ściach rz ędu 10–15 m. Według przekrojów geologicznych gliny o duŜych mi ąŜ szo ściach wyst ępuje rów- nie Ŝ w rejonach: Woli Soleckiej, Krzywdy i Babina (Złonkiewicz, 2001 a,b). Te miejsca równie Ŝ mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć pod k ątem składowania odpadów ko- munalnych. Składowiska odpadów komunalnych znajduj ą si ę w miejscowo ści Ciepielów i Wola So- lecka – Wólka. Składowisko w Ciepielowie, przewidziane do likwidacji w 2009 roku, zlokali- zowano w nieuszczelnionym wyrobisku po Ŝwirowym. Po inspekcji Wojewódzkiego Inspek- toratu Ochrony Środowiska nakazano wstrzymanie działalno ści i rekultywacj ę. Składowisko w Woli Soleckiej – Wólce dla miasta i gminy Lipsko jest uszczelnione geomembran ą PEHD grubo ści 4 mm. Odcieki gromadzone s ą w zbiorniku o pojemno ści 8 m 3, nie ujmuje si ę wód opadowych i gazu składowiskowego. Przewidziane jest do modernizacji, nie ma obowi ązuj ą- cego pozwolenia zintegrowanego. W Wólce Szel ęŜ nej (Sydół) znajduje si ę mogilnik, w którym przechowuje si ę przeter- minowane środki ochrony ro ślin. Zbudowany jest z betonowych kr ęgów posadowionych na gł ęboko ści 2,5 m p.p.t.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Od- pady oboj ętne mo Ŝna składowa ć w granicach wyst ępowania w strefie przypowierzchniowej glin zwałowych zlodowacenia Odry, tworz ących jednolita pokryw ę na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci analizowanego terenu. W rejonie miejscowo ści Sydół i Tatarzynów odwiercono otwory, w których profilach na gł ęboko ści 7 m wyst ępuj ą iły o mi ąŜ szo ści 2–2,3 m. Tereny w ich bezpo średnim s ąsiedz- twie, po dodatkowym rozpoznaniu i potwierdzeniu rozprzestrzenienia warstw gliniasto- ilastych mog ą okaza ć si ę przydatne nawet dla składowania odpadów komunalnych. Najbardziej korzystne warunki maj ą obszary wyznaczone w rejonach Krzywdy, Woli Soleckiej, Babina, Karolina, Julianowa, Kroczowa Mniejszego i obszar zlokalizowany na

29

wschód od Cieplicewa, gdzie wyst ępuj ą gliny zwałowe o najwi ększych mi ąŜ szo ściach (do około 20 m), a stopie ń zagro Ŝenia wód jest niski i średni. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzyst- ne. Obszary wskazane do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów znajduj ą si ę na tere- nach o niskim i średnim stopniu zagro Ŝenia zanieczyszczeniami antropogenicznymi wód uŜytkowych poziomów wodono śnych, wyst ępuj ących najcz ęś ciej na gł ęboko ści około 5–7 m. W cz ęś ci wschodniej, północno-zachodniej i niewielkich fragmentach w cz ęś ci południowej na gł ęboko ści poni Ŝej 15 m. Wysoki stopie ń zagro Ŝenia wód ma cz ęść obszaru wskazanego do ewentualnej lokaliza- cji składowisk odpadów w rejonie miejscowo ści Wielgie i Wólki Szel ęŜ nej. Obszary o wysokim stopniu zagro Ŝenia dla jako ści wód podziemnych wydzielono tu ze wzgl ędu na mogilnik, w którym przechowywane s ą przeterminowane środki ochrony ro ślin.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Jako miejsce lokalizacji składowiska odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć du Ŝe powierzchnio- wo wyrobisko niekoncesjonowanej eksploatacji piasków w rejonie mi ędzy Goł ębiewem i Dą- brówk ą. Ograniczeniem warunkowym jest poło Ŝenie w zasi ęgu głównego zbiornika wód pod- ziemnych nr 405. Konieczne b ędzie rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne oraz dodatkowa izolacja. Wyrobiska eksploatowanych na tych terenach złó Ŝ oraz pozostałe punkty lokalnej eks- ploatacji kopalin znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składo- wania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geolo- gicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo- logiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o wa- runkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków

30

zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Waloryzacji warunków podło Ŝa budowlanego w obr ębie arkusza Ciepielów dokonano na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Ciepielów (Złonkie- wicz, 2001 a,b) oraz map topograficznych i obserwacji terenowych. Z oceny wył ączono: ob- szary wyst ępowania gleb wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa), gleb na podłoŜu organicznym w dolinie rzeki Ił Ŝanki oraz zwartych kompleksów le śnych. Obszary niewaloryzowane zajmu- ją około 30% powierzchni omawianego arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa decyduje kilka czynników: rodzaj i stan gruntów, morfologia terenu i gł ęboko ść poło Ŝenia zwierciadła wód gruntowych (Dobak, 2005). Dla potrzeb mapy geo środowiskowej stosuje si ę dwa podstawowe wydzielenia – ob- szary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących je. W obr ębie arkusza Ciepielów w śród waloryzowanych terenów przewa Ŝaj ą warunki ko- rzystne. Za obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa uznano rejony, gdzie wyst ę- puj ą grunty spoiste i zwarte, półzwarte lub twardoplastyczne oraz niespoiste średnio zag ęsz- czone i zag ęszczone, na których zwierciadło wód gruntowych występuje na gł ęboko ści ponad 2 m p.p.t. Grunty spoiste o korzystnych parametrach geologiczno-in Ŝynierskich reprezentuj ą na omawianym obszarze głównie skonsolidowane gliny zwałowe dolne i górne zlodowacenia odry. Zajmuj ą one znaczne powierzchnie na mało zró Ŝnicowanym morfologicznie terenie całego arkusza, tworz ąc pokrywy o grubo ści do 10 m. Cz ęś ciowo ich zasi ęg pokrywa si ę z zasi ęgiem gleb chronionych. Korzystnymi parametrami geologiczno-in Ŝynierskimi cechuj ą si ę niespoiste osady wod- nolodowcowe zlodowacenia odry, wykształcone jako piaski lub piaski z domieszkami Ŝwi- rów, o znacznym niekiedy stopniu zag ęszczenia. Korzystne warunki gruntowe podło Ŝa na tych utworach wyst ępuj ą na rozległych powierzchniach, w południowej i centralnej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t.

31

Do obszarów o niekorzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego na analizowanym te- renie zaliczono przede wszystkim tarasy zalewowe rzek Ił Ŝanki, Stró Ŝki i Zwole ńki, zbudo- wane cz ęś ciowo ze słabono śnych gruntów organicznych (te wył ączono z oceny z uwagi na ochron ę ł ąk na gruntach pochodzenia organicznego) oraz z niespoistych, rzecznych piasków i Ŝwirów holoce ńskich. W ich obr ębie zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko- ściach mniejszych ni Ŝ 2 m p.p.t. i wyst ępowa ć mo Ŝe agresywno ść wód. Jako niekorzystne zakwalifikowano te Ŝ inne fragmenty obszarów o płytkim poło Ŝeniu zwierciadła wód gruntowych – pokryte sieci ą drobnych cieków powierzchniowych, a lokalnie podmokłe. Wyst ępuj ą one w głównie w południowej cz ęś ci obszaru arkusza m.in. w rejonie Maziarzy, Wólki D ąbrowskiej i Wólki Kr ępskiej oraz w centralnej cz ęś ci w okolicach Karo- lowa, gdzie osady wodnolodowcowe o niewielkiej mi ąŜ szo ści zalegaj ą na glinach zwało- wych. W warunkach zawodnienia gruntów niespoistych sąsiaduj ące z nimi gliny mog ą mie ć obni Ŝone parametry wytrzymało ściowe i zwi ększon ą odkształcalno ść . Ze wzgl ędu na rolniczo-le śny charakter obszaru arkusza Ciepielów nie wyst ępuj ą tu grunty antropogeniczne. Nie obserwuje si ę równie Ŝ zjawisk geodynamicznych ani obszarów predysponowanych do ich powstawania (Grabowski [red.] i inni, 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Ochrona przyrody jest działalno ści ą maj ącą na celu zachowanie lub restytuowanie rzad- kich i cennych tworów przyrody Ŝywej lub martwej, zasobów przyrody oraz zapewnienia trwało ści ich u Ŝytkowania. Obszar arkusza Ciepielów nie został zbyt hojnie obdarowany przez natur ę walorami środowiska przyrodniczego. PrzewaŜa tu polodowcowa konfiguracja terenu z malowniczymi, nieprzekształconymi na pewnych odcinkach dolinami rzecznymi. Prawnymi formami ochrony przyrody są na tym terenie dwa obszary chronionego krajobrazu, NATURA 2000, pojedyncze pomniki przyrody, u Ŝytki ekologiczne oraz zespół przyrodniczo- krajobrazowy. Obszary chronionego krajobrazu obejmuj ą wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝnych typach ekosystemu. W granicach arkusza Ciepielów ustanowiono dwa takie obsza- ry. Na północy jest to Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Zwole ńki. Obejmuje on natu- ralnie ukształtowan ą dolin ę z silnie meandruj ącą rzek ą oraz bogat ą flor ą i faun ą, o du Ŝych walorach krajobrazowych i rekreacyjnych. Przy rzece znajduj ą si ę liczne, niedu Ŝe torfowiska, a na tarasie zalewowym zachowały si ę fragmenty olsów i lasów ł ęgowych. Wysokie zbocza doliny rzecznej porastaj ą zbiorowiska kserotermiczne z licznymi, rzadkimi roślinami. Cały obszar liczy 5 040 ha powierzchni i został ustanowiony w 1983 r.

32

Rozporz ądzeniem Wojewody Mazowieckiego utworzono w 2001 r. Obszar Chronione- go Krajobrazu Solec n/Wisł ą. Zajmuje on fragment południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza obejmuj ąc tereny poło Ŝone na zachodnim brzegu Wisły stanowi ące szerok ą pradolin ę i wyso- czyzn ę poci ętą gł ębokimi jarami. Posiada on du Ŝe warto ści krajobrazowe, turystyczne i rekre- acyjne. Jego całkowita powierzchnia wynosi 14 500 ha. UŜytki ekologiczne to zasługuj ące na ochron ę pozostało ści ekosystemów, które maj ą znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk. Na omawia- nym obszarze znajduj ą si ę dwa takie stanowiska w Ciepielowie i Łaziskach (tabela 7). Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe wyznacza si ę dla zachowania wyj ątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego. Obiekt taki znajduje si ę w Sycynie i obej- muje połoŜony w dolinie rzeczki kompleks parkowy wraz ze stawami i zbiorowiskiem ro ślin- nym. Dopełnieniem bogactwa przyrodniczego ka Ŝdego rejonu s ą pomniki przyrody (tabela 7). Są to pojedyncze twory przyrody Ŝywej o szczególnej warto ści naukowej, kulturowej, krajo- brazowej, odznaczaj ące si ę indywidualnymi, cechami, które wyró Ŝniaj ą je spo śród otoczenia. Są to szczególnie okazałe drzewa, głównie d ęby szypułkowe, świadcz ące o niedzisiejszej świetno ści tych lasów. Tabela 7 Wykaz pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr obiektu Forma ochro- Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Miejscowo ść na mapie ny Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Chotcza 1 P Kijanka 1991 PŜ – lipa drobnolistna lipski Chotcza 2 P Kijanka 1992 PŜ – dąb szypułkowy lipski Chotcza 3 P Morgi 1994 PŜ – d ąb szypułkowy lipski Ciepielów 4 P Anusin 1994 PŜ – d ąb szypułkowy lipski Chotcza 5 P Wólka 1994 PŜ – d ąb szypułkowy lipski Lipsko 6 P Leszczyny 1991 PŜ – sosna pospolita lipski Ciepielów Halizna 7 U Ciepielów Stary 1996 lipski (1,03) Ciepielów Bagno 8 U Łaziska 1996 lipski (0,37) Zwole ń Park, stawy, zbiorowi- 9 Z Sycyna zwole ński 2003 sko ro ślinne (22,6) Rubryka 2: P – pomnik przyrody; U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 6: – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

33

W nawi ązaniu do utworzonego w 1995 roku systemu ochrony europejskiego dziedzic- twa przyrodniczego, utworzono w Polsce Krajow ą Sie ć Ekologiczn ą ECONET-Polska (Liro (red), 1998) (fig. 5). Wschodnia cz ęść obszar znajduje si ę w granicach mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego – Dolina Środkowej Wisły – 23M. Obejmuje on swoim zasi ęgiem obszar doliny Wisły z siedliskami le śnymi, zwartymi kompleksami le śnymi i wy Ŝynami lessowymi. Dolina Wisły jest jednym z najwa Ŝniejszych w Europie korytarzy ekologicznych umo Ŝliwia- jących gniazdowanie i przeloty ptaków. Bł ąd! Nie mo Ŝna tworzy ć obiektów przez edycj ę kodów pól. Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Ciepielów na tle systemów ECONET (Liro (red), 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 23M – obszar Doliny Środko- wej Wisły. 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 12K – obszar Puszczy Ko- zienickiej. 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 64k – Wzniesie ń Urz ędowskich.

Europejska Sie ć Ekologiczna Natura 2000 jest to spójna sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. Sie ć Natu- ra 2000 tworz ą dwa typy obszarów: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej (dla ochrony siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk ga- tunków ro ślin i zwierz ąt), oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) tworzone na pod- stawie Dyrektywy Ptasiej (dla ochrony siedlisk ptaków). W granicach niniejszego arkusza do sieci Natura 2000 nale Ŝy obszar ochrony siedliskowej – „Dolina Zwolenki” (PLH 140006) (tabela 8). „Dolina Zwolenki” jest na ogół w ąsk ą dolin ą poło Ŝon ą w obszarze porozcinanych i sil- nie zerodowanych wysoczyzn morenowych z okresu zlodowace ń środkowopolskich. Jest to teren wzajemnie przenikaj ących si ę biotopów: wodnych, podmokłych i suchych. Dno doliny wypełniaj ą torfy i podmokłe ł ąki, a łagodne piaszczyste zbocza porastaj ą m. in. ro śliny ksero- termiczne. Jest to jedno z najbogatszych i najcenniejszych ostoi fauny i flory charakterystycz- nej dla terenów podmokłych z dobrze zachowanym zbiorowiskiem wodno-błotnym oraz bo- gat ą faun ą bezkr ęgowców i kr ęgowców. Stanowi wa Ŝną ostoj ę Ŝółwia błotnego. Informacje na temat obszarów NATURA 2000 zaczerpni ęto ze strony internetowej Mi- nisterstwa Środowiska: http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/. Lasy b ędące jednym z odnawialnych zasobów przyrody, pełni ą na tym terenie funkcje ekologiczne i społeczne. Pokrywaj ą one zaledwie około 17% ogólnej powierzchni terenu ar- kusza. Ich wi ększe kompleksy porastaj ą południowe obszary w rejonie Łazisk, Świesielic i Woli Soleckiej. S ą to głównie kontynentalne lasy sosnowe i mieszane (d ąb, olcha), w dnach dolin – lasy ł ęgowe, a na terenach zabagnionych – olsy.

34

Gleby wyst ępuj ące na obszarze arkusza Ciepielów s ą mało zró Ŝnicowane. W cz ęś ci pół- nocnej i południowo-wschodniej wyst ępuj ą gliny zwałowe, natomiast piaski nieokre ślonej genezy oraz wyst ępuj ące wyspowo piaski wydmowe pokrywaj ą jego cz ęść południowo- zachodni ą (Dobrza ński, 1973). Cz ęść gleb zaliczana jest do chronionych, spełniaj ących kryte- ria klas I–IVa. Gleby chronione mineralne są to w przewadze pseudobielice wykształcone z glin, płytko spiaszczone, zalegaj ące na glinach lekkich. W rejonie Woli Soleckiej wyst ępuj ą gleby pyłowe zaliczane tak Ŝe do pseudobielic, natomiast w okolicach Świesielic oraz miej- scowo ści Pcin-Górki r ędziny brunatne średnie i lekkie. W dolinie Ił Ŝanki wyst ępuj ą gleby chronione organiczne. W przewa Ŝaj ącej ilo ści s ą to torfy niskie, średniogł ębokie zalegaj ące na piaskach, a podrz ędnie tak Ŝe gleby murszowe.

35

Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Powierz- Nazwa obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod ob- obszaru chnia ob- Lp. i symbol oznaczenia obszaru szaru Długo ść Szeroko ść szaru Kod na mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH Dolina 1 E 21°40’13” E 51°18’17” N 2379,34 PL074 mazowieckie zwole ński Przył ęk 140006 Zwolenki ( S) Rubryka 2: E – SOO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale si ę z nim nie przecina Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk

36 36

XII. Zabytki kultury

Arkusz Ciepielów nale Ŝy do atrakcyjnych krajobrazowo i kulturowo obszarów dawnej ziemi sandomierskiej. Najstarsze ślady bytno ści człowieka na tych terenach pochodz ą sprzed 100 tysi ęcy lat (Zwolski, 2003). Odkryto je w pobliskim Zwoleniu, gdzie odnaleziono obo- zowiska łowców mamutów. Jest to najbardziej na północ wysuni ęte miejsce, gdzie w epoce lodowcowej Ŝył człowiek neandertalski. W pó źniejszych czasach, w epoce br ązu (1700– 700 r. p.n.e.), na tutejszych terenach rozwijała się kultura łu Ŝycka, której szczytowy okres przypada na epok ę Ŝelaza (650–350 r. p.n.e.). W epoce nowo Ŝytnej przebiegały t ędy szlaki handlowe w kierunku Wisły, wzdłu Ŝ których nast ępowała kolonizacja i zasiedlanie terenów puszczy. Pierwsze pisemne wzmianki dotycz ące osadnictwa na tych terenach pochodz ą ze śre- dniowiecza. Mówi ą one, Ŝe osada Sycyna w 1191 r. płaciła dziesi ęcin ę dla kolegiaty sando- mierskiej. W pó źniejszych latach była ona jedn ą z wielu wiosek nale Ŝą cych do klucza dóbr Kochanowskich herbu Korwin, a w tutejszym dworze (ju Ŝ nieistniej ącym) przyszedł na świat najsłynniejszy z rodu – Jan Kochanowski, wielki polski poeta doby renesansu. Z XIV w. po- chodzi Ciepielów, który prawa miejskie uzyskał w 1548 r. Pod koniec XVI w. miasto uzyska- ło przywilej na zało Ŝenie cechów rzemie ślniczych. Najwi ększy rozkwit tych ziem przypada na II połow ę XV w. i XVI w. – okres rozkwitu gospodarki folwarczno-pa ńszczy źnianej. Do- brze rozwini ęty był handel. Do Gda ńska i na zachód Europy szlakami m. in. „pływanek wi- ślanych” eksportowano płody rolne i le śne. Spu ścizn ą długiej historii tego regionu s ą cenne zabytki kultury materialnej – od stanowisk archeologicznych po zabytki architektoniczne. Z szeregu stanowisk archeologicznych najcenniejszym jest osada hutnicza w Gardzienicach, zwi ązana z o środkiem hutnictwa świ ętokrzyskiego. Na obszarze arkusza Ciepielów zachowały si ę nieliczne zabytki architektoniczne. Naj- cenniejszymi s ą: murowany (pierwotnie drewniany) ko ściół parafialny pw. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa Św. (1923–1939) oraz synagoga z XIX w. w Ciepielowie, ko ściół parafialny pw. Nie- pokalanego Pocz ęcia NMP w Jasie ńcu Soleckim oraz młyn wodny w Zaj ączkowie z 1916 r., poruszany przez podwójne koło przedsi ębierne. W Sycynie zachował si ę zespół dworski z przełomu XIX/XX w. Charakterystycznym elementem krajobrazu s ą zabytkowe parki (Ciepielów Stary, Łazi- ska, Jasieniec Solecki), pozostało ści otoczenia dawnych dworów i pałaców.

37

Historyczne miejsca pami ęci – pomniki upami ętniaj ące tragiczne wydarzenia z okresu II wojny światowej znajduj ą si ę w Ciepielowie i D ąbrówce. W Sycynie wartym obejrzenia jest obelisk wotywny z 1621 roku upami ętniaj ący zwyci ęstwo nad Turkami pod Chocimiem.

XIII. Podsumowanie

Arkusz Ciepielów poło Ŝony jest we wschodniej cz ęś ci Równiny Radomskiej. Jego za- gospodarowanie zwi ązane jest z naturalnymi warunkami przyrodniczymi całego regionu i ma charakter typowo rolniczy. Grunty orne zajmuj ą blisko 60% powierzchni, a tradycyjne indy- widualne rolnictwo jest głównym źródłem utrzymania miejscowej ludno ści. Dominuje upra- wa zbó Ŝ, ro ślin przemysłowych, a tak Ŝe warzyw i owoców. W produkcji zwierz ęcej najlepiej rozwini ęty jest chów trzody chlewnej i bydła. Dziedzin ą gospodarki, która mo Ŝe nabra ć w tym regionie wi ększego znaczenia jest drobny przemysł rolno-spo Ŝywczy oraz agroturysty- ka. Brak przemysłu i dobre gleby sprawiaj ą, Ŝe istniej ą tu mo Ŝliwo ści rozwoju rolnictwa eko- logicznego i produkcji tzw. zdrowej Ŝywności. Udokumentowane na omawianym terenie zło Ŝa piasków maj ą znaczenie lokalne. Po- dobnie istniej ące tu perspektywy pozwalaj ą na rozpoznanie małych złó Ŝ piasku i torfu dla lokalnego wykorzystania. Istniej ą teoretycznie znaczne perspektywy dla udokumentowania du Ŝych złó Ŝ górnokredowych opok, gez, kredy pisz ącej i margli, przydatnych dla przemysłu cementowego. W ograniczonym zakresie, ze wzgl ędu na niewielkie zapotrzebowanie, opoki mog ą by ć przydatne jako materiał budowlany. Kreda pisz ąca mo Ŝe te Ŝ by ć stosowana do pro- dukcji nawozów mineralnych. Obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie głównego zbiornika wód podziemnych nr. 405 – Niecka Radomska. Zwi ązane s ą z nim dwa u Ŝytkowe poziomy wodono śne w osadach w ę- glanowych kredy i piaszczysto-Ŝwirowych czwartorz ędu. Wody s ą dobrej jako ści, jakkolwiek studnie kopane ujmuj ące strop warstwy wodono śnej bywaj ą zanieczyszczone antropogenicz- nie. Dlatego nale Ŝy przywi ązywa ć du Ŝe znaczenie do ich ochrony, d ąŜą c do uregulowania gospodarki wodno-ściekowej oraz wła ściwego stosowania nawozów sztucznych i środków ochrony ro ślin. Niezaprzeczalnym atutem tych terenów s ą obszary chronionego krajobrazu doliny Zwo- lenki i Solca n/Wisł ą, a ponadto dolina Zwolenki znajduje si ę w obszarze chronionym NA- TURA 2000 Zalety krajobrazu, bogactwo przyrody i klimat stwarzaj ą dobre warunki do wy- poczynku, uprawiania aktywnej turystyki, w tym w ędrówek pieszych, i rowerowych. Wyma- ga to dalszej rozbudowy bazy noclegowej i zaplecza gastronomicznego oraz odpowiedniej reklamy. Władze samorz ądowe przewiduj ą dalszy rozwój agroturystyczny tego regionu.

38

Plany zagospodarowania przestrzennego gmin powinny uwzgl ędnia ć wnioski i zalecenia dotycz ące uwarunkowa ń ochrony przyrody i dóbr kultury oraz funkcjonowania gospodarki. Wśród waloryzowanych terenów podło Ŝa budowlanego przewa Ŝaj ą warunki korzystne. Do obszarów o niekorzystnych warunkach zaliczono przede wszystkim tarasy zalewowe rzek Ił Ŝanki, Stró Ŝki i Zwole ńki, zbudowane cz ęś ciowo ze słabono śnych gruntów organicznych, gdzie wyst ępowa ć mo Ŝe agresywno ść wód, a tak Ŝe lokalnie podmokłe obszary o płytkim po- ło Ŝeniu zwierciadła wód w rejonie Maziarzy, Wólki D ąbrowskiej, Wólki Kr ępskiej oraz w okolicach Karolowa. Na terenie obj ętym arkuszem Ciepielów wyznaczono obszary predysponowane do skła- dowania odpadów oboj ętnych. Mo Ŝna je składowa ć w granicach wyst ępowania w strefie przypowierzchniowej glin zwałowych zlodowacenia odry. Obszary wyznaczono na całym analizowanym terenie, najwi ększe powierzchniowo w jego cz ęś ci północno-zachodniej. Przy wyborze miejsca lokalizacji obiektów nale Ŝy zwróci ć uwag ę na mo Ŝliwo ść wyst ępowania na ich powierzchni drobnych cieków powierzchniowych. Poniewa Ŝ cały teren obj ęty arkuszem znajduje si ę w zasi ęgu nieudokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 405 nale Ŝy si ę liczy ć z mo Ŝliwo ści ą wykluczenia cz ęś ci obszarów z tej formy zagospodarowania w przypadku okre ślenia granic zbiornika i stref jego zasilania. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć obszary w rejonie miejscowo ści Karolin, Ciepielewo, Wola Solecka, Krzywda i Babin, gdzie mog ą wyst ępowa ć gliny o mi ąŜ szo ściach rz ędu 10–15 m. Mo Ŝna równie Ŝ dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo- średnim s ąsiedztwie otworów odwierconych w miejscowo ściach Sydół i Katarzynów, w któ- rych profilach wyst ępuj ą iły o mi ąŜ szo ściach 2–2,3 m. Wskazane obszary znajduj ą si ę w wi ększo ści na terenach o niskim i średnim stopniu zagro Ŝenia zanieczyszczeniami antropogenicznymi wód u Ŝytkowych poziomów wodono- śnych. Na składowisko odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć du Ŝe powierzchniowo wyrobisko niekon- cesjonowanej eksploatacji piasków zlokalizowane mi ędzy Goł ębiowem i D ąbrówk ą. Ko- nieczne b ędzie rozpoznanie geologiczno–in Ŝynierskie i hydrogeologiczne, które pozwoli na wybór dodatkowej izolacji ewentualnego obiektu. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim.

39

XIV. Literatura

BĄK B., SZEL ĄG A., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, ar- kusz Ciepielów. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CHOMICKA G., 1981 –. Karta rejestracyjna zło Ŝa piasków dla drogownictwa „Zaj ączków”. Arch. Mazowieckiego Urz ędu Marszałkowskiego. Warszawa. CHOMICKA G., 1986 –. Karta rejestracyjna zło Ŝa piasków dla drogownictwa „Ciepielów”. Arch. Mazowieckiego Urz ędu Marszałkowskiego. Warszawa. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-in Ŝynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych. Warszawa. DOBRZA ŃSKI B. i inni, 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. DOMA ŃSKA Z., 1981 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych dla okre ślenia warunków wyst ępowania surowców ilastych ceramiki budowlanej na terenie woj. radomskiego. ZPiDG Warszawa. Arch. Mazowieckiego Urz ędu Marszałkowskiego. Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie ma- zowieckim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACZOROWSKA Z., 1977 – Pogoda i klimat. WSiP., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH., Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. KOZŁOWSKI S., 1967 – Geologiczna ocena perspektyw surowcowych woj. kieleckiego. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KWAPISZ B., 1971 – Dotychczasowe wyniki poszukiwawcze oraz analiza dalszych perspek- tyw poszukiwania złó Ŝ kruszywa naturalnego w woj. kieleckim. PG Kielce. Arch. Urz ędu Marszałkowskiego. Kielce LIRO A. (red), 1998 – Strategia wdra Ŝania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

40

MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., [red], 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MASZO ŃSKA D., SIDEŁ G., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, ar- kusz Ciepielów. Centr. Arch. Geolog. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MRÓZ W., 1985 a – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych i mo Ŝliwo ści ich wykorzy- stania na potrzeby lokalne w gminie Chotcza. „Geoprojekt” Kielce. Arch. Mazo- wieckiego Urz ędu Marszałkowskiego. Warszawa. MRÓZ W., 1985 b – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych i mo Ŝliwo ści ich wykorzy- stania na potrzeby lokalne w gminie Ciepielów. „Geoprojekt” Kielce. Arch. Mazo- wieckiego Urz ędu Marszałkowskiego. Warszawa. MRÓZ W., 1986 – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych i mo Ŝliwo ści ich wykorzysta- nia na potrzeby lokalne w gminie Zwole ń. „Geoprojekt” Kielce. Arch. Mazowiec- kiego Urz ędu Marszałkowskiego. Warszawa. MRÓZ W., 1998 – Inwentaryzacja zasobów kopalin i wód podziemnych z uwzgl ędnieniem potrzeb ich ochrony i mo Ŝliwo ści zagospodarowania dla gminy Przył ęk. „GEO- TECHNIKA” Kielce. Arch. Mazowieckiego Urz ędu Marszałkowskiego. Warszawa. MUSIAŁ B., WYRWICKA K., 1982 – Sprawozdanie z bada ń zwiadowczych ze surowcami dla przemysłu cementowego i wapienniczego w rejonie Ił Ŝa-Zwole ń-Lipsko. PG Kielce, IG Warszawa.. Arch. Mazowieckiego Urz ędu Marszałkowskiego. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Falenty. PACHOLSKA E., 2009 – Monitoring rzek w 2009 roku. Woj. Insp. Ochr. Środ., Warszawa. PACZY ŃSKI B., 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

RADOMSKA H., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasków „Świesielice”. Kielce. Arch. Mazowieckiego Urz ędu Marszałkowskiego. Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r.

41

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wy- maga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfika- cji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r.

WIECZOREK E., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasków „Ranachów”. „TERRA-BIS” Radom. Arch. Starostwa Powiatowego w Ciepielowie.

WIECZOREK E., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Zaj ączków I” w kat. C 1. Starostwo Powiatowe, Radom.

WIECZOREK E., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Niwki” w kat. C 1. Sta- rostwo Powiatowe, Radom.

WIECZOREK E., 2008a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Jasieniec” w kat. C 1. Starostwo Powiatowe, Radom. WIECZOREK E., 2008b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Zaj ączków II” w kat.

C1. Starostwo Powiatowe, Radom.

WIECZOREK E., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „Ranachów I” w kat. C 1. Starostwo Powiatowe, Radom. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M., [red], 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce (wg stanu na 31. XII. 2008 r.). Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych., 1999 – Min. Środ., Warszawa. ZŁONKIEWICZ Z., 2001a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Ciepielów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

42

ZŁONKIEWICZ Z., 2001b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Ciepielów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZWOLSKI Cz., 2003 – Radom i region radomski. Turystyka, krajoznawstwo, kultura. Wyd. Inst. Technologii Eksploatacji, Radom.

43