PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz CIEPIELÓW (745) Warszawa 2010 r. Autorzy: Bogusław B ąk*, Paweł Kwecko*, Adam Szel ąg*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka* * Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne Polgeol SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2010 Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg.............................................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg................................................. 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk, A. Szel ąg.......................................................................... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ..................................................................................... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg .................................................. 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg.............................. 13 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg, B. B ąk............................................................................... 16 1. Wody powierzchniowe................................................................................................. 16 2. Wody podziemne.......................................................................................................... 17 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 19 1. Gleby – P. Kwecko ....................................................................................................... 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec .............................................. 22 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ................................................................... 24 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ....................................................... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg..................................................................... 32 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg............................................................................................. 37 XIII. Podsumowanie – A. Szel ąg, B. B ąk, K. Wojciechowska ................................................. 38 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 40 I. Wst ęp Arkusz Ciepielów Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo śro- dowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Ciepielów Mapy geologiczno- gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Oddziale Karpackim Pa ń- stwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie 2004 r. (Bąk, Szel ąg, 2004). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin, gospodarki zło Ŝami, górnictwa i przetwórstwa kopalin, stanu geochemicznego ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów na tle wybranych elementów hydrogeologii, geologii in- Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a plansza B nowe tre ści dotycz ące składo- wania odpadów i geochemii środowiska wchodz ące w skład warstwy informacyjnej „Zagro- Ŝenia powierzchni ziemi”. Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokal- nych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administra- cji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przy- rodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na niej informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Mazowieckiego Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Warszawie i Delegatury w Radomiu, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Klasyfikacj ę sozo- logiczną złó Ŝ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Warszawie. 3 Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla kom- puterowej bazy danych o złoŜach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Ciepielów rozci ąga si ę mi ędzy 21°30' a 21°45' długo ści geograficznej wschodniej i 51 o 10' a 51 o 20' szeroko ści geograficznej północnej. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym prawie cały obszar arkusza le Ŝy na Rów- ninie Radomskiej b ędącej jednym z elementów Nizin Środkowopolskich. Jedynie południo- wo-wschodni skrawek obszaru nale Ŝy do makroregionu Małopolski Przełom Wisły wchodz ą- cego w skład Wy Ŝyny Małopolskiej (Kondracki, 2000) (fig. 1). Wyst ępuj ące na tym obszarze formy terenu powstały głównie w wyniku procesów fluwialnych, denudacyjnych i eolicznych. Równina Radomska jest równin ą denudacyjn ą o zdegradowanej pokrywie czwartorz ę- dowej (głównie gliny zwałowe i piaski lodowcowo-rzeczne), w podło Ŝu której wyst ępuj ą utwory warstw jurajskich i kredowych. Pod wzgl ędem hipsometrycznym jest ona regionem przej ściowym od Nizin Środkowopolskich do Wy Ŝyny Małopolskiej. W granicach arkusza wysoko ści te kształtuj ą si ę na poziomie 160–190 m n.p.m. Przecinaj ą je płytkie doliny rzek Ił Ŝanki i Zwolenki wcinaj ące si ę w podło Ŝe na gł ęboko ść około 30 m. Małopolski Przełom Wisły jest szerok ą dolin ą rozci ągaj ącą si ę od Annopola a Ŝ po Pu- ławy, której o ś stanowi rzeka Wisła (poza arkuszem). Szeroko ść doliny dochodzi miejscami do 10 km, a wysoko ść zboczy osi ąga 60–80 m. Jego granica przebiega w południowo- wschodniej cz ęś ci obszaru w rejonie Białobrzegi-Baranów. Obszar arkusza Ciepielów znajduje si ę w obszarze klimatu przej ściowego pomi ędzy morskim a kontynentalnym w tzw. strefie klimatycznej wielkich dolin (Kaczorowska, 1977). Pogod ę i klimat kształtuj ą tu masy powietrza napływaj ące z zachodu. Charakteryzuje si ę on stosunkowo łagodnymi zimami, mało zró Ŝnicowanym pod wzgl ędem termicznym latem oraz przewag ą opadów wiosennych nad jesiennymi. Jest to klimat umiarkowanie ciepły. Średnia roczna temperatura powietrza kształtuje si ę na poziomie 7,5–8oC, przy czym najzimniejszym miesi ącem jest stycze ń ( śr. -4oC), a najcieplejszym lipiec (+18 oC). Opady atmosferyczne osi ą- gaj ą 550–600 mm/rok, a pokrywa śnie Ŝna zalega średnio 70–80 dni w roku. Pod wzgl ędem administracyjnym arkusz Ciepielów le Ŝy w południowej cz ęś ci woje- wództwa mazowieckiego, na styku powiatów zwole ńskiego i lipskiego. Do powiatu zwole ń- skiego nale Ŝą gminy Tczów, Kazanów, Zwole ń i Przył ęk, a do powiatu lipskiego Ciepielów, Chotcza, Sienno, Lipsko (miasto i gmina) oraz Solec nad Wisł ą. Jest to obszar słabo zalud- niony – średnie zagęszczenie ludno ści wynosi około 46 osób/km 2. Najwi ększ ą miejscowo ści ą 4 na tym terenie jest Ciepielów licz ący około 800 mieszka ńców oraz Przył ęk. Pełni ą one na tym terenie funkcje o środków administracyjnych (siedziby gmin), a tak Ŝe usługowo-produk- cyjnych i handlowych zwi ązanych głównie z obsług ą rolnictwa. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Ciepielów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000). 1 – granica prowincji, 2 – granica podprowincji, 3 – granica makroregionu, 4 – granica mezoregionu Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.75 – Dolina Środkowej Wisły, 318.77 – Równina Kozienicka, Mezoregiony Wzniesienia Południowomazowieckiego: 318.86 – Równina Radomska. Mezoregiony Wy Ŝyny Kieleckiej: 342.33 – Przedgórze Ił Ŝeckie. Mezoregiony Wy Ŝyny Lubelskiej: 343.11 – Małopolski Przełom Wisły, 343.12 – Płaskowy Ŝ Nał ęczowski, 343.13 – Równina Beł Ŝycka, 343.14 – Kotlina Chodelska, 343.15 – Wzniesienia Urz ędowskie. Obszar arkusza Ciepielów jest słabo zalesiony. Wi ększo ść terenu jest wykorzystywana rolniczo z dominuj ącą rol ą indywidualnych gospodarstw, które s ą głównym źródłem utrzy- mania tutejszych mieszka ńców. Przewa Ŝaj ą tu gleby kompleksu Ŝytniego, a w strukturze za- siewów zbo Ŝa – Ŝyto, owies i pszenica. Coraz wi ększe znaczenie zyskuje uprawa ro ślin prze- mysłowych, głównie tytoniu, a tak Ŝe warzyw i owoców (pomidory, ogórki, truskawki, po- rzeczki, aronia). W produkcji zwierz ęcej najlepiej rozwini ęty jest tradycyjny chów trzody