Foto: Mrozowski Bartosz

Słownik pojęć

Materiał pomocniczy dla uczniów oglądających film Kurier Władysława Pasikowskiego

Opracowanie: Rafał Brodacki, Paweł Brudek, Katarzyna Utracka, Michał Wójciuk, Andrzej Zawistowski

1 AKCJA „N” – akcja dezinformacyjna AK mająca na celu AUSWEIS – rodzaj legitymacji wydawanej przez wła- wprowadzenie chaosu w niemieckich szeregach. Pole- dze niemieckie i potwierdzającej miejsce zatrudnienia. gała ona na szerzeniu wśród Niemców propagandy an- Dokument ten często chronił Polaków przed aresztowa- tywojennej oraz przekonywaniu ich o sile opozycji anty- niem. Za „najmocniejsze” były uznawane świadectwa hitlerowskiej w Niemczech. Zadania te realizowano przez wystawione przez instytucje podlegające bezpośrednio kolportaż spreparowanych gazet i ulotek. W ramach akcji władzom okupacyjnym. Dlatego też bardzo wielu kon- „N” opublikowano także szereg fałszywych rozporządzeń spiratorów z podziemia niepodległościowego zdobyło dezorganizujących administrację okupacyjną. fikcyjne zatrudnienie, np. w warszawskim Zarządzie Miej- skim. ARMIA KRAJOWA (AK) – organizacja wojskowa funk- cjonująca w ramach Polskiego Państwa Podziemnego. BAHNSCHUTZ („straż kolejowa”) – podporządkowa- W lutym 1942 roku Naczelny Wódz gen. Władysław Si- na niemieckiej Policji Porządkowej formacja policyjna korski zdecydował o przemianowaniu Związku Walki działająca na terenach okupowanych podczas II wojny Zbrojnej na Armię Krajową. Uzasadnieniem tej zmiany światowej, utworzona z pracowników kolei. Była uzbro- była konieczność scalenia w jedną, podległą rządowi RP jona jak jednostka wojskowa, a jej zadaniem było głów- na uchodźstwie strukturę zbrojną różnych, działających zwalczanie akcji sabotażowych ruchu oporu wymie- dotychczas samodzielnie organizacji (Batalionów Chłop- rzonych przeciwko systemowi transportu III Rzeszy. skich, części Narodowych Sił Zbrojnych). AK była integral- ną częścią Polskich Sił Zbrojnych. BIURO INFORMACJI I PROPAGANDY KOMENDY GŁÓWNEJ ARMII KRAJOWEJ (BIP KG AK) – jedna z ważniejszych komórek AK – pracujący w niej żołnierze zajmowali się informowaniem społeczeństwa o bieżą- cych działaniach rządu RP na uchodźstwie, walce z oku- pantem i rzeczywistej sytuacji na frontach II wojny świa- towej. Pracownicy BIP m.in. dokumentowali hitlerowskie zbrodnie i drukowali pisma podziemne, a podczas po- wstania warszawskiego obsługiwali radiostacje „Błyska- wica” i „Burza”.

BRYGADA SOSABOWSKIEGO – 1. Samodzielna Bry- gada Spadochronowa, jednostka powietrznodesan- towa Wojska Polskiego, utworzona w Wielkiej Brytanii w 1941 r. i do końca 1944 r. dowodzona przez gen. bryg. Stanisława Sosabowskiego. Miała zostać przerzucona do okupowanej Polski po wybuchu ogólnonarodowego powstania. Była podporządkowana dowództwu brytyj- skiemu, dlatego mimo nalegań strony polskiej nie zo- stała skierowana na pomoc powstaniu warszawskiemu. Wzięła udział w operacji „Market Garden”. Rozwiązano ją w 1947 r.

„BURZA” – zaplanowana i zatwierdzona przez rząd RP na uchodźstwie, szeroko zakrojona akcja Polskiego Państwa Podziemnego, w której ramach doszło do

„” – znak Polski Walczącej, jeden z symboli zbrojnych wystąpień oddziałów AK przeciwko wyco- używanych przez Armię Krajową, fot. Autor NN/Muzeum fującym się Niemcom oraz do nawiązania współpracy Powstania Warszawskiego wojskowej z Armią Czerwoną. Celem całej operacji było

2 zagwarantowanie praw Polaków do życia w suweren- DAKOTA (właściwie: Douglas C-47 Skytrain) – amerykań- nym i niepodległym kraju oraz opanowanie polskich ski samolot transportowy wykorzystywany do ewakuacji ziem przed nadejściem Sowietów, tak aby Armia Czer- rannych, a także w trakcie różnych misji specjalnych, wona mogła zostać przywitana przez ujawniające się, m.in. do transportowania spadochroniarzy oraz holowa- prawowite władze Rzeczypospolitej. nia szybowców. Mógł przewieźć 28 ludzi, osiągał pułap 7100 metrów, a jego zasięg wynosił 2 400 km. – żołnierze Polskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii, którzy po odbyciu rygorystycznego EMISARIUSZ – osoba pośrednicząca między kierownic- szkolenia byli zrzucani na spadochronach na terytorium twem Polskiego Państwa Podziemnego a rządem RP na okupowanej Polski. Mieli być wsparciem kadry oficerskiej uchodźstwie i sztabem Naczelnego Wodza w Londynie. ZWZ-AK. Cichociemni przeszkoleni w sabotażu i dywer- Emisariuszom zlecano przewożenie tajnych materiałów sji kierowani byli do takich jednostek podziemnych, jak lub przekazywanie informacji o specjalnym znaczeniu. , Związek Odwetu i . Walczyli prócz tego Zdarza się, że emisariuszy nieściśle określa się jako kurie- w oddziałach partyzanckich, a także służyli w wywiadzie rów. Ci drudzy nie znali treści przewożonych dokumen- i łączności. 90 z nich wzięło udział w powstaniu warszaw- tów i nie przekazywali adresatom informacji ustnie. skim. W sumie do Polski przetransportowano 316 cicho- ciemnych. „GADZINÓWKA” – potoczne i pejoratywne określenie dotyczące polskojęzycznych tytułów prasowych wyda- wanych przez Niemców w Generalnym Gubernatorstwie. Na łamach tych gazet i czasopism ukazywały się propa- gandowe treści, przedstawiające w pozytywnym świetle niemieckie wojsko oraz administrację okupacyjną, a jed- nocześnie szaklujące Polskę i Polaków. Najbardziej znie- nawidzoną „gadzinówką” był „”.

GENERALNE GUBERNATORSTWO (potocznie: Gene- ralna Gubernia) – część okupowanych przez Niemców ziem polskich niewcielona bezpośrednio do państwa niemieckiego. Na czele Generalnego Gubernatorstwa stał generalny gubernator dr Hans Frank, rezydujący na Zamku Królewskim w Krakowie. Na terenie Generalne- go Gubernatorstwa Niemcy poddawali mieszkańców rozmaitym formom represji – m.in. niszczono Kościoły i związki wyznaniowe oraz kulturę i szkolnictwo wyższe – a także bezpośrednio dążyli do eksterminacji całych grup miejscowej ludności.

GESTAPO (niem. Geheime Staatspolizei – „Tajna Policja Państwowa”) – niemiecka policja polityczna o bardzo szerokich kompetencjach, rozciągających się od działań typowo policyjnych przez inwigilację opozycji i zwalcza- nie sabotażu aż do kontrwywiadu. Jurysdykcją objęto wszystkie ziemie okupowane przez Niemców. Siedziba warszawskich struktur Gestapo mieściła się w gmachu przy alei Szucha 25 – budynek ten przeszedł Samolot Dakota przelatujący nad Warszawą latem 1945 r., do historii jako miejsce okrutnych prześladowań, w tym fot. R. Witkowski, ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego tortur, oraz męczeństwa Polaków.

3 Fałszywe dokumenty z czasu okupacji hitlerowskiej podrobione przez fałszerzy AK, fot. ze zbiorów CAW

GODZINA POLICYJNA – w trakcie II wojny światowej: w pacyfikacji powstania warszawskiego. Żołnierze z tej czas w ciągu doby, w którym poruszanie się po mieście dywizji dokonali licznych zbrodni przeciwko ludności cy- bez ważnej przepustki wystawionej przez organy oku- wilnej (m.in. w powstaniu używali cywilów do osłaniania pacyjne było surowo zakazane i groziło śmiercią. W róż- swoich czołgów). nych okresach okupacji godzina policyjna zaczynała się o różnych porach (między 19 a 23), kończyła się nato- JANKES (ang. Yankee) – żartobliwe lub pejoratywne miast zwykle o świcie następnego dnia. określenie dotyczące Amerykanina.

GRANATOWA POLICJA – potoczna (utworzona od KENNKARTA (niem. Kennkarte) – dowód tożsamości określenia dotyczącego koloru mundurów) nazwa Policji wydawany Polakom przez okupacyjne władze niemiec- Polskiej Generalnego Gubernatorstwa. Granatowi poli- kie. cjanci byli podporządkowani lokalnym komendantom niemieckiej Policji Porządkowej. Pełnili m.in. funkcje po- KOMENDA GŁÓWNA ARMII KRAJOWEJ (KG AK) – rządkowe, regulowali ruch samochodowy i nadzorowali najwyższy organ dowódczy Armii Krajowej z Komen- wypełnianie obowiązku meldunkowego. Historycy sza- dantem Głównym na czele. Komendzie podlegały inne cują dzisiaj, że ok. 30% granatowych policjantów współ- jednostki AK, np. Biuro Informacji i Propagandy. pracowało z Polskim Państwem Podziemnym. Należeli oni m.in. do kadry Państwowego Korpusu Bezpieczeń- KONFIDENT – tajny współpracownik władz okupacyj- stwa. nych.

„HERMANN GOERING” – nazwa 1. Dywizji Spado- KONTYNGENTY – przymusowe dostawy płodów rol- chronowo-Pancernej w armii III Rzeszy. Jednostka ta nych i zwierząt hodowlanych na rzecz niemieckich była formalnie podporządkowana niemieckim siłom władz okupacyjnych. powietrznym (Luftwaffe) i ich dowódcy – Hermannowi Goeringowi, w praktyce jednak funkcjonowała w struk- KURIER – w czasie II wojny światowej: osoba, która turze wojsk lądowych. W 1944 r. służyła na frontach wło- w ramach tajnej akcji wywiadowczej przedostawała się skim (Monte Cassino) i wschodnim – m.in. uczestniczyła z okupowanej Polski do londyńskiej siedziby rządu na

4 uchodźstwie lub w odwrotnym kierunku. Kurierzy prze- MANIFEST LOTU (ang. customs manifest) – dokument wozili ważne rozkazy, raporty i inne dokumenty oraz zawierający informacje o materiałach transportowa- fotografie obrazujące m.in. walkę polskiego podziemia nych (towary, sprzęty itp.) danym samolotem, m.in. i niemieckie zbrodnie. Zdarza się, że kurierów błędnie o wadze i rozmiarach poszczególnych obiektów oraz określa się jako emisariuszy, tymczasem nie znali oni o ich przeznaczeniu. W manifeście lotu umieszczano – w odróżnieniu od wyłanników wyższej rangi – treści także listę wszystkich osób znajdujących się na pokła- przewożonych dokumentów i nie przekazywali infor- dzie – zarówno członków załogi, jak i pasażerów. macji ustnie. MI6 (ang. Military Intelligence Section 6) – sekcja szósta ŁAPANKA – potoczne określenie dotyczące maso- brytyjskiego wywiadu wojskowego, powstała w 1909 r. wych aresztowań przypadkowych przechodniów do- Członkowie tej organizacji rozpracowali – w ścisłej ko- konywanych przez policję niemiecką w czasie II wojny operacji z agentami i matematykami działającymi dla światowej. Zatrzymanych najczęściej kierowano na polskiego wywiadu – m.in. słynną Enigmę, czyli nie- przymusowe roboty do Niemiec, zsyłano do obozów miecką maszynę szyfrującą. Podczas wojny MI6 współ- koncentracyjnych lub przetrzymywano w charakterze pracowała także z Armią Krajową – dzięki polskim kon- zakładników. taktom zdobyła m.in. kluczowe informacje o pociskach V1 i V2. Brytyjscy szpiedzy zapewniali ponadto osłonę ŁĄCZNIK – żołnierz przenoszący przedmioty, wiado- wywiadowczą najważniejszym operacjom wojskowym mości i rozkazy pomiędzy jednostkami regularnej armii aliantów. Od 1921 r. MI6 jest też znana pod nazwą lub oddziałami powstańczymi. W odróżnieniu od kurie- „Tajna Służba Wywiadowcza” (ang. Secret Intelligence rów lub emisariuszy łącznicy nie realizowali pojedyn- Service). czych misji – ich służba miała charakter stały. W okresie okupacji łącznicy częstokroć utrzymywali jedyny ka- MIKROFILM – błona fotograficzna, na której można nał łączności pomiędzy poszczególnymi jednostkami utrwalać obrazy w dużym pomniejszeniu. Ze wzglę- w strukturze Polskiego Państwa Podziemnego. Szcze- du na niewielkie rozmiary łatwo ją ukryć. Dlatego też gólne zasługi oddali podczas powstania warszawskie- mikrofilmy są szeroko wykorzystywane w działalności go, kiedy przenosili – nierzadko pod ostrzałem – roz- szpiegowskiej – służą m.in. jako nośnik pozwalający ko- kazy i meldunki kierowane do konkretnych oddziałów piować nielegalnie pozyskane materiały. walczących w różnych punktach stolicy.

Mikrofilmy z okresu II wojny światowej, fot. ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego

5 MOST POWIETRZNY (MOST) – powietrzny szlak komu- RIKSZA – popularny w okupowanej Warszawie pojazd nikacyjny przeznaczony do transportowania żołnierzy, złożony z roweru i fotela, umożliwiający przewóz jedne- dywersantów, kurierów, uzbrojenia, sprzętu, zaopatrze- go lub dwóch pasażerów. nia (m.in. pieniędzy) oraz materiałów wywiadowczych przy wykorzystaniu samolotów, szybowców i sterow- ców.

NACZELNY WÓDZ POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH – naj- wyższa funkcja wojskowa w Wojsku Polskim podczas woj- ny. W 1939 r. w dniu ataku Niemiec na Polskę prezydent RP powołał Naczelnego Wodza i powierzył mu dowódz- two nad całością sił zbrojnych. Funkcję tę sprawowali kolejno: marszałek Edward Rydz-Śmigły (do listopada 1939 r.), gen. broni Władysław Sikorski (do lipca 1943 r.), gen. broni Kazimierz Sosnkowski (do września 1944 r.), gen. dyw. Tadeusz Komorowski (do listopada 1946 r.).

Postój riksz bagażowych w Warszawie, lipiec 1944 r. fot. S. Bałuk/Muzeum Powstania Warszawskiego

SOE (ang. Special Operations Executive – „Kierownictwo Operacji Specjalnych”) – utworzona w lipcu 1940 r. bry- tyjska tajna agencja rządowa. Do celów jej działalności należały dywersja, wsparcie ruchu oporu na terenach zajętych przez III Rzeszę oraz antyhitlerowskie działania propagandowe. W jednostkach SOE pracowało wiele sta- rannie wyszkolonych osób. Agencja ta m.in. zorganizo- wała szkolenia dla polskich cichociemnych. Rozwiązano ją w 1946 r.

SOWIECI – wywodzące się z języka rosyjskiego, potocz- ne określenie dotyczące obywateli Związku Socjalistycz- nych Republik Radzieckich (Sowieckich). Słowem tym Gen. Kazimierz Sosnkowski, Naczelny Wódz w latach 1943-1944, fot. Autor NN/Muzeum Powstania Warszawskiego określano często także organy władzy i aparat państwo- wy ZSRR oraz Armię Czerwoną. RAF (ang. Royal Air Force – „Królewskie Siły Lotnicze”) – jednostki lotnicze wchodzące w skład Brytyjskich Sił SS (Schuzstaffeln) – elitarna formacja zbrojna podpo- Zbrojnych. RAF utworzono w 1918 r. Szczególną rolę rządkowana ściśle Adolfowi Hitlerowi. Jej członkowie odegrał w 1940 r., gdy w czasie powietrznej bitwy o An- byli ślepo oddani nazistowskiej ideologii. W czasie woj- glię piloci alianccy udaremnili niemiecką inwazję na Wiel- ny siły SS odpowiadały za realizację zbrodniczych pla- ką Brytanię. W czasie II wojny światowej w ramach RAF nów eksterminacji podbitych narodów. Duże znaczenie walczyli także m.in. piloci z Kanady, Australii, Południo- militarne miały jednostki wojskowe Waffen-SS, które wej Afryki, Polski (np. Dywizjon 303) i Czechosłowacji. walczyły m.in. na froncie wschodnim.

6 Pocisk rakietowy V2, fot. ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego (ze zbiorów Kopfa)

SS-OBERSTURMBANNFÜHRER (skrót niem.: Ostubaf) Vergeltungswaffe – „broń odwetowa”) zostały zdobyte – w III Rzeszy: ranga oficerska w SS przynależna ofice- przez wywiad AK. Dokumentację dotyczącą tej broni – rom sztabowym, wprowadzona w 1933 r.; odpowiednik wraz z elementami zdobycznej rakiety V2 – przekazano stopnia podpułkownika w regularnej armii. SS-mani tej aliantom w nocy z 25 na 26 lipca 1944 r., w ramach ope- rangi nosili dystynkcje na patkach kołnierzowych i runy racji „Most III”. SS na kurtce mundurowej. VOLKSDEUTSCH(er) – obywatel okupowanego kraju, U-BOOT (skrót od niem. Unterseeboot – „okręt którego Niemcy – ze względu na jego pochodzenie – podwodny”) – nazwa odnosząca się do niemieckich gotowi byli uznać za członka swojego narodu. Niem- okrętów podwodnych wykorzystywanych podczas obu cy wyróżniali kilka stopni „związków z niemieckością”. wojen światowych. W latach 1914–1918 Niemcy używa- W Generalnym Gubernatorstwie podpisanie tzw. volks- li U-bootów pojedynczo – do ataków na statki handlo- listy (deklaracji przynależności do narodu niemieckiego we aliantów. W trakcie II wojny światowej udoskonalili i lojalności wobec Rzeszy) traktowane było powszech- taktykę: tworzyli całe jednostki podwodne (tzw. „wilcze nie jako akt zdrady narodowej; na ziemiach wcielonych stada”), które były zdolne do skoordynowanego po- do Rzeszy (Śląsk, Pomorze, Wielkopolska) ocena tego ruszania się na dużych głębokościach. Alianci chronili czynu była mniej jednoznaczna i zależała od sytuacji swoje jednostki przed atakami U-bootów dzięki zastoso- danego człowieka lub danej grupy ludności polskiej. waniu systemu konwojów i wsparciu lotnictwa morskie- go, a także dzięki wykorzystaniu radarów podwodnych ŻANDARMERIA – w III Rzeszy: zmotoryzowana poli- i bomb głębinowych. cja wojskowa podporządkowana Policji Porządkowej (niem. Ordnunsgpolizei, skrót: Orpo). W Generalnym Gu- V1, V2 - niemieckie pociski rakietowe używane do ata- bernatorstwie żandarmi byli zorganizowani w pułkach, kowania alianckich miast, portów, lotnisk i mostów. batalionach i kompaniach. Przeprowadzali oni łapanki Oznaczeniem V1 opatrywano bezzałogowe samoloty i mniejsze obławy na partyzantów, ściągali przymusowe odrzutowe, natomiast V2 – nowoczesne rakiety bali- kontyngenty oraz dokonywali egzekucji cywilów. styczne. Informacje o pociskach V (od niemieckiego

7