Foto: Bartosz Mrozowski Foto: Słownik pojęć Materiał pomocniczy dla uczniów oglądających film Kurier Władysława Pasikowskiego Opracowanie: Rafał Brodacki, Paweł Brudek, Katarzyna Utracka, Michał Wójciuk, Andrzej Zawistowski 1 AKCJA „N” – akcja dezinformacyjna AK mająca na celu AUSWEIS – rodzaj legitymacji wydawanej przez wła- wprowadzenie chaosu w niemieckich szeregach. Pole- dze niemieckie i potwierdzającej miejsce zatrudnienia. gała ona na szerzeniu wśród Niemców propagandy an- Dokument ten często chronił Polaków przed aresztowa- tywojennej oraz przekonywaniu ich o sile opozycji anty- niem. Za „najmocniejsze” były uznawane świadectwa hitlerowskiej w Niemczech. Zadania te realizowano przez wystawione przez instytucje podlegające bezpośrednio kolportaż spreparowanych gazet i ulotek. W ramach akcji władzom okupacyjnym. Dlatego też bardzo wielu kon- „N” opublikowano także szereg fałszywych rozporządzeń spiratorów z podziemia niepodległościowego zdobyło dezorganizujących administrację okupacyjną. fikcyjne zatrudnienie, np. w warszawskim Zarządzie Miej- skim. ARMIA KRAJOWA (AK) – organizacja wojskowa funk- cjonująca w ramach Polskiego Państwa Podziemnego. BAHNSCHUTZ („straż kolejowa”) – podporządkowa- W lutym 1942 roku Naczelny Wódz gen. Władysław Si- na niemieckiej Policji Porządkowej formacja policyjna korski zdecydował o przemianowaniu Związku Walki działająca na terenach okupowanych podczas II wojny Zbrojnej na Armię Krajową. Uzasadnieniem tej zmiany światowej, utworzona z pracowników kolei. Była uzbro- była konieczność scalenia w jedną, podległą rządowi RP jona jak jednostka wojskowa, a jej zadaniem było głów- na uchodźstwie strukturę zbrojną różnych, działających nie zwalczanie akcji sabotażowych ruchu oporu wymie- dotychczas samodzielnie organizacji (Batalionów Chłop- rzonych przeciwko systemowi transportu III Rzeszy. skich, części Narodowych Sił Zbrojnych). AK była integral- ną częścią Polskich Sił Zbrojnych. BIURO INFORMACJI I PROPAGANDY KOMENDY GŁÓWNEJ ARMII KRAJOWEJ (BIP KG AK) – jedna z ważniejszych komórek AK – pracujący w niej żołnierze zajmowali się informowaniem społeczeństwa o bieżą- cych działaniach rządu RP na uchodźstwie, walce z oku- pantem i rzeczywistej sytuacji na frontach II wojny świa- towej. Pracownicy BIP m.in. dokumentowali hitlerowskie zbrodnie i drukowali pisma podziemne, a podczas po- wstania warszawskiego obsługiwali radiostacje „Błyska- wica” i „Burza”. BRYGADA SOSABOWSKIEGO – 1. Samodzielna Bry- gada Spadochronowa, jednostka powietrznodesan- towa Wojska Polskiego, utworzona w Wielkiej Brytanii w 1941 r. i do końca 1944 r. dowodzona przez gen. bryg. Stanisława Sosabowskiego. Miała zostać przerzucona do okupowanej Polski po wybuchu ogólnonarodowego powstania. Była podporządkowana dowództwu brytyj- skiemu, dlatego mimo nalegań strony polskiej nie zo- stała skierowana na pomoc powstaniu warszawskiemu. Wzięła udział w operacji „Market Garden”. Rozwiązano ją w 1947 r. „BURZA” – zaplanowana i zatwierdzona przez rząd RP na uchodźstwie, szeroko zakrojona akcja Polskiego Państwa Podziemnego, w której ramach doszło do „Kotwica” – znak Polski Walczącej, jeden z symboli zbrojnych wystąpień oddziałów AK przeciwko wyco- używanych przez Armię Krajową, fot. Autor NN/Muzeum fującym się Niemcom oraz do nawiązania współpracy Powstania Warszawskiego wojskowej z Armią Czerwoną. Celem całej operacji było 2 zagwarantowanie praw Polaków do życia w suweren- DAKOTA (właściwie: Douglas C-47 Skytrain) – amerykań- nym i niepodległym kraju oraz opanowanie polskich ski samolot transportowy wykorzystywany do ewakuacji ziem przed nadejściem Sowietów, tak aby Armia Czer- rannych, a także w trakcie różnych misji specjalnych, wona mogła zostać przywitana przez ujawniające się, m.in. do transportowania spadochroniarzy oraz holowa- prawowite władze Rzeczypospolitej. nia szybowców. Mógł przewieźć 28 ludzi, osiągał pułap 7100 metrów, a jego zasięg wynosił 2 400 km. CICHOCIEMNI – żołnierze Polskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii, którzy po odbyciu rygorystycznego EMISARIUSZ – osoba pośrednicząca między kierownic- szkolenia byli zrzucani na spadochronach na terytorium twem Polskiego Państwa Podziemnego a rządem RP na okupowanej Polski. Mieli być wsparciem kadry oficerskiej uchodźstwie i sztabem Naczelnego Wodza w Londynie. ZWZ-AK. Cichociemni przeszkoleni w sabotażu i dywer- Emisariuszom zlecano przewożenie tajnych materiałów sji kierowani byli do takich jednostek podziemnych, jak lub przekazywanie informacji o specjalnym znaczeniu. Wachlarz, Związek Odwetu i Kedyw. Walczyli prócz tego Zdarza się, że emisariuszy nieściśle określa się jako kurie- w oddziałach partyzanckich, a także służyli w wywiadzie rów. Ci drudzy nie znali treści przewożonych dokumen- i łączności. 90 z nich wzięło udział w powstaniu warszaw- tów i nie przekazywali adresatom informacji ustnie. skim. W sumie do Polski przetransportowano 316 cicho- ciemnych. „GADZINÓWKA” – potoczne i pejoratywne określenie dotyczące polskojęzycznych tytułów prasowych wyda- wanych przez Niemców w Generalnym Gubernatorstwie. Na łamach tych gazet i czasopism ukazywały się propa- gandowe treści, przedstawiające w pozytywnym świetle niemieckie wojsko oraz administrację okupacyjną, a jed- nocześnie szaklujące Polskę i Polaków. Najbardziej znie- nawidzoną „gadzinówką” był „Nowy Kurier Warszawski”. GENERALNE GUBERNATORSTWO (potocznie: Gene- ralna Gubernia) – część okupowanych przez Niemców ziem polskich niewcielona bezpośrednio do państwa niemieckiego. Na czele Generalnego Gubernatorstwa stał generalny gubernator dr Hans Frank, rezydujący na Zamku Królewskim w Krakowie. Na terenie Generalne- go Gubernatorstwa Niemcy poddawali mieszkańców rozmaitym formom represji – m.in. niszczono Kościoły i związki wyznaniowe oraz kulturę i szkolnictwo wyższe – a także bezpośrednio dążyli do eksterminacji całych grup miejscowej ludności. GESTAPO (niem. Geheime Staatspolizei – „Tajna Policja Państwowa”) – niemiecka policja polityczna o bardzo szerokich kompetencjach, rozciągających się od działań typowo policyjnych przez inwigilację opozycji i zwalcza- nie sabotażu aż do kontrwywiadu. Jurysdykcją Gestapo objęto wszystkie ziemie okupowane przez Niemców. Siedziba warszawskich struktur Gestapo mieściła się w gmachu przy alei Szucha 25 – budynek ten przeszedł Samolot Dakota przelatujący nad Warszawą latem 1945 r., do historii jako miejsce okrutnych prześladowań, w tym fot. R. Witkowski, ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego tortur, oraz męczeństwa Polaków. 3 Fałszywe dokumenty z czasu okupacji hitlerowskiej podrobione przez fałszerzy AK, fot. ze zbiorów CAW GODZINA POLICYJNA – w trakcie II wojny światowej: w pacyfikacji powstania warszawskiego. Żołnierze z tej czas w ciągu doby, w którym poruszanie się po mieście dywizji dokonali licznych zbrodni przeciwko ludności cy- bez ważnej przepustki wystawionej przez organy oku- wilnej (m.in. w powstaniu używali cywilów do osłaniania pacyjne było surowo zakazane i groziło śmiercią. W róż- swoich czołgów). nych okresach okupacji godzina policyjna zaczynała się o różnych porach (między 19 a 23), kończyła się nato- JANKES (ang. Yankee) – żartobliwe lub pejoratywne miast zwykle o świcie następnego dnia. określenie dotyczące Amerykanina. GRANATOWA POLICJA – potoczna (utworzona od KENNKARTA (niem. Kennkarte) – dowód tożsamości określenia dotyczącego koloru mundurów) nazwa Policji wydawany Polakom przez okupacyjne władze niemiec- Polskiej Generalnego Gubernatorstwa. Granatowi poli- kie. cjanci byli podporządkowani lokalnym komendantom niemieckiej Policji Porządkowej. Pełnili m.in. funkcje po- KOMENDA GŁÓWNA ARMII KRAJOWEJ (KG AK) – rządkowe, regulowali ruch samochodowy i nadzorowali najwyższy organ dowódczy Armii Krajowej z Komen- wypełnianie obowiązku meldunkowego. Historycy sza- dantem Głównym na czele. Komendzie podlegały inne cują dzisiaj, że ok. 30% granatowych policjantów współ- jednostki AK, np. Biuro Informacji i Propagandy. pracowało z Polskim Państwem Podziemnym. Należeli oni m.in. do kadry Państwowego Korpusu Bezpieczeń- KONFIDENT – tajny współpracownik władz okupacyj- stwa. nych. „HERMANN GOERING” – nazwa 1. Dywizji Spado- KONTYNGENTY – przymusowe dostawy płodów rol- chronowo-Pancernej w armii III Rzeszy. Jednostka ta nych i zwierząt hodowlanych na rzecz niemieckich była formalnie podporządkowana niemieckim siłom władz okupacyjnych. powietrznym (Luftwaffe) i ich dowódcy – Hermannowi Goeringowi, w praktyce jednak funkcjonowała w struk- KURIER – w czasie II wojny światowej: osoba, która turze wojsk lądowych. W 1944 r. służyła na frontach wło- w ramach tajnej akcji wywiadowczej przedostawała się skim (Monte Cassino) i wschodnim – m.in. uczestniczyła z okupowanej Polski do londyńskiej siedziby rządu na 4 uchodźstwie lub w odwrotnym kierunku. Kurierzy prze- MANIFEST LOTU (ang. customs manifest) – dokument wozili ważne rozkazy, raporty i inne dokumenty oraz zawierający informacje o materiałach transportowa- fotografie obrazujące m.in. walkę polskiego podziemia nych (towary, sprzęty itp.) danym samolotem, m.in. i niemieckie zbrodnie. Zdarza się, że kurierów błędnie o wadze i rozmiarach poszczególnych obiektów oraz określa się jako emisariuszy, tymczasem nie znali oni o ich przeznaczeniu. W manifeście lotu umieszczano – w odróżnieniu od wyłanników wyższej rangi – treści także listę wszystkich osób znajdujących się na pokła- przewożonych dokumentów i nie przekazywali infor- dzie – zarówno członków załogi, jak i pasażerów. macji ustnie. MI6 (ang. Military Intelligence Section 6) – sekcja szósta ŁAPANKA – potoczne określenie dotyczące maso- brytyjskiego wywiadu wojskowego,