Space19+ Taikonauten TNO RF technology Van de hoofdredacteur:

Voor u ligt alweer het laatste nummer van 2019. Traditiege- trouw hebben we weer een voorbeschouwing van de driejaar- lijkse ESA Ministersconferentie, met dit keer extra aandacht voor de processen die in Nederland plaatsvinden in de voorbereiding. Verder besteden we aandacht aan nationale ruimtevaartontwikkelingen in artikels over de Space Campus Noordwijk en RF technologie van TNO, raketmotoren uit de Oekraïne, de viering van 50 jaar Apollo 11 in Nederland, de utopische Space Shuttle beloften van 1979, en Piet Smolders persoonlijke herinneringen aan de legendarische vluchtleider Bij de voorplaat Gene Kranz. Op het moment van schrijven vindt het 70ste International Lancering van een Lange Mars 2F raket met de bemande Shenzhou Astronautical Congress (IAC) plaats in Washington DC, dat 10 capsule vanuit het Jiuquan Satellite Launch Center, op 11 juni 2013. in teken staat van de eerste maanlanding die dit jaar 50 jaar [CCTV] geleden plaatsvond. De vaderlandse ruimtevaartindustrie is op het IAC ruim vertegenwoordigd en zal aldaar de ter gelegenheid van het International Space University Space Studies Program 2018 uitgegeven Ruimtevaart Special, met daarin een goed overzicht van de Nederlandse ruimtevaart- gemeenschap, verspreiden. Eerder werd deze Special ook al verspreid tijdens de handelsreis naar Bremen (zie het vorige nummer). We zijn verheugd te melden dat Bert Vis bereid gevonden is om, naast Michel van Pelt, de rol van eindredacteur over te nemen van Frank Wokke. Bert is al bekend bij de lezers door zijn regelmatig in ons blad verschijnende artikels over Chinese en Russische ruimtevaart; ook in dit nummer vindt u weer een mooi artikel van zijn hand. We hopen dat deze uitgave u weer weet te inspireren en danken alle auteurs ook deze keer weer voor hun bijdragen.

Peter Buist Foto van het kwartaal

Eind september presenteerde SpaceX zijn Starship Mk1. Dit prototype voor een bemand interplanetair ruimteschip zal de komende maanden gebruikt worden voor suborbitale vlucht- en landingstests. [SpaceX]

Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR)

Bestuur Websitecommissie Kascommissie Copyright © 2019 NVR Het bestuur van de NVR wordt Drs. B. ten Berge (voorzitter) C. Martinus Alle rechten voorbehouden. Gehele of gekozen door de leden en bestaat uit: Dr. R.P.N. Bronckers Ir. J.A. Meijer gedeeltelijke overname van artikelen, Dr. Ir. G.J. Blaauw (voorzitter) D. Jeyakodi LLM Drs. T. Wierenga foto’s en illustraties uit Ruimtevaart Dr. Ir. P.J. Buist (vice-voorzitter) S. Praal, MA is alleen toegestaan na overleg met Drs. B. ten Berge (secretaris) Ereleden en akkoord van de redactie, en met Ir. M. de Brouwer (penningmeester) Sociale media-commissie Ir. D. de Hoop bronvermelding. De NVR noch de Ir. P.A.W. Batenburg Mr. S.V. Pieterse (voorzitter) Prof. Dr. C. de Jager drukker kan aansprakelijk gesteld worden D. Jeyakodi LLM Drs. B. ten Berge Drs. A. Kuipers voor de juistheid van de informatie in dit Mr. F.N.E. van ’t Klooster M. Marcik Ir. J.H. de Koomen blad of voor eventuele zet- of drukfouten. Ir. A.G.M. Marée F. Overtoom Drs. T. Masson-Zwaan Dr. Ir. C. Verhoeven F. Roelfsema Ir. H.J.D. Reijnen Kopij D. Stefoudi P. Smolders Indien u een bijdrage aan het blad Redactie ‘Ruimtevaart� Drs. Ing. R. Timmermans Prof. Ir. K.F. Wakker wilt leveren of suggesties wilt geven, Dr. Ir. P.J. Buist (hoofdredacteur) neem dan contact op met de redactie Ir. M.O. van Pelt (eindredacteur) Evenementencommissie Contact via [email protected]. De B. Vis (eindredacteur) Ir. P.A.W. Batenburg (voorzitter) Richelle Scheffers redactie behoudt zich het recht voor om Drs. P.G. van Diepen Ir. S. de Jong Kapteynstraat 1 ingezonden stukken in te korten of niet te Ir. E.A. Kuijpers Ing. R.H. Linde 2201 BB Noordwijk plaatsen. Ing. M.C.A.M. van der List Ir. S. Petrovic [email protected] Ir. H.M. Sanders MBA Ir. N. Silvestri www.ruimtevaart-nvr.nl Vormgeving en opmaak Ir. L. van der Wal ISSN 1382-2446 Esger Brunner/NNV

Drukker Ten Brink, Meppel Space19+ A Round Trip per Week Voorbereidingen voor 3-jaarlijkse 4 Optimistic expectations from 1979 for 12 conferentie. the Space Shuttle.

Space Campus Noordwijk Opvolgers van Wan Hu wordt hét centrale 17 De Chinese astronautenselectie. 20 ontmoetingspunt voor ruimtevaart in Nederland Projectleider Gaele Winters ontvouwt de plannen voor een hightech ruimte- vaartcampus met internationale allure.

Chinese astronauten TNO RF Technology Overzicht van alle geselecteerde for Space taikonauten. 24 26 An overview of RF equipment developed for space applications by the Netherlands Organisation for Applied Scientific Research.

Celebrating the Ukrainian Rocket Engines Apollo 11 anniversary Ukrainian space industry plans to enter 30 the world market with new rocket 35 Where and how the Netherlands celebrated. engines.

Failure is not an option Ruimtevaartkroniek De vaste column van Piet Smolders. Alle lanceringen en belangrijke 40 ruimtevaartgebeurtenissen tussen 42 12 april 2019 en 13 augustus 2019. Space19+ Op weg naar de ESA Ministersconferentie in Sevilla op 27 en 28 november 2019

Nico van Putten, Radboud Koop en Jeroen Glazener (Netherlands Space Office)

De voorbereiding op de 3-jaarlijkse ESA Ministersconferentie begon deze keer fors eerder dan gebruikelijk. De hele discussie rond de Regiomiddelen mondde op 6 september 2018 in de Space Expo uit in een feestelijke ondertekening door de Rijksoverheid, de Provincie Zuid-Holland en de gemeente Noordwijk van de “Regio Deal ESTEC en Space Campus Noordwijk”. Hier is relevant dat daarmee 25 M€ be- schikbaar kwam voor de optionele programma’s van ESA. Daarnaast werd hiermee begonnen met de oprichting van de Space Campus Noordwijk, waar net buiten de hekken van ESTEC en het Galileo Re- ference Centre in de naaste toekomst een campus zal ontstaan geba- seerd op de sterktes van onze ruimtevaartsector. Daarmee was het startschot gegeven voor een intensieve discussie over welke financiële middelen er nu beschikbaar zijn voor de periode 2020 - 2022 (en daarna) en waaraan die middelen dan beschikbaar gesteld zouden moeten worden.

Het proces tal vertegenwoordigers voor afvaardigt. bereidingsperiode mondde dat uit in een Hoe verloopt een dergelijk proces eigen- Formele voorstellen worden bekrachtigd pre-Advies en een definitief Advies. Deze lijk ook weer? Van achter naar voren rede- in de ESA Council op ambtelijk niveau. zijn openbaar gemaakt als bijlages bij de nerend is dat als volgt. Eens in de drie jaar Voor Nederland namen het Ministerie van twee brieven die naar de Tweede Kamer wordt door ESA een Ministersconferentie Economische Zaken en Klimaat (EZK) en zijn gegaan [1]. bijeengeroepen waar op politiek niveau het Netherlands Space Office (NSO) hier Er is gekozen voor een voorlopig Pre- de (22) lidstaten gevraagd worden om de honneurs waar. Tot zover het Europese Advies om met name de discussie met de hun visie en financiële inzet te presente- proces. Tweede Kamer nog tijdig te kunnen aan- ren en vast te leggen. Dit jaar is dat, met Nationaal gaat daar, deels, aan vooraf een gaan. Dat bracht met zich mee dat, om- Spanje als uitgaande voorzitter, op 27 en eigen afstemming die uitmondt in één (of dat de ESA-programma’s niet al volledig 28 november 2019 in Sevilla. Alvorens dat meerdere) brieven van het penvoerend bekend waren, er in eerste instantie een kan plaatsvinden komt ESA met voorstel- ministerie over Ruimtevaartbeleid (EZK) slag om de arm gehouden moest worden. len die in afstemming met alle lidstaten aan de Tweede Kamer. Daar weer aan Bij het uitbrengen van het definitieve tot stand moeten komen. Die afstem- voorafgaand wordt het NSO gevraagd advies was er nog steeds een bepaalde ming vindt plaats in informele Council een advies uit te brengen over richting mate van onzekerheid, maar was het Working Groups waar elk land een twee- en inhoud. Door de relatief lange voor- wel duidelijk waar Nederland bij ESA zijn

4 Ruimtevaart 2019 | 4

NSO Pre-advies voor het ruimtevaartbeleid vanaf 2020

Voorpagina advies NSO. Athena mirror module. [ESA/cosine Research] voorkeuren zou neerleggen. 2019. De versterking van de maatschap- Adviescommissie Satellietdatagebruik, In september 2018 heeft NSO een in- pelijke, wetenschappelijke en economi- het Ruimtevaartnetwerk, universiteiten terne werkgroep opgezet waarbij in de sche relevantie van ruimtevaart in ons en kennisinstellingen op het gebied van volle breedte de onderwerpen van de land is daarbij het leidende beginsel, zoals de aardobservatie, planeetonderzoek en ruimtevaart vertegenwoordigd zijn. Deze vastgelegd in beleid.” de astronomie, SpaceNED, NEVASCO, werkgroep is ook eindredacteur van het Daarnaast wordt het NSO verzocht nog Instrumentencluster, en (upstream-) Pre-Advies en het uiteindelijke Advies. De eens goed op papier te zetten hoe geko- partijen uit de ruimtevaartsector via de werkgroep blijft in stand totdat de ESA men wordt tot keuzes: “In lijn hiermee technologie-roadmaps. Ministerial achter de rug is. wil ik u verzoeken het advies te baseren op een prioriteitenkader voor het Ne- Het NSO advies voor het Waar heeft het NSO nu precies derlandse ruimtevaartbeleid.” Dit prio- ruimtevaartbeleid vanaf 2020 over geadviseerd; de aanvraag riteitskader is een integraal onderdeel In mei 2019 is door het NSO eerst een van de Stuurgroep NSO geworden van het advies dat door het Pre-Advies aangeleverd, aangezien de In het convenant waarmee het NSO is op- NSO is uitgebracht. plannen van ESA op dat moment nog gericht staat dat het NSO gevraagd, maar In de adviesaanvraag wordt verder ver- volop in ontwikkeling waren en een ook ongevraagd advies kan geven aan de zocht relevante partijen uit de gouden gedetailleerde financiële toedeling nog Stuurgroep NSO (bestaande uit het co- driehoek van universiteiten/kennisinstel- niet gemaakt kon worden. Op basis van ördinerend ministerie voor Ruimtevaart- lingen, overheidsorganisaties en bedrij- het Pre-Advies is op 19 juni 2019 de Nota beleid EZK, de ministeries van OCW en ven te consulteren. Het NSO heeft bij de Ruimtevaartbeleid 2019 aan de Tweede IenW en de Nederlandse Organisatie voor totstandkoming van dit advies dan ook Kamer aangeboden. Wetenschappelijk Onderzoek NWO). een uitgebreide afstemming georgani- In lijn met de adviesaanvraag heeft NSO In oktober 2018 wordt het NSO formeel seerd met diverse stakeholdersgroepen zich bij het opstellen van het advies laten om een advies gevraagd. De hoofdvraag uit de ruimtevaartsector (wetenschap, leiden door de wens tot versterking van is als volgt geformuleerd: “het NSO wordt industrie, overheid, gebruikers) en de maatschappelijke, wetenschappelijke verzocht de Stuurgroep NSO te adviseren daarbuiten. Onder meer de volgende en economische relevantie van ruimte- over de Nederlandse inzet tijdens ESA stakeholders(groepen) zijn geconsul- vaart in ons land. Daarvoor zijn eerst de MC2019, het nationaal flankerend beleid teerd: NSO Stakeholdersoverleg, Inter- relevante ontwikkelingen op het gebied in de periode 2020-2022 en andere rele- departementale Commissie Ruimtevaart van de ruimtevaart, technologie en het vante thema's voor de Nota Ruimtevaart (ICR), NWO/SRON, HTSM Topteam, gebruik van ruimtevaart internationaal, in

Ruimtevaart 2019 | 4 5 Links: gedeputeerde Adri Bom-Lemstra (provincie Zuid-Holland), staatssecretaris Mona Keijzer (ministerie van Economische Zaken en Klimaat), en burgemeester Jan Rijpstra (gemeente Noordwijk) ondertekenden de Regio Deal ’ESTEC en Space Campus Noordwijk’ om de ruimtevaartacti- viteiten in Nederland verder te versterken. Rechts Franco Ongaro, directeur ESTEC. Rechts: ESA BIC Noordwijk [ESA–G. Porter]

Beleidsonderdeel Budget Ten behoeve van: ESA? EZK/OCW Wetenschap Gebruikersonderst. Ruimteondz. (GO) 7,2 Voortzetting bestaand GO met 3-jaarlijkse calls Nee OCW Kennisnetwerken regeling 2,25 Eén call Nee OCW Bouw (realisatie) en gebruik van wetenschappelijke Instrumentrealisatie 0 Nee OCW ruimte-instrument(en) subtotaal 9,45 Beleidsonderdeel Budget Ten behoeve van: ESA? EZK/OCW Exploratie ISS, SciSpace, Lunar Orbital Platform Gateway, Mars Sam- ESA E3P fase 2 11 Ja EZK ple Return Exomars fase E, techn. ontw. t.b.v. exploratie Navigatie ESA NAVISP 1 Benutten Galileo Ja EZK Space safety Space Weather, Planetary Defence, Space Debris and ESA S2P 2 Ja - Clean Space Access to space – deel 2: Additionele ontwikkeling Ariane 6 FLPP/Prometheus/Space Rider 0 Technologieontwikkeling voor toekomstige lanceerders Ja EZK

Totaal ESA programma's optioneel 131,5

Totaal ESA verplicht 144,0 EZK € 67 miljoen en OCW € 77 miljoen Totaal ESA programma's optioneel 131,5 Totaal niet-ESA programma's EZK 13,0 Totaal niet-ESA programma's OCW 17,7

Totaal 306,2

*1 Het NSO adviseert om voor het General Budget en Kourou rekening te houden met een verhoging tot € 67 miljoen. *2 Het NSO adviseert om rekening te houden met een 5% verhoging in het Science Programme (tot max € 77 miljoen), afkomstig uit de OCW-middelen. Er wordt rekening mee gehouden dat er momenteel geen breed draagvlak bestaat voor een geleidelijke verhoging van het Science-budget met 20%. *3 In tabel 1 is ook per beleidsonderdeel aangegeven of het een ESA of niet-ESA programmaonderdeel betreft. Ook is per onderdeel het departement aangegeven dat de beleidsmiddelen ter beschikking zou moeten stellen. De bedragen die voor de ESA-onderdelen worden gepresenteerd zijn in economische condities 2019 (ec. 2019)

Tabel 1. Ruimtevaartmiddelen voor Intensivering en Gelijkblijvend budget (in M€) (voetnoot *3)

6 Ruimtevaart 2019 | 4 Europa en specifiek in Nederland, in kaart gebracht. Aangegeven is waar de benut- ting van ruimtevaart het meest voorziet in behoeftes vanuit de maatschappij, de wetenschap en de economie en waar de grootste kansen liggen voor Nederland als geheel en voor de ruimtevaartsector in het bijzonder. Vervolgens is, aan de hand van het prioriteitenkader, geschetst welke onderwerpen de hoogste prioriteit zouden moeten hebben voor ondersteu- ning vanuit het ruimtevaartbeleid omdat ze, voortkomend uit Nederlandse sterk- tes, het meest kunnen betekenen voor de Nederlandse samenleving. Inmiddels zijn de ESA-plannen meer in detail bekend, al is er op een aantal vlak- ken nog beweging. Daarom heeft het NSO in augustus een definitief Advies uitgebracht, waarin wordt aangegeven ESTEC gezien vanuit de lucht [ESA] wat de tot nu toe bekende ESA-plannen voor de Nederlandse inschrijving in ESA • Ruimtevaart & Wetenschap functie van Copernicus in het onder- betekenen. Ruimtevaart inspireert en draagt bij steunen van beleid. [2] Duiding van het Advies en de bijbeho- aan onze wetenschappelijke nieuws- De resultaten van de ruimtevaart rend stukken zijn ook terug te vinden op gierigheid: Zo geven de astronomische komen beschikbaar voor iedereen: op de NSO-website via een interview met missies van ESA inzicht in het ontstaan basis van onder meer die vrij beschik- NSO-directeur Harm van de Wetering. en de evolutie van het heelal, onze bare ruimtevaartgegevens zijn kleine aarde en het leven daarop. Ruimte- boeren in ontwikkelingslanden in staat Het advies kan als volgt worden samen- vaart draagt bij aan kennis over de hun oogst te verzekeren en hongers- gevat: aarde die letterlijk van levensbelang nood te voorkomen; een belangrijke is, zoals over de klimaatverandering en bijdrage aan voedselzekerheid. Dit is • Ruimtevaart is overal de gevolgen daarvan, luchtkwaliteit, maar één voorbeeld van hoe ruimte- Ruimtevaart is verweven met onze overstromingen en andere natuurlijke vaart in Nederland bijdraagt aan de wereldwijde samenleving. Ooit be- en menselijke bedreigingen en uitda- Duurzame Ontwikkelingsdoelen. gonnen als technologische wedijver gingen. De Nederlandse wetenschap Ruimtevaart doen we in internationale heeft de ruimtevaart geleid tot toe- is sterk betrokken bij de wetenschap- samenwerking en zorgt daarmee voor passingen die anders niet tot stand pelijke ruimtevaart: Nederland levert open communicatie, wederzijds be- waren gekomen of veel duurder waren instrumenten aan wetenschappe- grip en onderlinge afhankelijkheid en geweest. Ruimtevaart biedt een vitale lijke missies zoals Envisat, Herschel en vertrouwen, met een stabiliserend ef- infrastructuur voor informatiediensten, Athena, waarmee grote ontdekkingen fect op de internationale relaties. Niet navigatie, communicatie en weten- zijn en worden gedaan. De Nederland- voor niks verkondigt André Kuipers schap & samenleving. De waarde van se instrumentbouw, sterrenkunde en dat het International Space Station de ruimtevaart komt vooral buiten het aardobservatie is mede dankzij deze Nobelprijs voor de Vrede zou moeten ruimtevaartdomein tot uitdrukking. Dit bijdragen wereldtop. krijgen. zijn maatschappelijke opbrengsten op het gebied van informatievoorziening, • Ruimtevaart & Maatschappij • Ruimtevaart & Economie veiligheid, welvaart en welzijn. In veel Het Nederlandse TROPOMI instru- En, last but not least: ruimtevaart gevallen bedient één ruimtevaart-asset ment, tot stand gekomen in Europese zorgt voor economische groei en werk- (satellietmissie, instrument, data/satel- samenwerking, ontwikkeld samen gelegenheid, door het bouwen van de lietbeeld) veelal meer toepassingsge- met ESA en vliegend op een EU Coper- instrumenten, satellieten en raketten, bieden. Voor bijna elk beleidsveld kan nicus-satelliet, levert kennis over de de grondinfrastructuur om de gege- ruimtevaart unieke oplossingen bie- luchtkwaliteit in onze directe omge- vens te ontvangen en te verwerken den. Veelal zijn diensten vanuit de ruim- ving, elke dag weer. Het laat zien dat en, in toenemende mate, door het tevaart onzichtbaar, zoals wanneer bij beleid effectief is door het herstel van bewerken van die gegevens tot infor- een PIN-transactie het tijdsignaal van de ozonlaag zichtbaar te maken en het matietoepassingen die commercieel de GPS satellieten wordt gebruikt, we helpt beleid bij te sturen door te laten en maatschappelijk zo waardevol zijn naar de weersverwachting kijken of op zien waar en hoeveel broeikasgassen dat ze tot ver buiten de traditionele onze smartphone kijken waar we naar zoals methaan worden uitgestoten. ruimtevaartkringen gebruikt en be- toe moeten. Dit is slechts één voorbeeld van de taald worden.

Ruimtevaart 2019 | 4 7 Ariane 6 en Vega-C artist's views [ESA–J. Huart en D. Ducros]

• Nederlands belang vaartsector belangrijke economische, inzet van de ruimtevaartbeleidsmiddelen. De Nederlandse samenleving en technologische en wetenschappelijke Om uiteindelijk te komen tot een overzicht economie leunen sterk op kennis en meerwaarde. van prioritaire onderwerpen wordt eerst de technologie uit de ruimtevaart. Ruim- Nederland heeft een goed ontwikkelde opzet van het prioriteitenkader gegeven tevaarttechnologie, in het bijzonder ruimtevaartsector, met wereldwijd er- en wordt daarna inhoudelijk beschreven op op het gebied van geavanceerde in- kende en zeer sterke kwaliteiten op een basis van welke criteria gewicht gehangen strumenten en sensoren en industriële aantal gebieden. Deze positie hebben kan worden aan de verschillende onder- producten, versterken de positie van we bereikt door jarenlang beleid ge- delen. Daarna wordt het prioriteitenkader Nederland als ‘technologieland’. Het richt op stimulering van wetenschap en toegepast, met als resultaat een overzicht aardwetenschappelijke en astrono- technologieontwikkeling. Met de inter- van onderwerpen en de volgorde van be- mische ruimteonderzoek draagt bij nationaal sterk groeiende behoefte aan langrijkheid passende bij de komende drie aan de sterkte van de Nederlandse satellietdata-toepassingen en met de jaren. Ook wordt aangegeven tot op welke kenniseconomie. Satellietdata-toe- toenemende commerciële markt kan hoogte de verschillende prioritaire onder- passingen vormen inmiddels een Nederland de nationale ruimtevaart- werpen ondersteund kunnen worden in onmisbare grondstof bij de aanpak sector nu een enorme push geven op het licht van de beschikbare middelen en van maatschappelijke vraagstukken het wereldtoneel. De plannen liggen al de verwachte ESA-inschrijving bij de ESA op gebieden als klimaat, voedsel en klaar. Sterker nog: de ambities en mo- Ministersconferentie Space19+. energie. Niet alleen nu maar juist ook gelijkheden van de Nederlandse ruim- De keuzevrijheid voor inzet van het bud- voor de toekomst is ruimtevaart voor tevaartsector zijn al jaren groter dan het get op de diverse onderdelen is beperkt: Nederland dan ook van grote waarde. beschikbare ruimtevaartbudget. het ESA lidmaatschap brengt verplichtin- De grootste ESA vestiging (ESTEC) is gen mee en eerder gemaakte keuzes heb- in Nederland gehuisvest. Als internati- Prioriteitenkader ben ook nu nog consequenties. Hoewel onaal technologie en onderzoekinsti- In lijn met de Nota Ruimtevaartbeleid de inschrijving in ESA kader belangrijk tuut met high tech testopstellingen en 2016 en de Kamerbrief over de Evaluatie is, spelen binnen het nationale Ruimte- 2800 hoogopgeleide krachten is ESTEC van het Ruimtevaartbeleid 2012 – 2016 is vaartbeleid ook de niet-ESA onderdelen het kroonjuweel van ESA. Het biedt het NSO verzocht het advies te baseren een wezenlijke rol. Daarvoor moeten op Nederland als geheel en de ruimte- op een prioriteitenkader betreffende de voorhand dan ook (financiële) middelen

8 Ruimtevaart 2019 | 4 gereserveerd worden, die met name in 5. Onderwerpen met een hogere score op leveren hier een belangrijke bijdrage aan. de beginfase van applicatie- en technolo- de criteria krijgen een verhoudingsgewijs Tegelijk zal gelden dat als Nederland de gieontwikkelingen een rol zullen spelen. grotere support dan onderwerpen met investering niet doet, de ontwikkelingen Te denken valt aan SBIR Ruimtevaart, een lager gewicht. Het is van belang dat door andere landen overgenomen zullen NWO-regelingen die door NSO worden onderwerpen met een lager gewicht worden. uitgevoerd en het Satellietdataportaal. niet door die met een hoger gewicht compleet verdrongen worden, want dat Criterium 2: Economische meerwaarde Uitgangspunten: zou de overheid tot onbetrouwbare partij De economische meerwaarde van de on- 1. Op basis van het Nederlandse lidmaat- maken omdat dit een deel van de ruimte- dersteuning van een bepaald onderwerp schap van ESA dient Nederland op de vaartindustrie direct raakt. Uiteraard kan of programma kan op vele manieren eerste plaats de verplichte bijdrage van er wel intensivering of verlaging volgen tot uiting komen. In de eerste plaats is deze inschrijving te voldoen. Dit budget is uit de prioriteitstelling. de steun van de overheid (in het vrij be- deels bestemd voor het Science program- steedbare deel) in veel gevallen gericht ma en deels voor de basisinfrastructuur 6. Het laatste uitgangspunt is om van de op technologieontwikkeling (met oog voor Europese Ruimtevaart, waaronder vastgestelde budgetten per beleidson- voor het product). Dat levert direct eco- het onderhouden van de Europese lan- derdeel een deel als generieke reserve nomische activiteit op (het ontwikkelen), ceerbasis (Kourou, Frans-Guyana) en de aan te houden om onvoorziene tegenval- maar het effect wordt sterker als met operatie van ESA sites, zoals bijvoorbeeld lers in projecten op te kunnen vangen, de ontwikkelde technologie er concreet ESTEC te Noordwijk. Tegelijkertijd zal een of juist baanbrekende nieuwe technolo- zicht is op afzet van grote series op de groot deel van de inschrijving in de vorm gische kansen die ontstaan in de opvol- commerciële markt, of een bedrijf een van in competitie verworven opdrachten gende drie jaar te kunnen ondersteunen. betere uitgangspositie krijgt voor nieuwe weer in Nederland terugkomen. opdrachten in binnen- en buitenland. De Criteria binnen het economische meerwaarde kan ook vorm 2. Budget reserveren voor uitgaven waar prioriteitenkader krijgen doordat met de investering die Nederland aan gebonden is (gecommit- Voor het vrij besteedbare deel van het gedaan wordt de positie van ESTEC in teerd is) vanwege eerder ingenomen ruimtevaartbudget (uitgangspunt 4) kan, Nederland wordt verstevigd. Verder is posities. Dit geldt bijvoorbeeld voor aan de hand van een set kwalitatieve er in Nederland ook aandacht voor het Launchers. Nederland heeft, door criteria, gewicht worden gegeven aan de buiten de ruimtevaart inzetten van tech- meerjarig te investeren in launchers een verschillende beleidsonderdelen. Deze nologie die ontwikkeld is voor de ruimte- belangrijke industriële rol verworven. Het prioriteiten geven dus niet de absolute vaart. Ook dat levert weer economische bestendigen daarvan is echter afhankelijk waarde aan van het betreffende beleids- ontwikkeling op. Denkend in ketens kan van blijvende participatie in de exploita- onderdeel, maar zijn ‘budget-prioritei- bovendien een investering in een nieuw tieprogramma’s en het blijven investeren ten’, bedoeld om door het maken van satellietinstrument verder in de keten in nieuwe ontwikkelingen. Dit niet of on- keuzes (een deel van) de ruimtevaartmid- economische activiteiten genereren via voldoende doen betekent een verlies van delen van de overheid zo effectief moge- het opslaan van de data, het verwerken investering en deelname. In het verleden lijk in te zetten in de komende beleidspe- van de data of het ontwikkelen van heeft Nederland de afspraak gemaakt riode. Hierbij wordt ook uitgangspunt 5 diensten op basis van die data, ook voor om structureel mee te financieren aan de (uit de vorige paragraaf) gehanteerd, wat exportbevordering. Al deze aspecten operatie van het ISS. zegt dat er geen complete ‘verdringing’ wegen mee in het scoren van een econo- plaats zal vinden vanwege een eventuele mische waarde. 3. Basis op orde. Dit betreft het zorgen lagere prioriteit. voor een optimale infrastructuur in Ne- Criterium 1: Maatschappelijke meerwaar- Criterium 3: Wetenschappelijke meerwaarde derland om belangrijke investeringen in de Binnen de standaard verplichte inschrij- eerdere satellietprogramma’s optimaal Bij de inzet van ruimtevaart wordt steeds ving gaat iets meer dan de helft van het te benutten, opdat satelliettoepassingen meer de focus gelegd op de (onmisbare) budget naar het Science programma. In gebruikt kunnen worden door en voor de meerwaarde die de ruimtevaart heeft dit programma gaat het om astronomie overheid of door de markt verder ontwik- voor de maatschappij. Een voorbeeld zijn en planeetonderzoek als wetenschapsdo- keld kunnen worden in Nederland of voor de grote ontwikkelingen op het gebied meinen. Ook in het optionele deel van an- de export. Bij deze basisvoorzieningen van het met behulp van satellietwaarne- dere programma’s zijn in ruimtevaart veel horen ook de benutting van ESTEC en mingen monitoren van luchtkwaliteit en raakvlakken te vinden met wetenschap. outreach-activiteiten die onmisbaar zijn klimaat. Een andere belangrijke meer- Dat kan gaan om aardobservatie, zeer voor het draagvlak en nut van ruimte- waarde van ruimtevaart is te vinden op relevant voor klimaatwetenschappers, of vaart voor de samenleving. de gebieden van energietransitie & duur- ontwikkelingen op het gebied van Artifi- zaamheid, landbouw, water, voedsel, cial Intelligence en data science. Verder 4. De overige onderwerpen moeten gezondheid, mobiliteit, ontwikkelings- liggen er in Nederland veel relaties tussen worden gefinancierd uit het resterende samenwerking en veiligheid. Veel missies de wetenschap (universiteiten, instituten budget. De beoordeling daarvan gebeurt en programma’s die in ontwikkeling zijn als SRON), andere kennisinstellingen (als aan de hand van de criteria zoals hieron- (bijvoorbeeld nieuwe satellietinstrumen- TNO, NLR, Deltares, KNMI, RIVM) en de der genoemd. ten of nieuwe geo-informatiediensten) industrie.

Ruimtevaart 2019 | 4 9 International Space Station. [ESA]

Criterium 4: Bron van inspiratie len scoren en onderdelen die slechts op Het General Budget is van groot belang Ruimtevaart is een bron van inspiratie. een of twee van de doelen een bijdrage voor ESTEC als grootste ESA vestiging, Het gaat hier over ruimtevaartactiviteiten leveren. Voor een deel gaat het om een zowel voor de activiteiten als voor het die tot de verbeelding spreken, die inspi- kwalitatieve beoordeling. Bij elk van de onderhoud en de broodnodige vernieu- reren, die bij bijna iedereen veel fascinatie onderwerpen kan ook een indicatie wor- wing van de infrastructuur daar. De ver- teweegbrengen, bij alle bevolkingsgroe- den gegeven voor welk beleidsveld (of hoging voor Kourou is een consequen- pen en leeftijden, en die een verbindende departement) dit onderdeel relevant is. tie van de gemaakte afspraken in het werking hebben in een maatschappij en De laatste twee van de vijf doelen kunnen kader van het programma ‘Toegang tot tussen landen. Misschien missies die in niet in ‘opbrengst-termen’ aangeduid de ruimte’. mindere mate dan andere programma’s kunnen worden, namelijk ‘ruimtevaart ESA stelt voor om het budget van het een economisch katapulteffect hebben, als bron van inspiratie’, en ‘politiek/stra- ESA Science programma te verhogen een zeer geringe meerwaarde hebben op tegische relevantie’. Dit zijn kwalitatieve met circa 5% per jaar; dit zou voor thema’s als bv. de Sustainable Develop- criteria die vooral indirect en op lange Nederland neerkomen op een extra ment Goals van de Verenigde Naties , en termijn voordeel leveren aan de Neder- bijdrage van €3 miljoen in de periode die ten opzichte van andere onderzoeken landse samenleving. 2020 - 2022. Advies is dat Nederland dit minder bijdragen aan de wetenschap, ESA-voorstel steunt. maar die ons als mensheid wel erg aan- Geadviseerde ESA inschrijving De Nederlandse bijdrage komt uit het spreken. bij beschikbaar gesteld budget wetenschappelijke ruimtevaartbudget. • Verplichte programma’s Indien dit budget de komende jaren Criterium 5: Politiek/strategische relevantie Nederland is altijd voorstander ge- gelijk blijft, zal de extra investering Ruimtevaart als vorm van vitale infra- weest van de verhoging van het Ge- van Nederland in het ESA Science pro- structuur en als speelveld van interna- neral Budget/Kourou en het budget gramma grotendeels ten koste gaan tionale samenwerking kan soms ook van het ESA Science programma. van de investeringen in de nationale op zichzelf van politiek-strategische Beide budgetlijnen zijn belangrijk wetenschappelijke programma’s voor waarde zijn. Het maken van keuzes voor voor Nederland: Nederland is host van ruimtevaart. Het NSO adviseert om toekomstige ruimtevaartactiviteiten kan ESTEC en een constructief ESA-lid, dit negatieve effect zoveel mogelijk soms nodig zijn op basis van puur politiek- en de Nederlandse astronomie is van te beperken. Deze kwestie speelt als strategische overwegingen ten behoeve wereldklasse en is sterk betrokken bij ESA-leden unaniem besluiten tot een van de Nederlandse of Europese positie het Science programma. Voor beide substantiële budgetverhoging van het in het internationale speelveld, denk verplichte programma’s geldt dat een ESA Science programma. bijvoorbeeld aan ’Toegang tot de ruimte’ budgetaanpassing unanimiteit onder (lanceervoertuigen) en Exploratie. ESA-leden vereist omdat de nationale • Optionele programma’s bijdrages zijn gekoppeld aan het BNP. Aardobservatie De mate waarin de verschillende onder- ESA stelt voor om het General Budget/ Voor Nederland is de inzet van ruim- werpen positieve impact hebben bepaalt Kourou met circa 9% per jaar te laten tevaart voor aardobservatie een top- uiteindelijk het relatieve belang van dat stijgen; voor Nederland betekent dit prioriteit. Om deze reden wordt ge- onderwerp. Daarbij zijn er onderwerpen een extra investering van €7 miljoen in adviseerd een belangrijk deel van het die op elk van de vijf bovenstaande doe- de periode 2020 - 2022. budget in te zetten op dit onderdeel.

10 Ruimtevaart 2019 | 4 Toegang tot de ruimte tend karakter die afwijken van wat nu en kunde ontwikkelen en meer terugver- De inschrijving van €32 miljoen is wordt ingeschat. Mocht er sprake zijn van dieneffecten generen. het minimum voor Nederland om te stijging van die posten dan is de enige In het ESA Verdrag geldt het uitgangs- voldoen aan de gemaakte afspraken mogelijkheid dit budget te korten bij de punt dat elke lidstaat in verhouding om op korte termijn de aansluiting te grote programma’s aardobservatie en tot het BNP meedoet in de optionele houden. Om desondanks niet te veel technologie-ontwikkeling. Mocht er juist programma’s. Voor Nederland zou dit nadelige impact te geven voor ruimte sprake zijn van verlaging van het budget uitkomen, ten opzichte van de andere aan de andere prioriteiten wordt voor- voor de posten met een verplichtend ka- lidstaten, op een aandeel van 4,64% in gesteld om €5 miljoen die aanvankelijk rakter, dan wordt geadviseerd juist voor de optionele programma’s. Bij de Minis- stond gereserveerd voor een specifiek ophoging in te zetten op de posten aar- tersconferentie 2016 was de inschrijving technologie-ontwikkelingsprogramma dobservatie en technologie-ontwikkeling 1,8%, hetgeen minder dan de helft is van (Prodex) tijdens de ESA Ministerscon- het referentiebedrag. Ook bij het huidige ferentie 2019 te ontkoppelen en over Consequenties voorgestelde budget zal Nederland op te hevelen naar het Launchers budget. beschikbaar budget een dergelijk niveau zitten. Zeker in het Vanuit openheid en transparantie worden licht dat Nederland de grootste ESA- Technologie en Instrumentontwikkeling op deze plaats ook de consequenties in vestiging ESTEC huisvest is die keuze Ook ‘Technologie en Instrumentont- beeld gebracht van de afbakening van opvallend. wikkeling’ is een belangrijke pijler van het beschikbare budget. Met de inschrij- het ruimtevaartbeleid. Een bedrag van ving binnen het beschikbaar gestelde Afsluitend €28,5 miljoen kan ingezet worden om budget zijn er een aantal ingrijpende Op 5 september jongstleden was er een een beperkte selectie van kansrijke keuzes noodzakelijk geweest om het pro- Algemeen Overleg (AO) Ruimtevaart van technologieontwikkelingsprojecten gramma passend te maken. Een aantal de vaste commissie voor Economische met kansen op afzet op de wereld- onderwerpen die vanuit beleidsoogpunt Zaken en Klimaat van de Tweede Kamer. markt te ondersteunen en zo nodig te prioriteit zijn kunnen binnen het gestelde Onder voorzitterschap van de PVV en kwalificeren voor gebruik in de ruimte. budget geen ruimte krijgen. Het betreft met deelname van het CDA, VVD, D’66 en onder meer de volgende kansen die niet Groen Links was er gedurende twee uur Satellietdata-toepassingen worden benut, of posities waar terrein zal een uitwisseling van gedachten met de Het NSO adviseert blijvend serieus in worden verloren: staatssecretaris van EZK, mevrouw Mona te blijven zetten op de ontwikkeling • Via technologie-ontwikkelingsbedrij- Keizer. Het hierboven toegelichte NSO- van satellietdata-toepassingen en ven met aantoonbare excellente sleu- advies passeerde in ruime mate de revue. adviseert hiervoor een bedrag van €13 teltechnologie, met name voor laser Verschillende malen werd geconstateerd miljoen aan te wenden. satellietcommunicatie, helpen kwa- dat er eigenlijk behoefte was aan meer lificeren voor ESA en de groeiende ruimtevaartbudget. De staatssecretaris Exploratie wereldwijde commerciële ruimtevaart- gaf echter aan dat zij de beschikbare Het NSO adviseert binnen het totale markt; ruimte al behoorlijk had opgerekt en dat beschikbare budget een inschrijving • Leidende rol Nederland in een nieuwe zij het niet wenselijk vond ten opzichte van €11 miljoen op exploratie. Inschat- ESA CO2-missie waarvan industrie en van mogelijke opvolgers van haar om nog ting van het NSO is dat deze inschrij- wetenschappers profijt hebben en de meer budget vanuit de begroting beschik- ving in Exploratie net afdoende is om EU de vervolgopdrachten financiert; baar te stellen. Wel gaf zij aan als binnen te voldoen aan de huidige afspraken in • Borgen dat ook in toekomst Nederland de beschikbare ruimte in Sevilla zou het ISS. bijdrage blijft leveren aan EU toegang blijken dat er andere prioriteiten gesteld tot de ruimte, met Nederlandse bijdra- moeten worden zij dit zeker zal doen. Starters (ESA- BIC) gen vanuit de Nederlandse industrie; Aan het einde van het AO werd bekend NSO stel continuering voor van dit • -Actieve deelname in de astronomie- dat er een zogenaamde VOA zou komen, succesvolle programma gericht op de missie LISA, waar in Nederland speci- waarbij in een plenaire meeting van de ondersteuning van start-ups op gebied fieke unieke kennis voor aanwezig is en Tweede Kamer de mogelijkheid wordt van ruimtevaarttechnologie, met sup- de Nederlandse wetenschap profijt van geschapen om moties in te dienen. Dit port vanuit ESA. heeft. VOA staat voor dinsdag 1 oktober 16:15 uur aangekondigd. Dit artikel werd voor Satellietnavigatie en Veiligheid in en Verder vervalt bij deze hoogte van die tijd ingeleverd bij de redactie. vanuit de ruimte inschrijving de kans om deel te gaan Voor deze programma’s wordt ge- nemen aan wereldwijde ruimtevaartpro- Noten en referenties adviseerd opgeteld €3 miljoen in te gramma’s gericht op de exploratie van de 1 Kamerstukken, vergaderjaar 2018-2019 schrijven. Maan en verder. - 24 446 Nr. 64 Ruimtevaartbeleid dd 19 juni 2019. Als Nederland doorgaat met strategi- - 24 446 Nr. 65 Ruimtevaartbeleid dd 30 augus- Het kan zijn dat tijdens de onderhandelin- sche investeringen en die intensiveert tus 2019. gen tot aan en tijdens de Ministersconfe- dan kan Nederland niet alleen passief de 2 https://www.spaceoffice.nl/nl/nieuws/324/nso- rentie er bij consensus budgetten worden ruimte-infrastructuur gebruiken maar advies-ruimtevaartbeleid-benut-de-mogelijk- heden-die-ruimtevaart-heeft-voor-ons-land-. afgesproken op posten met een verplich- ook meebouwen, meebeslissen en kennis html.

Ruimtevaart 2019 | 4 11 A Round Trip per Week The optimistic Space Shuttle expectations of 1979

Michel van Pelt

Forty years ago, some two years before the first launch, NASA published a persuasive brochure titled ‘The Space Shuttle at Work’. It explained how its latest crewed space system would revolutionise spaceflight – moving from expensive, high-risk expendable launchers to a low-cost, safe and (mostly) reusable system enabling routine access to orbit. A lesson about how the harsh realities of spaceflight can collide with dreams of revolu- tionary progress, and about the fundamental differences in operation between launch vehicles and aircraft.

Artistic impression from the mid-1970s, depicting the launch of the new Space Shuttle.” [NASA/M. Alvarez]

12 Ruimtevaart 2019 | 4 The Space Shuttle Promise launch. Already the next day sees a rende- rockets.” and “The expense of keeping up In the early 1970s, with the Apollo moon zvous, with an inspection by astronauts, a varied inventory of launch vehicles and missions winding down due to dramatic of a space telescope “designed both to be their different ground systems is elimina- drops in public interest and political sup- serviced in orbit and periodically brought ted.” NASA promised that “Based on traf- port, the US sought to move spaceflight back to Earth for overhaul and relaunch fic projections of more than fifty Shuttle from a high-expenditure Space Race mode over a lifetime of fifteen to twenty years.” flights a year when the system comes fully to something more economically viable (showing a concept that is basically the into use, the launch savings alone could and rational. The cost of space missions, Hubble Space Telescope later indeed be half a billion dollars a year or more.” specifically those involving astronauts, launched and serviced by the Shuttle, The Shuttle was to take over the entire US was to be reduced substantially, enabling although never returned to ground). The launch business, not only for NASA but NASA to develop revolutionary new uses third day of the mission astronauts replace also for the Department of Defence (their of space while operating on a far more one of the telescope’s instruments, then large spy satellites set the payload bay size modest budget. The development of a set the space observatory free to continue requirements) and commercial operators. reusable transportation system to shuttle its job. Leaving the crew no time to catch The Space Shuttle mission timeline des- between Earth and orbit was seen as key their breath, the fourth and final day the cribed in the ‘1978’s Observer’s Book of to achieve this. Shuttle has a rendezvous with a free-flying Manned Spaceflight’ by BBC aerospace On January 5, 1972, US President Nixon Long Duration Exposure Facility (LDEF; correspondent Reginald Turnill (saved stated: “The United States should proceed indeed flown, but only once) to haul it into from obscurity by space writer Emily at once with the development of an enti- the payload bay for return to Earth. The Carney, see the reference at the end of rely new type of space transportation sys- Shuttle lands that same day. The orbiter is this article), based on NASA information, tem designed to help transform the space then put into a hangar for “general main- is fully in line with this (over)confidence frontier of the 1970s into familiar territory, tenance work”, after which a Spacelab placed in the new launch system. With easily accessible for human endeavour in module is put in its payload bay and the launches from both Kennedy Space Center the 1980s and ‘90s. . . . It will revolutionise vehicle is prepared for the next flight. “… and Vandenberg Air Force Base, the total transportation into near space by routi- the Space Shuttle is ready, two weeks after number of missions between 1980 and nizing it. . . . It will take the astronomical its landing, for another working voyage” 1992 was projected at 487 flights, based costs out of astronautics”. NASA here presented the Shuttle as a on a turn-around rate of two weeks. By 1979 NASA was nearing the first flight highly efficient, multi-purpose space truck of the Space Transportation System, bet- so versatile and reusable that it would New Possibilities ter known as the Space Shuttle. To limit make all expendable launchers obsolete. Apart from reducing launch prices through the development cost the new system Based on the recovery of production and reusability and frequent flights (allowing would be only partially reusable, with a running cost for the fleet and its ground the spread of fixed cost for launch pads, big External Tank that would be discarded infrastructure, but excluding the initial re- ground stations and such over many mis- each flight and Solid Rocket Boosters that search and development cost, the agency sions), the large payload bay and benign would parachute into the sea rather than boasted that over a period of twelve years acceleration levels of a Shuttle flight were fly back to a runway landing. This was “The Shuttle will place satellites in orbit promised to also result in “substantial” cost understood to be detrimental to the mi- for one- to two-thirds the cost of launches reductions in the development and con- nimisation of the recurrent cost per flight, aboard the Delta, Atlas-Centaur, and Titan struction of its payloads. The low-G launch but the agency was still confident the Shuttle would dramatically lower the cost- A slide on the Space Shuttle’s main characteristics, from 1972. [NASA] to-orbit. With its large payload volume and mass, benign launch environment and airline-like operations, it would open up a wide range of new possibilities for the 1980s and 1990s.

A Week’s Work According to ‘The Space Shuttle at Work’ brochure, in the mid-1980’s NASA expec- ted to operate a fleet of four orbiters; in- deed, from 1985 on it was flying Columbia, Challenger, Discovery and Atlantis. Howe- ver, history has shown the bold statement that this fleet would be making “about one round trip per week” to be far less realistic. The chapter ‘A Weeks Work’ describes a typical mission as foreseen in 1979, star- ting with the Shuttle deploying a GEO telecom satellite with kick stage right after Left: from the 1979 NASA brochure: “In a special change-out room, payloads are removed and different ones installed with the least delay.” [NASA/Howard Allaway]. Right: the reality of Orbiter processing was rather different than foreseen in the 1970s, lasting months rather than days. [NASA]

was to enable the use of more standard ters, manned laboratories, processing and sulted in an overall reduction in orbiter parts with lower cost, while the Shuttle’s manufacturing facilities, large spacecraft processing flow duration, because in this large mass and volume capability would assembly plants, warehouses, and refuel- way engine refurbishment could be done lead to simpler spacecraft “less tightly ling and repair depots.” separately and in parallel. But it of course packed, less limited in weight”. Satellites The Space Shuttle would not only lead hardly reflected the airline-like operations could be checked out by the orbiter in to a dramatic increase the variety in pay- foreseen in the 1970’s. For airliners, jet orbit, and repaired if something was found loads, but also in its crews: “No longer will engines are only pulled off the plane for to be wrong or even returned for overhaul travel beyond Earth’s security blanket of refurbishment about every 15,000 flight on the ground, right after launch or years atmosphere be restricted to a select popu- hours (in this case actual running hours, later. Satellites were expected to be able lation of physically perfect and intensively while for a Shuttle flight each SSME ope- to rely on less redundancy, lowering cost trained astronauts”. Apart from the basic rated for just over 8 minutes). The need for through hardware savings and complexity Shuttle crew, consisting of professional high maintenance is hardly surprising, with reductions. astronauts, missions would involve Pay- the SSME being the first fully reusable, Short turn-arounds and low mission cost load Specialists – “scientists or technicians high performance, human-rated, high- would not only mean that the Shuttle in reasonably good health …. NASA gives pressure, closed-cycle, reusable cryogenic would take over all existing launch busi- them several weeks of classroom instruc- liquid rocket engine in the world. Only by ness, it would also enable completely new tion and training in flight simulators to ac- the mid-1990’s were new fuel and oxidiser uses. The 1979 brochure for instance pro- quaint them with the Shuttle...”, promised turbopumps designed for the SSME that mises “It can be sent off quickly on a spe- the NASA brochure. were certified for ten flights without in- cial mission to gather information needed spection, overhaul or maintenance. in an emergency on Earth, such as a floods Reality Hits The number of flights between 1980 and or crop blight.” Looking back four decades later, this of- 1992 was 44, eleven times lower than the NASA furthermore highly advertised the ficial brochure’s wildly optimistic promises 487 projected in the ‘1978’s Observer’s possibilities offered by the Spacelab de- read like alternate history science fiction. Book of Manned Spaceflight’; in fact the veloped by ESA for use with the Shuttle: Instead of making “about one round trip total number of Shuttle launches ever, “Twenty to thirty percent of all Shuttle per week”, thus about 50 missions per between 1981 and 2011, was only 135. The missions will carry some parts of Spacelab, year, the highest number of flights in any Shuttle moreover never launched from a versatile orbiting laboratory for manned calendar year has been just 9 (in 1985). The Vandenberg Air Force Base, although and automated research in the low-gravi- two-week turn-around, from landing to the facilities there had been almost com- ty, high vacuum environment of space.” launch, described in the brochure was also pleted. With Spacelab on board, the Shuttle would never achieved. The fastest turnaround in Two of those 135 flights ended in catas- effectively become a temporary space sta- the Shuttle’s history was 54 days (also in trophe, during launch in 1986 (Challenger) tion. But it could do even better than that: 1985), but the average between landing and during re-entry in 2003 (Columbia), “An entirely new activity seen as possible and launch for any individual orbiter was representing a rather dismal loss rate of with the Shuttle is the building of large over three months. 1.5 percent. With 40 to 50 launches per structures in space. Size and weight need The 1979 brochure promised “Shuttle year, as projected by NASA in the late no longer be limited to the payload of a engines… last for 55 flights before over- 1970’s, this could have meant the loss of an single launch vehicle. A series of Shuttle haul.”, but in fact these engines had to be Orbiter every one-and-a-half year; unac- flights could deliver structural members refurbished after each flight. Beginning ceptable for what was supposed to be a or modules to orbit for assembly there. with STS-26R in late 1988, Space Shuttle routine flight space vehicle. If airliners had Structures that might be assembled in Main Engines (SSME) were even no longer a similar poor reliability, we would see an space include large communication anten- serviced while on the vehicle, but actually unsustainable 1,500 crashes every single nas, solar energy collectors and transmit- removed after each flight. This actually re- day.

14 Ruimtevaart 2019 | 4 Left: artistic impression of Skylab being boosted into a higher orbit with use of a propulsion module delivered to the station by the Space Shuttle. [NASA] Right: artistic impression of the construction of a solar power platform with help of the Space Shuttle, from the 1979 brochure. The tiny Shuttle indicates the gigantic scale foreseen for such satellites. [NASA/Howard Allaway]

The brochure lists another area in which decommissioned, the US would not have lab flights was far lower than originally the Shuttle failed to deliver, being a Shut- been able to launch anything into space foreseen. tle mission in July 1979 to dock a propul- itself for the duration. To ensure a viable Employment of the Shuttle in the construc- sion module to the Skylab space station, commercial launch industry independent tion of large, modular structures in orbit to boost it into a higher orbit and increase from the Space Shuttle, President Reagan only started in 1998, when it launched the its lifetime. Serious issues with the Shut- decided that the Shuttle would no longer first US element of the International Space tle’s main engines and fragile thermal be used for commercial satellite launches. Station (ISS). The Shuttle flew 27 missions protection tiles delayed Columbia’s first The promise of simpler and therefore less to the ISS up until the station was regarded launch to April 1981, by which time Skylab expensive spacecraft never materialised, complete in 2011 (with the additional help had long fallen back into the atmosphere because using the Shuttle to maintain, re- of two Proton launches). Its large payload uncontrolled, spreading dangerously turn and relaunch satellites proved far too bay, robotic arm and crew (spacewalks) large pieces of debris over a fortunately expensive. The only spacecraft regularly proved to be extremely useful. However, in sparsely populated area of western Aus- maintained as foreseen in 1979 was the terms of mass just three Saturn V rockets tralia. Hubble Space Telescope, and the econo- could have done the same job. With three A major issue was the very high cost of mical rational behind this was questio- large modules instead of 15 smaller ele- operating the Shuttle, driven by the inten- nable (rebuilding improved replacement ments, an equivalent space station would sive refurbishing needed after each flights space telescopes and launching them on have had far fewer interfaces not requiring as well as the resulting low launch rate (due conventional launchers may overall have as many spacewalks to finalise connecti- to which fixed yearly cost for ground infra- been less expensive). If anything, the ons. Three Saturn V launches would have structure could be spread over only a few stringent safety requirements related to cost far less than 27 Shuttle missions. missions). This made the goal of launching human spaceflight increased the develop- The commercial orbital factories, gigantic satellites “for one- to two-thirds the cost” ment cost for satellites to be launched with telecom platforms and even larger space of conventional expendable launchers the Shuttle. After the loss of Challenger, solar power satellites, let alone space completely unattainable. In 1975 NASA increased focus on safety also meant that colonies, never happened. This was partly predicted an average cost per flight of just the planned use of the powerful, but liquid because of the high launch cost of the $40 million, equivalent to about $190 mil- propellant, Centaur kick stage onboard the Shuttle, partially because even with low- lion in 2019. The actual costs were howe- Shuttle was abandoned. This combination cost-access-to-space the related business ver over $500 million per launch in today’s would have enabled the Shuttle to launch cases were very unconvincing and involved money (and well over $1 billion when also more massive spacecraft beyond Low extremely high risks. taking into account the development costs Earth Orbit. Because of the high complexity of the and the production costs for the five orbi- For what concerns rapid reaction missions Shuttle and its payloads (including Space- ters). On a cost-per-kg payload basis, the to obtain Earth observation data in case lab) as well as the high risk involved, beco- Shuttle was three times more expensive of disasters, for this the Shuttle turned ming a Payload Specialist usually turned than conventional launchers, rather than out to be singularly unsuited. The launch out to require considerably more than three times less. preparations on the launch pad alone took “several weeks of classroom instruction The danger of assigning the Shuttle the at least a month. and training”. Typically, such astronauts job to be the single space launch system of The 1979 promise that Spacelab compo- trained for several months, learning how the US became very clear when Challenger nents would be flown on 20 to 30 percent to live and work in the Shuttle and emer- was lost in 1986. The following investigati- of the missions was in fact fulfilled: these gency procedures during launch, orbit and ons, design modifications and launch pro- were used on 32 Shuttle missions in total, return, excluding even the mission specific cedure changes grounded the programme from STS-2 to STS-99, representing 32% training on how to efficiently operate their for two years and eight months; without of the flights. But due to the low flight rate experiments according to carefully arran- its other launchers, fortunately not yet of the Shuttles the total number of Space- ged and highly packed schedules. There

Ruimtevaart 2019 | 4 15 was much criticism for the “fun flights” sion makers into embarking on such even and work in a large space facility seems of Payload Specialists such as Senator more innovative projects, not so easily today further away than it appeared in Jake Garn. Some saw these “second rate” buying the tempting promises and instead 1979. After listing novel possibilities such astronauts as stealing the seats of career putting extra attention on the high techni- as the assembly of very large telecom plat- astronauts in what turned out to be a very cal and financial risks. Russia, Europe and forms, in-orbit factories, space solar power limited number of flight opportunities. Japan cancelled their own shuttle projects satellites, space tourism and even space This claim is however highly doubtful, as (see also the Hermes article in Ruimtevaart colonies, the 1979 brochure in fact noted missions without Payload Specialists did 2017-2), and no Shuttle-replacing space- “Decades from now some of these ideas typically not fly additional Mission Speci- plane emerged from the 1990’s. may seem innocently unrealistic, based alists instead. There was also concern that on ignorance of hard reality. But it’s also Payload Specialists were not fully educa- Conclusions possible that some will seem astonishingly ted on the risks involved. In fact the whole Instead of living in a world of low cost timid, cautious forays by limited imagina- Payload Specialist category was abolished shuttles or even spaceplanes, we are now tions.” Unfortunately, reality turned out to in 2003, after the loss of Columbia in which mostly back to a pre-Shuttle era situation, be much closer to the former rather than the Israeli astronaut Ilan Ramon perished with satellites launched with conventional the latter. as the last flown Payload Specialist. From rockets and all near-future crewed systems then on all astronauts not being Com- depending on Apollo-type capsules put on The NASA brochure ‘The Space Shut- mander or Pilot were trained as Mission top of such launchers. Reusability is now tle at Work’ can be found online at Specialist. mostly pursued through the evolution of https://ntrs.nasa.gov/archive/nasa/casi. These negative “lessons learned” also had conventional launchers, specifically in the ntrs.nasa.gov/19800021866.pdf. Emily strong consequences for the planning of a case of the SpaceX Falcon 9, and reusable Carney’s article about the missions time- successor. On the one hand the high cost capsules for crew and cargo. The resulting line in ‘Visions of the Early Shuttle Program, of the Shuttle lead to intensive studies for cost reductions are more modest, but at 1978’ was published by the National Space more efficient reusable launchers, notably least they are real. Society earlier this year, and can be found true spaceplanes (see also Ruimtevaart A future in which “the average citizen” can at https://space.nss.org/visions-of-the- 2012-2). On the other hand it scared deci- be launched at reasonable cost to go live early-shuttle-program-1978.

advertentie

Celebrating 40 years of providing world-class communications

Inmarsat is the world’s leading provider of global mobile satellite communications. We offer a complete portfolio of mobile voice and data services through the most reliable satellite network in the world. Whether on land, on sea or in the air, millions place their trust in Inmarsat daily, knowing we’ll be there when it matters most. Space Campus Noordwijk wordt hét centrale ontmoetingspunt voor ruimtevaart in Nederland

Sander Koenen

Space Campus Noordwijk kent een vliegende start dankzij 26 miljoen euro aan overheidsinvesteringen. Wat nu nog een grotendeels braakliggend terrein in Noordwijk is, wordt de komende tien jaar een volwaardige hightech ruimtevaartcampus met internationale allure. Projectleider Gaele Winters ontvouwt de plannen.

Als we over tien jaar terugkijken, waar het testcentrum ESTEC van begon dan het verhaal van Space ESA en het Galileo Reference Campus Noordwijk? Centre. Het verbindt – letterlijk De ideeën waren er al langer, maar en figuurlijk – alle kennis die ik denk dat het echt begint met een daar aanwezig is met bedrijven duidelijk commitment van de overheden. en kennisinstellingen in de rest Het Rijk investeert vijftien miljoen van Nederland. Andersom kan euro in een conferentiecentrum op het Space Campus ESTEC sterker terrein van ESTEC, dat ook toegankelijk verankeren in het Nederlandse wordt voor Space Campus. De Provincie landschap. We moeten niet Zuid-Holland financiert activiteiten die vergeten hoe bijzonder het is dat leiden tot nieuwe investeringen in Space wij ESTEC binnen onze landsgrenzen Campus. Daarvoor is acht miljoen euro hebben. Daar moeten we ontzettend beschikbaar. En de Gemeente Noordwijk zuinig op zijn. draagt drie miljoen euro bij in de vorm van grond en garanties voor de verhuur Aan welke initiatieven van ruimtes op de campus. Dit geeft aan wordt op dit moment al dat de ontwikkeling van deze locatie voor gewerkt? ruimtevaartbedrijvigheid in Nederland ATG zit al op het Space breed gedragen wordt. Campus terrein. Dit bedrijf gaat een virtual Waarom is het belangrijk om reality laboratorium ruimtevaartactiviteiten bij elkaar te inrichten voor brengen op juist deze locatie? ESTEC, waar ook Space Campus Noordwijk ligt pal naast commerciële partijen

17 18 Ruimtevaart 2019 | 4 terechtkunnen om een stuk technologieontwikkeling te doen. Verderop komt een faciliteit om kleine Space Campus Noordwijk: satellieten en ruimte-instrumenten te testen. Dit is een samenwerking a new chance for Space Business tussen ruimtevaartbedrijven en ESTEC. Een ander initiatief betreft nieuwe The central government, the Province of Zuid-Holland and the Municipality of toepassingen van aardobservatiedata. Noordwijk will invest in the development of the Space Campus Noordwijk next Er zijn ideeën om een Centre of to the Technical Centre ESTEC of the European Space Agency and the Galileo Excellence op te richten voor autonoom Reference Centre of the European Union. By financing an international meeting transport in havens en op de weg. De facility on the ESTEC premises, by supporting new initiatives making available link is duidelijk: zelfrijdende en -varende the best expertise and test facilities for all types of satellites and by stimulating voertuigen maken volop gebruik van new developments and applications in cooperation with ESTEC and the Galileo satellietnavigatie en aardobservatiedata. Reference Centre a dynamic and attractive environment will be created for doing En verder zijn we in gesprek met space business. universiteiten, SRON en veel andere The Noordwijk Space Campus will offer to companies and institutions unique partijen om ook hen bij Space Campus te possibilities to develop their business: betrekken. • Being in the vicinity of the largest research facility and the technical heart of ESA, with more than 2000 highly skilled staff who can support you in your Wat moet de gemiddelde Nederlander space developments weten als hij/zij langs de campus rijdt? • Giving you easy access to the knowledge accumulated by the European Meer en meer mensen realiseren zich hoe technology programmes that ESTEC executes, and enabling you to follow the belangrijk ruimtevaart is voor ons dagelijks latest developments in space technology leven. We kennen allemaal de navigatie- • Making use of the best possible test facilities and laboratories at ESTEC and of en communicatietoepassingen. the dedicated facilities for small sats in development at the Campus We weten dat het weerbericht met • Working together with new initiatives at the Campus such as a virtual laboratory gegevens uit de ruimte wordt gemaakt in support of space engineering, down-stream activities combining Earth en dat we klimaatonderzoek doen met Observation and Navigation and state-of-the-art makerspace for prototyping satellietgegevens. Diezelfde gegevens and small production leiden tot steeds meer toepassingen. Alle • Partnering with top institutes in the direct vicinity, like Technical University data die aardobservatiesatellieten elke Delft with the largest space engineering faculty of Europe, Leiden University, dag naar de aarde sturen, bieden een TNO, SRON and NLR enorm potentieel voor nieuwe, slimme • Being part of a vibrant space region in the province of South-Holland with the toepassingen. Nederland loopt voor in main space actors in Noordwijk, Leiden and Delft het combineren van ruimtevaart met • Developing business opportunities with front row players in new space landbouw, infrastructuur en transport. technology and production, and with new start-up companies Voor iedereen die langs Space Campus • Having easy access to a pool of young talents from Technical University Delft, Noordwijk rijdt is het goed om te weten the ESA Academy with 120 graduates per year looking for a job in space, dat daar wordt gewerkt aan de toekomst the Leidse Instrumentmakers School delivering the best fine mechatronics van ons dagelijks leven. technicians and top researchers in PhD programmes of the universities in Delft and Leiden Hoe ziet Space Campus Noordwijk • Using the completely new international meeting facility for space professionals, eruit over tien jaar? to be built on the ESTEC site, and available for the companies and institutions Dan ligt er een fraai aangelegde campus based on the Noordwijk Space Campus met een aantal gebouwen en groen. The Noordwijk Space Campus is becoming a reality, with the support of the Met een badge van de campus loop Government, the Province of Zuid-Holland and the municipality of Noordwijk. je zo het nieuwe conferentiecentrum ESTEC, the Galileo Reference Centre and the Space Business Incubator Centre van ESTEC op. Onderweg daar of ESA are partners in this development, as well as many Dutch companies and naartoe zie je hightechbedrijven institutions. en kennisinstellingen. Veel houden zich bezig met nieuwe toepassingen op basis van satellietgegevens. Het ruimtevaartmuseum Space Expo is laatste ontwikkelingen in en de toekomst helemaal vernieuwd en inspireert jong van ruimtevaart te bespreken met en oud met verhalen uit de ruimtevaart. partners en klanten. Kort en goed: Space Het NSO is fysiek vertegenwoordigd op Campus is hét centrale ontmoetingspunt de campus, net als andere belangrijke voor ruimtevaart in Nederland. ruimtevaartspelers in Nederland. Het Meer informatie: is de plek waar je naartoe gaat om de www.spacecampusnoordwijk.nl

Ruimtevaart 2019 | 4 19 Opvolgers van Wan Hu

Bert Vis

Volgens een legende was Wan Hu, een ambtenaar tijdens de Ming Dy- nastie rond 1500, de eerste Chinese astronaut, al was hij niet bepaald succesvol. Om de ruimte te bereiken bevestigde hij 47 raketten aan zijn stoel, die vervolgens door zijn bedienden werden aangestoken. Een enorme explosie volgde en van Wan Hu werd nooit meer iets te- ruggezien of gehoord.

f dit alles nu waar is of niet, in de problemen op aarde maar eens opge- carrière hadden gemaakt in het Chinese de 20e eeuw pakten de Chi- lost moesten worden. leger, werd besloten een nieuwe groep nezen het wat professioneler Hoewel het buitengewoon onwaarschijn- astronauten te selecteren. aan. Al in 1971 selecteerde lijk is dat alle problemen in China waren Net zoals de Russen en Amerikanen vóór O men 19 astronauten, maar voor een van opgelost werd het bemande ruimte- hen, zochten de Chinezen hun eerste hen een vlucht kon maken werd het hele vaartprogramma bijna 20 jaar later weer groep astronauten, of ‘hangtian yuans’ project door Mao Zedong persoonlijk opgepakt. En omdat de geselecteerden zoals ze hen zelf noemden, onder piloten geschrapt. Mao was van mening dat eerst uit 1971 intussen al te oud waren en verder van de People’s Liberation Army Air Force (PLAAF). Behalve dat deze piloten al meer- dere malen uitgebreid medisch waren ge- screend, kon men er ook van uitgaan dat ze politiek betrouwbaar waren. In een land als China was dat een belangrijk criterium, al werd dat natuurlijk niet officieel vermeld bij de vereisten. Die waren: • leeftijd tussen de 25 en 35 jaar • lengte tussen 1.62 en 1.75 meter voor mannelijke kandidaten en tussen 1.60 en 1.75 meter voor vrouwelijke kandi- daten • een bachelor of hogere graad • actief PLAAF piloot met minimaal 800 vlieguren. De zoektocht begon in december 1995 met het screenen van de dossiers van alle PLAAF piloten, en nadat deze eerste ronde was afgesloten had men 886 men- sen gevonden die aan de basisvereisten voldeden. Een verdere screening bracht dit aantal terug tot 617 mensen, die aan de eerste medische keuring werden onder- worpen.

Medisch onderzoek De medische keuring bestond uit drie De lancering van Wan Hu, zoals hij die zich had voorgesteld. fasen: eerst werden de kandidaten onder-

20 Ruimtevaart 2019 | 4 De installatie en beëdiging van de eerste selectiegroep, op 5 januari 1998. worpen aan een fysieke keuring, daarna 60 over, waar vervolgens de psychologen voor het Shenzhou programma. Toch volgde een psychologisch onderzoek, en op werden losgelaten. duurde het nog tot 5 januari 1998 voor ten slotte werd bekeken hoe goed ze spe- Rond die tijd werd besloten dat twee ze officieel werden geïnstalleerd en ze cifieke ruimte-omstandigheden zouden kandidaten naar Moskou zouden gaan de eed aflegden. Waarom daarmee nog kunnen weerstaan. om daar in het Gagarin Cosmonaut Trai- zolang werd gewacht is onduidelijk, maar De fysieke keuring trapte af met het ning Center (GCTC) de basisopleiding heeft mogelijk te maken met het feit dat bestuderen van de medische dossiers voor kosmonauten te gaan volgen. De Li Qinglong en Wu Jie pas in december van de kandidaten, en een standaard selectie van de twee werd daarom naar 1997 hun opleiding in Rusland hadden af- medisch onderzoek. Daarnaast werd een voren gehaald en al eind 1996 vertrokken gerond. De 14 nieuwe astronauten waren: stap toegevoegd die nergens anders in de Li Qinglong en Wu Jie naar Rusland. Het CHEN Quan wereld was uitgevoerd: ook familieleden selectieproces voor de overige 58 kandi- DENG Qingming van de kandidaten, zoals ouders en kin- daten ging intussen door, waarbij ze door FEI Junlong deren, werden medisch onderzocht. Het de spreekwoordelijke psychologische JING Haipeng is onduidelijk, maar ook onwaarschijnlijk, mangel werden gehaald. LI Qinglong dat deze mensen werd verteld waarom Door middel van interviews bepaalden LIU Boming zij plotseling werden gekeurd door artsen psychologen van elke kandidaat hun mo- LIU Wang die zij nog nooit eerder in hun leven had- tivatie, reactievermogen, leidinggevende NIE Haisheng den gezien. Maar in China stel je geen kwaliteiten, en hoe bewust ze waren op PAN Zhanchun vragen, en bovendien was het niet erg gebieden zoals competitie en de risico’s WU Jie waarschijnlijk dat je een antwoord zou die ze zouden lopen. Ook werd gekeken YANG Liwei krijgen. En al helemaal geen eerlijk ant- hoe snel van begrip ze waren, en verder ZHAI Zhigang woord… naar hun intelligentie, gevoel voor humor, ZHANG Xiaoguang Degenen die door deze screening kwa- geheugen, oog-hand coördinatie, en hun ZHAO Chuandong men werden daarna getest op gebieden vermogen om te multi-tasken. die direct met bemande ruimtevaart te Ook bij deze psychologische onder- De groep begon daarna aan de basis- maken hadden: zoeken beperkte men zich niet tot de opleiding die hen moest voorbereiden • tolerantie voor G-krachten (in een cen- kandidaat-astronauten alleen. Ook hun op missie-specifieke training, dit alles trifuge) commandanten en collega’s werden gebaseerd op wat Li Qinglong en Wu • evenwichtsgevoel (door middel van de geïnterviewd, waarbij werd onderzocht Jie in Rusland hadden geleerd. Een en beruchte roterende stoel) in hoeverre deze derden de kandidaat in ander gebeurde in alle rust, want wat de • gevoeligheid van de oren voor drukver- kwestie geestelijk stabiel vonden, in hoe- Chinezen nog van de oude Sovjets had- schillen verre hij met collega’s overweg kon, hoe den overgenomen was dat ze de namen, • vatbaarheid voor plotselinge decom- ze zijn gevoel voor humor beoordeelden, biografische gegevens en portretfoto’s pressie (in een barokamer) zijn motivatie om zaken succesvol af te van hun astronauten angstvallig geheim • gevoeligheid voor hypoxie (hoogte- ronden, en hoe hij zich staande wist te hielden tot ze hun eerste vlucht zouden ziekte), eveneens in de barokamer houden bij gevaarlijke situaties. maken. Dat lukt niet altijd even goed, • gevoeligheid voor het met het hoofd Nadat deze fase was afgerond bleven er zodat uiteindelijk alle namen bekend naar beneden liggen op een kantelbed nog 20 finalisten over, die allen nog eens zouden worden en diverse gezichten op- • herverdeling van het bloed in het li- “uitvoerig werden geëvalueerd”, zoals doken op foto’s van bemanningen. chaam het werd omschreven. Na deze evaluatie • gevoeligheid voor onderdruk. vielen nog eens zes mensen af, zodat er 14 Een tweede groep overbleven, inclusief de twee die zich al in Afgaande op het feit dat de Chinezen Toen al deze tests op de kandidaten wa- het GCTC bevonden. In mei 1997 werden tussen 2003 en midden 2019 pas zes ren uitgevoerd bleven er uiteindelijk nog zij benoemd als eerste astronautengroep bemande vluchten hebben uitgevoerd is

Ruimtevaart 2019 | 4 21 derzoeker Tony Quine de naam van een van de vrouwen te achterhalen. Tijdens een congres werd die naam voorgelegd aan een van de Chinese tolken die beves- tigde dat zij inderdaad een van de nieuwe astronauten was: Wang Yaping. Letterlijk seconden later werd hij door een ander delegatielid gewaarschuwd dat die naam geheim was, maar toen was het al te laat. Later lekten ook de andere namen, nota bene omdat Quine een foto onder ogen kreeg van een envelop die door alle zeven nieuwe astronauten was getekend. De groep bestond uit: CAI Xuzhe CHEN Dong LIU Yang TANG Hongbo WANG Yaping YE Guangfu ZHANG Lu

In de jaren daarop werden via interviews in de Chinese media enkele van de selec- tiecriteria voor de vrouwen bekend: ze moesten getrouwd zijn en een kind heb- ben gekregen via natuurlijke geboorte Linksboven: China’s eerste 14 astronauten. Van links: Li Qinglong, Liu Wang, Chen Quan, Wu (dus geen keizersnee). Verder mochten Jie, Pan Zhanchun, Nie Haisheng, Yang Liwei, Zhai Zhigang, Fei Junlong, Zhao Chuandong, ze geen littekens hebben, geen eeltknob- Liu Boming, Zhang Xiaoguang, Deng Qingming en Jing Haipeng. Deze foto werd gemaakt op bels op hun voeten, geen lichaamsgeur, de lanceerbasis Jiuquan. Rechtsboven: Tijdens de ceremonie waarin vijf leden van de eerste selectie de actieve astronautengroep verlieten werd een foto gemaakt waarop Tang Hongbo’s en een perfect gebit. Het is onduidelijk of gezicht was geblurd. Onder: Een foto van (vermoedelijk) een testfase van de astronautense- die criteria ook golden voor de mannelijke lectie van 2010. Op het spandoek staat: “921-06 tweede ronde tests voor astronautenselec- kandidaten (met uitzondering uiteraard tie”. De officier in uniform is Yang Liwei. Project 921 is de aanduiding voor het Chinese -be van het krijgen van een kind), maar op- mande ruimtevaartprogramma. merkelijk waren ze zeker. Ondanks het nu grote aantal astronau- het opmerkelijk dat niet minder dan 14 hun familieleden geïnterviewd en me- ten, zeker afgezet tegen het aantal vluch- astronauten werden geselecteerd. Nog disch gekeurd. In eerste instantie werd ten, zouden beide vrouwen al vliegen op opmerkelijker is het dat er al in april 2009 de groep teruggebracht tot 10 (zeven de eerste twee vluchten na hun selectie, een nieuwe selectieronde werd opgestart. mannen en drie vrouwen), maar later in Shenzhou-9 (Liu Yang) en Shenzhou-10 En net als bij de eerste groep kwamen februari werden uiteindelijk vijf mannen (Wang Yaping). Dit had ongetwijfeld alleen piloten van de PLAAF in aanmer- en twee vrouwen geselecteerd. Uiteraard te maken met het feit dat het vrouwen king. Voor zover bekend werden voor die is het onbekend, maar het zou interes- waren. Chen Dong zou in 2016 vliegen op tweede groep dezelfde selectieprocedure sant zijn om te weten óf, en zo ja hoeveel Shenzhou-11. en -criteria gehanteerd als in 1996. kandidaten afvielen omdat er volgens Bijzonder was dat Ye Guangfu werd in- In mei 2009 werden een paar honderd psychologen en artsen iets niet in orde gezet voor de gezamenlijke trainingen personeelsdossiers doorgelicht, en zou zijn geweest met een familielid… met ESA astronauten. Zo nam hij in juni geschikte kandidaten doorliepen ver- De nieuwe groep werd officieel geïnstal- 2016 deel aan het ESA project CAVES, volgens de medische en psychologische leerd op 5 mei 2010. Opnieuw werden waarbij ESA en NASA astronauten met onderzoeken. In augustus was het aantal de namen, portretten en biografische collega’s uit Rusland en China oefenden kandidaten teruggebracht tot 45, die in gegevens van de nieuwe astronauten niet in een grot op Sardinië. Van de andere drie groepen van 15 werden onderworpen vrijgegeven. Omdat echter het aantal leden van de tweede groep, Cai, Tang en aan de meer stringente keuringen die hun vrouwelijke piloten binnen de PLAAF dat Zhang, is tot op heden nog steeds niets voorgangers ook hadden ondergaan. voldeed aan de basiseisen al niet groot bekendgemaakt. Toch wordt er af en toe In november 2009 was de groep kandi- was, en er tijdens de selectieprocedure een klein tipje van de sluier opgelicht. Op daten teruggebracht tot 17 (elf mannen af en toe in de officiële media wat lekte internet gaan enkele foto’s rond van de en zes vrouwen), die tussen december over wat vrouwelijke kandidaten in hun ceremonie waarmee vijf leden van de eer- en februari 2010 door de derde fase van carrière hadden gedaan of uit welke ste groep (Chen Quan, Deng Qingming, de keuringen gingen. Ook hier werden provincie zij kwamen, wist de Britse on- Li Qinglong, Pan Zhanchun en Wu Jie)

22 Ruimtevaart 2019 | 4 van de lijst van actieve astronauten wer- kandidaten die “meer uitgebreide pro- gen en ingenieurs. Afgaande op de duur den afgevoerd. In een groepsfoto is het fessionele capaciteiten hebben, evenals van de complete procedures bij de twee gezicht van een officier op een rij achter voldoen aan stringentere psychologische eerdere selectierondes kon dat alleen de vijf geblurd. Afgaande op zijn rang, en fysieke selectie-eisen”. Er zouden geen maar betekenen dat het proces inmiddels positie in de foto, en het feit dat men het vrouwen worden geselecteerd omdat zo- al in volle gang was. nodig vond om hem te blurren, kon met wel Liu Yang als Wang Yaping nog actief Alsof al deze berichten nooit uit waren vrij grote zekerheid worden aangenomen waren. gegaan werd in januari 2018 tijdens een dat het om een van de nog onbekende Ondanks deze aankondiging gingen 2015 ACC open dag door Yang Liwei gemeld drie leden van groep twee ging. En toen en 2016 voorbij zonder dat er verder iets dat een selectieronde zou beginnen in tijdens het congres van de Association werd gehoord. Pas in november 2016 2018. Twee maanden later verklaarde of Space Explorers (ASE) in Minsk (2018) kwam er een nieuwe aankondiging, door Huang Weifen dat de selectie in volle gang de foto aan astronaut Nie Haisheng werd Huang Weifen, de “Deputy Chief Desig- was. Daarmee werd kennelijk bedoeld voorgelegd bevestigde hij dat het hier ner” binnen het Astronaut Center of Chi- dat de voorbereidingen in volle gang inderdaad om een van de drie ging, na- na, en volgens westerse experts die met waren, want op 23 april kwam Yang weer melijk Tang Hongbo. haar hadden gewerkt het de facto hoofd met meer details. Volgens hem was het van het Chinese bemande ruimtevaart- selectieproces die dag van start gegaan Een derde selectiegroep programma. Tijdens de persconferentie en was men op zoek naar 17 tot 18 nieuwe Al in 2013 werd gehint dat de selectie van na de landing van Shenzhou-11 deelde astronauten: piloten van de PLAAF, een derde groep aanstaande was. Dit zou ze mede dat de selectieprocedure in 2017 ingenieurs, en onderzoekers vanuit de te maken hebben met de bouw en inge- zou worden opgestart. ruimtevaartindustrie, wetenschappelijke bruikname van het Chinese ruimtesta- In juli 2017 onthulde Yang Liwei dat er “dit instituten, en universiteiten. tion, vanaf 2022. Tijdens het ASE congres jaar” 10 tot 12 nieuwe astronauten zouden Indien die laatste datum klopt, dan zou in Beijing in september 2014 werd aan- worden gekozen. In tegenstelling tot wat de selectie in de tweede helft van 2019 gegeven dat “de derde selectie binnen Huang in 2014 had gezegd voegde Yang moeten zijn afgerond, maar daarover is nu en twee jaar” zou worden afgerond. er echter aan toe dat er twee vrouwen op het moment dat dit geschreven wordt In deze groep zouden ingenieurs worden zouden worden geselecteerd. Verder zou nog niets bekend gemaakt. De tijd zal het opgenomen van onderzoekscentra, en er worden gezocht naar artsen, psycholo- leren.

advertentie

Ruimtevaart 2019 | 4 23 European Test Services (ETS) B.V. · Keplerlaan 1 · NL-2201 AZ Noordwijk · Phone: + 31 71-565 59 69 · Fax: + 31 71-565 56 95

TNO RF Technology for Space

Marc van Heijningen, Dave J. Bekers, Erio Gandini, Reindert Grooters, Sebastiaan Jacobs, Roland J. Bolt, Stefania Monni (TNO)

TNO has a long heritage in the research and development of radio frequency (RF) and microwave technology for phased array systems, ranging from high-level system design to hardware design, including integrated circuits and antennas. Customers include the Dutch minis- tries, the European Union (EU) and the European Space Agency (ESA). Innovative RF technology solutions are developed to tackle the key challenges posed by future space missions, particularly for Satellite Communication and Earth Observation. For this, TNO works in close co-operation with large space system integrators, and collaborates with other Dutch research institutes and industry. In this article a number of such developments, some performed for ESA, are presen- ted, with recent project examples covering antenna design, Monolithic Microwave Integrated Circuit (MMIC) design and RF module design.

RF and microwave technology Sparse array antenna for electronics at Ka-band have so far ham- RF and microwave technology cov- earth observation pered the realisation of an array-based ers a large field of disciplines, ranging Synthetic Aperture Radar (SAR) instru- SAR instrument at these frequencies. from research on sub-nanometre scale ments allow for all-weather, day-and- One way of reducing the cost of a phased (design of new microwave transistors night imaging and are applied in several array antenna is to reduce the number and semiconductor technology) to missions focused on the observation of of active elements and at the same time technology for communication with the Earth from space. While most of the maintaining the system performance. satellites flying at the edge of our solar currently flying spaceborne SAR systems This can be done by using a so-called system. Also at TNO a broad range of operate in L-, C- and X-band, there is sparse antenna array. In the frame of an disciplines within the specialised topic a growing interest in observations at ESA project TNO, together with Thales of RF and microwave technology are higher frequencies. In particular, a Ka- Alenia Space, developed a novel sparse being covered, with a special focus on band design would result in a smaller concept for the radiating aperture of a phased array technology. The design antenna and instrument, and enable the Ka-band spaceborne SAR. The sparse ar- and development of phased arrays for generation of high-resolution Digital ray configuration devised by TNO allows radar and telecommunication applica- Elevation Maps (DEM) using single-pass reducing the number of active controls tions requires knowledge of antennas, interferometry, due to the small baseline by 40%, from 10,000 to about 6000, in integrated circuits, front-end electronics required in Ka-band. the receive aperture. Because the mass and signal processing. The combina- Two types of antennas are typically used and power consumption of the receive tion of these disciplines in one research for SAR instruments: array-fed reflector antenna is almost proportional to the group enables TNO to provide state of antennas and phased array antennas. quantity of electronics, the reduction in the art designs and innovative solutions The small unit-cell size related to the Ka- mass and power consumption at receive in this field. band frequency, and the cost of the active will be around 30% to 35%. The improve-

26 Ruimtevaart 2019 | 4 Sparse Array Transmit and Receive Antenna mounted on the platform in deployed (left) and stowed (middle) configuration. The receive antenna can be identified by the array of small squares. The four colours indicate the four different tiles. The size of the receive antenna is approximately 2 x 2.5 m2 [Thales Alenia Space]. Right: photograph of the connected array designed in the ESA project ACTiFE. The phased array antenna consists of 16 X 16 dual polarised elements operating in Ku-band, covering both the transmit and receive bandwidth for satellite communications. The phased array is fed by a dedicated beamforming network able to generate the required beam steering and is equipped with a wide angle imped- ance matching layer (white board in the picture). The array can scan electronically 60° in elevation and 360° in azimuth with good impedance matching. [TNO] ment in terms of mass is important for evation scanning achievable with phased an overall height of the antenna-lens the overall antenna assembly, since the arrays. Specifically, state-of-the-art solu- combination of one third of the array receive antenna is generally much larger tions show scanning capabilities limited size. This represents a significant size than the transmit antenna. Implement- to 60°. Both problems were addressed reduction compared to the state-of-the- ing this sparse antenna array concept will by TNO in two ESA projects. art solutions, in which the height of the enhance the viability of phased array an- The project “ACTiFE – Advanced Antenna lens is comparable to the size of the ar- tennas for SAR instruments at Ka-band. Concepts for Aircraft In-flight Entertain- ray. Moreover, the dome solution allows ment” [1] was focussed on combining reducing the complexity of phased arrays Antenna developments for receiving and transmitting in a single ar- while maintaining similar performance. satellite communication ray for mobile SATCOM applications. For The dome antenna was experimentally Satellite tracking terminal antennas, this purpose a Ku-band connected-dipole characterised by combining the dielec- for communication with satellites in array was designed and experimentally tric lens with the connected array of di- geostationary orbit (GEO) as well as with characterised. It was designed to oper- poles developed in the project ACTiFE. non-GEO satellites, need a large beam- ate over a wide band, ranging from 10.7 The measured radiation results show steering capability in order to maintain to 14.5 GHz (30% relative bandwidth), that the combination of the lens with connection with the satellite. For mobile accommodating in a single antenna both the illuminating array allows an average SATCOM applications such as on-flight the transmit (14.0 to 14.5 GHz) and the gain increase of 2 dB for scanning to 70° entertainment, planar phased arrays rep- receive (10.70 to 12.75 GHz) functions. A at the cost of a 1.5 dB gain reduction at resent an attractive solution in compari- dedicated beam-forming network able to broadside. son to mechanical scanning architecture generate the radiation beams in the de- or multi-facet antennas because of their sired directions was developed and used Single-chip front-end low profile. Because of the small volume to test the array radiation characteristics. Since 2002 ESA, together with the of the antenna itself and the fact that Over the frequency range of operation, European Defence Agency (EDA) and there is no need for mechanical point- the array maintains good matching and European research programmes of the ing, which would require a mechanism good radiation performance while scan- EU, is actively pushing the development and room to move, the antenna can be ning as far as 60° elevation in all azimuth of Gallium Nitride (GaN) technology in housed in a small dome with little impact directions. Europe. GaN offers more output power, on the aerodynamics of the aircraft. In the ESA project “DragOnFly – Elec- better efficiency and increased robust- Two main issues arise when designing tronically Steerable Low Drag Aeronauti- ness compared to Gallium Arsenide wide scanning phased arrays. The first cal Antenna” [2], TNO developed a dome (GaAs) technology. Due to its robust- is represented by the interactions of the antenna solution with reduced thickness ness, GaN is ideal for defence and space radiating elements, which degrades the to enlarge the scanning range of phased application. It is currently also being performance for large scanning angles arrays. A dielectric lens was used in com- introduced for commercial use, e.g. for and makes it challenging to combine bination with a phased array to enlarge telecommunication (base station ampli- the transmit and receive functions in the maximum scanning from 60° to 70°. fiers) and low-frequency power switching the same radiating aperture. The second This solution has proven to be effective (inverters, DC/DC converters). Obviously, issue is represented by the maximum el- in enlarging the scanning range with new semiconductor technology brings

Ruimtevaart 2019 | 4 27 Top left: photograph of the dielectric dome designed in the ESA project DragOnFly combined with the connected array of dipoles developed in the project ACTiFE. The antenna can electronically scan 70° in elevation and 360° in azimuth with good impedance matching [TNO]. Top right: photograph of the single-chip front-end MMIC (size 6 x 6 mm2) in GaN technology, showing the power amplifier on the top, the transmit/receive switch on the right and the low noise amplifier at the bottom. A directional coupler has also been integrated in the bottom-right corner, for calibra- tion of the radar antenna [TNO]. Bottom left: Front-End for CubeSats: Transmit Power Amplifier and Transmit/Receive switch for IoT applications [TNO]. Bottom right: High Power Amplifier section of the SSPA module as designed and tested for BIOMASS. It delivers 150 W of RF peak power using two GaN transistors in parallel in the final amplifier stage (right side). In the input section (left side) precise amplitude and phase control is included. [TNO]

new challenges: many ESA projects have of the SAR sensor is its antenna using these components into one single-chip been initiated to study the reliability and slotted waveguide radiators (size ap- front-end. With the cooperation of UMS performance for various applications and proximately 12 x 0.8 m2), which contains and Airbus Defence & Space this project for a wide range of frequencies (from P- over 500 Transmit/Receive Modules. For has resulted in a successful chip design to W-band). One example is the study of a successor of the Sentinel-1 series an that enables a significant size reduction a new SAR front-end carried out by TNO. improved version of this radar sensor and performance improvement of the As part of the European Union's Coper- is required. One of the aspects that can front-end electronics. nicus Earth observation program, ESA be improved is the design of the trans- The new single-chip front-end MMIC has developed a number of Sentinel mit/receive front-end of the radar. The consists of a power amplifier, a transmit- satellites. These satellites carry a range front-end electronics are responsible for receive switch (replacing the ferrite- of technologies, such as radar and multi- amplifying the transmitted and received based circulator), a calibration coupler spectral imaging instruments for land, signal to and from the antenna. The cur- and a low-noise amplifier and has been ocean and atmospheric monitoring. rent front-end makes use of separate developed in the space-qualified GH25- Specifically, the Sentinel-1 satellites [3] components for the transmit and receive 10 GaN technology of UMS. The size of contain a Synthetic Aperture Radar op- part: in total four GaAs MMICs and a this chip is 6 x 6 mm2 and it delivers an erating in C-band (5.2 - 5.6 GHz), which ferrite-based circulator are used. In a pro- output power of 40 W. With respect to provides all-weather day-and-night ject for ESA, TNO has investigated if GaN the existing front-end electronics this imagery. One of the main components technology can be used to integrate all new design delivers three times more

28 Ruimtevaart 2019 | 4 output power in a 40% smaller area which several Solid State Power Ampli- Front-End for CubeSats without sacrificing the noise figure of fier (SSPA) modules are required, each Next to phased array solutions, TNO also the receiver. This new chip enables radar generating more than 150 W of RF power supports the Dutch CubeSat industry systems with higher sensitivity, while the at 435 MHz (P-band). Up to six of such with innovative RF front-end solutions. size and mass of the transmit/receive SSPA modules are required for the SAR A recent example is the Transmit Power modules can be reduced. system. Each SSPA module consists of Amplifier and the Transmit/Receive several amplifier stages in order to obtain Switch designed for a space based Global Biomass the required gain of more than 50 dB. The Area Network for Internet of Things (IoT) In 2013 BIOMASS [4] was selected as final stages use European GaN technol- sensing, based on multiple CubeSats in ESA’s seventh Earth Explorer mission at ogy as an enabler to obtain the required a LEO constellation. This work was per- the User Consultation Meeting in Graz, RF power in a space mission application. formed for Hiber (previously Magnitude Austria. The overall objective of the Precise amplitude and insertion phase Space), together with project partner mission is to reduce the uncertainty in control is included as well, because all Hyperion Technologies. the worldwide spatial distribution and SSPA modules need to perform equally dynamics of forest biomass in order to with respect to the RF requirements. References improve current assessments and future Thermal design and pulsed DC power 1 https://artes.esa.int/projects/actife-ad- projections of the global carbon cycle. supply provisions are also included. TNO vanced-antenna-concepts-aircraft-flight-en- tertainment-connected-array-antenna This objective will be achieved by the successfully designed, manufactured and 2 https://artes.esa.int/funding/electronically- implementation of a P-band Synthetic tested several SSPA modules for Phase A steerable-low-drag-aeronautical-antenna- Array Radar mission providing global and Phase B1 of the BIOMASS mission artes-51-7c031-expro maps of forest biomass stocks, forest project, as a subcontractor of Airbus De- 3 https://sentinel.esa.int/web/sentinel/mis- sions/sentinel-1 disturbance and growth. TNO has been fence & Space, the prime contractor for 4 https://www.esa.int/Our_Activities/Observ- working on the design and development the mission. BIOMASS is scheduled for ing_the_Earth/The_Living_Planet_Pro- of the power amplifier sub-system in launch in 2022. gramme/Earth_Explorers/Biomass

advertentie Data Driven Decision Support

Ground deformation analysis

Data-based forestry monitoring

Illegal soil movement detection

Air quality observation

Making sense of data. That is what we do best. At S&T we are constantly [email protected] working on creating a better and more efficient world using the best people and latest technologies. Our portfolio of solutions can help you +31 15 262 9889 turn space data into valuable results. Go to www.stcorp.nl/solutions to see what exciting new technologies we are working on. stcorp.nl/solutions Celebrating the Apollo 11 anniversary

Peter Batenburg

Most likely none of our readers will have missed that we celebrated the 50th anniversary of the Apollo 11 mission. Throughout the world this historic mission was remembered, and we celebrated this in the Nether- lands on multiple occasions and in multiple ways. The extensive attention that was given to this anniversary, certainly in comparison to other 50th anniversary milestones of the space race, shows that the first step on the Moon is something that captivated generations and still appeals to those who actually witnessed the event. However, also the later generations show a new eagerness to go back to the Moon and beyond.

Claudia de Breij and André Kuipers are interviewing Anna Gimbrère and Piet Smolders, human spaceflight expert and member of honour of the NVR [KRO-NCRV].

30 n event as big as the first step Apollo 11 celebration coming up, director the viewers along on the Journey to the on the Moon was followed Kees Brouwer wanted to tell the story of Moon and looked at both the past and worldwide by the media. Even the new developments in the field of Hu- the future. Guests on the show included though the Apollo 11 mission man Exploration of space with his docu- Rudolf Spoor, explaining how the lunar A was a US mission, a large part of the mentary ‘De Wilde Ruimte’ presented by landing was covered, and Piet Smold- world felt that is was a mission of human- Anna Gimbrère and broadcasted on the ers as expert on the space race. Other kind, not only of the US. This feeling was VPRO. familiar experts like Angelo Vermeulen, emphasised not only by Neil Armstrong’s As July 20 (the day the US celebrates the Inge Loes ten Kate and ESA staff mem- famous words but also by the plaque that landing and first step) came closer and trig- bers Philippe Schoonejans and Sharzad was left behind on one of the landing legs gered by the Apollo 8 mission celebrations, Kimman-Hosseini joined Claudia and An- of the descent stage. one noticed a slow but steady increase in dré to discuss the future exploration plan attention to, and quantity of, the Apollo 11 and current ongoing new “space races” in National Media celebrations, on TV and social media. As the commercial sector and the ambitions With television only in its earliest stages in was to be expected the attention peaked in to return to the Moon by NASA and ESA. the Netherlands, with only two channels the week of July 15 when media started to and not a full day programme, presenter report that it was 50 years ago that Apollo Local celebrations Henk Terlingen, expert Chriet Titulaer 11 lifted off on July 16. Talk shows discussed After the 20th, attention to the anniversa- and director Rudolf Spoor were allowed the mission and the VPRO and other sta- ry on television waned but many societies to cover the Apollo programme and the tions broadcasted many documentaries, and museums continue to pay attention to Apollo 11 landing in great detail and with among which ‘Chasing the Moon’. Other it. Many of them decided to dedicate the materials and models that made the cov- media also picked up the topic and all four weekend of the 20th and 21st to the an- erage of the Apollo 11 in the Netherlands representatives of the partners of the plat- niversary. At least 15 activities registered quite unique. form www.50jaarnmaanlanding.nl were at the website took place or started in Going forward 50 years and the media busy with interviews on (local) radio and the anniversary weekend throughout the is bigger and more varied than ever, and television stations. Netherlands. Many astronomy societies, while the lunar landing celebration did The major TV event for the celebration members of the KNVWS, opened their not dominate TV like in 1969 it did get a was the NPO1 broadcast of ‘De maan- doors in the weekend of the 20th and 21st great amount of attention on television, landing: 50 jaar na de eerste stap’ (‘The to let the general public gaze at the near radio and social media channels. It already Lunar Landing: 50 years after the first full Moon and organised exhibitions and started with commemorating the Apollo step’) presented by Claudia de Breij and lectures for the old, but perhaps more 8 mission back in December 2018 in the astronaut (and NVR member of honour) importantly for the young people, on the news (NOS) and talk shows. With the André Kuipers. Claudia and André took journey of Apollo 11.

Anne Gimbrère presented ‘De Wilde Ruimte’ (‘Wild Space’, referring to the wild west) on what the future will bring for the human exploration of space [VPRO].

31 Above: the ‘Nacht van de zachte landing’ in the Besiendershuis in Nij- Above: The Toy Museum in Oosterhout showcased the space inspired megen, celebrated the lunar landing and its inspiration on the arts toys that the kids played with since the early days of the space race [Besienders Huis]. Bottom: Roberto ter Hark, alderman responsible up to now [Speelgoed & Carnavals museum “Op Stelten”]. Bottom: for space in the Noordwijk municipality, informed the audience about NASA deputy director John Guidi (right) presented the latest plans to the plans for the Space Campus Noordwijk, at the de Space Connect return to the Moon by 2024 at the NVR-RVD-VSV mini symposium. 2019, which was all about the moon landing. [Space Expo] [VSV Leonardo da Vinci]

32 The Apollo 11 mission and its era are an inspiration to many and this is certainly not limited to “rocket men and astrono- mers”. The Moon has inspired humanity for millennia and impacted our lives and life on the planet in general in more ways than we perhaps realise today. The mo- ment that we actually visited the Moon changed perspectives and while it took certain dreams away it also created new ones. At the Besiendershuis in Nijmegen, experts, enthusiasts, poets and musicians gathered to celebrate ‘De nacht van de zachte landing’ (‘The night of the soft landing’). The moment of the landing was relived with original audio recordings, poems were read and music was created based on Neil Armstrong’s favourite songs during the mission and the instrument, the Ukulele, that he had with him in the quarantine camper after his mission. That the Moon, and in particular travelling to it, inspired artists was also addressed in a presentation that showed that the Moon has inspired movie makers since the very first films were made. Some of them became classics, some are, perhaps fortu- nately, forgotten. That the Moon and the arts go well together is also demonstrated with the series of concerts, starting on the 20th, where André Kuipers and the Symfonie- orkest Vlaanderen took the audience on a musical journey to the Moon. Aptly named ‘Mijmeren onder de Sterrenhemel’ (‘Day- dreaming under the Stars’), the concert plays the classical pieces where composers were inspired by the Moon and the stars.

Expositions Off course the space museums in the Space Expo has a dedicated exhibition around the Fallen Astronaut sculpture that was placed Netherlands could not let this year go by on the Moon by the Apollo 15 crew. [Space Expo] without paying attention to the anniver- sary. At the National Spaceflight Museum monauts who lost their lives in the race to some space’) exposition. (NRM) in the Aviodrome in Lelystad, many the Moon. Space Expo also organised events around of the monthly lectures are dedicated to The lunar landing captivated the genera- the moon landing, such as the Space Con- the anniversary and the Space Race. And tion of the time but also inspired the next nect 2019 where more than 250 guests since July the NRM also has an exposition ones to become an astronaut or rocket celebrated the historic event. With guest dedicated to the Apollo 11 mission. scientist. Toy manufactures jumped on the speakers like André Kuipers and a repre- At Space Expo in Noordwijk, one can off new hype by making toys of astronauts, sentative from Spencom, who build the course always visit the 1:1 model of the capsules and later on Space Shuttles. headsets used in the Apollo programme, lunar lander. However, especially for the The diversity in the toys and the spirit of the evening was filled with “out of this anniversary the museum set up a dedi- the time they capture was put on display world” music and food reminiscing the cated exposition on the only sculpture that at the toy museum in Oosterhout. From past but also looking at the future of is now on the Moon: the ‘Fallen Astronaut’. Flash Gordon inspired space robots (evil manned moon missions. This statue was created by Belgian artist or friendly) with lights and bright colours Paul Van Hoeydonck and was placed on up to the recently launched Apollo Lunar NVR the Moon by the Apollo 15 astronauts to Lander by LEGO, it was on display at the Off course the NVR also did not let the commemorate all the astronauts and cos- ‘Geef speelgoed de ruimte’ (‘Give toys anniversary pass by. With multiple events,

Ruimtevaart 2019 | 4 33 Top left: Rudolf Spoor and Henk Terlingen (Apollo Henkie) are preparing for covering the lunar landing [Fotocollectie Anefo]. Top right: the number of visits to the website shows a clear build-up towards, and peak at, the anniversary date on July 20, with a visible small peak at the launch day on July 16 [Google Analytics]. Bottom left: the Apollo 11 plaque on the forward landing leg of the descent stage of the lunar lander. [NASA]

the anniversary, they deliberately set ventured beyond Low Earth Orbit. out to a full year of activities and not just Fortunately, the similarity between then one single event. And with the year not and now is not only reflected in the atten- at its end there are still exhibitions to tion of the general public before and after- visit and events in the planning. Keep wards but it is also reflected in the global checking www.50jaarmaanlanding.nl/ coverage of the anniversary. The Nether- evenementen for upcoming movie nights, lands is not the only country to celebrate lectures, ongoing exhibitions and other the anniversary. Worldwide enthusiasts special events on the 50th anniversary of organised events, set up websites, made the Apollo 11 mission and mankind’s first documentaries or celebrated the anniver- step on the Moon. sary in other creative ways. The sense that starting with the Apollo 8 celebration and we as humankind, not just the US, visited the website launch in December 2018, the The Legacy the Moon lived up again. NVR wants to bring the anniversary to its Although “the year of the lunar landing” There is a certain irony, but perhaps even members and the general public with its is not over yet, and there are still plenty more importantly a statement of hope in own events and by partnering with others. events and opportunities to celebrate the the fact that the Moon landing achieved Highlights of these events are the Apollo 11 anniversary, one cannot help but notice a certain unification while it nevertheless movie premiere in the Omniversum with a that the majority of the events concluded was the result of a war, fortunately a cold presentation by Scott Millican, Apollo As- before or around the 20th of July. The one, triggered by weapon development tronaut trainer, and the mini-symposium coverage in the media and attention of the with the potential to wipe out humankind organised together with the VSV Leon- general public to the anniversary has rap- altogether. ardo da Vinci where history and future of idly faded since that day. This is also visible This is perhaps Apollo 11’s greatest lunar exploration were presented. Last but in the number of visits to the website that achievement and legacy; turning fear and not least, the NVR members could join the shows a build-up towards the 20th, but a threat of a nuclear weapon race into tech- ‘Apollo – Inspiring the Future’ event with drop to the lower levels afterwards. nology development that has benefitted Apollo astronauts Walt Cunningham and The attention to the anniversary of the humankind in more than one way. Apollo Rusty Schweickart. Apollo 11 mission of the general public to demonstrated that a nation, if it really a certain extent resembles the attention wants to, can achieve the impossible, and Missed out? the public had during 60s and 70s. After that when a human, backed by many, does For those who did not participate in any the first step, the public interest in the the impossible, everyone around the world of the mentioned events or would like to expensive programme drastically waned is proud of the achievement. Imagine what see more: fear not, there is still enough to and with that the political interest and cor- we could accomplish, if we all really would visit or do. When the NVR, NRM, Space responding budget. Later missions where want to realise something together; we Expo and KNVWS made their plans for cancelled and after Apollo 17 no one has can make the impossible possible.

34 Ruimtevaart 2019 | 4 Ukrainian Rocket Engines Recent and Promising Developments

Pavlo Degtiarenko, Chairman of the State Space Agency of Ukraine

There is probably no other part of a modern powerful launcher that is more sophisticated and requires more thorough and expensive ground testing than a liquid-propellant rocket engine (LRE). It is therefore not surprising that some rocket and space engineers consider liquid propellant rocket engine designers to be somewhat like sorcerers who have maste- red something that is incomprehensible to others.

n fact, controlling the huge amount of set up for this purpose, as an independent supplying hydraulic fluid to Thrust - Vec energy that is generated by an engine subdivision of the Yuzhnoye State Design tor Control actuators, were developed that burns several hundreds of kilo- Office (SDO). Unlike the independent by Yuzhnoye SDO. Most of these were grams of propellants per second in a engine design bureaus active in the USSR installed in the rockets developed by Yuz- Icombustion chamber, at a pressure of se- at that time, this subdivision was speci- hnoye SDO. Others were experimental veral hundred bars and at a temperature fically created as the LRE developer for test engines that went through extensive of several thousand degrees, is a very dif- Yuzhnoye SDO rockets. This influenced testing in the facilities of Yuzhnoye SDO’s ficult task. In Ukraine highly skilled speci- the whole engine development and de- Yuzhny Machine-Building Plant (YUZH- alists are working on these technologies. termined the high technical level of these MASH) and proved that they were tech- Since the late 1980s rocket engines of the engines. nical viable. Their data contributed to the former Soviet Union are available on the More than 40 liquid propellant rocket scientific database of the company. international market as standalone pro- engines for different applications, as well Among the Liquid Rocket Engines that ducts for use in launch systems. as nine onboard pressurization systems were developed are main and steering The LRE share in the overall launch vehi- cle cost can be up to 40%. Moreover, the development of a new engine, taking into account test and analysis equipment, is very expensive. This leads to some coun- tries who are developing their own launch vehicle to consider buying ready-made engines that have already completed the full development cycle.

History The history of Ukrainian rocket engine development and production at the M.K. Yangel Yuzhnoye State Design Office is inextricably linked with the development of launch vehicles and missiles. When developing the 8K64 two-stage missile, it became necessary to develop steering engines for the first and second stages. In July 1958 an engine design bureau was Author - Pavlo Degtiarenko, Chairman of the State Space Agency of Ukraine.

Ruimtevaart 2019 | 4 35 Left: the Cyclone 4 had been planned to launch from Alcântara Launch Center in Brazil, which would have given the rocket access to all orbital regimes. However, Brazil backed out of the partnership with Ukraine in 2015 [Yuzhnoye SDO, YUZHMASH]. Right: the Cyclone 4 M is a Ukrainian carrier rocket that is being developed for commercial satellite launches by Maritime Launch Services from Canadian Nova Scotia. [Yuzhnoye SDO, YUZHMASH]

engines, special purpose engines for laun- propellant feed systems (turbopumps, Vernier Upper Module) fourth stage of cher upper stages and engines for space- pneumatic pumps and systems that use a the European Vega launch vehicle. The craft. These include the engine that was separate oxidiser and fuel turbopump to main engine (MEU) of the AVUM upper designed for a Moon landing and take-off feed to the same combustion chamber). stage is a multiple burn (up to 5 in flight) and the engine that manoeuvred a man- Furthermore, they can use different on- single chamber liquid propellant rocket ned spaceship in a circumlunar orbit. board pressurization systems that supply engine with 2,5 kN of thrust. The VG-143 The YUZHMASH, with the engineering working fluids to the hydraulic actuators (RD-843) MEU consumes hypergolic support of Yuzhnoye SDO, also carried for the Thrust Vector Control. The innova- propellants – nitrogen tetroxide and un- out the ground testing and the serial pro- tive developments and achievements of symmetrical dimethylhydrazine – that duction of seventeen different types of the Ukrainian designers, and the unique are fed to the engine by a compressed rocket engines developed by other design characteristics and functional capabilities helium pressurisation system. In ad- bureaus of the Soviet Union. of the engines and onboard pressurisa- dition to the combustion chamber, the tion systems that were developed by the engine includes a spring actuated shutoff High Performance Yuzhnoye SDO, have been recognized by valve to reduce the water hammer effect The unconventional flow schemes and the international space community. They during shutdown, two electro-hydraulic structural design solutions used in the also have promoted the Ukrainian engine valves to control propellant supply into Yuzhnoye SDO engines result in high building business and provided an op- the combustion chamber during multiple thrust-to-mass ratios and a wide opera- portunity for Ukraine to participate in the burns, two filters, flexible bellows and a tional ranges. Due to these properties, international cooperation in rocket and TVC actuation unit. some of the Ukrainian liquid propellant space hardware development. Preliminary configuration design work, rocket engines are best-in-class in the including the selection of the main cha- world today. Their extensive testing Vega AVUM engine racteristics and requirements for the en- furthermore ensures a high reliability. One example of the participation of gine, started in 1998 with a request from These engines have a wide range of Ukrainian companies in an international Fiat-Avio. The development of the engine thrust levels, are capable of multiple rocket and space hardware coopera- started in 2004. In a very short time, the ignitions and can make use of different tion is the engine for the AVUM (Attitude engineering, design documentation,

36 Ruimtevaart 2019 | 4 Left: RS-20 ICBMs, designed and manufactured in Ukraine in the Soviet times, have been converted into space Dnipro (“Dnepr”) launch vehicles for launching commercial satellites into orbit [Cosmotras company]. Right: Sea Launch, an initiative of companies from Norway, USA, Russia and Ukraine, was a multinational spacecraft launch service that used a mobile maritime launch platform for equatorial launches of commercial pay- loads on specialised Zenit-3SL rockets through 2014. [Sea Launch] scientific research, production and test their mission during Vega flights from the plication of kerosene and liquid oxygen as facilities had been completed and engine Kourou spaceport in French Guiana. The propellants. manufacturing was started. The profes- first engine was operated successfully in The RD-8 engine has been manufactured sional skills of the Yuzhnoye SDO specia- 2012, during the maiden flight of Vega. since 1985. The engine has accumulated a lists made it possible to perform the de- Since this first launch, the Vega launch total of 405,200 seconds burn time in 697 velopment tests on only one engine and vehicle with the Ukrainian MEU put 26 tests, with a total of 265 engines tested. the qualification on a second one. After satellites into orbit. The success of this The RD-8 has been used in 72 Zenit LV completion of the qualification tests no Ukrainian engine is emphasized by the flights, without a single engine or engine problems were found, so the remaining fact that in 2017 another contract was systems failure. Today the series produc- budget was used for additional research signed for the production of another 10 tion of the engine is done by YUZHMASH on two engines, involving stability verifi- (+ 10 optional) main engines. with engineering support of Yuzhnoye cation in case of pressure fluctuations at This AVUM MEU, which has a high ener- SDO. the engine injector, thermal response of gy-to-mass ratio, is another significant Thanks to the accumulated experience in the fuel tank simulator in the presence of step in the history of Yuzhnoye SDO and designing liquid propellant rocket engi- radiation from the chamber nozzle, stabi- YUZHMASH. The demand for the Yuzh- nes and the introduction of advanced and lity during repeated hot burns, measure- noye SDO engines on the world market sometimes daring technical solutions, the ment of lateral forces during the start-up and the high skill level of their developers RD-8 engine has a high thrust-to-mass ra- process and in steady state operation, contributes to the recognition of Ukraine tio. It also has a high reliability and a long and stability verification with helium bub- as a highly developed industrial state. lifetime. bles in the feed system during start and in The Ukrainian Zenit-3SL launch vehicle the main mode. Zenit RD-8 was used for the international Sea Launch Since April 2010, when the first flight In 1976 Yuzhnoye SDO started a new project. In 2002-2003 Yuzhnoye SDO suc- MEU was delivered to the customer development: the Zenit launch vehicle. cessfully completed an engine upgrade AvioSpA, in eight years 16 flight MEUs Ukrainian companies had to create the for this version of Zenit, which was aimed were manufactured and shipped to Italy, 80 kN thrust RD-8 steering engine for the at enhancing the payload capabilities of 11 of which have successfully fulfilled second stage. The novelty was in the ap- the launcher by allowing in-flight engine

Ruimtevaart 2019 | 4 37 Vega is an expendable launch system in use by Arianespace, jointly developed by the Italian Space Agency and the European Space Agency. Yuzhnoye SDO developed and YUZHMASH manufactures the RD-843 main engine for the upper stage of this rocket. [ESA/ASI/Arianespace

switch-off after depletion of one of the injectors of the engine chambers. pellants the gases that drive the turbo- propellants. Previously shut-off was com- The RD8 engine has a pressure trans- pump are produced in the gas generator. manded before depletion and this always ducer installed that is connected to the Spin-up of the turbopump rotor during left unused propellants behind. This launcher vehicles safety system, which start-up is done by high pressure helium modified version of the RD-8 engine can sends the emergency engine shutdown gas that enters the main turbine through perform two re-starts. command in case of a pressure drop in additional nozzles. The helium is stored The RD8 engine uses kerosene and (cryo- the combustion chamber below the pre- in a high-pressure supply tank. To ensure genic) liquid oxygen, which makes the set limit. the launcher’s integrity during the whole feed system different from those of ear- After a firing test, each RD-8 engine is as- flight, a regulator is installed in the helium lier Yuzhnoye systems. The use of these sembled with the launch vehicle without feed line. propellants has a number of significant refurbishment. Today, the RD-8 engine To avoid overheating of bearings that are advantages compared to steering engi- remains one of the best in its class in the near the turbine from residual heat from nes with hypergolic propellants, but also world today, which attracts the interest the chamber after the engine is switched involves design differences: of foreign professionals. off, the turbine and bearings are cooled • For the first time in an engine design with fuel, fed to the turbine disk through for this class, the RD-8 was designed RD861 a bi-pass pipe. as an oxygen rich staged combustion Another interesting contribution to the The main goals of RD861engine moderni- cycle engine. This enhances the engine Ukrainian rocket engine development sation are: efficiency and the combustion stability was the creation of the RD861K main • increase of the specific impulse from in the combustion chamber. engine, a significant modernisation of 314 to 330 seconds; • Chemical ignition is employed, through the RD861 engine of the Cyclone-3 launch • increase the number of starts (up to injection of PP-2 starting fuel in the gas vehicle third stage. five); generator and the engine. The engine development started in 2003 • use of a new gas generator design with • Turbopump unit (TPU) rotor spin-up and the first firing was in January 2007. honeycomb injector head; during engine start-up is performed Ground-based experimental testing of • gas generator exhaust injection into by a pneumatic starter that is powered the engine is currently in its final stage. As the supersonic part of the nozzle; by the starting turbine (in other engi- of July 2018, nine test engines and nine re- • increase of the operation time; nes, the turbopump rotor spin-up is furbished ones clocked up 18,450 seconds • control of the stage attitude by swivel- achieved by a pyrostarter – a separate of running time and 224 engine starts. ling the engine in two planes; engine working on solid propellants The qualification of the engine intended • increase of the propellant flow control that spins up the main turbine, which in for a test firing with the Cyclone-4 third accuracy to within ± 1%. turn drives the turbopump). stage has been successfully completed. • Helium-gas is used to drive the starting The RD861K engine is designed to provi- Recently, preparations have begun in the turbine. de thrust but also thrust vector control in Canadian province of Nova Scotia for the the pitch and yaw plane for the Cyclone-4 construction of a new spaceport to launch The RD-8 engine includes an oxidiser third stage. The thrust vector control is the new Ukrainian Cyclone-4M launch ve- booster, a heat exchanger, a two-circuit performed by swivelling the engine in a hicle with the modified RD861K engine. cooling system, an ignition system, and a gimbal mounting that can be rotated in Maximum use will be made of the expe- pneumatic assembly to spin up the turbo- two perpendicular planes. The engine is a rience gained during the development of pump rotor, items that are not present in single chamber, five re-start system that the Cyclone-4and the associated ground other steering engines. A special feature uses a turbopump to feed the hypergolic infrastructure at the existing Cyclone of the RD-8 start-up is the presence of propellants to the chamber. It uses a gas launch sites. The project is planned to only one engine firing cartridge, from generator cycle in which the gas genera- be implemented jointly by the Canadian which the starting fuel goes through a tor exhaust is dumped in the supersonic company Maritime Launch Services and special pipeline system, equipped with a part of the nozzle. the Yuzhnoye SDO and YUZHMASH state switching valve, to the gas generator and During the combustion of the main pro- enterprises.

38 Ruimtevaart 2019 | 4 Left: The RD-843 is a storable propellant engine that is used for the AVUM upper stage of the European Vega launcher. It can be restarted several times in space and allows the AVUM to release multiple satellites in multiple orbits [Yuzhnoye SDO]. Top center: The DU-802 engine is foreseen for the AKB-3 Krechet upper stage of the Dnipro-1 launcher. The Krechet is designed in such a way that it can function as an automatic transfer vehicle. The engine is a special design because gas driven piston pumps are used to pump the propellants to the combustion chamber. This arran- gement saves mass and improves reliability [Yuzhnoye SDO]. Bottom center: The RD-8 engine is a steering engine for the Zenit second stage. It is an oxygen-rich stage combustion cycle engine with a high specific impulse. Normally this complex cycle is only used for larger engines, but the RD-8 has proven itself as a reliable engine in more than 80 Zenit flights [Yuzhnoye SDO]. Right: The RD-861 engine is used in the third stage of the Cyclone 3 launcher. Yuzhnoye is now working to upgrade this engine to the RD-861K version to be used for the Cyclone 4 rocket. [Yuzhnoye SDO]

ICBM Conversion other supply systems: ces the time for and cost of developing a In 2003, the joint Ukrainian-Russian 15A18 • The pneumatic pump feed system ma- new liquid-propellant rocket engine. and 15A18M Intercontinental Ballistic Mis- kes a relatively high chamber pressure sile (ICBM) conversion program started to possible despite a low pressure in the Ground testing of the DU802 engine has modify these rockets to enable them to tanks. been completed with 17 tests performed launch satellites. Within the framework of • Since the helium supply is sufficient to on two engine prototypes. The total ope- this program, it was also planned to cre- provide enough pressure in the PPU ration time is 2048.48 seconds. Tests of the ate the Dnipro-1 (“Dnepr”) launch vehicle pneumo-cavity and control units to start pressurisation system, fuel tanks and PPU (converted from the RS-20 ICBM) with the engine, the number of burns of the have been completed. To complete the an AKB-3 (Krechet) autonomous space liquid-propellant rocket engine is only development, test firings of the propulsion transfer vehicle, which includes the DU802 limited by the onboard compressed gas systems need to be carried out. propulsion system. supply. For the first time in rocket engineering • The engine is adjusted to the nominal Conclusion a fundamentally new propellant supply thrust value by setting the regulator to a The examples that have been presented in system is used in the DU802 propulsion certain helium pressure in the PPU. The this article show that the Ukrainian rocket system – a pneumatic pump, which feeds propellant mixture ratio in this engine is and space industry has not only kept alive propellants with relatively high pressure ensured by the design of the PPU fluid its longstanding knowledge on designing to the combustion chamber using piston tanks. and building rocket engines and its sub- pumps driven by compressed helium • The following performance is achieved systems, but that it has even started new gas. The pneumatic pump unit (PPU) is a for the DU802: successful developments in this field. In combination of two piston pumps with a • thrust accuracy (pressure in the this way the Ukrainian space industry pneumatic control unit and a suction and chamber) ± 3%; maintains a leading position in the world. injection system. • propellant mixture ratio accuracy In the near future, the Ukrainian space The pneumatic pump, designed as an ± 0.5%. industry plans to enter the world market alternative to pressure fed systems, is also • In general, the PPU is a simpler and more with new rocket engines models. They used in the liquid propellant apogee rocket reliable system in comparison with tur- will be characterised not only by increased engines that were developed by Yuzhnoye bopump units that are typically used in thrust performance, but also by the use of SDO, because this system has several im- upper stages. It also requires less testing new, modern materials and non-traditio- portant advantages that are not present in on the ground, which significantly redu- nal propellants.

Ruimtevaart 2019 | 4 39 Memories

Failure is not an option

Piet Smolders, www.smoldersonline.nl

egin 1988. NOS regisseur Rudolf Gene Kranz. Zijn woorden hebben het lers werd gevormd. Contact met de Spoor, een Amerikaanse camera- tempo en de slagkracht van mitrailleur- astronauten had hij zelden direct, maar man en ik staan bij de lift die ons kogels. Een woord teveel kan het verschil meestal via de man die als doorgeefluik bij Mission Control Houston moet betekenen tussen leven en dood. Een naar de astronauten fungeerde: de Cap- B brengen. Naast ons elf kisten met appara- woord te weinig trouwens ook. Zoals Com (Capsule Communicator). Meestal tuur. De liftdeuren gaan open. We haasten Gene worden ze niet meer gemaakt. was de CapCom ook een (kandidaat) ons de spullen naar voren te schuiven als Kerels uit één stuk. Mannen met de ruimtevaarder. Zo stond tijdens de eer- achter ons een gebogen figuur de kisten platte crew cut van de jaren zestig. De ste maanlanding aankomend astronaut grijpt en snel naar binnen werpt. Als we mannen die ons naar de maan brachten. Charlie Duke (Apollo 16!) in contact met opkijken zien we het grijnzende gezicht “De gemiddelde leeftijd van de mensen Armstrong en Aldrin op de maan. van Gene Kranz, de man die wij gaan in Apollo control was 26.” stelt Kranz Nog altijd kan Gene Kranz emotioneel interviewen. Gene Kranz, de vluchtleider achteraf een beetje verbaasd vast. ”Ik worden als hij denkt aan de spannende der vluchtleiders. De man van Apollo11 was zelf een van de oldies: 35.” momenten van Apollo 11. Kranz: “De en Apollo13. Hij weet van aanpakken: in- Wat inmiddels de historie is ingegaan eerste maanlanding was van seconde middels kennen wij allemaal zijn adagio, als Mission Control Center-1 (MCC-1) tot seconde een veldslag op het gebied uitgesproken tijdens de spannende dagen bestond uit twee kamers: een hoofd- en van communicatie, navigatie en instru- van Apollo13: “Failure is not an option”. een reservekamer. Iedere kamer had vier mentatie. We zaten met een computer Wat is het geheim van zijn optimisme? rijen consoles, iedere rij had een speci- (64K, PS) die de data van de radar tijdens “Marsmuziek. Ik rijd 's morgens naar mijn fieke taak: het controleren van de raket, de landing niet kon verwerken en steeds werk met marsmuziek op de radio”, zegt het ruimteschip en zijn positie, de volg- weer opnieuw opstartte. En de afdaling hij even later als we achter zijn legenda- stations, de bemanning. De centrale man was tot op het laatste moment een ha- rische console in het verder lege Mission van elke rij rapporteerde aan de vluchtlei- chelijk avontuur. Control zitten. “Dan ben ik boordevol po- der, in het jargon “Flight” genoemd. De We raakten door onze stuwstof heen sitieve energie om de dag weer goed te vluchtleider zat als een spin in het web en mijn lunar module controller was het beginnen.” dat door zijn ongeveer tachtig control- aantal seconden aan het aftellen dat we nog hadden tot een Land-Abort beslis- sing: landen of meteen weer opstijgen. Toen we uiteindelijk landden hadden we nog 17 seconden aan stuwstof voor onze landingsmotor. We zaten echt naar adem te happen op dat moment.” En toen, na een stilte die eeuwen leek te duren, kwamen de verlossende woorden van Armstrong: “Houston, Tranquility Base here, the Eagle has landed.” Charlie Duke vertolkte de gevoelens van Kranz en zijn team toen hij daarop reageerde met “Roger Tranquility. Jul- lie hebben een stel knapen hier bijna blauw laten aanlopen. We halen nu weer adem. Dank je wel!” Maar terwijl achter hem op de publieke tribune het applaus losbarstte en de gasten met hun voeten stampten had Gene de grootste moeite om zichzelf en zijn team bij de Gene Kranz achter zijn console in Mission Control: “Okay, all flight controllers. Let's play it les te houden: “Het geluid drong, door cool!” [NASA] de glazen wand onderdrukt, door in de

40 Ruimtevaart 2019 | 4 controlekamer. Ik schoot even vol, maar ik moest een go-no go beslissing nemen twee minuten na de landing. Ik sloeg met mijn vuist op het console en brak mijn potlood. Dagen daarna had ik nog blauwe plekken op mijn onderarm. Maar zo doorbrak ik de emotionele climax en kon weer doorgaan met werken.” De vier teams die samen 24 uur per dag contact hadden met de maanvaarders waren gelukkig aardig ingewerkt toen op 13 april 1970 een zuurstoftank in Apollo 13 explodeerde. Het gebeurde tijdens de heenreis naar de maan, op 321.860 kilometer van de aarde. En op- nieuw waren het Kranz en zijn ploeg die geconfronteerd werden met een situatie die gemakkelijk tot een ramp kon leiden. Nadat 56 uur na lancering het bekende “Okay Houston, we've had a problem” had geklonken, moesten talrijke beslis- singen worden genomen en onortho- doxe oplossingen worden aangedragen – en dat alles onder grote tijdsdruk. Een voorbeeld: de hoeveelheid kooldioxide liep op in de maanlander (LM), die als reddingssloep werd gebruikt. De capa- citeit van de lithium-hydroxide filters in Rudolf Spoor en Piet Smolders in 1988 bij de legendarische startplaats 39A op Kennedy Space Center. [Ed Harrison, KSC] de LM, die de CO2 uit de lucht moesten absorberen, bleek onvoldoende voor zoveel extra uren. Soortgelijke appara- op de ruimte. Eenmalige draagraketten transport voor hun bemanningen. Dank- ten zaten ook in de Apollo Commando waren overbodig geworden. Dat dacht zij krachtige computers kon het aantal Module, maar ze konden niet in de LM men althans. Maar het pakte anders uit. mensen in het MCC drastisch worden worden gebruikt. In het MCC harkte men De shuttle bleek duur om te opereren beperkt: 20 in de controlekamer voor de materialen bij elkaar waarvan men wist en bovenal kwetsbaar. Men was ervan shuttle (toen die nog vloog) en slechts dat die ook in de CM aanwezig waren: uitgegaan dat slechts één op de duizend 12 in de ISS controlekamer. In totaal drie kartonnen omslagen van vluchthand- vluchten fataal zou aflopen. Maar bij de teams van elk 50 mensen, die negen uur boeken, rollen plakband, plastic slangen. vijfentwintigste lancering ging het al per etmaal werken. Slechts 10 procent Daarmee werd een adapter gemaakt en fout, toen de Challenger op 28 januari zijn ze echt bezig met “mission control”. de astronauten werd verteld hoe ze dat 1986 explodeerde. En opnieuw ging het Vijftien procent van hun tijd gaat op aan moesten doen. In de ruimte ontstond zo fout bij de terugkeer van de shuttle Co- training en 75 procent aan planning en eenzelfde exemplaar en daarmee kon lumbia (de 107de missie) op 1 februari organisatie van komende ruimtemissies. het CM apparaat worden aangesloten 2003. In beide gevallen was er sprake van Gene Kranz nam in 1994 officieel - af op het systeem in de LM. Dit was maar falend management dat het contact met scheid van NASA. In zijn boek “Failure één van de levensreddende operaties die de werkvloer had verloren. is not an option” stelt hij dat het ruim- door het MCC samen met de astronau- In 1998 werd in Houston het aanzienlijk tevaartagentschap is veranderd sinds de ten werden uitgevoerd. Om nog maar modernere MCC-2 in gebruik genomen. roemrijke dagen van Apollo: “We hebben te zwijgen van het feit dat de daalmotor Het bestond uit een zaal voor shuttle- de jonge mensen, we hebben het talent, van de maanlander moest worden ge- operaties en een voor het nieuwe Inter- we hebben de verbeeldingskracht en de bruikt om de combinatie CSM-LM na het national Space Station, dat sinds 2000 technologie. Maar ik geloof niet dat we ronden van de maan op koers te brengen permanent wordt bewoond. Tegelijker- het leiderschap hebben en de bereid- naar de aarde. tijd moest mission control de macht gaan heid om grote risico's te accepteren om Toen het tijdperk van de shuttle aanbrak delen met zijn Russische tegenhanger grote doelen te bereiken. Ik vind dat we was Gene Kranz weer present. Op 12 april Tsoep (Tsentr Oepravléniye Paljótami, een toewijding op lange termijn moeten 1981 ging het eerste ruimteveer van start Centrum voor Vluchtleiding) in Koroljov, hebben om het heelal te verkennen. En ik in een sfeer van optimisme. De vier shut- niet ver van Moskou. Tsoep kreeg een vind dat dit een essentiële investering is tles zouden samen 400 vluchten kunnen nog belangrijker rol toen de shuttles naar in de toekomst van onze natie en die van maken, elke veertien dagen één. Een het museum verhuisden en de Ameri- onze mooie maar qua milieu bedreigde nieuwe, goedkope en snelle lijndienst kanen aangewezen waren op Russisch planeet.”

Ruimtevaart 2019 | 4 41 Ruimtevaartkroniek Marco van der List

Deze kroniek beschrijft de belangrijkste gebeurtenissen 17 april 2019 | 20:46 uur in de ruimtevaart die hebben plaatsgevonden tussen 12 Draagraket: Antares • Lanceerplaats: Wallops april 2019 en 13 augustus 2019. Tevens zijn alle lancerin- • Cygnus NG-11 • COSPAR: 2019-022A gen vermeld waarbij een of meerdere satellieten in een Amerikaans onbemand vrachtschip met voorraden voor het ISS. baan om de aarde of op weg naar verder in de ruimte ge- Het toestel is “SS Roger Chaffee” gedoopt naar de astronaut die legen bestemmingen zijn gebracht. in 1967 om het leven kwam bij de brand in de Apollo 1 capsule. Alle in deze kroniek vermelde tijden zijn in UTC (Coordi- nated Universal Time). 19 april 2019 De Cygnus NG-11 arriveert bij het ISS en wordt door de robotarm van het ruimtestation aan de nadirpoort van de Unity module gekoppeld.

20 april 2019 | 14:41 uur Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang • Beidou 3-I1 • COSPAR: 2019-023A Chinese geosynchrone navigatiesatelliet. De kunstmaan wordt in een 35.652 x 35.959 km x 55° baan geplaatst.

20 april 2019 Tijdens een grondtest van de ontsnappingsraketten van SpaceX's Crew Dragon-1 capsule vindt er een explosie plaats. De capsule, die de komende zomer tijdens een suborbitale vlucht de werking van het ontsnappingssysteem had moeten demonsteren, wordt hierdoor grotendeels verwoest. De Crew Dragon-1 capsule had nog in maart 2019 een succesvolle onbemande demonstratievlucht naar het ISS gemaakt.

29 april 2019 | 22:52 uur Draagraket: Chang Zheng-4B • Lanceerplaats: Taiyuan • Tianhui 2-01-01 & 2-01-02 • COSPAR: 2019-024A & -024B Twee Chinese cartografische satellieten. Beide kunstmanen wor- den in een zonsynchrone baan geplaatst (506 km x 517 km x 97,4°).

4 mei 2019 | 06:48 uur Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Canaveral De eerste trap landt na de lancering op een drijvend platform in de Atlantische Oceaan. • Dragon CRS-17 • COSPAR: 2019-025A Amerikaans onbemand vrachtschip met voorraden voor het ISS.

5 mei 2019 | 06:00 uur Draagraket: Electron • Lanceerplaats: Mahia, NZ • Harbinger • COSPAR: 2019-026E Amerikaanse militaire satelliet (massa 150 kg) met diverse tech- nologische experimenten. In een 493 km x 511 km x 40° baan. • SPARC-1, Falcon-0DE • COSPAR: 2019-026B & -026A Twee Amerikaanse militaire CubeSats.

6 mei 2019 De Dragon CRS-17 arriveert bij het ISS en wordt door de robotarm van het ruimtestation aan de nadir poort van de Harmony module gekoppeld.

Boven: technici brengen lading aan boord van het vrachtschip Cygnus 17 mei 2019 | 15:48 uur NG-11 tijdens de voorbereidingen voor de lancering [NASA]. Onder: Draagraket: Chang Zheng-3C • Lanceerplaats: Xichang lancering van de Chang Zheng-3B raket met de Beidou 3-I1 navigatie- • Beidou DW-45 • COSPAR: 2019-027A satelliet. [Xinhua] Chinese geostationaire navigatiesatelliet.

42 Ruimtevaart 2019 | 4 §º§

22 mei 2019 | 00:00 uur Draagraket: PSLV • Lanceerplaats: Satish Dhawan • RISAT-2B • COSPAR: 2019-028A Indiase civiel-militaire aardobservatiesatelliet (615 kg) met een radarinstrument voor toepassingen in landbouw, bosbouw, bo- demvochtigheid, geologie, kust- en overstromingsbewaking. In een 555 km x 555 km x 37° baan.

22 mei 2019 | 22:49 uur Draagraket: Chang Zheng-4C • Lanceerplaats: Taiyuan De lancering mislukt als er in de derde trap een defect optreedt. • Yaogan-33 • COSPAR: Geen, mislukt Chinese militaire aardobservatiesatelliet met een radarinstru- ment. De kunstmaan gaat verloren.

24 mei 2019 | 02:30 uur Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Canaveral De eerste trap landt op het drijvende platform in de Atlantische Oceaan. • Starlink-1 t/m -60 • COSPAR: 2019-029A t/m 029BM 60 Amerikaanse commerciële communicatiesatellieten, ge- bouwd en geëxploiteerd door SpaceX. Elke kunstmaan heeft een massa van 227 kg en komt in een 550 km x 550 km x 53° baan. De kunstmanen zullen met behulp van Krypton Hall-effect elektri- sche stuwraketjes naar hun onderlinge posities manoeuvreren. Dit is de eerste operationele lancering voor de eerste fase van de Starlink constellatie (1584 satellieten). Uiteindelijk zullen Fases 2 en 3 het aantal Starlink satellieten halverwege de jaren twintig op bijna 12.000 satellieten brengen.

27 mei 2019 | 06:23 uur Draagraket: Soyuz-2.1b • Lanceerplaats: Plesetsk De Soyuz raket wordt enkele seconden na de lancering door bliksem getroffen. De raket vervolgt zonder problemen haar weg en plaatst met succes de satelliet in de gewenste baan. • Cosmos-2534 • COSPAR: 2019-030A Russische militaire navigatiesatelliet, ook bekend onder de naam Glonass M-58. Komt in een 19.128 km x 19.156 km x 64,8° baan.

29 mei 2019 ISS bewoners Ovchinin en Kononenko maken een 6 uur durende ruimtewandeling vanuit de Russische luchtsluis Pirs. Ze vervangen onder andere enkele materiaalexperimenten en plaatsen een pla- quette ter gelegenheid van de 85ste verjaardag van Alexei Leonov, die in maart 1965 de eerste ruimtewandeling maakte.

30 mei 2019 | 17:42 uur Draagraket: Proton-M • Lanceerplaats: Baykonur • Yamal-601 • COSPAR: 2019-031A Boven: de inslagkrater van de Israëlische lander Beresheet gefotogra- Russische geostationaire communicatiesatelliet, in opdracht feerd door de Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO) op 22 april [NASA/ GSFC/Arizona State University. voor Gazprom Space Systems (GSS) gebouwd door Thales Alenia Midden: ISS astronauten Saint-Jacques, McClain en Koch wer- Space in Frankrijk, gebaseerd op hun Spacebus-4000 ontwerp. ken aan biologische experimenten met enkele knaagdieren in de Na de lancering treedt er een anomalie op in de hoofdmotor door Bradford gebouwde Life Sciences Glovebox. [NASA] van de satelliet en worden kleinere stuurraketjes gebruikt om de Onder: twee stapels van elk 30 Starlink satellieten op de tweede trap van de Falcon-9 raket, kort voor het uitzetten in een baan om de Aar- kunstmaan in de gewenste geostationaire positie te manoeuvre- de. [SpaceX] ren.

Ruimtevaart 2019 | 4 43 Links: bliksem treft de Soyuz raket enkele seconden na de start op 27 mei {Russia Today]. Rechts: opname door een van de camera's van de Japanse sonde Hayabusa-2 terwijl deze op 30 mei negen meter boven de planetoïde Ryugu vliegt. [JAXA]

3 juni 2019 liet, eigendom van AT&T. De satelliet is gebouwd door Airbus De onbemande Dragon CRS-17 wordt losgemaakt van de Harmony (Eurostar 3000 platform) en heeft een massa van 6330 kg. module van het ISS. Het toestel verlaat enkele uren later haar baan • Eutelsat-7C • COSPAR: 2019-034B en maakt een succesvolle parachutelanding in de Grote Oceaan Franse commerciële geostationaire communicatiesatelliet, ge- voor de kust van Baja California. baseerd op het Maxar-1300 ontwerp met een massa van 3500 kg. Airbus en APP hebben respectievelijk het motorframe en de 4 juni 2019 ontstekers van de eerste trap van de Ariane-5 gebouwd. Het vrachtschip Progress MS-10 ontkoppelt van de Zvezda module. Drie uur later verlaat de Progress haar baan en verbrandt in de at- 24 juni 2019 mosfeer boven de Grote Oceaan. De Soyuz MS-11, met aan boord de ruimtevaarders Kononenko, Mc- Clain en Saint-Jacques, wordt ontkoppeld van de Poisk module van 5 juni 2019 | 04:06 uur het ISS en keert enkele uren later behouden naar de Aarde terug. De Draagraket: Chang Zheng-11 • Lanceerplaats: Gele Zee capsule maakt een parachutelanding in Kazachstan waarmee een Eerste Chinese lancering vanaf een drijvend ponton. eind komt aan de Expeditie-58/59 missie. • Jilin-1 HR-03A • COSPAR: 2019-032 Aan boord van het ISS beginnen Ovchinin, Hague en Koch officieel Chinese civiele aardobservatiesatelliet voor het commerciële aan Expeditie-60. Chang Guang Satellite in Jilin. In een 560 km x 585 km x 45,0°. • Xiaoxiang 1-04 • COSPAR: 2019-032 24 juni 2019 | 18:09 uur Chinese technologische aardobservatiesatelliet met een de-orbit Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang afremzeil. • Beidou DW-46 • COSPAR: 2019-035A • Bufeng-1A & -1B • COSPAR: 2019-032 Chinese geostationaire navigatiesatelliet. Twee Chinese in formatie vliegende satellieten voor het vastleg- gen van windpatronen. 25 juni 2019 | 06:30 uur • Tianqi-3 • COSPAR: 2019-032 Draagraket: Falcon Heavy • Lanceerplaats: Kennedy Space Center Chinese educatieve satelliet. De twee side boosters keren met succes terug naar het landingster- • Tianxiang-1 & -2 • COSPAR: 2019-032 rein op de Cape. De centrale trap slaagt er niet in om op het drij- Twee Chinese technologische satellieten. vende ponton, dat maar liefst 1240 km voor de kust van Florida ligt, te landen. Door de zeer hete terugkeer in de atmosfeer is het 12 juni 2019 | 14:17 uur hydraulische stuursysteem van de centrale trap beschadigd en de Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Vandenberg trap stort op korte afstand van het ponton in zee neer. De eerste trap landt op het landingsterrein op de lanceerbasis. De tweede trap komt in een 305 km x 850 km x 28,5° baan en zet de • Radarsat Constellation-1 t/m -3 • COSPAR: 2019-033A t/m 033C volgende satellieten uit: Drie Canadese aardobservatiesatellieten met een C-band SAR- • OCULUS-ASR • COSPAR: 2019-036 radar. Elke kunstmaan heeft een massa van 1450 kg en is ge- Amerikaanse militaire technologische satelliet (70 kg). bouwd door een consortium van MDA en Bristol Aerospace. Het • TEPCE-1 & -2, Falconsat-7, Armadillo, PSAT-2, BRICSAT-2, trio vervangt de Radarsat-2 die in 2007 gelanceerd werd. In een Prometheus-2.5, E-TBEX-A & -B, CP9/LEO & Stangsat • COS- zonsynchrone baan (584 km x 604 km x 97,8°). PAR: 2019-036 Diverse CubeSats. 20 juni 2019 | 21:43 uur Hierna manoeuvreert de tweede trap naar een 710 km x 724 km x Draagraket: Ariane-5 ECA • Lanceerplaats: Kourou 24,0° baan om de volgende satellieten uit te zetten: • T-16 • COSPAR: 2019-034A • PROX-1 • COSPAR: 2019-036 Amerikaanse commerciële geostationaire communicatiesatel- Amerikaanse technologische satelliet van Georgia Tech (70 kg).

44 Ruimtevaart 2019 | 4 §º§

Op 2 juli wordt een Orion capsule met een gemodificeerde raket gelan- ceerd, voor een test van het ontsnappingsraket. [NASA]

5 juli 2019 | 05:41 uur Draagraket: Soyuz-2.1b • Lanceerplaats: Vostochniy De robotarm van de Mars Insight verplaatst de Heat Probe om het • Meteor-M 2-2 • COSPAR: 2019-038A vastlopen van de boorhamer van het experiment beter te kunnen on- Russische civiele meteorologische satelliet met een massa van derzoeken. [NASA/JPL] 2900 kg. In een zonsynchrone baan (812 km x 816 km x 98,7°). De resterende kunstmanen van deze lancering worden door de Deze satelliet heeft een CubeSat met zonnezeil, LightSail-2, van Fregat trap in een lagere baan geplaatst: 574 km x 595 km x 97,7°. de Planetary Society aan boord. • ICEYE-X3 & -X4 • COSPAR: 2019-037B & -037C • NPSAT1 • COSPAR: 2019-036 Twee Finse aardobservatiesatellieten met een radarinstrument Amerikaanse militaire technologische satelliet (83 kg). (massa 80 kg per satelliet). • OTB-1 • COSPAR: 2019-036 • CarboNIX • COSPAR: 2019-037 Amerikaanse technologische satelliet (100 kg) met de Deep Duitse technologische satelliet (30 kg), eigendom van Exolaunch Space Atomic Clock van NASA JPL aan boord. in Berlijn. Bradford heeft de zonnesensoren voor OTB-1 geleverd. • DoT-1 • COSPAR: 2019-037 • GPIM • COSPAR: 2019-036 Britse technologische satelliet (20 kg) van SSTL. Amerikaanse technologische satelliet (180 kg), bedoeld voor het • El Camino Real • COSPAR: 2019-037 testen van een milieuvriendelijkere stuwstof als alternatief voor Amerikaanse technologische satelliet (16 kg) van Momentus hydrazine. Space met een water-plasma voortstuwingssysteem. • Cosmic-2A-1 t/m -6 • COSPAR: 2019-036 • NSLat-1, SEAM-2.0, SONATE, JAISAT-1, EXOCONNECT, Amerikaans-Taiwanese civiele aardobservatiesatellieten (278 kg Ecuador-UTE, Lucky-7, MOVE-IIb, MTCube, Koit, BEESAT-9 elk). & -10, AMGU-1, Sokrat, VDNKh-80, Lemur-2-100 t/m 2-107 • De tweede trap voert nog een tweetal grote baancorrecties uit om COSPAR: 2019-037 een 6000 km x 12000 km x 42,1° baan te bereiken. Het snelheidsver- 23 CubeSats. schil (Δv) van deze twee manoeuvres bedraagt respectievelijk 2700 en 1360 m/s. 10 juli 2019 | 17:14 uur • DSX • COSPAR: 2019-036 Draagraket: Soyuz-2.1v • Lanceerplaats: Plesetsk Amerikaanse militaire technologische satelliet (668 kg) met o.a. • Cosmos-2535 t/m -2538 • COSPAR: 2019-039A t/m -039D meteorologische experimenten. Vier Russische militaire satellieten. In een zonsynchrone baan (611 km x 622 km x 97,9°). 29 juni 2019 | 04:30 uur Draagraket: Electron • Lanceerplaats: Mahia 11 juli 2019 • BlackSky Global-3 • COSPAR: 2019-037A De Japanse sonde Hayabusa-2 landt voor de tweede keer kort op Amerikaanse commerciële aardobservatiesatelliet, in een de planetoïde Ryugu. Op het moment van neerkomen wordt een 452 km x 460 km x 45° baan. projectiel naar het oppervlak afgeschoten, zodat Hayabusa-2 het • SpaceBEE-8 & -9, ACRUX-1, Prometheus-2.6 & -2.7 • COSPAR: opvliegende materiaal kan opvangen. De sonde verwijdert zich 2019-037 daarna weer naar een veilige afstand van Ryugu. Naast deze vijf CubeSats bevindt er aan boord ook een onbe- kende lading waarover geen details beschikbaar worden gesteld. 11 juli 2019 | 01:53 uur Draagraket: Vega • Lanceerplaats: Kourou 2 juli 2019 De lancering mislukt als kort na het ontsteken van de motor van LightSail-2 van de Planetary Society wordt uitgezet door de op 25 de tweede trap de bovenste drukwand van de motor thermisch- juni gelanceerde PROX-1 satelliet. structureel faalt.

Ruimtevaart 2019 | 4 45 De Proton-M raket met de astronomische satelliet Spektr-RG gaat en- kele dagen voor de lancering naar het lanceerplatform. [Roscosmos]

onbemande prototype vrachtschip Tianzhou-1 aan de Tiangong-2. Het laboratorium zal worden opgevolgd door een nog te lanceren modulair ruimtestation.

20 juli 2019 | 16:28 uur Draagraket: Soyuz-FG • Lanceerplaats: Baykonur • Soyuz MS-13 • COSPAR: 2019-041A Russisch bemand ruimteschip met aan boord de Rus Aleksander Skvortsov, de Italiaan Luca Parmitano en de Amerikaan Andrew Morgan. Zes uur later koppelt de Soyuz MS-13 aan de achterste koppelpoort van de Zvezda module van het ISS.

22 juli 2019 | 09:13 uur Een Soyuz raket vertrekt met een Meteor weersatelliet en 28 kleinere Draagraket: GSLV Mk. 3 • Lanceerplaats: Satish Dhawan satellieten [Roscosmos]. • Chandrayaan-2 • COSPAR: 2019-042A Indiase Maansonde bestaande uit een Maansatelliet (massa Airbus (Leiden) leverde de tussentrappen en APP (Klundert) de 2379 kg) en de lander Vikram (massa 1444 kg). Aan boord van Vi- ontstekers van de eerste drie rakettrappen op vaste stuwstof. kram bevindt zich een kleine maanrover (27 kg). Chandrayaan-2 • FalconEye-1 • COSPAR: Geen, mislukt wordt in een sterk elliptische baan (182 km x 44.000 km) om de Militaire aardobservatiesatelliet voor de Verenigde Arabische Aarde gebracht en zal zelfstandig naar de Maan vliegen. Emiraten. De 1197 kg zware door Airbus gebouwde kunstmaan gaat verloren. 24 juli 2019 Bradford heeft een zonnesensor voor FalconEye-1 gebouwd. Het 32 vierkante meter grote zonnezeil van LightSail-2 van de Pla- netary Society wordt succesvol ontplooid. De weken erna slaagt de 12 juli 2019 | 12:30 uur satelliet erin om met behulp van de stralingsdruk van het zonlicht Draagraket: Proton-M • Lanceerplaats: Baykonur haar apogeum met enkele kilometers te verhogen. • Spektr-RG • COSPAR: 2019-040A Russisch-Duitse astronomische satelliet met een massa van 25 juli 2019 | 05:00 uur 2712 kg. De kunstmaan is uitgerust met de Russische ART-rönt- Draagraket: Hyperbola-1 • Lanceerplaats: Jiuquan gentelescoop en de Europese eROSITA-röntgentelescoop. eRO- Eerste vlucht van de door i-Space ontwikkelde commerciële draag- SITA zal de hemel bestuderen in het zelden eerder onderzochte raket Hyperbola-1. energiegebied tussen 2 en 10 keV. De ruimtetelescoop komt in • CAS-7B • COSPAR: 2019-043A een baan rond het Lagrange-2 punt, vanuit de Zon gezien zo'n 1,5 Chinese radioamateur CubeSat, in een 202 km x 217 km x 42° miljoen km achter de Aarde. baan.

19 juli 2019 25 juli 2019 | 22:02 uur Het Chinese ruimtelaboratorium Tiangong-2 verlaat haar baan en Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Canaveral verbrandt grotendeels in de atmosfeer. Resten van de 8,5 ton zware De eerste trap keert terug naar het landingsterrein op Cape Cana- module vallen in de zuidelijke Grote Oceaan. Tiangong-2 werd in veral. 2016 gelanceerd en eenmaal gedurende een maand bemand door • Dragon CRS-18 • COSPAR: 2019-044A de twee taikonauten van de Shenzhou-11. Later koppelde nog het Amerikaanse onbemand ruimteschip met voorraden voor het

46 Ruimtevaart 2019 | 4 §º§

Het volledig ontplooide zonnezeil van de Lightsail-2. [The Planetary Het onbemande vrachtschip Cygnus CRS-11 wordt uitgezet voor een Society] vier maanden durende zelfstandige vlucht. [NASA]

ISS. In het vrachtgedeelte bevindt zich de koppeladapter Interna- maanden durende zelfstandige vlucht. Tijdens deze periode zal er tional Docking Adapter (IDA-3). een CubeSat van NASA (Seeker) getest worden, die inspecties van de Cygnus zal demonstreren. Ook worden er nieuwe gyroscopen 26 juli 2019 | 03:57 uur getest aan boord van het vrachtschip. Draagraket: Chang Zheng-4C • Lanceerplaats: Xichang • Yaogan-30-01-01 t/m -03 • COSPAR: 2019-045A t/m -045C 6 augustus 2019 | 19:30 uur Drie Chinese militaire aardobservatiesatellieten. In een 1100 km x Draagraket: Ariane-5ECA • Lanceerplaats: Kourou 1100 km x 63° baan. • Intelsat-39 • COSPAR: 2019-049A Amerikaanse commerciële geostationaire communicatiesatel- 27 juli 2019 liet, gebouwd door Maxar (6600 kg). De Dragon CRS-18 arriveert bij het ISS en wordt door de robotarm • EDRS-C/Hylas-3 • COSPAR: 2019-034B Canadarm-2 aan de nadir poort van de Harmony module gekoppeld. Europese geostationaire communicatiesatelliet bedoeld voor het verzorgen van breedbandverbindingen tussen satellieten in een 29 juli 2019 lage baan om de Aarde en grondstations. Hierdoor kunnen de Het Russische vrachtschip Progress MS-11 ontkoppelt van de Pirs Sentinel satellieten in real-time hun aardobservaties doorsturen. module van het ISS. Het toestel verlaat enkele uren later haar baan Aan boord van de door OHB gebouwde EDRS-C heeft het Engelse en verbrandt in de atmosfeer boven de zuidelijke Grote Oceaan. Hylas ook een commerciële communicatietransponder vliegen. Airbus en APP hebben respectievelijk het motorframe en 30 juli 2019 | 05:57 uur de ontstekers van de eerste trap van de Ariane-5 gebouwd. Draagraket: Soyuz-2.1a • Lanceerplaats: Plesetsk Bradford Engineering BV heeft drukopnemers en zonnesensoren voor • Meridian-8 • COSPAR: 2019-046A de EDRS-C satelliet geleverd. Russische militaire communicatiesatelliet, gebouwd door ISS Res- hetnev met een massa van 2100 kg. De kunstmaan wordt in een 6 augustus 2019 | 23:23 uur Molniya-type omloopbaan gebracht: 985 km x 39.734 km x 62,8°. Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Canaveral De eerste trap wordt volgens plan niet geborgen. 31 juli 2019 | 12:10 uur • AMOS-17 • COSPAR: 2019-050A Draagraket: Soyuz-2.1a • Lanceerplaats: Baykonur Israëlische commerciële geostationaire communicatiesatelliet, • Progress MS-12 • COSPAR: 2019-047A gebouwd door Boeing (5500 kg). Russisch onbemand vrachtschip met voorraden voor het ISS. De Progress vestigt een nieuw record door in slechts 3 uur en 18 minu- 8 augustus 2019 | 10:13 uur ten na de lancering aan de Pirs module van het station te koppelen. Draagraket: Atlas-5 • Lanceerplaats: Canaveral • USA-292 • COSPAR: 2019-051A 5 augustus 2019 | 21:56 uur Amerikaanse militaire geostationaire communicatiesatelliet, Draagraket: Proton-M • Lanceerplaats: Baykonur ook bekend onder de naam AEHF-5 (Advanced Extreme High • Cosmos-2539 • COSPAR: 2019-048A Frequency Satellite). Russische militaire geostationaire communicatiesatelliet, ook • TDO • COSPAR: 2019-051B wel bekend onder de naam Blagovest-14L. Amerikaanse militaire CubeSat.

6 augustus 2019 13 augustus 2019 Het vrachtschip Cygnus CRS-11 wordt losgekoppeld van de nadir De Indiase Maansonde Chandrayaan-2 verhoogt haar baan om de poort van de Unity module van het ISS en begint aan haar vier Aarde totdat het apogeum op 408.000 km komt te liggen.

Ruimtevaart 2019 | 4 47 De Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR) werd in 1951 opgericht met als doel belangstellenden te informeren over ruimteonderzoek en ruimtetechniek en hen met elkaar in contact te brengen. Nog altijd geldt:

De NVR stelt zich tot doel de kennis van en de belangstelling voor de ruimtevaart te bevorderen in de ruimste zin.

De NVR richt zich zowel op professioneel bij de ruimtevaart betrokkenen, studenten bij ruimtevaart-gerelateerde stu- dierichtingen als ook op andere belangstellenden, en biedt haar leden en stakeholders een platform voor informatie, communicatie en activiteiten. De NVR representeert haar leden en streeft na een gerespecteerde partij te zijn in discus- sies over ruimtevaart met betrekking tot beleid, onderzoek, onderwijs en industrie, zowel in Nederlands kader als in internationaal verband. De NVR is daarom aangesloten bij de International Astronautical Federation. Ook gaat de NVR strategische allianties aan met zusterverenigingen en andere belanghebbenden. Leden van de NVR ontvangen regelmatig een Nieuwsbrief en mailings waarin georganiseerde activitei- ten worden aangekondigd zoals lezingen en symposia. Alle leden ontvangen ook het blad “Ruimtevaart”. Hierin wordt hoofdzakelijk achtergrondinformatie gegeven over lopende en toekomstige ruimtevaartprojecten en over ontwikkelingen in ruimteonderzoek en ruimtetechnologie. Zo veel mogelijk wordt aandacht geschonken aan de Nederlandse inbreng daarbij. Het merendeel van de auteurs in “Ruimtevaart” is betrokken bij Nederlandse ruimtevaartactiviteiten als weten- schapper, technicus of gebruiker. Het lidmaatschap kost voor individuele leden € 35,00 per jaar. Voor individueel lidmaat- schap en bedrijfslidmaatschap: zie website.