Aleksandra Nowak

WPŁYW PODZIAŁÓW SOCJOPOLITYCZNYCH NA PROCES KSZTAŁTOWANIA SIĘ SYSTEMU PARTYJNEGO W GUJANIE

Celem niniejszego artykułu jest zapoznanie surowców naturalnych, dużą rolę turystyki, system polskiego czytelnika z tą byłą kolonią brytyjską, z generalnie dwupartyjny, silne podziały etniczne, jej historią, podziałami socjopolitycznymi (clea- religijne i kulturowe, nadmierny rozrost admini- vages), konfliktami ideologicznymi oraz etnicz- stracji publicznej, a także bezrobocie, ubóstwo nymi, które miały zasadniczy wpływ na kształto- oraz ograniczony wzrost gospodarczy2. Współcze- wanie się tego niewielkiego państwa, jego polityki sna Gujana do dziś boryka się z nimi wszystkimi. i społeczeństwa. Zrozumienie specyfiki Gujany nie Dzisiejsza Gujana to niewielkie państwo gra- byłoby jednak możliwe bez prześledzenia historii niczące z Surinamem, Brazylią oraz Wenezuelą, o kolonizacji oraz roli, jaką odegrały Stany Zjedno- powierzchni ok. 215 000 km² (z czego ok. 83% czone i Wielka Brytania w procesie uzyskiwania stanowią lasy i dżungla) i niespełna milionową przez nią niepodległości. W pierwszej części pracy populacją, z której 90% żyje u wybrzeży Oceanu przedstawiony zostanie rys historyczny. W dalszej Atlantyckiego3. 36% społeczeństwa to obywatele części prześledzę rolę podziałów socjopolitycz- pochodzenia afrykańskiego, 50% pochodzenia nych, ich specyfikę oraz decydujący, moim zda- hinduskiego, 7% to tzw. Amerindians, czyli niem, wpływ na system partyjny. Postaram się tak- rdzenni mieszkańcy Gujany, zaś na pozostałe 7% że wykazać, że obecny system partyjny Gujany składają się mieszkańcy o europejskich, chińskich można zaliczyć do tzw. systemu nierównowagi G. oraz hinduskich korzeniach. Ok. 50% społeczeń- Smitha. stwa wyznaje chrześcijaństwo, jednak spora grupa Karaiby nie są jednostką wyodrębnioną geo- obywateli wyznaje hinduizm (35%) oraz islam graficznie. Jest to twór bardziej historyczny, bo- (10%)4.Językiem urzędowym jest angielski. Walu- wiem zwykło się je utożsamiać z byłymi koloniami ta to dolar gujański, a głównymi sektorami gospo- angielskimi, holenderskimi i francuskimi. Jak darki wydobycie złóż boksytu oraz rolnictwo- na- wskazuje A. Serbin w artykule "The Carribbean, stawione głównie na cukier, ryż, kawę oraz tytoń. myths and realities for the 1990s" na określenie Jest jednym z najbiedniejszych państw regionu z mniej więcej tego samego obszaru używane są PKB per capita w 2000 r. wynoszącym zaledwie różne pojęcia, m.in. Antyle, Zachodnie Indie, pań- 760 USD, z 600 mln USD długu zagranicznego i z stwa Zatoki Karaibskiej, czy nawet "Plantation emigracją przekraczającą przyrost naturalny. Jest America". Każde z tych pojęć cechuje pewna ko- podzielona na 10 regionów administracyjnych: notacja polityczna czy ideologiczna1, lecz bez Barima-Waini, Pomerron-Supenaam, Essequibo względu na to Gujana, jako była kolonia brytyjska, Islands-West Demerara, Demerara-Mahaica, Ma- zaliczana jest do Karaibów. haica-Berbice, East Berbice-Corentyne, Mazuruni- Całe Karaiby brytyjskie, jako byłe posiadło- Cuyuni, Potaro-Siparuni, Upper-EssequiboUpper ści zamorskie tego mocarstwa, odziedziczyły pew- Takatu, Uppper Demerara-Berbice. Jest członkiem ne cechy charakterystyczne, a także problemy. A. AKP, CARICOM, OPA, należy do G-77, MFW, Serbin w pracy "Socialismo y nacionalismo en la ONZ, UNESCO, IBRD, IADB, WHO, Ruchu ideología de la izquierda del Caribe de habla in- Państw Niezaangażowanych i innych organizacji. glesa" wskazuje m.in. na ograniczone terytorium, Podpisała także Konwencję wiedeńską mającą na złożony skład etniczny, gospodarkę opartą na mo- celu zwalczanie przemytu narkotyków. nokulturze (głównie cukru, kawy), eksploatację

109 AMERYKA ŁACIŃSKA 3-4 (61-62) 2008

Jednak, aby zrozumieć jej dzisiejszy kształt i zani do pracy na rzecz swoich właścicieli. Nie charakter, warto się trochę cofnąć w czasie. zmienia to faktu, że byli niewolnicy, między 1830 a 1840 r., przeszli szybki proces emancypacji. Rys historyczny Odmawiali pracy na plantacjach, a nawet zorgani- Sama nazwa "Gujana" oznacza "krainę wód" zowali w 1850 r. pierwszą manifestację w celu (land of waters)5. Jak się przypuszcza, pierwszymi wymuszenia reform konstytucyjnych. Efektem mieszkańcami obecnej Gujany były ludy przybyłe tych procesów było pojawienie się Portu- z terenów Peru oraz z innych części Karaibów. galczyków, Hindusów, Chińczyków, obywateli Wśród nich można wyróżnić m.in. Arawaków, Ka- Bangladeszu oraz Pakistanu, a nawet grupy z raibów, Akawajów oraz plemiona Warrau, Shi- Niemiec i USA. Szacuje się, że między 1838 a riana, Waica i Guaharibo6. Pierwszymi kolonizato- 1917 r. na tereny dzisiejszej Gujany przybyło 239 rami byli Holendrzy, którzy pod koniec XVI w. 000 robotników z Indii, 14 000 z Chin i 32 000 organizowali wyprawy w rejony dzisiejszej Guja- Portugalczyków9. A. Serbin wskazuje na występu- ny. W 1621 r. założyli kolonię Essequibo, zaś jące wówczas dwa zjawiska: proces migracji ze pierwszym fortem był Fort Kykoveral. Rolniczy wsi/plantacji do miast i powolne włączanie ludno- charakter kolonii, m.in. uprawy trzciny cukrowej, ści pochodzenia afrykańskiego do klasy średniej tytoniu, kawy czy bawełny, spowodował koniecz- oraz podział społeczeństwa, jeśli chodzi o rodzaj ność sprowadzenia afrykańskich niewolników do wykonywanej pracy - Chińczycy zajęli się drob- pracy na plantacjach. Ok. 1740 r. holenderski gu- nym handlem, a Portugalczycy zasilili szeregi sek- bernator sprowadził z Barbadosu tamtejszych tora finansowego i przemysłowego10. Inna była na- mieszkańców, by ci zajęli dziewicze jeszcze rejony tomiast sytuacja Hindusów. Zamknięci na planta- interioru Gujany. W ten oto sposób umożliwił, czy cjach cukrowych, dość długo byli odizolowani od może dał pretekst Koronie brytyjskiej do tego, aby społeczeństwa i przez spory okres zachowali swoją ta zainteresowała się kontynentalną częścią Ame- kulturę, zwyczaje, język oraz religię (tzw. encap- ryki Południowej. Wojny holendersko-angielskie sulamiento cultural). Nie byli poddawani "przy- trwały praktycznie nieprzerwanie do początków musowej dekulturacji i akulturacji" i dopiero w la- XIX wieku. W 1781 r. kolonie założone przez Ho- tach 30. XX wieku zaczęli się stopniowo integro- lendrów – Demerara, Essequibo i Berbice przeszły wać. W przeciwieństwie do ludności pochodzenia w ręce Anglików. W następnym roku do sporu afrykańskiego, w przeważającej części migrującej przyłączyli się Francuzi. Nieporozumienia i kon- do miast, Hindusi bardzo często, po zakończonych flikty terytorialne trwały aż do pokoju w Amiens z kontraktach, decydowali się na pozostanie na tere- 1802 r. W jego wyniku Holendrzy ponownie nach wiejskich. To z kolei spowodowało wzajem- otrzymali tereny dzisiejszej Gujany, a Anglicy ną niechęć, głównie pomiędzy byłymi niewolni- mieli 3 lata na jej definitywne opuszczenie. Rok kami z Afryki i kontraktowymi pracownikami z później wybuchł ostatni już konflikt angielsko- Azji. Taki stan rzeczy skutecznie wykorzystywała, holenderski. Jego konsekwencją stało się ostatecz- będąca u władzy, europejska elita. Celowo utrzy- ne przyłączenie Gujany do korony brytyjskiej7. mywała ten rodzaj wrogości pomiędzy różnymi Warto w tym miejscu wspomnieć o powsta- nacjami, by w ten sposób zapewnić sobie dalszą niach murzyńskich niewolników między 1763 i dominację nad pozostałymi grupami społeczny- 1823 rokiem8, a także o zniesieniu niewolnictwa. mi11. Konsekwencją takiej polityki były kolejne W 1830 r. w kolonii znajdowało się około 100 000 konflikty między Afrykańczykiem a Euro- murzyńskich niewolników, a to z kolei znacznie pejczykiem, Czarnym a Białym, właścicielem a ro- zachwiało równowagę między ludnością pocho- botnikiem, między ideą niepodległości a zależno- dzenia europejskiego a Murzynami. W 1833 r. ścią12. przyjęto ustawę abolicyjną. Nie nadawała ona jed- Jak wskazuje F. Jacome, proces metysażu w nak pełnej wolności, bowiem wprowadzała prze- angielskich koloniach na Karaibach nie był tak in- pis, że przez kolejne 7 lat Murzyni byli zobowią- tensywny jak w koloniach hiszpańskich czy portu-

110 Aleksandra Nowak– Wpływ podziałów socjopolitycznych... galskiej Brazylii. W przeciwieństwie do po- Pierwszy etap to lata między 1946 a 1957. zostałych kolonii nie wykształciła się pośrednia Wówczas na arenie politycznej pojawiły się liczne warstwa społeczna Mulatów czy Metysów, która związki zawodowe oraz ważna dla Gujany Lu- zdominowałaby scenę polityczną (tak jak to miało dowa Partia Postępu (People`s Progressive Party, miejsce na przykład w Meksyku czy Wenezueli). PPP). Wówczas także miał miejsce rozłam w tej Przez długi czas społeczeństwo dzieliło się na partii, do którego przyczyniły się w dużej mierze mniejszościową, ale dominującą grupę angielskich Stany Zjednoczone oraz Wielka Brytania. Drugi kolonizatorów i ich potomków oraz Indian, nie- etap (1957-1964), jest kluczowy dla zrozumienia wolników murzyńskich i przybyszy z Azji13. istoty problemów etnicznych i politycznych Gu- W przededniu II wojny światowej oraz zaraz jany. Na pierwszy plan wysunęły się wówczas po niej, według spisu powszechnego z 1946 r. kwestie etniczne oraz problem przejęcia władzy. skład etniczny oraz stratyfikacja społeczna przed- Wykrystalizowały się tak silne podziały etniczne, stawiały się następująco: że do dziś determinują scenę polityczną Gujany i - grupa Anglosasów, powiązana z plantacjami, są główną przyczyną jej politycznej niestabilności. wysokimi funkcjami w administracji kolonialnej Kolejny okres to lata 1964-1992 – niedemokra- skupiona była głównie w miastach; tycznej dominacji mniejszościowej grupy Afrogu- - grupa "mieszańców", którzy stanowili trzecią jańczyków i ekskluzji politycznej Hindogujańczy- pod względem liczebności grupę społeczną w Gu- ków. Ostatni etap zapoczątkowany został w 1992 janie; r. pierwszymi od 30 lat demokratycznymi wybo- - niewielka grupa Chińczyków oraz Portugal- rami. Trwa on do dzisiaj, i jak wykażę w dalszej czyków, którzy zajęli się handlem i drobnym części pracy, pozwolił na wykształcenie, zgodnie z przemysłem; typologią G. Smitha, systemu nierównowagi. - grupa czarnych osadników tworząca w głów- Na tym pierwszym etapie kształtowania się nej mierze warstwę proletariatu, także skupiona w systemu partyjnego warte podkreślenia jest to, że miastach, trudniła się usługami oraz wydobyciem pomimo mocno ograniczonej we wcześniejszych złóż boksytu. W niewielkim stopniu zasilali oni latach partycypacji politycznej i sporej ekskluzji, szeregi klasy średniej, pracując w szkołach oraz w w latach 40. zaczęły powstawać pierwsze związki administracji lokalnej; zawodowe, służące głównie jako instrumenty pre- - Hindusi natomiast mieszkali na terenach wiej- sji politycznej na Koronę brytyjską. Po II wojnie skich, uprawiając ryż i pracując na plantacjach cu- światowej czynnie działały 23 związki zawodowe kru; oraz 6 organizacji pracowniczych. Większość z - na samym dole drabiny społecznej znajdowali nich była jednak mała, a liczba członków zwykle się Amerindians14. nie przekraczała 60015. Niemniej, istnienie owych związków ułatwiło powstawanie pierwszych partii Kształtowanie się systemu partyjnego na bazie politycznych oraz kształtowanie się współcze- podziałów socjopolitycznych i powstanie snego systemu partyjnego. Początkowo politykom systemu nierównowagi przyświecała chęć integracji społeczeństwa oraz Cezurą na potrzeby niniejszej pracy będzie walki o uzyskanie niepodległości. Dobrym przy- mniej więcej koniec II wojny światowej. Można kładem są: powstały w 1946 r. Związek Zawo- spierać się, dlaczego nie jest nią data uzyskania dowy Gujany Angielskiej (British Labour niepodległości w 1966 r. Wydaje mi się jednak, że Union, BGLU, planowany przez jego założycieli wydarzenia roku 1966 to efekt zmian, które za- jako "polityczny amalgamat wszystkich ras w Gu- częły się ok. 20 lat wcześniej. Proponuję perio- janie"16) czy utworzony w podobnym celu Komitet dyzację, która lepiej odzwierciedla ewolucję reżi- Spraw Politycznych (Political Affairs Committee, mu politycznego, proces kształtowania się systemu PAC). partyjnego w oparciu o podziały socjopolityczne i Najistotniejszym jednak wydarzeniem dla ukształtowanie się systemu nierównowagi. systemu partyjnego, a co za tym idzie, dla kształto-

111 AMERYKA ŁACIŃSKA 3-4 (61-62) 2008 wania się stosunków etnicznych w Gujanie, był ich za mało i są zbyt słabi, by stać się realną siłą rozpad powstałej w 1950 r. Ludowej Partii Po- polityczną. Rosnący w siłę Hindogujańczycy (za- stępu (PPP) i powstanie dwóch rywalizujących o równo demograficznie, jak i pod względem po- władzę partii – PPP oraz Ludowego Kongresu Na- ziomu wykształcenia) sprawili, że wśród Afrogu- rodowego (People`s National Congress, PNC). Jak jańczyków pojawiło się poczucie zagrożenia moż- do tego doszło? liwością utracenia wcześniej uzyskanej pozycji w W 1946 r. Cheddi Jagan utworzył Komitet stratyfikacji społecznej. Obawiali się, że Hindusi Spraw Politycznych (PAC) i został wybrany do przejmą rolę białych kolonizatorów i zechcą za- Zgromadzenia Ustawodawczego. W trzy lata póź- garnąć państwo dla siebie. Mieli do wyboru – albo niej, na jego bazie, powstała Ludowa Partia Po- pogodzić się z tą sytuacją, albo przejąć władzę. stępu (People's Progressive Party, PPP) – organi- Z kolei Gujańczycy hinduskiego pochodze- zacja proniepodległościowa, antykolonialna, wie- nia znajdowali się poza rodzącą się polityką i do- loklasowa i, w założeniu, wieloetniczna. Bardzo piero od lat 30. zaczęli kształcić swoje elity chętne szybko stała się dominującą siłą polityczną nasta- do wzięcia udziału w rodzącym się życiu politycz- wioną głównie na reformy i zmniejszenie dystansu nym kolonii. (…) Według R. Deva, to C. Jagan etnicznego między obywatelami różnych ras. Wraz rozpoczął mobilizację Hindusów, zaczął prowa- z drugim liderem partii, F. Burnahem, dążyli do dzić prohinduską politykę, a także sprzeciwił się utworzenia niezależnego rządu i stworzenia spój- koncepcji utworzenia Federacji Zachodnich In- nego oraz nieskonfliktowanego społeczeństwa. dii20, za którą opowiadał się F. Burnham21. Podczas pierwszego kongresu partii wyszczegól- Można tylko spekulować, czy aby przetrwać niono podstawowe jej cele, m.in. przekształcenie na scenie politycznej i posiadać władzę F. Burn- Gujany w państwo socjalistyczne, niepodległe, ale ham zaczął głosić, że po uzyskaniu niepodległości powiązane zarówno z innymi państwami regionu, Hindusi skolonizują państwo. Czy po prostu wy- jak i Koroną brytyjską. Początkowo w swoich sze- korzystał fakt, że zarówno Stany Zjednoczone jak regach miała zarówno obywateli pochodzenia hin- i Wielka Brytania uznały go za mniej radykalnego duskiego jak i afrykańskiego17. A. Serbin przedsta- w swoich poglądach, dały czas na stworzenie wła- wia komitet wykonawczy PPP w pierwszych la- snej partii i "pomogły" w przejęciu władzy w 1964 tach jej działalności: przewodniczącym był Afro- r.? Wydaje się jednak, że było to działania, mające gujańczyk (F. Burnham), sekretarzem generalnym na celu poróżnienie liderów PPP i podział partii na – Amerykanin, I wiceprzewodniczącym-Chińczyk, dwa etniczne, a mniej ideologiczne i programowe II-wiceprzewodniczącym – Hindus (C. Jagan), se- ugrupowania. kretarzem Afrogujańczyk, a skarbnikiem – z po- W niedługim czasie F. Burnham zawiązał so- chodzenia Hindus. Podobnie było w Radzie Gene- jusz ze Zjednoczoną Partią Demokratyczną (Uni- ralnej, gdzie miejsca były podzielone według pa- ted Democratic Party, UDP) i stworzył Ludowy rytetu18. Z czasem, mniej więcej w 1955 r., między Kongres Narodowy (People`s National Congress, liderami pojawiły się tarcia i nieporozumienia co PNC). Wykształcone wówczas podziały so- do realizowanej polityki, a w partii wykształciły cjopolityczne podzieliły zarówno scenę polityczną się dwa nurty, głównie ideologiczne, ale szybko jak i społeczeństwo gujańskie na dwa wrogie sobie nabrały one wymiaru także etnicznego: jeden, zde- obozy. cydowanie bardziej radykalny, marksistowsko-le- W kolejnym etapie, w latach 1957-1964, wy- ninowski na czele z R. Westmaasem, S. Kingiem i krystalizowały i na dobre "zamroziły"22 podziały M. Carterem, drugi, bardziej umiarkowany z F. socjopolityczne. Czym jest ów podział so- Burnhamem i J. Narine Singhem. cjopolityczny (cleavages)? To swoista zmiana, Do tego doszły jeszcze kolejne kwestie - pro- która dokonuje się pierwotnie w społeczeństwie, a ces dekolonizacyjny oraz problem, kto po białych następnie ma swoje odzwierciedlenie na scenie po- kolonizatorach przejmie władzę w państwie19. Bia- litycznej. R. Herbut tak definiuje to pojęcie: "sta- li, Chińczycy czy Portugalczycy wiedzieli, że jest bilny układ polaryzacji wspólnoty politycznej, w

112 Aleksandra Nowak– Wpływ podziałów socjopolitycznych... ramach którego określone grupy społeczne udzie- którego stwierdzono, że F. Burnham jest mniej ra- lają poparcia konkretnym kierunkom polityki oraz dykalny w swojej polityce oraz głoszonych ha- partiom postrzeganym jako reprezentanci tych słach i to on powinien przejąć władzę w pań- opcji, podczas gdy inne grupy społeczne popierają stwie25. Przez Gujanę przetoczyła się fala strajków opozycyjne kierunki polityki oraz reprezentujące i rozruchów społecznych (w dużej mierze organi- je partie polityczne"23. Jednak ważne jest to, że nie zowanych przez PNC, a wspomaganych finansowo każdy podział społeczny jest od razu socjopoli- przez Stany Zjednoczone), a Wielka Brytania, pod tyczny. Istotną rolę w procesie kształtowania się presją USA, zmieniła system wyborczy z większo- podziału socjopolitycznego odgrywa proces jego ściowego na proporcjonalny. Takie posunięcie po- polityzacji. Ale tu się pojawia kolejne pytanie. Czy zwoliło w wyborach z 1964 r. na utworzenie ko- w przypadku Gujany proces uświadamiania sobie alicyjnego rządu PNC ze Zjednoczoną Siłą (Uni- tych odrębności był oddolny, wyszedł od grupy ted Force, UF26) i tym samym odsunięcie C. Jaga- społecznej, czy został sztucznie wygenerowany na od władzy, pomimo że to właśnie PPP w wybo- przez liderów partyjnych? Bezsprzecznie, upoli- rach uzyskała 109 332 głosy, czyli 45,8% (25 tycznienie kwestii etnicznych, podziału społecz- mandatów)27. Tym samym, hinduska część społe- nego okazało się skutecznym sposobem na rekru- czeństwa została pozbawiona reprezentacji poli- tację wyborców i tym samym "zamrożenie" po- tycznej na blisko 30 lat. działów socjopolitycznych. Gujana bowiem już od Lata 1964-1992 charakteryzowały się niede- lat 50. posiadała ustabilizowany i strukturalizo- mokratyczną dominacją mniejszości afrogujań- wany elektorat, z trwałą identyfikacją (w tym skiej. Za czasów kolonii, Gujana nazywana była przypadku etniczną, a nie jak to w większości "Booker`s Guyana", by odzwierciedlić dominację przypadków bywa – programową) oraz tzw. "gło- wielkich międzynarodowych korporacji w życiu sem przynależności". To wszystko powoduje, że ekonomicznym tego państwa. Po uzyskaniu nie- scena polityczna wiernie odzwierciedla rzeczywi- podległości (26 maja 1966 r.), Gujanę zaczęto na- stość, a owa stabilna baza poparcia prowadzi do zywać "Burnham`s Guyana" na znak dominacji napięć i wzajemnej nietolerancji jednych wobec jednej siły politycznej oraz nacjonalizacji gospo- drugich oraz zamykania się systemu partyjnego na darki28. nowe partie, nieodwołujące się do podziałów et- W pierwszym okresie swoich rządów, F. nicznych. Burnham zdecydował się na kontynuowanie roz- Wracając do sytuacji w Gujanie warto zatem poczętych wcześniej reform wewnętrznych, w po- postawić kolejne pytanie. Czy gdyby nie rozpad w lityce zagranicznej zawiesił stosunki dyploma- PPP, to historia Gujany nie potoczyłaby się ina- tyczne z Kubą. Można było zauważyć pewną sta- czej? Jak wskazują badacze, m.in. R. Giacalone, bilizację, rozwój lokalnych inwestycji oraz napływ okres między 1957 a 1964 r. miał najbardziej et- zagranicznego kapitału, bardziej prozachodnią po- niczny charakter w historii Gujany. Kampania wy- litykę (m.in. wejście do CARICOM). Na nowo od- borcza z 1961 r. okazała się stricte etniczna, a żył jednak spór graniczny z Wenezuelą. głównym kryterium przy oddawaniu głosu była Pogarszająca się sytuacja gospodarcza, ciągłe "własna rasa" (tzw. zasada apan jhaat). Ponowna niepokoje etniczne spowodowały radykalizację na- wygrana PPP i C. Jagana spowodowała jeszcze strojów społecznych i stopniowy spadek poparcia większą polaryzację społeczną. Można powie- dla F. Burnhama. PNC na początku lat 70. doj- dzieć, że Gujana stanęła wówczas w obliczu wojny rzało konieczność zmniejszenia dystansu etnicz- domowej. nego, rozszerzenia swoich wpływów na inne grupy Napięta sytuacja sprawiła, że zaniepokojone etniczne. W 1974 r. partia wydała tzw. Deklarację Stany Zjednoczone, włączyły się do konfliktu z Sofii, w której oficjalnie opowiedziała się za so- uznając C. Jagana za komunistę24. Wobec takiego cjalizmem, multietnicznością oraz integracją naro- biegu wydarzeń doszło do spotkania między J.F. dową. Aktualne wówczas stało się hasło obecne w Kennedym a Haroldem Macmillanem, podczas dzisiejszym herbie Gujany – "Jeden lud, jeden na-

113 AMERYKA ŁACIŃSKA 3-4 (61-62) 2008 ród, jedno przeznaczenie" (One people, one na- czele z Eusi Kwakana. Nie uzyskało ono jednak tion, one destiny)29. takiego poparcia, jak podobne ugrupowania np. w Pewny swojej pozycji w państwie, a także Trynidad i Tobago, czy na Jamajce (np. Ratoon, mając poparcie USA, F. Burnham fałszował ko- Rastafari). W 1972 r. ASCRIA publiczne zerwała lejne wybory: w 1968 i w 1973 r. Szybko także na ze swoim ekstremizmem rasowym i zbliżyła się do drodze "wyborów" pozbył się z rządu swojego ko- lewicowych intelektualistów o bardziej umiarko- alicjanta, czyli Zjednoczonej Siły. W 1980 r. PNC wanych poglądach. W 1973 r. połączyła się z Hin- "zdobyło" 41 na 53 miejsca w Parlamencie, a to duskim Ruchem Rewolucyjnym (Indian Political pozwoliło zmienić konstytucję. Władza wykonaw- Revolutionary Movement, IPRA). Powstało wów- cza przeszła na prezydenta wybieranego w wybo- czas coś na kształt sojuszu afro-hinduskego, bo- rach pośrednich przez Zgromadzenie Ustawodaw- wiem na jego czele stanął adwokat pochodzenia cze (kontrolowane przez partię F. Burnhama). hinduskiego, Moses Baghawan. Przeważyło prze- PNC czuło się na tyle bezkarne, że zafałszowało konanie o konieczności "sojuszu międzynarodo- także wyniki referendum w sprawie ratyfikacji wego i wieloklasowego", by na takiej podstawie Konstytucji. Według oficjalnych danych, "za", po- stworzyć jeden, spójny naród. Apel taki pojawił mimo bojkotu ze strony opozycji, "opowiedziało się w retoryce partyjnej zwłaszcza po inwazji USA się" 98% społeczeństwa. Realna frekwencja wy- w Grenadzie33. Praktyka jednak nie pozostawiała niosła jedynie 10-15%, formalnie – 71%30. złudzeń. Mając pełnię władzy F. Burnham zrobił po- Realizowana przez F. Burnhama polityka ja- ważny zwrot w polityce państwa w stronę socjali- sno świadczyła o tym, że on także jest komunistą. zmu. Zaczęło się swoiste "poszukiwanie własnej Wówczas to doszło do dyplomatycznej ofensywy drogi do socjalizmu" (tzw. vía propia al sociali- Fidela Castro, który wpłynął on na C. Jagana, aby smo). To przychylne spojrzenie ku socjalizmowi ten z bojkotu rządu przeszedł do jego "kry- miało poniekąd swoje uzasadnienie. Władze, jakie tycznego poparcia"34. Opozycja zaproponowała by one nie były, chciały definitywnie zerwać z ko- także powstanie Narodowego Frontu Patriotycz- lonialną przeszłością Gujany, znaleźć swoją "trze- nego oraz udział wszystkich sił politycznych w cią drogę". Gujanę nazwano Republiką Koopera- rządzeniu, demokratyczną drogę do socjalizmu tywną31. oraz wolności obywatelskie. Jednak te koncylia- Ta zasadnicza zmiana ustroju doprowadziła cyjne ruchy C. Jagana zostały przez F. Burnhama m.in. do nacjonalizacji 80% przemysłu, prowa- zignorowane. dzenia wybiórczej polityki nastawionej na rozwój W latach 80., głównie ze względu na perma- konkretnych gałęzi przemysłu (boksyt, cukier), po- nentny kryzys ekonomiczny, Gujana balansowała szukiwania nowych rynków zbytu (głównie w pań- między USA oraz Kubą i dlatego też nigdy nie by- stwach socjalistycznych), aktywnej polityki w Ru- ła uważana za "pewnego partnera" dla żadnego z chu Państw Niezaangażowanych, zerwania sojuszu tych państw. Ważnym wówczas wydarzeniem, któ- z państwami anglosaskimi (co wydawało się dziw- re zmieniło pozycję międzynarodową Gujany, było ne, bo to USA pomogły F. Burnhamowi dojść do zamordowanie przywódcy opozycyjnej partii, władzy i fałszować kolejne wybory) oraz na- Waltera Rodneya35. Wydarzenie to stało się przy- wiązanie stosunków dyplomatycznych z Kubą32. czyną, a być może bardziej pretekstem do "ochło- Warto w tym miejscu wspomnieć o radykali- dzenia stosunków" gujańsko-kubańskich. Jedno- zacji społeczeństwa i obudzeniu się opozycji. W cześnie USA także prowadziły równie nieprzy- połowie lat 60. na skraju PPP, pod wpływem chylną politykę (zawetowały pożyczkę dla Gujany Czarnej Władzy (Black Power, BP) i maoistów, w wysokości 20 mln USD36). Tak czy inaczej, to powstało Stowarzyszenie na Rzecz Ustanowienia głównie względy ekonomiczne zadecydowały o Związków Kulturalnych z Niepodległą Afryką zmianie polityki zagranicznej Gujany w połowie (Association for the Establishment of Cultural Re- lat 80. i ponowne zwrócenie się ku Stanom Zjed- lations with Independent Africa, ASCRIA), na noczonym37.

114 Aleksandra Nowak– Wpływ podziałów socjopolitycznych...

Wraz ze śmiercią F. Burnhama w 1985 r., innego jak "pozwolić" na przeprowadzenie pierw- przejęciem władzy przez wiceprezydenta H. Hoy- szych od blisko 30 lat wolnych wyborów. Po- te, rozpoczął się etap powolnych reform eko- wszechnie panowała zgoda co do ich przesunięcia nomicznych w Gujanie 38. Jak wskazują autorzy z planowanego 1990 na 1991 r. w celu uaktualnie- "Economic Development in Guyana", Program nia zasad głosowania, list wyborców itp. Pozwo- Odnowy Ekonomicznej został stworzony przez do- lono również na wjazd niezależnych obserwatorów radców z MFW i Banku Światowego i zakładał (m.in. z Centrum Cartera). W dużej mierze, to m.in.: wzrost PKB rocznie średnio o 4%, zmniej- dzięki ich działalności wyszły na jaw fałszerstwa szenie inflacji do 10% rocznie, zredukowanie dłu- na nowych listach z 1991 r. To zadecydowało o gu publicznego do 20% wartości PKB, stworzenie kolejnym przesunięciu wyborów, tym razem na zagranicznych rezerw, normalizację stosunków fi- rok 1992. nansowych z wierzycielami, stworzenie równole- Zakończyły się one zwycięstwem opozycji. głego rynku, prywatyzację kopalń boksytu, cukru, Przybyli obserwatorzy zewnętrzni, m.in. z centrum ryżu oraz wzrost produkcji39. Na przełomie 1991 i Cartera, OPA, ONZ, a także prezydent Belize G. 1992 r. dało się zauważyć pierwsze jego efekty: Pirce oraz były prezydent Kostaryki R. Carazo po- nieznacznie zmniejszył się deficyt, zagraniczne twierdzili demokratyczność wyborów. Prezy- inwestycje stawały się coraz bardziej realne, a na- dentem kraju został C. Jagan, premierem zaś Sam wet zanotowano pierwszy od 1984 r., 6- Hinds, PPP uzyskało 53,4% (28 mandatów), PNC procentowy wzrost ekonomiczny. Jednak ta libe- - 42,3% (23), WPA - 2% (1)42. Tym samym PPP, ralizacja gospodarki wywołała społeczne skutki – wraz z niewielką partią skupiającą biznesmanów jeszcze większą biedę mieszkańców, wzrost infla- oraz profesjonalistów, przejęła władzę w Gujanie i cji oraz emigrację zarobkową, głównie do USA i od tego czasu nieprzerwanie dzierży ster rządów. Kanady40. Pomimo że nadal reżim bardziej przy- O ironio, to Stany Zjednoczone, które w 1964 r. pominał autorytarny niż demokratyczny, to prezy- skutecznie odsunęły C. Jagana od władzy, teraz dent H. Hoyte przeprowadził kilka znaczących re- pośrednio pomogły mu ją odzyskać. form politycznych, m.in. wprowadził wolność pra- Jak wskazuje F. Jácome w swoim artykule sy, nakierował politykę zagraniczną na USA i "Guyana. Los retos del nuevo gobierno" w 1992 r., uznał stosunki z tym państwem za priorytetowe. przed C. Jaganem stanęło kilka poważnych wy- Plan odnowy gospodarki i wzrost powiązań z zwań, m.in. wyciągnięcie kraju z potężnego kry- USA spowodowały, że mocarstwo to w dość istot- zysu ekonomicznego, przezwyciężenie podziałów ny sposób zaczęło ingerować w życie tak politycz- etnicznych43, rozwiązanie sporów granicznych. ne, jak i ekonomiczne Gujany. I faktycznie, wraz Prezydent zapowiadał wprowadzenie zmian w pomocą MFW, Banku Światowego, gospodarka ustawie zasadniczej, chciał naprawić sytuację go- Gujany na początku lat 90. rozwijała się naj- spodarczą, a także podwyższyć standard życia szybciej w regionie41. Większe swobody poli- obywateli, ograniczyć ubóstwo etc. Opowiadał się tyczne sprawiły, że istniejące w opozycji partie po- również za demokratyzacją życia politycznego, lityczne zaczęły umiędzynaradawiać kwestię wol- zbliżeniem ekonomicznym do państw zachodnich ności i demokracji w Gujanie, a to spowodowało, oraz otwarciem gospodarki. Bardzo delikatną kwe- że różne organizacje międzynarodowe (m.in. stią do rozwiązania była również administracja ONZ, AI) zaczęły się interesować sytuacją w tym publiczna. Lata rządów F. Burnhama uczyniły ją niewielkim państwie. Doszła do tego tzw. trzecia proafrogujańską, a to pociągało za sobą problem fala demokratyzacji i presja międzynarodowa, aby klientelizmu i to, że jej beneficjentami byli głów- sytuację w Gujanie zmienić. nie Afrogujańczycy44. Jednak, jak można było się Wraz z ogólnoświatowym prodemokratycz- spodziewać, większych, czy bardziej rewolucyj- nym trendem, w Gujanie też dało się zauważyć nych zmian w Gujanie nie zaobserwowano. pewne zmiany. Zagraniczna presja był tak ogrom- Po śmierci C. Jagana w 1997 r., zgodnie z na, że prezydentowi H. Hoyte nie pozostało nic obowiązującą Konstytucją, władzę w państwie

115 AMERYKA ŁACIŃSKA 3-4 (61-62) 2008 przejął S. Hinds, który powołał na stanowisko co innego. PPP rządzi samodzielnie nieprzerwanie premiera wdowę po prezydencie – Janet. W grud- od 1992 r. dokonując stopniowej "hinduizacji" niu tego samego roku odbyły się kolejne wybory aparatu państwowego, a co za tym idzie - demo- prezydenckie, z których zwycięsko wyszła Janet kratycznej ekskluzji Afrogujańczyków. Jagan. Wkrótce jednak, zmęczona chorobą, zrzekła Wydaje się, że obecnie na gujańskiej scenie się urzędu i przekazała prezydenturę w ręce mini- politycznej zapanował marazm polityczny. Partie stra finansów, Bharrata Jagdeo. Podczas swojej polityczne, a zwłaszcza ta zwycięska, zaintereso- pierwszej kadencji, nowy prezydent dążył do re- wane są trwaniem podziałów etnicznych, bo dzięki orientacji gospodarki, ze stricte rolniczej na bar- nim mają swój stały elektorat i praktycznie nie- dziej produkcyjną, usługową i zdecydowanie pro- zmienne poparcie, co potwierdzają wyniki wybo- eksportową. Uzyskał pożyczki m.in. z Międzyame- rów po 1992 r. rykańskiego Banku Rozwoju, a także pomoc z Podczas ostatnich wyborów (2006 r.) poja- MFW. Pomimo nieznacznej poprawy sytuacji wiła się partia Sojusz na rzecz Zmian (Alliance for ekonomicznej Gujany, obecne lata wskazują na Change, AFC), której celem było przełamanie ra- zdecydowaną eskalację problemów i konfliktów na sowych uprzedzeń. USA i Kanada liczyły nawet, tle etnicznym oraz wzrost przemocy. Przypuszczać że AFC uda się odebrać część głosów rządzącemu można, że jest to związane z ostatnimi wyborami z PPP i tym samym zmniejszyć dominację tej partii. 2006 r., w których także pierwsze miejsce uzy- W praktyce jednak, AFC odebrała głosy PNC, któ- skała PPP i nadal samodzielnie rządzi Gujaną. re uzyskało 22 mandaty (we wcześniejszych wybo- W tym miejscu można zastanowić się nad rach-27), bowiem PPP ponownie uzyskało 36 tym, jak określić zaistniałą w Gujanie zmianę po- miejsc45. Jak wskazują powyższe wyniki, społe- lityczną. Bezsprzecznie nastąpiła zmiana reżimu, z czeństwo jest nadal bardzo silnie etnicznie spola- niedemokratycznego na demokratyczny. Czy jed- ryzowane: Hindusi w większości poparli kandy- nak zmienił się styl uprawianej polityki? Nie chcę data PPP, czyli prezydenta B. Jagdeo, zaś Afrogu- wyciągać pochopnych wniosków, być może nadal jańczycy - przedstawiciela opozycji, Roberta Cor- zbyt mało wiem na temat Gujany. Prawdopodob- bina. Wprawdzie powołano dwupartyjne komitety nie w PPP była (może nadal jest) wola, aby skoń- oraz różne komisje mające na celu "etniczne po- czyć z polityką rasową i zerwać z zasadą "zwy- jednanie", nie przyniosły one jednak oczekiwa- cięzca bierze wszystko". Praktyka jednak pokazuje nych rezultatów.

Tabela nr 1. Wyniki wyborów z 15 grudnia 1997 Liczba uzyska- % uzyskanych Liczba miejsc Partia nych głosów głosów w parlamencie Ludowa Partia Postępu 220,667 55.3 29 (People`s Progressive Party) Ludowy Kongres Narodowy 161,901 40.5 22 (People`s National Congress) Zjednoczona Siła () 5,937 1.5 1 Sojusz dla Gujany 4,983 1.2 1 (Aliance for Guyana) Narodowa Partia Gujany (Guyana 2,528 0.6 0 Democratic Party) Dobra i Zielona Gujana 1,552 0.4 0 (A Good and Green Guyana) Sprawiedliwość dla Wszystkich 1,265 0.3 0 (Justice for All)

116 Aleksandra Nowak– Wpływ podziałów socjopolitycznych...

Boże Błogosław Gujanę 314 0.07 0 (God Bless Guyana) Narodowa Partia Niepodległości 258 0.06 0 (National Independent Party) Narodowy Front Demokratyczny 105 0.03 0 (National Democratic Front) Frekwencja: 88,4% Źrodło: http://en.wikipedia.org/wiki/Guyanese_legislative_election%2C_1997

Tabela nr 2. Wyniki wyborów z 19 marca 2001 r. % uzyskanych Liczba miejsc Partia głosów w parlamencie Ludowa Partia Postępu (People`s Progressive Party) 53.1 34 Ludowy Kongres Narodowy (People`s National Congress) 41.7 27 Gujańska Partia Czynu/Sojusz Ludzi Pracy (Guyana Action 2.4 2 Party/Working People's Alliance) Rise Organise and Rebuild Guyana 0.9 1 Zjednoczona Siła (The United Force) 0.7 1 Sprawiedliwość dla Wszystkich Partii (Justice for All Party) 0.7 Gujańska Partia Demokratyczna (Guyana Democratic Party) 0.4 Narodowy Sojusz (National Front Alliance) 0.1 Frekwencja: 89,1% Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/Guyanese_legislative_election%2C_2001

Tabela nr 3. Wyniki wyborów z 28 sierpnia 2006 r.

Liczba % uzyskanych Liczba Partia Kandydat głosów głosów miejsc Ludowa Partia Postępu Bharrat Jagdeo 183,887 54.67% 36 (People's Progressive Party) Ludowy Kongres Narodowy Robert Corbin 114,608 34.07% 22 (People's National Congress) Sojusz na rzecz Zmian Kemraj Ramjattan 28,366 8.43% 5 (Alliance for Change) / Rise Organise Ravi Dev 4,249 1.26% 1 and Rebuild Guyana Zjednoczona Siła Manzoor Nadir 2,694 0.8% 1 (The United Force) Sprawiedliwość dla Wszystkich Partii Chandra Narine 2,571 0.76% - (Justice for All Party) Dharma Łącznie 65 Źródło:http://pdba.georgetown.edu/Elecdata/Guyana/guyana.htm

117 AMERYKA ŁACIŃSKA 3-4 (61-62) 2008

Przewaga liczebna Gujańczyków pochodze- nicznych był zdecydowanie przedwczesny. Pań- nia hinduskiego sprawia, że napięcia etniczne wy- stwa Ameryki Łacińskiej, byłe kolonie hiszpańskie nikają obecnie raczej z bezradności pozostałych miały więcej czasu na stworzenie narodu, ponie- grup etnicznych. Każda z nich ma bowiem świa- waż proces powstawania tożsamości narodowej domość, że kolejne wybory i tak wygra PPP. A za- trwał mniej więcej od końca XVIII wieku. W tem, czy gujański system rządów nadal można na- przypadku byłych kolonii brytyjskich, proces de- zywać demokracją? kolonizacji nastąpił w drugiej połowie XX wieku, trudno zatem przypuszczać, by w tak krótkim cza- Podsumowanie sie stworzyć zwarty naród. Ale co ciekawe, w Realnie patrząc, wieloetniczność46 Gujany przeciwieństwie do innych państw Ameryki Łaciń- wcale nie musiałaby prowadzić do konfliktu et- skiej, gdzie Indianie czy Murzyni nadal są grupą nicznego. Tym, co determinuje ów konflikt jest dość mocno zmarginalizowaną, w przypadku Gu- podzielone społeczeństwo oraz partie, którym za- jany oraz innych byłych kolonii brytyjskich, w leży na generowaniu i pogłębianiu różnic, bowiem momencie uzyskania niepodległości, biała część to one powodują większą mobilizację wyborczą społeczeństwa, dotychczas dominująca na arenie danej grupy etnicznej i zwycięstwo w wyborach. politycznej, została bardzo szybko wyparta przez System partyjny skupiony wokół dwóch dominu- ludność kolorową51. jących grup społecznych powoduje, że antagoni- Podsumowując powyższe rozważania, motto, zmy między nimi uniemożliwiają zjednoczenie ca- które jest w herbie Gujany - "one people, one na- łego społeczeństwa. Taki system nie służy inte- tion, one destiny" wydaje się być jednak czczym gracji, nie mobilizuje społeczeństwa do współ- życzeniem i prawdopodobnie przez dłuższy czas pracy i do poprawy warunków społeczno-ekono- takim pozostanie. micznych47. W przypadku takich społeczeństw, jak gujańskie nie ma niezdecydowanych wyborców. Przypisy: Każda partia bowiem dąży do maksymalizacji swoich zysków wyborczych, a to powoduje gło- 1 Więcej: Serbin A., "The Caribbean, myths and realities sowanie zgodne z zasadą "apanjaat". Jak to określa for the 1990s", Journal of Interamerican Studies and R. Dev, doszło do swoistej etnicznej segregacji, a World Affairs, 1990, vol. 32, nr 2 i Premdas R.R. Eth- "party competition" oznacza "ethnic competi- nicity and Identity in the Caribbean: Decentering a tion"48. Myth, Dokumenty robocze Kellog Institute, nr 234, Rozgrywający się w Gujanie konflikt et- 1996. niczny można określić jako "konflikt o niskiej in- 2 Serbin A., "Socialismo y nacionalismo en la ideología tensywności". Do wojny domowej wprawdzie nie de la izquierda del Caribe de habla inglesa", Revista doszło, ale ten stan wzajemnej wrogości i nieufno- Occidental, nr 4, 1984, s. 496. ści trwa nieprzerwanie od kilkudziesięciu lat i był 3 Według spisu z 2006 r. Gujanę zamieszkiwało 881 932 skutecznie wykorzystywany jeszcze przez Brytyj- obywateli. czyków, którzy wprowadzili większościowy sys- 4 Guyana Review 2007, s. 2. tem wyborczy oraz zasadę "divide-and-rule". Taka 5 Seymour A.J., Política cultural en Guyana, UNESCO, konstrukcja polityczna umożliwiała bowiem sku- Paryż 1977, s. 12; http://www.landofsixpeoples.com/- teczne dalsze poróżnianie grup społecznych, gyinfojs.htm wzrost poczucia niesprawiedliwości społecznej, a 6 Smith R. T., British Guyana, Londyn 1962, s. 11. tym samym łatwiejsze rządzenie49. Jak słusznie za- 7 Serbin A., "Guyana: etnicidad, socialismo e ideología uważa S. A. Miller, niedemokratyczna dominacja nacional", Politeia 1979, Caracas 1979, ss. 327-328. Afrogujańczyków do 1992 r. zmieniła się w de- 8 50 Do dziś jeden z uczestników wspomnianych powstań, mokratyczną dominację Hindogujańczyków i Cuffy, jest bohaterem narodowym Gujany. trwa po dzień dzisiejszy, bowiem optymizm z lat 1990-1992 i przekonanie o końcu podziałów et-

118 Aleksandra Nowak– Wpływ podziałów socjopolitycznych...

9 Thomas-Hope E., "Guyana", South America, Central uniemożliwiła wprowadzenie w życie pomysłu korony America, Carribean 1995, Londyn 1994, s. 361. brytyjskiej. Później pojawił się pomysł utworzenia sto- 10 Serbin A., op.cit., 1979, s. 328. warzyszonych państw (associated statehood), ale było to 11 bardziej w celu uniemożliwienia osiągnięcia niepodle- Można tutaj za przykład wskazać to, że jeszcze przed głości przez m.in. Grenadę, Dominikę, Saint Lucię, St. abolicją to Amerindians chwytali zbiegłych Murzynów i Kittis; więcej: Clarke C., "Sovereignity, dependence and oddawali ich w ręce białych kolonizatorów. Poźniej social change in the Carribbean", South America, Cen- Murzyni zasilali szeregi kolonialnej policji i tłumili tral America, Carribean 1995, Londyn 1994, ss. 19-25. przejawy niezadowolenia Hindusów na plantacjach. 21 Taka polityka nie mogła nie prowadzić do wzajemnej Dev R., For a new political culture in Guyana, 1990, niechęci poszczególnych grup. s. 11. 22 12 Serbin A., op.cit., 1984, s. 498. Mam tu na myśli koncepcję "zamrożenia podziałów 13 socjopolitycznych" Lipseta i Rokkana. Jacome F., "Diferencias etnorraciales y su utilización 23 ideológica", w: Serbin A., Bryan A. (red.), ¿Vecinos Antoszewski A., Herbut R. (red.), Demokracje indiferentes? El Caribe de habla inglesa y América zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław Latina, Caracas 1990, s. 54. 1997, s. 43. 24 14 Procentowo sytuacja przedstawiała się następująco: Dopiero w 1969 r. J. Jaganowi udało się przekształcić Europejczycy – 0,7%, Portugalczycy – 2,3%, ludność PPP w partię komunistyczną. pochodzenia afrykańskiego – 38,2%, Hindusi 43,5%, 25 Giacalone R., Raíces históricas y socioeconómicas Azjaci (głównie Syryjczycy) – 0,1%, Chińczycy – 10%, del racismo: Sudáfrica y Guyana, Wenezuela 1982; Amerindians - 4,3%, "mieszańcy" – 10%; Smith R. T., Zmarło ponad 160 osób. op. cit., ss. 7-9. 26 Zjednoczona Siła, partia powstała w 1960 r. pod 15 Ibidem, ss. 124-125. przewodnictwem P. D`Aguiar. Nie była to partia duża, 16 Ibidem, s. 125. ale relewantna. W swoich szeregach skupiała klasy wyż- 17 sze z różnych wyznań. Członkami UF byli także Amer- Ibidem, ss. 125-126. indians. W swoim programie przeciwstawiali się komu- 18 Serbin A., "Populismo, Estado postcolonial y Partido nizmowi i byli przeciwni uzyskaniu niepodległości. Była Único en Guyana", Nueva Sociedad, nr 54, 1981, s. 26. to partia o orientacji prawicowej oraz stricte pro-amery- 19 W 1950 r. powstał tzw. Raport Komisji Waddingtona, kańska. Pomimo że w swoich szeregach nie mieli wielu który zawierał pewne wskazówki co do rozwoju sytuacji członków, kontrolowali najważniejszy periodyk a także w kolonii. Dzięki niemu wykształciły się pierwsze partie cieszyli się poparciem klasy średniej. Wraz ze wzrostem polityczne i można mówić o zalążkach systemu bezkarności Burnhama i coraz większych fałszerstw wy- partyjnego, powstała Konstytucja z 1953 r. i borczych, niejako wyeliminowano tę partię ze sceny po- przeprowadzono wybory parlamentarne. Kilka miesięcy litycznej; Pierre-Charles G., El Caribe a la hora de Cu- później, korona brytyjska zawiesiła obowiązywanie ba. Estudio socio-político (1929-1979) del Caribe, Ha- konstytucji, zakazała działalności partiom, usunęła wana 1981, s. 328. przedstawicieli opozycji z rządu, a także przysłała 27 PNC uzyskało 96 657 głosów, a UD 29 612; posiłki wojska w celu stłumienia niezadowolenia http://gold.sdnp.org.gy/elections.guyana.html społecznego. Nowa, narzucona przez Wielką Brytanię, 28 http://gold.sdnp.org.gy/elections/gujana.html konstytucja wprowadzała dwuizbowy sejm – 29 Zgromadzenie Ustawodawcze oraz Senat. Zgodnie z nią, Serbin A., op.cit., 1979, ss. 339-341. na czele rządu stał premier wywodzący się z tej partii, 30 http://www.guyana.org/features/postindependence/- która wygrała wybory. post_independence.html 20 Wielka Brytania miała wizję stworzenia Federacji ca- 31 Jacome F., 1990, op. cit., s. 40. łego Commonwealthu, jednak nic tego nie wyszło, po- 32 Pierre-Charles G., op. cit., s. 335. nieważ Jamajka oraz Trynidad i Tobago w referendum 33 odrzuciły możliwość jej powstania. Z upływem czasu, Jacome F., op. cit., 1990, s. 64. niepodległość uzyskiwana przez pozostałe byłe kolonie 34 Serbin A., 1981, op. cit., ss. 29-30.

119 AMERYKA ŁACIŃSKA 3-4 (61-62) 2008

35 Walter Rodney był liderem Sojuszu Ludzi Pracy 48 Dev R., op. cit., s. 14. (WPA), partii o niewielkim znaczeniu, ale ważnej 49 Miller S.A., Ethnic conflict, electoral systems and ideologicznie. W swoich szeregach gromadziła grupę power sharing in divided societies, Georgia 2006, s. 4. niezadowolonych z sytuacji w państwie. Opowiadała się 50 także za etatyzacją gospodarki oraz poszerzeniem Ibidem, s. 28. wpływu obywateli na rządzenie. 51 Jacome F., op .cit., 1990, s. 71. 36 Serbin A., El Caribe. ¿Zona de paz?, Santiago de Bibliografia: Chile 1989, s. 86. 37 Po 1983 r. i inwazji USA w Grenadzie, sytuacja geo- Antoszewski A., Herbut R. (red.), Demokracje zachod- polityczna regionu jako takiego zmieniła się dość zna- nioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997. cząco. Wspomnieć warto o sytuacji w Nikaragui i rewo- Antoszewski A., Herbut R. (red.), Encyklopedia polity- lucji sandinistowskiej, militaryzacji regionu, zdecydo- ki, t.3. Partie i systemy partyjne, Kraków 1999 wanym wzroście wpływów politycznych USA. 38 W 1990 r. 40% robotników zarabiało minimalną Clarke C., "Sovereignity, dependency and social change dniówkę w wysokości 0,5 USD. in the Carribbean", South America, Central America, Carribean 1995, Londyn 1994, ss. 19-25. 39 Jácome F., "Guyana. Los retos del nuevo gobierno" Nueva Sociedad, nr 122, 1992, s. 14.; Gallagher M, Dev R., For a new political culture in Guyana, 1990. Economic Development in Guyana, Case Study nr 99/6, Centre for Applied Studies in Economics, 1999, s. 4. Gallagher M., Economic Development in Guyana, Case Study 99/6, Center for Applied Studies in Economics, 40 http://www.guyana.org/features/postindependence/- Waszyngton 1999. post_independence.html 41 Gallagher M. op. cit., s. 2. Giacalone R., Históricas y Socioeconómicas del Ra- cismo: Sudáfrica y Guyana, Caracas 1982. 42 Thomas-Hope E., op. cit., s. 362. 43 Po wyborach nie obyło się bez oskarżeń ze strony Jacome F., "Diferencias etnorraciales y su utilización PNC o fałszerstwa wyborcze. Zażądało międzynaro- ideológica", w: Serbin A., Bryan A. (red.), ¿Vecinos in- dowego audytu, który miałby potwierdzić ich zarzuty. diferentes? El Caribe de habla inglesa y América La- Przeprowadzony audyt potwierdził jednak zwycięstwo C. tina, Caracas 1990, ss. 53-72. Jagan, ale jednocześnie doprowadził do kolejnych spięć Jácome F., "Guyana. Los retos del nuevo gobierno", na linii etnicznych podziałów. Były one porównywane z Nueva Sociedad, nr 122, 1992, ss. 13-20. wydarzeniami lat 1963-1964, kiedy to Gujana znalazła się na skraju wojny domowej; Premdas R., "The Guyana Miller S.A., Ethnic conflict, electoral systems and pow- Ethnic Quagmire: Problems and Solutions for Reconci- er sharing in divided societies, Georgia 2006. liation", Nationalism and Ethnic Politics, nr 10, 2004, s. 252. Nehru-Tennassee P., "Etnicidad, clases sociales e ideo- logía en el proceso político. Una perspectiva histórica", 44 Jácome F., op. cit., 1992, s.1 8. Nueva Sociedad, nr 35, 1978, ss. 114-127. 45 www.coha.org Pierre-Charles G., El Caribe a la hora de Cuba. Estu- 46 Yeoh Kok Kheng umieszcza Gujanę na 73 miejscu (na dio socio-político (1929-1979) del Caribe, Hawana 240 przebadanych państw i terytoriów), jeśli chodzi o 1981. zróżnicowanie etniczne z indeksem fragmentaryzacji na poziomie 0,628; Indeks fragmentaryzacji etnicznej Premdas R. R. Ethnicity and Identity in the Caribbean: bierze pod uwagę: rasę, język oraz religię. Na skali 0-1, Decentering a Myth, Dokumenty robocze Kellog Insti- 0 - oznacza społeczeństwo homogenicznie, 1 - skrajnie tute, nr 234, 1996. zróżnicowane; Yeoh Kok Kheng, Towards an index of ethnic fractionalization, Dokumenty robocze IEA Premdas R. R., "The Guyana Ethnic Quagmire: Prob- Uniwersytetu w Kuala Lumpur, 2000, s. 15. lems and Solutions for Reconciliation", Nationalism and Ethnic Politics, nr 10, 2004, ss. 251-268. 47 Premdas R., op. cit., 2004, s. 256.

120 Aleksandra Nowak– Wpływ podziałów socjopolitycznych...

Serbin A., "Guyana: etnicidad, socialismo e ideología Smith G., Życie polityczne w Europie Zachodniej, War- nacional", Politeia 1979, Caracas 1979, ss. 324-355. szawa 1992. Serbin A., "Populismo, Estado postcolonial y Partido Smith R. T., British Guyana, Londyn 1962. Unico en Guyana", Nueva Sociedad, nr 54, 1981, s. 19- 39. Sokół W., Żmigrodzki M. (red.), Encyklopedia polityki, t.1. Teorie polityki, Kraków 1999 Serbin A., "Socialismo y nacionalismo en la ideología de la izquierda del Caribe de habla inglesa", Revista Oc- Thomas-Hope E., "Guyana", South America, Central cidental, nr 4, 1984, ss. 495-522. America, Carribean 1995, Londyn 1994, ss. 360-373. Serbin A., El Caribe. ¿Zona de paz?, Santiago de Chile Yeoh Kok Kheng, Towards an index of ethniv fraction- 1989. alization, Dokumenty robocze Instytutu Ekonomii oraz Administracji Uniwersytetu w Kuala Lumpur, Kuala Serbin A., "The Caribbean, myths and realities for the Lumpur 2000. 1990s", Journal of Interamerican Studies and World Af- fairs, 1990, vol. 32, nr 2, ss. 121-141. Latin America Monitor: Caribbean Monitor, 2002, vol. 19, nr 8. Seymour A.J., Política cultural en Guyana, UNESCO, Paryż 1977. Guyana Review 2007.

121