Virtuti Militari

KRZYŻ VIRTUTI MILITARI

Zebrany w 1788 r. Nadzwyczajny, nazwany po latach Czteroletnim, 20 października uchwalił powiększenie sił zbrojnych Rzeczypospolitej do stu tysięcy. Kierowanie sprawami wojskowymi przeszło w ręce komisji Wojskowej Obojga Narodów. Zdecydowano się na podwojenie liczby piechoty i pobór rekruta systemem kantonowym stosowanym już w Prusach. Wszystko to jednak było za mało, aby osiągnąć wymaganą przez uchwałę sejmową liczbę żołnierzy do obrony granic i niepodległości przed zakusami zaborczych sąsiadów, coraz łakomiej spoglądających na osłabioną Rzeczpospolitą.

W obronie konstytucji 3 maja 1791 r., zagrożonej interwencją obcych mocarstw stanęło wojsko w kampanii 1792 roku.

Właśnie z wojną z 1792 r. związane są dzieje Orderu Virtuti Militari (pol. - "Cnocie Wojskowej") - najstarszego polskiego orderu spośród nadawanych do chwili obecnej.

Pomysł utworzenia specjalnej nagrody dla wyróżnienia zasłużonych wojskowych nie był czymś zupełnie nowym, bowiem pierwsze z odznaczeń wojskowych "Order Świętego Ludwika" ufundowano we Francji już w roku 1693.

W Rzeczypospolitej nie było orderu nadawanego za czyny waleczne, choć w osiemnastym stuleciu powstało wiele wyróżnień: Order Orła Białego - 1705 r., Order Świętego Stanisława - 1765 r. W Wojsku Polskim istniał za czasów panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego tylko medal przeznaczony do nagradzania długiej służby szeregowych żołnierzy i podoficerów za przesłużenie w jednym korpusie osiemnastu lat.

Pomysł stworzenia nowego wyróżnienia wojskowego wyszedł od króla Poniatowskiego. Ustanowienie "medali militarnych" musiało zostać zadecydowane przez monarchę w pierwszej dekadzie czerwca, na początku kampanii 1792 r. Pierwsze medale mennica warszawska wykonała już 15 czerwca tegoż roku. Miały być one symbolem łączności monarchy z wojskiem, a ponadto powinny związać żołnierzy z tronem i osobą króla jako Zwierzchnika Siły Zbrojnej Narodowej. Znamienne jest to, że król zrównał w prawach do nagrody oficerów z szeregowymi żołnierzami.

Narodziny Orderu Virtuti Militari związane są przede wszystkim z armią koronną skoncentrowaną na południowej granicy kraju. W raporcie pisanym do króla w dniu bitwy pod Zieleńcami (zwycięsko dowodzonej przez księcia Józefa Poniatowskiego nad oddziałami rosyjskimi gen. Michaiła Kachowskiego w dn. 18 czerwca 1792 r.) książę Józef zażądał szybkiego wprowadzenia nowego orderu wojennego. Mogło to według księcia wywrzeć wielki wpływ na morale wojska. Relację ks. Poniatowskiego o zwycięskiej bitwie oraz nazwiska wyróżnionych oficerów odczytywano "przy parolu" w całym garnizonie warszawskim.

Stanisław August przychylił się do wniosku bratanka, a w liście napisał:

Strona 1

" jeżeli czas i okoliczności pozwolą, ustanowię instytucję formalną orderu wojskowego. Teraz z największym pośpiechem posyłam Ci 20 medalów złotych, oznaczonych dewizą Virtuti Militari, dla znaczniejszych oficerów, którzy odznaczyli się w ostatnich bitwach obecnej kampanii. Zamierzałem początkowo ustanowić pewne stopnie i odróżnienia co do formy wstążek, ale żeby właśnie nadać większą wartość tej odznace, pragnę na początek, ażeby medal, który sam nosić będziesz, wyróżniał się w samym zawiązku od tych medalów, które w moim imieniu rozdasz innym, a które winny być noszone na wierzchu sukni, tak jak krzyże Marii Teresy, św. Ludwika lub św. Jerzego w innych państwach. Wstęga wąska, którą umyślnie w tym celu dołączam, jest taka sama, jak przy Orderze św. Stanisława, gdy jest zawieszony na szyi. Jest was 16 wymienionych na załączonym wykazie, ale ponieważ może się zdarzyć, iż znajdzie się jeszcze kilku, już zasługujących na tę odznakę, dodaję przeto jeszcze 4 dla tych, których nazwiska mi wskażesz. Przesyłam Ci nadto 40 medali srebrnych dla niższych oficerów i prostych żołnierzy, których nazwiska mi nadeślesz, zachowując wykazanie stopni na później."

Pierwsze Ordery otrzymali (cytat za Dembińskim i Gembarzewskim)

gen. Tadeusz Kościuszko

gen. Franciszek Poupart

gen. Michał Wielhorski

bryg. Stanisław Mokronowski

wicebryg. Eustachy Sanguszko

płk Józef Poniatowski

ppłk Jan Grochowski

ppłk Filip Hauman

mjr Sariusz Franciszek Łaziński

Strona 2

mjr Jan Krasicki

mjr Jan Zabłocki

mjr Jan Kanty Gembarzewski

kpt. Zygmunt Tolkmit

kpt. Mikołaj Bronikowski

kpt. Michał Chomentowski

kpt. Ambroży Gawroński

por. Ludwik Metzel

por. Sebastian Marszycki

por. Karol Tepfer

ppor. Seweryn Bukar

Oficerowie odznaczeni złotymi medalami otrzymywali w okresie późniejszym patenty podpisane przez monarchę, w których wyraźnie pisano o krzyżach przyznanych w celu wynagrodzenia zasługi, męstwa w boju i biegłości w sztuce wojennej. Patenty na Krzyże odznaczeni odbierali osobiście lub przez pełnomocników.

Strona 3 W drugiej połowie 1792 roku w czasie Konfederacji Targowickiej powstawał Statut Orderu, który wprowadzał podział na pięć klas:

Order z 1782 r.

Krzyże Wielkie

Krzyże Komandorskie

Strona 4

Krzyże Kawalerskie

Krzyże Złote

Krzyż Srebrny

Strona 5

Statut nie ograniczał liczby orderów nadawanych w poszczególnych klasach, precyzował natomiast liczbę pensji, które otrzymywali najstarsi według kolejności nominacji: 5 dla Krzyża Wielkiego, 20 - dla Komandorskiego, 100 - dla Kawalerskiego. Te trzy klasy były zastrzeżone tylko dla oficerów.

Prawo do Krzyża Wielkiego dawała wygrana bitwa albo zdobycie, czy też skuteczna obrona ważnej strategicznie twierdzy.

Krzyże Komandorskie przeznaczone były dla tych, którzy dowodzili w bitwie i osiągnęli wyraźną przewagę nad nieprzyjacielem lub też skutecznie oparli się przeważającym siłom wroga.

Aby otrzymać krzyż ostatnich klas, wystarczyło dokonanie "wyjątkowego czynu".

Za kampanię z roku 1792 r. przyznano 526 krzyży (1 Komandorski - ks. Józef Poniatowski za bitwę pod Zieleńcami, 86 Kawalerskich, 439 Srebrnych)

W latach 1793-1807 za sprawą niepewności politycznej Order został zdelegalizowany, a przywrócono go Konstytucją Księstwa Warszawskiego w dniu 22 lipca 1807 r., a w dniu 26 grudnia 1807 r. otrzymał on urzędową nazwę Orderu Wojskowego Księstwa Warszawskiego, którego liczba rozdanych w tym okresie wg. Ministerstwa Wojny wyniosła 345 (3 Komandorskie, 147 Kawalerskie, 87 Złote, 108 Srebrne).

Ostatnia dekoracja odbyła się poza granicami kraju w 1813 r. (Krzyż Komandorski otrzymał wtedy gen. bryg. Ludwik Pac)

W okresie istnienia Księstwa Warszawskiego nadano 2566 Krzyży w tym:

2 Krzyże Wielkie - marsz. Louis Nicolas Davout i ks. Józef Poniatowski,

10 Komandorskich - gen. dyw. Mikołaj Bronikowski, gen. bryg. Józef Chłopicki, gen. dyw. Jan Henryk Dąbrowski, gen. bryg. Stanisław Fiszer, gen. dyw. Karol Kniaziewicz, gen. dyw. Amilkar Kosiński, gen. bryg. Ludwik Pac, gen. bryg. Aleksander Różaniecki, gen. bryg. Michał Sokolnicki, gen. dyw.

Józef Zajączek,

501 Kawalerskich,

Strona 6 923 Złotych,

1130 Srebrnych.

W 1815 roku konstytucją nadaną Królestwu Polskiemu przez cesarza rosyjskiego Aleksandra, utrzymano wszystkie istniejące w Księstwie ordery, ale zmieniono nazwę na Order Wojskowy Polski. Oficerowie, którzy byli kawalerami orderu nabywali jednocześnie prawo do uzyskania szlachectwa.

W latach 1819-1830 przyznano 69 Krzyży Kawalerskich, 350 Złotych, 357 Srebrnych.

W czasie powstania listopadowego od 3 marca do 6 października 1831 r. nadano 3873 Krzyże Wojskowe Polskie w tym 1 Komandorski - gen. Jan Skrzynecki, 105 Kawalerskich, 1794 Złotych i 1973 Srebrnych.

Po zdławieniu powstania listopadowego Mikołaj I, dążąc do likwidacji polskiego charakteru Krzyża, rozważał ewentualność włączenia go do systemu orderów rosyjskich, tak jak uczyniono z Orderem Orła Białego i Orderem Świętego Stanisława. Ostatecznie przeważyła inna koncepcja, w myśl której Ordery Wojskowe Polskie miały zostać przyznane pod zmienioną nazwą wszystkim żołnierzom rosyjskiej armii interwencyjnej zamiast tradycyjnych medali nadawanych za zwycięskie kampanie, a nową nazwą była Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne. Społeczeństwo polskie z oburzeniem przyjęło wiadomość o nadawaniu krzyży oficerom i żołnierzom interwencyjnej armii rosyjskiej, ponieważ był on dla nich symbolem umiłowania ojczyzny - godło narodowości i wolności.

Przez cały okres drugiej połowy XIX wieku Ordery Virtuti Militari były noszone w zasadzie bez przeszkód na terenie ziem zaboru austriackiego i pruskiego. Znak bojowy przypięty na piersi byłego wojskowego przypominał o dawnych, pełnych chwały czasach.

W czasie powstania styczniowego zgodnie z decyzją Rządu Narodowego "wszelkie odznaki honorowe były zniesione".

Idea restytuowania Orderu odżyła wraz z wybuchem I wojny światowej. Po pierwszych walkach Legionów Polskich wśród żołnierzy tych formacji powstała myśl o przywróceniu dawnego orderu wojennego, a urzędowa nazwa miała brzmieć Krzyż Cnocie Wojskowej.

Ostateczne decyzje zapadły dopiero na posiedzeniu Sejmu 1 sierpnia 1919 r., kiedy przyjęto ustawę, a urzędową nazwą był - Order Wojskowy Virtuti Militari.

Dzielił się on na pięć klas:

Strona 7 Klasa I - Krzyż Wielki - zawieszony na szerokiej wstędze niebieskiej z czarnymi paskami wzdłuż brzegów, przepasywanej przez prawe ramię do lewego boku, gwiazda orderowa noszona była po lewej stronie piersi

Klasa II - Krzyż Komandorski - noszony na wstędze zawieszonej na szyi

Klasa III - Krzyż Kawalerski - noszony po lewej stronie piersi

Klasa IV - Krzyż Złoty - noszony jak w klasie III

Klasa V - Krzyż Srebrny - noszony podobnie

Artykuł 4. ustawy stwierdzał wyraźnie, że order jest "nagrodą czynów wybitnego męstwa i odwagi, dokonanych w boju i połączonych z poświęceniem się dla dobra Ojczyzny".

Według przyjętych kryteriów Krzyż Wielki mógł otrzymać jedynie Wódz Naczelny, Komandorski - dowódca samodzielnego związku taktycznego, Kawalerski - dowódca oddziału, Krzyże Złote i Srebrne - oficer, podoficer i szeregowy. Warunkiem niezbędnym otrzymania wyróżnienia było narażenie własnego życia i odznaczenie się wybitnym męstwem.

Order bez względu na klasę, upoważniał do otrzymywania dożywotniej pensji w wysokości 300 zł rocznie. Ponadto wiązały się z nim pewne przywileje, takie jak: tytuł kawalera orderu, prawo pierwszeństwa przy nadziale ziemi, obsadzaniu stanowisk państwowych i przyjęciu do korpusu inwalidów.

1 stycznia 1920 roku Wódz Naczelny wydał rozkaz o utworzeniu Kapituły Tymczasowej Orderu Wojskowego Virtuti Militari. Piłsudski powołał do niej jedenastu oficerów Wojska Polskiego, nadając im jednocześnie Krzyże Srebrne. Przewodniczącym kapituły został Józef Piłsudski, członkami zaś: gen. Broni Józef Haller, gen. por. Wacław Iwaszkiewicz, gen. ppor. Jan Romer, gen. ppor. Bolesław Roja, gen. ppor. Edward Rydz-Śmigły, gen. ppor. , płk Mieczysław Kuliński, płk Stanisław Skrzyński, mjr Mieczysław Mackiewicz, kpt. Andrzej Kopa oraz kpt. .

Do końca roku 1923 nadano ogółem 8342 Krzyże Srebrne.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego przyznano:

6 Krzyży Wielkich, które otrzymali: - marsz. Józef Piłsudski, marsz. Francji, Anglii i Polski Ferdynand Foch, król Rumunii Ferdynand I, król Belgii Albert I, król Serbów, Chorwatów i Słoweńców Aleksander I i król Włoch Wiktor Emanuel III.

19 Krzyży Komandorskich przyznanych dla - marsz. Józefa Piłsudskiego, gen. Edwarda Rydza - Śmigłego, gen. Stanisława Hallera, gen. Tadeusza Rozwadowskiego, gen. Zygmunta Zielińskiego, gen. Jana Romera, gen. Stanisława Szeptyckiego, gen. Wacława Iwaszkiewicza, gen. Lucjana Żeligowskiego, gen. Władysława Sikorskiego, gen. Kazimierza Sosnkowskiego, gen. Leonarda Skierskiego, gen. dywizji francuskiej Maxima Weyganda, marszałków Japonii Jasukatę Oku i Kageaki Kawamura, marszałka Włoch Armando Diaza księcia Vittoria, gen broni Emanuela Filiberta Sabaudzkiego księcia d'Aosty, gen. por. Wiktora Emanuela Sabaudzkiego hrabiego Turynu, generała armii Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej Johna Pershinga.

14 Krzyży Kawalerskich - otrzymało 3 Polaków, 3 Włochów, 2 Belgów, 2 Serbów, 2 Rumunów, 2 Japończyków.

Krzyż Virtuti Militari był pierwszym polskim orderem, który został restytuowany w odrodzonej Rzeczypospolitej. Dopiero w późniejszym okresie utworzono nowe wyróżnienia bądź reaktywowano stare, min. Krzyż Walecznych (1920 r.), Order Orła Białego i Order Odrodzenia Polski (1921 r.).

Strona 8 W 1921 roku rozkazem Ministra Spraw Wojskowych ustalono następujące starszeństwo odznaczeń:

Order Orła Białego,

Order Virtuti Militari,

Order Odrodzenia Polski,

Krzyż Walecznych.

W 1930 roku dołączył do odznak Krzyż Niepodległości.

1 września 1939 roku zapoczątkował nową kartę w dziejach Orderu. Szybkość działań wojennych spowodowała, że nadawanie orderów często miało formę symboliczną i ograniczyło się do wymienienia nazwiska odznaczonego w rozkazie. Ponieważ podczas działań wojennych Kapituła Orderu praktycznie nie istniała, obowiązek przyznawania spadł na dowódców wyższego szczebla. Wobec niekompletnych materiałów źródłowych prawie niemożliwe jest ustalenie pełnej listy kawalerów orderu w kampanii wrześniowej.

Pierwszy order, przyznany przez gen. Sikorskiego, został nadany na obczyźnie 9 listopada 1939 r. (Krzyż Srebrny) "w uznaniu bohaterskiego wytrwałego męstwa, dowiedzionego przez ludność stołecznego miasta Warszawy w obronie przeciw najazdowi niemieckiemu".

Orderem V klasy wyróżniono pośmiertnie kapitana żeglugi wielkiej Mamerta Satnkiewicza. Był on dowódcą okrętu flagowego Polskiej Marynarki Handlowej m/s "Piłsudski". Okręt ten 26 listopada 1939 r. wpadł na miny i zaczął tonąć. Zgodnie z tradycją i obyczajem marynarskim ostatni opuścił pokład kapitan. Po nocy spędzonej na tratwie kpt. Stankiewicz umarł z wyczerpania. Był on pierwszym kawalerem orderu wśród marynarzy PMH.

Ogółem za działania wojenne w latach 1940-1945 w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie nadano 5573 Krzyże wszystkich klas (w Siłach Powietrznych 7 Krzyży Złotych i 1125 Srebrnych, w Marynarce Wojennej - ogółem 51 Krzyży), przy czym Krzyżem Wielkim nie odznaczono nikogo.

Krzyże Komandorskie otrzymali: gen. dyw. Tadeusz Bór-Komorowski, gen. dyw. Władysław Anders, gen. dyw. Michał Karaszewicz-Tokarzewski.

Krzyże Kawalerskie otrzymali: gen. dyw. Władysława Anders, gen. dyw. Stanisław Maczek, gen. bryg. Bronisław Duch, gen. dyw. , gen. dyw. , gen. bryg. Antoni Chruściel.

W styczniu 1920 r. powstał wiersz napisany przez OR-OT - Artura Oppmana pt. "Krzyż Virtuti":

Czarno-niebieska wstążka,

A przy niej srebrny krzyż:

Strona 9 Virtuti Militari.

Co znaczy to ? - Czy wiesz?

Znaczy żołnierskiej cnocie,

Szlachetni o niej śnią,

A zdobyć ten krzyż można

Pogardą śmiercią, krwią.

Kto w boju mężnie staje,

Idąc na armat spiż,

Temu Ojczyzna daje

Żołnierskiej cnoty krzyż.

Chorągwie i sztandary

Zwycięsko szumią w krąg,

A on ów dar nad dary

Z Ojczyzny bierze rąk.

Szanuj tę pierś, na której

Błyszczy ten święty znak

I proś w pacierzu Boga

Byś się zasłużył tak.

By wódz na polu chwały

Na pierś ci przypiął go

Virtuti krzyż, zdobyty

Pogardą śmierci, krwią.

USTAWA

Strona 10 z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach (Dz. U. z dnia 8 grudnia 1992 r.)

Rozdział I

Przepisy ogólne

Art. 11. 1. Ustanowiony w roku 1792, a zatwierdzony Konstytucją Sejmu Rzeczypospolitej z dnia 23 listopada 1793 r. i przywrócony przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustawą z dnia 1 sierpnia 1919 r. Order Wojenny Virtuti Militari jest nagrodą za wybitne czyny wojenne połączone z wyjątkową ofiarnością i odwagą.

2. Order Wojenny Virtuti Militari dzieli się na pięć klas:

klasa I - Krzyż Wielki Orderu Wojennego Virtuti Militari, klasa II - Krzyż Komandorski Orderu Wojennego Virtuti Militari, klasa III - Krzyż Kawalerski Orderu Wojennego Virtuti Militari, klasa IV - Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari, klasa V - Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari.

3. Order Wojenny Virtuti Militari może być nadany:

1) Krzyż Wielki Orderu Wojennego Virtuti Militari - Naczelnemu Dowódcy Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej za zwycięską wojnę lub dowódcy armii albo wyższemu dowódcy za całokształt działalności w czasie wojny,

2) Krzyż Komandorski Orderu Wojennego Virtuti Militari - dowódcy armii lub innemu wyższemu dowódcy za śmiałe i pełne inicjatywy prowadzenie operacji wojennej, mającej duże znaczenie dla przebiegu wojny,

3) Krzyż Kawalerski Orderu Wojennego Virtuti Militari - dowódcy jednostki bojowej za nadzwyczajne czyny bojowe lub wybitną inicjatywę, połączoną z umiejętnym i skutecznym dowodzeniem, a wyjątkowo oficerowi sztabu za współpracę z dowódcą, jeżeli współpraca ta w sposób wybitny przyczyniła się do zwycięstwa w bitwie,

Strona 11

4) Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari - oficerowi za umiejętne i skuteczne dowodzenie jednostką bojową lub za inny czyn zapewniający sukces bojowy; podoficerowi lub żołnierzowi posiadającemu już Krzyż Srebrny za czyn wybitnego męstwa, połączony z narażeniem życia,

5) Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari - dowódcy lub żołnierzowi za śmiały czyn bojowy lub osobiste męstwo, a także osobom cywilnym za okazanie niezwykłego męstwa.

4. Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari może być nadany formacji walczącej lub miejscowości.

(opracowano na podstawie książki Krzysztofa Filipowa)

Strona 12