Krzyż Virtuti Militari
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Virtuti Militari KRZYŻ VIRTUTI MILITARI Zebrany w 1788 r. Sejm Nadzwyczajny, nazwany po latach Czteroletnim, 20 października uchwalił powiększenie sił zbrojnych Rzeczypospolitej do stu tysięcy. Kierowanie sprawami wojskowymi przeszło w ręce komisji Wojskowej Obojga Narodów. Zdecydowano się na podwojenie liczby piechoty i pobór rekruta systemem kantonowym stosowanym już w Prusach. Wszystko to jednak było za mało, aby osiągnąć wymaganą przez uchwałę sejmową liczbę żołnierzy do obrony granic i niepodległości przed zakusami zaborczych sąsiadów, coraz łakomiej spoglądających na osłabioną Rzeczpospolitą. W obronie konstytucji 3 maja 1791 r., zagrożonej interwencją obcych mocarstw stanęło wojsko w kampanii 1792 roku. Właśnie z wojną z 1792 r. związane są dzieje Orderu Virtuti Militari (pol. - "Cnocie Wojskowej") - najstarszego polskiego orderu spośród nadawanych do chwili obecnej. Pomysł utworzenia specjalnej nagrody dla wyróżnienia zasłużonych wojskowych nie był czymś zupełnie nowym, bowiem pierwsze z odznaczeń wojskowych "Order Świętego Ludwika" ufundowano we Francji już w roku 1693. W Rzeczypospolitej nie było orderu nadawanego za czyny waleczne, choć w osiemnastym stuleciu powstało wiele wyróżnień: Order Orła Białego - 1705 r., Order Świętego Stanisława - 1765 r. W Wojsku Polskim istniał za czasów panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego tylko medal przeznaczony do nagradzania długiej służby szeregowych żołnierzy i podoficerów za przesłużenie w jednym korpusie osiemnastu lat. Pomysł stworzenia nowego wyróżnienia wojskowego wyszedł od króla Poniatowskiego. Ustanowienie "medali militarnych" musiało zostać zadecydowane przez monarchę w pierwszej dekadzie czerwca, na początku kampanii 1792 r. Pierwsze medale mennica warszawska wykonała już 15 czerwca tegoż roku. Miały być one symbolem łączności monarchy z wojskiem, a ponadto powinny związać żołnierzy z tronem i osobą króla jako Zwierzchnika Siły Zbrojnej Narodowej. Znamienne jest to, że król zrównał w prawach do nagrody oficerów z szeregowymi żołnierzami. Narodziny Orderu Virtuti Militari związane są przede wszystkim z armią koronną skoncentrowaną na południowej granicy kraju. W raporcie pisanym do króla w dniu bitwy pod Zieleńcami (zwycięsko dowodzonej przez księcia Józefa Poniatowskiego nad oddziałami rosyjskimi gen. Michaiła Kachowskiego w dn. 18 czerwca 1792 r.) książę Józef zażądał szybkiego wprowadzenia nowego orderu wojennego. Mogło to według księcia wywrzeć wielki wpływ na morale wojska. Relację ks. Poniatowskiego o zwycięskiej bitwie oraz nazwiska wyróżnionych oficerów odczytywano "przy parolu" w całym garnizonie warszawskim. Stanisław August przychylił się do wniosku bratanka, a w liście napisał: Strona 1 " jeżeli czas i okoliczności pozwolą, ustanowię instytucję formalną orderu wojskowego. Teraz z największym pośpiechem posyłam Ci 20 medalów złotych, oznaczonych dewizą Virtuti Militari, dla znaczniejszych oficerów, którzy odznaczyli się w ostatnich bitwach obecnej kampanii. Zamierzałem początkowo ustanowić pewne stopnie i odróżnienia co do formy wstążek, ale żeby właśnie nadać większą wartość tej odznace, pragnę na początek, ażeby medal, który sam nosić będziesz, wyróżniał się w samym zawiązku od tych medalów, które w moim imieniu rozdasz innym, a które winny być noszone na wierzchu sukni, tak jak krzyże Marii Teresy, św. Ludwika lub św. Jerzego w innych państwach. Wstęga wąska, którą umyślnie w tym celu dołączam, jest taka sama, jak przy Orderze św. Stanisława, gdy jest zawieszony na szyi. Jest was 16 wymienionych na załączonym wykazie, ale ponieważ może się zdarzyć, iż znajdzie się jeszcze kilku, już zasługujących na tę odznakę, dodaję przeto jeszcze 4 dla tych, których nazwiska mi wskażesz. Przesyłam Ci nadto 40 medali srebrnych dla niższych oficerów i prostych żołnierzy, których nazwiska mi nadeślesz, zachowując wykazanie stopni na później." Pierwsze Ordery otrzymali (cytat za Dembińskim i Gembarzewskim) gen. Tadeusz Kościuszko gen. Franciszek Poupart gen. Michał Wielhorski bryg. Stanisław Mokronowski wicebryg. Eustachy Sanguszko płk Józef Poniatowski ppłk Jan Grochowski ppłk Filip Hauman mjr Sariusz Franciszek Łaziński Strona 2 mjr Jan Krasicki mjr Jan Zabłocki mjr Jan Kanty Gembarzewski kpt. Zygmunt Tolkmit kpt. Mikołaj Bronikowski kpt. Michał Chomentowski kpt. Ambroży Gawroński por. Ludwik Metzel por. Sebastian Marszycki por. Karol Tepfer ppor. Seweryn Bukar Oficerowie odznaczeni złotymi medalami otrzymywali w okresie późniejszym patenty podpisane przez monarchę, w których wyraźnie pisano o krzyżach przyznanych w celu wynagrodzenia zasługi, męstwa w boju i biegłości w sztuce wojennej. Patenty na Krzyże odznaczeni odbierali osobiście lub przez pełnomocników. Strona 3 W drugiej połowie 1792 roku w czasie Konfederacji Targowickiej powstawał Statut Orderu, który wprowadzał podział na pięć klas: Order z 1782 r. Krzyże Wielkie Krzyże Komandorskie Strona 4 Krzyże Kawalerskie Krzyże Złote Krzyż Srebrny Strona 5 Statut nie ograniczał liczby orderów nadawanych w poszczególnych klasach, precyzował natomiast liczbę pensji, które otrzymywali najstarsi według kolejności nominacji: 5 dla Krzyża Wielkiego, 20 - dla Komandorskiego, 100 - dla Kawalerskiego. Te trzy klasy były zastrzeżone tylko dla oficerów. Prawo do Krzyża Wielkiego dawała wygrana bitwa albo zdobycie, czy też skuteczna obrona ważnej strategicznie twierdzy. Krzyże Komandorskie przeznaczone były dla tych, którzy dowodzili w bitwie i osiągnęli wyraźną przewagę nad nieprzyjacielem lub też skutecznie oparli się przeważającym siłom wroga. Aby otrzymać krzyż ostatnich klas, wystarczyło dokonanie "wyjątkowego czynu". Za kampanię z roku 1792 r. przyznano 526 krzyży (1 Komandorski - ks. Józef Poniatowski za bitwę pod Zieleńcami, 86 Kawalerskich, 439 Srebrnych) W latach 1793-1807 za sprawą niepewności politycznej Order został zdelegalizowany, a przywrócono go Konstytucją Księstwa Warszawskiego w dniu 22 lipca 1807 r., a w dniu 26 grudnia 1807 r. otrzymał on urzędową nazwę Orderu Wojskowego Księstwa Warszawskiego, którego liczba rozdanych w tym okresie wg. Ministerstwa Wojny wyniosła 345 (3 Komandorskie, 147 Kawalerskie, 87 Złote, 108 Srebrne). Ostatnia dekoracja odbyła się poza granicami kraju w 1813 r. (Krzyż Komandorski otrzymał wtedy gen. bryg. Ludwik Pac) W okresie istnienia Księstwa Warszawskiego nadano 2566 Krzyży w tym: 2 Krzyże Wielkie - marsz. Louis Nicolas Davout i ks. Józef Poniatowski, 10 Komandorskich - gen. dyw. Mikołaj Bronikowski, gen. bryg. Józef Chłopicki, gen. dyw. Jan Henryk Dąbrowski, gen. bryg. Stanisław Fiszer, gen. dyw. Karol Kniaziewicz, gen. dyw. Amilkar Kosiński, gen. bryg. Ludwik Pac, gen. bryg. Aleksander Różaniecki, gen. bryg. Michał Sokolnicki, gen. dyw. Józef Zajączek, 501 Kawalerskich, Strona 6 923 Złotych, 1130 Srebrnych. W 1815 roku konstytucją nadaną Królestwu Polskiemu przez cesarza rosyjskiego Aleksandra, utrzymano wszystkie istniejące w Księstwie ordery, ale zmieniono nazwę na Order Wojskowy Polski. Oficerowie, którzy byli kawalerami orderu nabywali jednocześnie prawo do uzyskania szlachectwa. W latach 1819-1830 przyznano 69 Krzyży Kawalerskich, 350 Złotych, 357 Srebrnych. W czasie powstania listopadowego od 3 marca do 6 października 1831 r. nadano 3873 Krzyże Wojskowe Polskie w tym 1 Komandorski - gen. Jan Skrzynecki, 105 Kawalerskich, 1794 Złotych i 1973 Srebrnych. Po zdławieniu powstania listopadowego Mikołaj I, dążąc do likwidacji polskiego charakteru Krzyża, rozważał ewentualność włączenia go do systemu orderów rosyjskich, tak jak uczyniono z Orderem Orła Białego i Orderem Świętego Stanisława. Ostatecznie przeważyła inna koncepcja, w myśl której Ordery Wojskowe Polskie miały zostać przyznane pod zmienioną nazwą wszystkim żołnierzom rosyjskiej armii interwencyjnej zamiast tradycyjnych medali nadawanych za zwycięskie kampanie, a nową nazwą była Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne. Społeczeństwo polskie z oburzeniem przyjęło wiadomość o nadawaniu krzyży oficerom i żołnierzom interwencyjnej armii rosyjskiej, ponieważ był on dla nich symbolem umiłowania ojczyzny - godło narodowości i wolności. Przez cały okres drugiej połowy XIX wieku Ordery Virtuti Militari były noszone w zasadzie bez przeszkód na terenie ziem zaboru austriackiego i pruskiego. Znak bojowy przypięty na piersi byłego wojskowego przypominał o dawnych, pełnych chwały czasach. W czasie powstania styczniowego zgodnie z decyzją Rządu Narodowego "wszelkie odznaki honorowe były zniesione". Idea restytuowania Orderu odżyła wraz z wybuchem I wojny światowej. Po pierwszych walkach Legionów Polskich wśród żołnierzy tych formacji powstała myśl o przywróceniu dawnego orderu wojennego, a urzędowa nazwa miała brzmieć Krzyż Cnocie Wojskowej. Ostateczne decyzje zapadły dopiero na posiedzeniu Sejmu 1 sierpnia 1919 r., kiedy przyjęto ustawę, a urzędową nazwą był - Order Wojskowy Virtuti Militari. Dzielił się on na pięć klas: Strona 7 Klasa I - Krzyż Wielki - zawieszony na szerokiej wstędze niebieskiej z czarnymi paskami wzdłuż brzegów, przepasywanej przez prawe ramię do lewego boku, gwiazda orderowa noszona była po lewej stronie piersi Klasa II - Krzyż Komandorski - noszony na wstędze zawieszonej na szyi Klasa III - Krzyż Kawalerski - noszony po lewej stronie piersi Klasa IV - Krzyż Złoty - noszony jak w klasie III Klasa V - Krzyż Srebrny - noszony podobnie Artykuł 4. ustawy stwierdzał wyraźnie, że order jest "nagrodą czynów wybitnego męstwa i odwagi, dokonanych w boju i połączonych z poświęceniem się dla dobra Ojczyzny". Według przyjętych kryteriów Krzyż Wielki mógł otrzymać jedynie Wódz Naczelny, Komandorski - dowódca samodzielnego