Polityka Zagraniczna Węgier W Latach 1867-1945

POLITYKA ZAGRANICZNA WĘGIER W LATACH 1867–1945 TADEUSZ KOPYŚ

POLITYKA ZAGRANICZNA WĘGIER W LATACH 1867–1945

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego TADEUSZ KOPYŚ

POLITYKA ZAGRANICZNA WĘGIER W LATACH 1867–1945

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Europeistyki

Recenzent prof. dr hab. Janusz Cisek

Projekt okładki Sebastian Wojnowski

Wszystkie fotografie zamieszczone w książce pochodzą z Narodowego Archiwum Cyfrowego

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-4471-1 ISBN 978-83-233-9838-7 (e-book)

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12 631-01-97, tel./fax 12 631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Synowi Konradowi

Spis treści

Wstęp...... 9 1. Polityka zagraniczna Austro-Węgier 1867–1918...... 11 1.1. Miejsce Węgier w dualistycznym państwie Habsburgów...... 11 1.2. Kształtowanie się lokalnych sojuszy z udziałem Węgier...... 21 1.3. Polityka Austro-Węgier na Bałkanach...... 33 2. Polityka zagraniczna Węgier w okresie międzywojennym...... 43 2.1. Ogólna charakterystyka...... 43 2.2. Dyplomacja węgierska w czasach rozpadu historycznego państwa...... 48 2.3. Izolacja państwa węgierskiego na arenie międzynarodowej...... 59 2.4. Konsekwencje traktatu trianońskiego. Rewizjonizm...... 65 2.5. Układ włosko-węgierski z 1927 roku i jego konsekwencje...... 80 2.6. Mniejszość węgierska poza granicami Węgier po 1920 roku...... 91 2.7. Polityka zagraniczna premiera Gyuli Gömbösa...... 103 2.8. Dyplomacja węgierska wobec zagrożeń regionalnych i agresywnej polityki Niemiec w latach 30...... 109 2.9. Rewizja granic potrianońskich...... 116 2.10. Zmiany terytorialne Węgier w 1941 roku...... 124 3. Polityka Węgier w okresie II wojny światowej...... 129 3.1. W kierunku wojny...... 129 3.2. Polityka rządu Miklósa Kállaya. Hintapolitika...... 140 3.3. Okupacja niemiecka. Początki sowieckiego protektoratu ...... 147 Zakończenie...... 153 Bibliografia...... 155 Aneks (Wykaz węgierskich ministrów spraw zagranicznych oraz dyplomatów w służbie państwa Habsburgów)...... 169

Wstęp

Polityka zagraniczna oraz dzieje polityczne i społeczne Węgier w XX wieku od dziesię- cioleci stanowiły przedmiot zainteresowania polskich historyków i politologów. Warto tu wspomnieć prace Mariana Zdziechowskiego, Wacława Felczaka czy Antoniego Gizy. Opracowania M. Zdziechowskiego miały charakter na poły filozoficzny i były raczej rozważaniami nad polityką Węgier po traktacie w Trianon. W. Felczak poświęcił natomiast swoje rozważania kwestii narodowościowej i tematyce stosunków polsko-węgier- skich. Niestety dzieje dyplomacji Węgier w XX wieku nie doczekały się poważniejszych opracowań w naszym kraju. Musimy przy tym pamiętać, że dopiero po I wojnie światowej polityka zagraniczna Węgier stała się w pełni suwerenna. W okresie związków z państwem Habsburgów (od 1527 r.) zależała ona w dużej mierze od polityki Wiednia. Jedynym państwem re- prezentującym względnie niezależną politykę zagraniczną narodu węgierskiego było Księstwo Siedmiogrodu. Po wyparciu Turków pod koniec XVII wieku Węgry stały się prowincją państwa Habsburgów z sejmem o znaczących prerogatywach dotyczących spraw krajowych oraz podatków. W XX wieku nastąpiły zasadnicze zmiany dla państwowości węgierskiej. Kraj od- zyskał niepodległość, ale mimo to jego znaczenie uległo degradacji. Z państwa aspiru- jącego do roli regionalnego mocarstwa (przed I wojną światową) Węgry po 1920 roku stały się małym państwem regionu i przez wiele dekad nie potrafiły uformować odpowiedniej polityki, w której wyniku byłyby w stanie włączyć się do europejskiego nurtu. Po 1920 roku relacje z Austrią przestały być głównym utrudnieniem. Stała się ona, podobnie jak Węgry, małym państwem środkowoeuropejskim, borykającym się z podob- nymi problemami. Austria dążyła do zbliżenia z Zachodem pomimo utraty dużej części swojego terytorium w 1918 roku. Węgry w tym samym czasie przechodziły różne fazy dyplomatycznego zaangażowania, ale głównym kierunkiem był kierunek wschodni – zbliżenie się do Turcji, a po 1989 roku do krajów azjatyckich i Rosji. Dla nauki polskiej ważne jest także przedstawienie meandrów węgierskiej polityki zagranicznej z uwagi na łączące Polskę i Węgry więzy tysiącletniego braterstwa. Niestety w polskiej literaturze historycznej nie ma prac (poza kilkoma wyjątkami) na ten temat. Z polskiej perspektywy istotne jest to, że Węgry udzieliły Polsce pomocy w 1920 roku, 10 a w 1939 roku przyjęły uchodźców wojskowych i cywilnych. Nie tylko dlatego jednak omawiane zagadnienie okazuje się bardzo interesujące. Węgry prowadzą obecnie poli- tykę źle ocenianą przez instytucje Unii Europejskiej. Bez scharakteryzowania założeń polityki zagranicznej tego państwa nie będziemy w stanie właściwie postrzegać moty- wów działania obecnych rządów węgierskich. Łatwo zarzucić państwu i jego rządowi nacjonalizm, ale należy zwrócić uwagę, czy na pewno używamy tego terminu w odpowiednim kontekście, czy nie jest to oskarżenie przesadne wobec rządu, który kreuje politykę, opierając się na „narodowym pragmatyzmie”. Niniejsze opracowanie przedstawia ewolucję polityki zagranicznej Węgier od drugiej połowy XIX wieku do czasów współczesnych. Bardziej szczegółowo omówiono po- litykę Węgier od 1914 roku. Dokonano charakterystyki działań tego państwa w regionie środkowoeuropejskim oraz stosunków Budapesztu z odległymi krajami pozaeuropejskimi. Próbowano zdefiniować politykę regionalną, strategię bezpieczeństwa narodowego oraz różne aspekty tej polityki, które dotąd nie były znane (np. stosunki między- państwowe z Chinami czy krajami arabskimi). Starano się również dokonać obiektywnej oceny polityki rządów w okresie między- wojennym i w czasie II wojny światowej. Wiadomo, że po 1918 roku polityka zagraniczna Węgier „zamknęła się” i trwała w swoistym wyizolowaniu przez kilka lat. Dopiero układy z drugiej połowy lat 20. umożliwiły krajowi wyrwanie się z marazmu i stworzyły podwaliny pierwszych regionalnych porozumień. Pamiętać należy, że stosunkowo dłu- go Węgry nie nawiązały kontaktów dyplomatycznych z ZSRR. Praca wraz z załączonymi mapami i wykresami dotyczącymi relacji gospodarczych Węgier z innymi krajami stanowi interesujący materiał badawczy. Opracowanie oma- wia 100 ostatnich lat w węgierskiej polityce zagranicznej. Można je traktować jako pod- stawę do dalszych badań nad zagadnieniami związanymi z polityką zagraniczną państw Europy Środkowej. 1. Polityka zagraniczna Austro-Węgier 1867–1918

Średniowieczne Węgry były lokalnym mocarstwem odgrywającym ważną rolę w Eu- ropie Środkowej i na Półwyspie Bałkańskim. Znaczenie tego państwa zaczęło maleć po bitwie pod Mohácsem w 1526 roku, w wyniku której kraj popadł w półtorawiekową niewolę, został podzielony, a pod koniec XVIII wieku, po wyzwoleniu spod zależności tureckiej, prawie w całości włączony do państwa Habsburgów. Węgry na płaszczyźnie gospodarczej traktowano jak austriacką quasi-kolonię, ale szlachta zachowała przywile- je i nadal funkcjonowały tam zręby państwa oraz jego instytucji. Pod koniec XVIII wieku Węgry próbowały się związać politycznie z Prusami, lecz bezskutecznie. Brak samodzielnej dyplomacji powodował, że przy całej sympatii dla sprawy węgierskiej w Anglii (np. do poglądów hr. Istvána Széchenyiego oraz przebywającego po 1849 r. w Wielkiej Brytanii Lajosa Kossutha) traktowano je jak prowincję państwa austriackiego, Austria zaś – po 1815 roku należąca do koncertu mocarstw – była elementem równowagi sił w Europie, a w szczególności na Bałkanach. Podczas przemówienia wygłoszonego 21 lipca 1849 roku w Izbie Gmin lord Henry John Palmerston stwierdził, że nie można nic zmienić w położeniu Węgier, ponieważ ich usamodzielnienie się sprawiłoby, że Au- stria stałaby się krajem drugorzędnym1.

1.1. Miejsce Węgier w dualistycznym państwie Habsburgów

Od 1867 roku Węgry stanowiły drugą, wschodnią połowę monarchii Habsburgów. Za- sady prawno-politycznego funkcjonowania obydwu części względem siebie określa- ła ugoda zawarta pomiędzy Węgrami a Austrią w 1867 roku. Zgodnie z nią do spraw wspólnych, a więc administrowanych przez jednego ministra w całym państwie, nale- żały kwestie obronności, finanse i polityka zagraniczna. Wykres 1.1 przedstawia zasady funkcjonowania ustroju politycznego Austro-Węgier.

1 Éva Haraszti, Az angol külpolitika a magyar szabadságharc ellen, Budapest 1951, s. 234–235. 12

Wykres 1.1. Zasady ustrojowe Austro-Węgier Źródło: opracowanie własne.

Węgry po ugodzie z 1867 roku, nazywane „Krajami Świętej Korony Węgierskiej”2 lub „Węgrami w granicach historycznych”, obejmowały także Chorwację (od 1868 r. obydwa kraje zawarły ugodę, w języku chorwackim określaną jako Nagodba) bez Dalmacji i Bośni-Hercegowiny3. Łącznie terytorium monarchii dualistycznej liczyło w 1910 roku 676 000 km2. Węgry w 1910 roku z około 20,8 miliona mieszkańców były siódmym pod względem ludności państwem w Europie, ale miały też zróżnicowaną strukturę demograficzno-etniczną. Jedynie 48% ludności posługiwało się językiem węgierskim

2 Należał do nich także port w Fiume jako tzw. corpus separatum. Miał on status wolnego miasta i 21 km2 powierzchni. Rządził nim gubernator. Obszar Węgier był podzielony na 63 komitaty (jednostki samorządu terytorialnego) oraz 27 dużych miast. 3 Zoltán Hajdú, Changes in the Politico-Geographical Position of Hungary in the 20th Century, Pécs 1998, s. 6–18. 13 (jeżeli weźmiemy pod uwagę tylko Węgry bez Chorwacji, wówczas 54%). W Chorwa- cji i Slawonii pomimo ponad 900 lat wspólnej historii tylko 6,5% ludności mówiło po węgiersku. Chorwacja na Węgrzech i Galicja w Przedlitawii stanowiły formę subduali- zmów, gdzie narody rządzące porozumiały się z narodami historycznymi w „swoich połowach” państwa (Chorwatami i Polakami). Nie można powiedzieć, że Węgrzy byli podporządkowani Austrii w ramach podwójnej monarchii. Zasadne natomiast wydaje się twierdzenie, że Węgrzy byli podporządkowani wspólnym interesom dualistycznej monarchii. Prawdą jest, że w latach urzędowania ministra spraw zagranicznych Gyuli Andrássyego starszego władze węgierskie próbowały powołać we wspólnym ministerstwie spraw zagranicznych rodzaj „sekretariatu węgierskiego” i ustalić parytet przyzna- wania stanowisk we wspólnych ministerstwach, tak jak w przypadku kosztów utrzymania machiny państwowej4 (większość kosztów pokrywała austriacka część państwa). Sekretariatu nie powołano, ale od czasów Andrássyego znaczenie Węgier w dualistycznym państwie rosło. Liczne przemiany w strukturze dyplomacji habsburskiej zakończyły się na początku XVIII wieku. Wówczas to prawie całe Węgry (poza okręgiem Temesváru) zostały opa- nowane przez Habsburgów. W 1720 roku powołano Kancelarię (Hofkanzlei) działającą do 1742 roku. Od połowy XVIII wieku do początku Wiosny Ludów działała nowa insty- tucja kierująca polityką zagraniczną (Geheime Haus-, Hof- und Staatskanzlei). W wyniku rewolucji węgierskiej z lat 1848–1849 zerwano na jakiś czas więzy łączące z Austrią. W 1867 roku, po eksperymentach ustrojowo-administracyjnych z lat 50. i 60., powsta- ło Cesarsko-Królewskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych (K. u. K. Ministerium des Kaiserlichen Hauses und des Äusseren)5. W 1914 roku Austro-Węgry utrzymywały stosunki dyplomatyczne z 33 państwami świata, ale tylko w 10 miały przedstawicielstwa na poziomie ambasadorów (Francja, Niemcy, Watykan, Włochy, Japonia, imperium osmańskie, Rosja, Hiszpania, Wielka Brytania i USA). Ponadto działały jeszcze 23 poselstwa austro-węgierskie w innych pań- stwach6, ale także landach niemieckich (np. w Saksonii, Bawarii i Wirtembergii). Liczba ambasad w krajach niemieckich zmniejszyła się po 1966, a następnie po 1971 roku. Austro-Węgry miały też swoich posłów w państwach pozaeuropejskich: Brazylii, Ar- gentynie, Meksyku, Chile, Persji oraz w Chinach7. W służbie dyplomatycznej pracowali głównie arystokraci. Liczbę węgierskich ambasadorów trudno określić mianem impo-

4 Éva Somogyi, Kormányzati rendszer a dualista Habsburg Monarchiában, Budapest 1996, s. 25–28. 5 Ludwig Bittner, Das österreichisch-ungarische Ministerium des Aussern, seine Geschichte und seine Organisation, „Berliner Monatshefte” 1937, nr 15, s. 819–842. 6 Erwin Matsch, Der Auswärtige Dienst von Österreich (-Ungarn) 1720–1920, Wien 1986. 7 W 1869 r. Austro-Węgry podpisały pierwszy układ handlowy. Obowiązywał on do 1917 r. Nie- długo po jego zawarciu Austro-Węgry otworzyły dwa konsulaty w Chinach: w Szanghaju i (później – w 1897 r.) w Pekinie. Na początku XX w. Chiny podpisały z monarchią kilka umów dotyczących udzielenia pożyczek, ale w 1917 r. relacje pomiędzy imperiami ustały na dłużej, ponieważ Państwo Środka wypowiedziało wojnę monarchii austro-węgierskiej. Zob. Attila Fábián, Tamás Matura, Hun- garian-Chinese Relations. Foreign Trade and Investments, s. 97–98, https://www.researchgate.net/publication/274835139 (dostęp: 10.05.2017). 14 nującej, aczkolwiek zdarzały się kraje, w których więcej było węgierskich niż austriackich dyplomatów. Przykładowo w Niemczech pracowało trzech węgierskich dyplomatów na czterech ambasadorów Austro-Węgier (Alois hr. Károlyi von Nagykároly, Emmerich hr. Széchényi von Sárvár i Felsövidék oraz Ladislaus (László) hr. Szögény‑Marich von Magyarszögény i Szolgaegyháza)8. W latach 1867–1918 w Ballhausplatz pracowało czterech ministrów spraw zagranicznych pochodzenia węgierskiego: Gyula Andrássy (1871–1879), Leopold Berchtold (1912–1915), István Burián (1915–1916, 1918) oraz Gyula Andrássy młodszy (1918). Na początku XX wieku w całym aparacie dyplomacji austro-węgierskiej Niemcy i Węgrzy stanowili trzy czwarte kadr (49% – Niemcy austriaccy; 27% – Węgrzy)9. Niektórych z nich trudno zakwalifikować pod względem przynależności narodowej, ponieważ niemieckie nazwisko sugerować może pochodzenie niemieckie, a miejsce urodzenia – pochodzenie węgierskie (Wilhelm Freiherr Con- rad von Konradsheim pochodził z saskiej rodziny z Siedmiogrodu; Johann Falke von Lilienstein urodził się w Budzie). W czerwcu 1914 roku Austro-Węgry posiadały za granicą 474 funkcjonujące konsulaty, ale aż 364 z nich były konsulatami honorowymi. Stopniowo też malała liczba konsulatów akredytowanych przez rządy Austro-Węgier. W 1915 roku pracę zakończy- ły 34 placówki (działające w większości we Włoszech), w 1916 roku – 47, a w 1917 roku – 34 (głównie w USA). Pod koniec ostatniego roku wojny działało 13 konsulatów Austro-Węgier, chociaż ich liczba nie jest jasno określona, ponieważ niektóre – już za- mknięte – uznawano za funkcjonujące (tak było z konsulatem w Maroko, który został zamknięty w sierpniu 1914 roku, ale długo jeszcze traktowano go jako funkcjonujący, bo Maroko uważano dość powszechnie za kraj należący do imperium osmańskiego)10. Ustalenia dotyczące dyplomacji prowadzonej przez dualistyczne państwo podejmowano na zasadzie konsensusu. Decyzje zapadały na posiedzeniach delegacji komitetów dwóch rządów. Wypracowywały one rozwiązania polityczne, które były do zaakceptowania w obydwu stolicach. Od końca lat 60., w okresie kształtowania się wspólnej polityki w Wiedniu, w pracach ministerstwa spraw zagranicznych brał udział szef wydziału węgierskiego hrabia Béla Orczy. Od 1879 do 1890 roku Orczy wypełniał obowiązki za- ufanego człowieka rządu węgierskiego we wspólnym ministerstwie spraw zagranicznych. Większość środków ze wspólnego budżetu przeznaczano na uzbrojenie armii, ad- ministrację i dopiero na końcu na sprawy wspólnej dyplomacji (jak już wspomniano, Węgry utrzymywały stosunki tylko z 10 krajami na świecie). Armia stanowiła jedyny twór dualistycznego państwa, który zachował dawny absolutystyczny charakter. Jedynie w armii Węgrzy nie byli traktowani jako „członkowie drugiego narodu panującego”,

8 István Diószegi, Hungarians in the Ballhausplatz. Studies on the Austro-Hungarian Common Fo reign Policy, Budapest 1983. Zob. także: William D. Godsey, Aristocratic Redoubt. The Austro-Hungari an Foreign Office in the Eve of the First World War, West Lafayette 1999. 9 Karl G. Hugelmann, Das Nationalitätenrecht des alten Österreich, Wien–Leipzig 1934, s. 280. 10 Rudolf Agstner, Austria (-Hungary) and Its Consulates in the United States of America Since 1820, New York 2012, s. 27–30. 15 lecz jako jeden z elementów etnicznych całego państwa. Innymi słowy, zasady dualistycznego państwa nie obowiązywały w armii11. Warto podkreślić, że cesarz nie zgodził się nawet na wprowadzenie języka węgierskiego jako drugiego po niemieckim języka służbowego w ck armii. Za jedyne ustępstwo można uznać utworzenie oddzielnego „węgierskiego korpusu” we wspólnej armii, ale nie był on zbyt duży, zważywszy na fakt, że w 1914 roku wspólna armia liczyła około pół miliona żołnierzy, a węgierscy hon- wedzi w jej ramach – tylko 30 00012. W sztabie wspólnej armii rzadko spotykało się dowódców węgierskich. Do nielicznych wyjątków należeli admirał Miklós Horthy oraz Artur Arz, z pochodzenia Sas siedmiogrodzki. Tryb podejmowania decyzji w sprawach polityki zagranicznej również trudno określić mianem w pełni demokratycznego. Obowiązywała metternichowska zasada, że cesarz (na Węgrzech król) oraz minister spraw zagranicznych podejmują decyzje w taki sposób, jak gdyby były one podejmowane przez jedną osobę i „jedną wolę”. Na kierowa- nie dyplomacją państwa Habsburgów mieli wpływ nie tylko Niemcy i Węgrzy, ale także Chorwaci, Czesi i Polacy13. Znaczenie języka węgierskiego wzrastało, ponieważ od 1907 roku, aby służyć w dyplomacji państwa Habsburgów, należało się wykazać znajomością języka węgierskiego. Wkład obydwu części państwa do wspólnego budżetu był niejednakowy. Ustalono go w 1867 roku (Austria – 70%; Węgry – 30%), a potem co 10 lat na nowo negocjowa- no (tzw. kwota) w wyniku rozmów delegacji parlamentu węgierskiego i austriackiego14. Delegacje (po 60 przedstawicieli austriackiego i węgierskiego parlamentu) spotykały się także corocznie na rozmowy raz w Budapeszcie, a kolejnym razem we Wiedniu. To jednak nie liczba kadr w ministerstwach dawała poczucie dominacji lub „współrządze- nia” państwem. Paradoksalnie Austro-Węgry – pomimo procesów demokratyzacyjnych zachodzących w aparacie władzy po bitwie pod Sadową – w niektórych aspektach nawet po 1867 roku zachowały charakter centralizacyjno-absolutystyczny. Taką płaszczyzną z pewnością były kwestie wojskowe15 oraz wspólna polityka zagraniczna. W okresie dualistycznej monarchii w Budapeszcie funkcjonowały jedynie konsulaty niektórych państw. Ambasady działały w Wiedniu. W Budapeszcie przykładowo otwo- rzono konsulat Hiszpanii i po 1867 roku stosunki Węgier z Katalonią stały się dość zaży- łe, ponieważ w Barcelonie postrzegano relacje austriacko-węgierskie jako podobne do

11 Péter Hanák, Magyarország a Monarchiában. Tanulmányok, Budapest 1975, s. 325–326. 12 Mária Ormos, Magyarország története 1914–1919, Budapest 2009, s. 8–10. 13 Z doniesień posła rosyjskiego w Wiedniu Novikowa wiadomo, że poza formalnym trybem podejmowania decyzji istniał także tryb nieformalny. Na jesieni 1870 r., w obliczu kryzysu wywo- łanego wojną francusko-pruską, cesarz wezwał na naradę do Wiednia liderów głównych stronnictw narodowych: Fratiska Palackyego, Frantiska Riedgera oraz Josipa Strossmayera. Zob. Ludwig Bittner, op. cit., s. 820–825. 14 András Gerő, A régi Magyarország az eltűnt Monarchiában [w:] A magyar történelem vitatott személyiséégei, red. Robert Hermann, t. III, Budapest 2005, s. 126–128. 15 Péter Hanák, 1867 – európai térben és időben, Budapest 2001, s. 13. 16 kastylijsko-katalońskich16. Centrala dyplomacji Austro-Węgier znajdowała się w Wied- niu przy Ballhausplatz. Wydziały w ramach austro-węgierskiego ministerstwa spraw zagranicznych wskazywały na główne obszary zainteresowań dualistycznego państwa. Pierwszy wydział zajmował się krajami wschodnimi, drugi – Watykanem i Włochami, trzeci – Niemcami i krajami skandynawskimi, czwarty – krajami Europy Południowo- ‑Wschodniej oraz państwami zamorskimi. W czasach dualistycznej monarchii szefowie referatu pierwszego (zajmującego się m.in. Rosją) oraz czwartego (kierującego sprawami bałkańskimi) odgrywali najważniejszą rolę. W tych dwóch referatach wpływowymi osobistościami byli Alexander von Musulin Gomirje (Chorwat z węgierskim obywatel- stwem), Rudolf Pogatscher ze Styrii oraz Joseph von Schwegel pochodzący z terytorium dzisiejszej Słowenii. W 1914 roku w służbie zagranicznej Austro-Węgier pracowało 850 osób, z czego 232 w Wiedniu, 155 na placówkach zagranicznych, a 463 w konsulatach. Około 10% kadr dyplomatycznych nie wywodziło się z arystokracji, więk- szość ambasadorów pochodziła z hrabiowskich rodzin. W latach 1867–1918 było tylko trzech ambasadorów Austro-Węgier niemających korzeni arystokratycznych. W ciągu 10 lat od zjednoczenia Niemiec (1871 r.) w Europie doszło do odwrócenia dotychczasowego systemu przymierzy. Anglia dbająca o równowagę europejską w coraz mniejszym stopniu interesowała się sprawami na kontynencie. Dla Londynu ewentual- nym (poza dualizmem) rozwiązaniem mogło być powołanie dużego federalistycznego kraju w Europie Środkowej, ale w realiach XIX wieku nie istniała siła polityczna poza Austrią, która stworzyłaby takie państwo. Powstanie dualistycznego państwa sprzyja- ło realizacji polityki zjednoczenia Niemiec, Austria wycofała się bowiem z kierowania sprawami niemieckimi. Kanclerz Bismarck był zadowolony z powstania dużego kraju w Europie Środkowej i dążył do ukierunkowania jego polityki zagranicznej na Wschód i Bałkany17. Bismarck nie chciał rozwiązania „wielkoniemieckiego” (Austria w jednym państwie z Niemcami), gdyż miliony katolików z Austrii doprowadziłyby do jeszcze większego konfliktu wyznaniowo-społecznego w samej Rzeszy. Ugoda z 1867 roku spo- wodowała rozdzielenie się państw niemieckich, a co ważniejsze – skierowanie polityki Austrii w kierunku Wschodu i Bałkanów, czyli w kierunku, na którym nie zależało Ber- linowi (dyplomacja austriacka poruszała się lepiej w tym regionie Europy). Dodatkowo klęska pod Sadową wymuszała na Austrii wewnętrzne zmiany ustrojowe, w dużej mierze odpowiadające polityce zjednoczonych Niemiec. Węgierskim elitom bardzo zależa- ło na związku politycznym z potężnymi Niemcami, ponieważ gwarantował on stabiliza- cję i stanowił tamę przeciw rosnącemu w siłę panslawizmowi. Ugodę poparły także inne państwa europejskie. Dla Anglii okazała się ona niezwykle ważna, gdyż wzmacniała struktury monarchii Habsburgów, gwaranta stabilności w Europie Wschodniej. Ponad- to Węgry po ugodzie stały się państwem liberalnym, a postępowa Anglia chciała, aby na wschodzie kontynentu istniał kraj popierający ideologię liberalizmu18.

16 Ádam Anderle, Bevezetés. A magyar-spanyol diplomáciai kapcsolatok történetéhez, „Külügyi Szemle” 2010, nr 3, s. 5. 17 Imre Gonda, Bismarck és az 1867-es osztrák-magyar kiegyezés, Budapest 1960. 18 Tibor Frank, The British Image of Hungary 1865/1870, Budapest 1967, s. 213–215 oraz 237–238. 17 Początkowo poprawnie układające się stosunki pomiędzy państwami dawnego Świętego Przymierza zaczynały się psuć. Ugoda stworzyła dla Węgrów nowe warunki, jakich wcześniej – od klęski pod Mohácsem – w kierowaniu państwem nie mieli. Ugo- da z Wiedniem zamykała jednak drogę do ugody z narodowościami. Powstała nowa zależność w polityce zagranicznej: Węgrzy, broniąc pozycji monarchii na arenie mię- dzynarodowej, mieli zagwarantowaną integralność historycznej Korony Węgierskiej. Dodatkowo Węgry stały na stanowisku supremacji niemieckiej w Europie. W 1871 roku działania polityczne hrabiego Andrássyego sprawiły, że Austria nie zdecydowała się udzielić pomocy Francji przeciwko Prusom. Jeśli jeszcze w 1848 roku węgierscy mę- żowie stanu myśleli, że idea wolności zjednoczy wszystkich mieszkańców Węgier pod jednym sztandarem, to po dwóch dziesięcioleciach stracili wszelkie nadzieje. Separa- tyzm rumuński i serbski w granicach Węgier wzmacniało to, że za rubieżą okrzepły niepodległe państwa ze stolicą w Bukareszcie i Belgradzie. Jedynie ugoda z Chorwatami była kompromisem z narodem niewęgierskim, i to tak słabym, że co jakiś czas trzeba było wprowadzać w Chorwacji stan wyjątkowy i rozwiązywać chorwacki sabor. Opo- wiedzenie się rządu węgierskiego po stronie językowej asymilacji w ogromnej mierze wpłynęło na dalszą politykę zagraniczną dualistycznego państwa. Niemożliwe okazało się przekształcenie go w federację, gdyż sztywny dualistyczny gorset nie pozwalał na to. Ostatnie nadzieje na przekształcenie państwa Habsburgów w federację zostały za- przepaszczone po 1871 roku, kiedy w Wiedniu upadł rząd Karla S. von Hohenwartha (nie bez udziału Węgrów) usiłującego się porozumieć z Czechami w kwestii zmiany struktury dualistycznej w trialistyczną lub państwo federacyjne. Węgry jedynie w historycznych granicach mogły być dla Wiednia równorzędnym partnerem. W przypadku federalizacji państwa Korona Świętego Stefana stałaby się tylko jedną z jego prowincji zamieszkaną w większości przez Madziarów. Jak już wspomniano, w latach 1870–1871 premier Węgier, „buntownik” hrabia An- drássy, ostro wystąpił przeciw węgierskiemu zaangażowaniu w wojnę przeciwko Pru- som po stronie Francji. Nie pragnął zwycięstwa Prusaków, ale nie chciał, by w przypadku ich klęski Austria na nowo odzyskała utraconą pozycję wśród państw niemieckich. Głównego wroga Węgier widział Andrássy w Rosji i dlatego stał na stanowisku neutral- ności wobec konfliktu niemiecko-francuskiego oraz wzmocnienia dualistycznej kon- strukcji19. Andrássy już w 1870 roku twierdził, że Austria dopóty utrzyma mocarstwowe znaczenie, dopóki uda jej się kontynuować antyrosyjską politykę i zainteresować nią inne państwa Europy. Otto von Bismarck i William Ewart Gladstone uznali jednak taką politykę za niedorzeczną i szkodliwą. Nie zgadzając się z poglądami węgierskiego szefa dyplomacji, Bismarck podkreślał, że punkt ciężkości Austro-Węgier znajdował się nie w Wiedniu, ale w Budapeszcie20.

19 Nominacja Gyuli Andrássyego starszego oznaczała też, że głównym obszarem zainteresowania dla dyplomacji Austro-Węgier staną się Bałkany. Na półwyspie od początku XIX w. aktywna była Ro- sja. Andrássy, mając doświadczenie z ruchem panslawistycznym na terytorium Królestwa Węgierskie- go, wydawał się najlepszym kandydatem. 20 Imre Josika-Herczeg, Hungary after Thousand Years, New York 1936, s. 187. 18 Za propruską postawę cesarz nagrodził Andrássyego starszego nominacją na ministra spraw zagranicznych (8 listopada 1871 r.) po odwołaniu przeciwnika Prus – hrabiego Friedricha Beusta. Po rewolucji z lat 1848–1949 sąd austriacki skazał zaocznie Andrássyego na śmierć, a tablicę z jego nazwiskiem przybito symbolicznie do szubie- nicy. Dwadzieścia lat później hrabia Gyula (Juliusz) Andrássy stał się obrońcą związku z Austrią i zajął miejsce Metternicha. Jego syn – Gyula Andrássy młodszy – był z kolei ostatnim ministrem spraw zagranicznych monarchii (od 24 października do 2 listopada 1918 r.). Prasa wiedeńska nie przyjęła nominacji Andrássyego przychylnie. Pisano, że kierownictwo nad Ballhausplatz objął „Mongoł” i nadszedł czas rządów Cyganów z puszty21. Mimo tych uszczypliwości niepisany sojusz pomiędzy węgierskimi elitami a Rzeszą stał się podstawą stabilizacji państwa węgierskiego, gwarancją, że nie powtórzy się rok 1849 (interwencja armii carskiej na Węgrzech). Ponadto Węgry nie miały wybo- ru – ich bezpieczeństwo zależało od Niemiec (integralność Wielkich Węgier). Niemcy zaś miały wybór, ponieważ na dyplomatycznej szachownicy dysponowały Węgrami, Rumunią i (od końca XIX w.) Bułgarią. Sojusz z Niemcami stał się podstawą polityki Węgier aż do czasów Tiszy, aż do wybuchu wojny w 1914 roku22. Rodzina Tiszów już od dawna przejawiała chęć zawarcia sojuszu między Węgrami i Prusami. Jeszcze pod koniec XVIII wieku, w czasach panowania cesarza Józefa II, do Berlina udało się kilku po- lityków węgierskich z zamiarem nawiązania kontaktów z dworem pruskim i ewentualnego „ofiarowania” tronu węgierskiego księciu Saksonii i Weimaru Karolowi Augustowi (1757–1828). W skład delegacji do Berlina weszło kilku arystokratów, między innymi András Semsey, Mihály Sztáray oraz Pál Beck, przodek premiera Istvána Tiszy ze strony matki (matka Tiszy była pochodzenia niemieckiego i nazywała się Ilona Dégenfeld)23. Ostrze polityki zagranicznej monarchii hrabia Andrássy starszy skierował przeciwko Rosji, a Michaił Gorczakow uznał go za zaprzysiężonego wroga carskiej Rosji. Stosunki te nieco się ociepliły po wizycie cara w Wiedniu w 1873 roku (odnowiono wtedy Święte Przymierze), ale główną rolę w tym sojuszu odgrywały już kajzerowskie Niemcy. An- drássyemu udało się wyciągnąć monarchię z izolacji politycznej. Sprzeciwiał się on in- gerowaniu w sprawy bałkańskie, gdyż to mogłoby pociągnąć za sobą powstanie nowych państw, a ich niezależność postawiłaby pod znakiem zapytania jedność Korony Święte- go Stefana. Innymi słowy, rozpad terytorialny Turcji nie był politykom węgierskim na rękę, ponieważ powstanie na jej miejscu nowych krajów oznaczałoby w konsekwencji zagrożenie integralności monarchii. Kiedy jednak w 1875 roku w Bośni i Hercegowi- nie wybuchło powstanie antytureckie, dyplomacja monarchii musiała interweniować. Wybuch powstania, a następnie lokalnej wojny na Bałkanach oznaczał zerwanie z poli- tyką zachowania status quo w tym regionie24. W lipcu 1876 roku w Reichstadt (w Cze- chach) Austro-Węgry porozumiały się z Rosją co do przyszłości terenów wyzwolonych spod władzy Turcji. Bośnia i Hercegowina miały przypaść monarchii, podczas gdy Ro-

21 Géza Herczegh, Magyarország külpolitikája 896–1919, Budapest 1987, s. 295. 22 Tisza István összes munkái, t. I, Budapest 1923–1927, s. 660–661. 23 Károly Szász, Tisza István: Élet és jellemrajzi vázlat, Budapest 1920, s. 6–8. 24 Leopold Berchtold 1867–1918, Budapest 2002, s. 62–65. 19 sja mogła zająć południową Besarabię. W styczniu 1877 roku doszło do porozumienia w Budapeszcie pomiędzy dyplomatami Austro-Węgier i Rosji. Porozumienie to zezwa- lało na okupację Bośni przez Austro-Węgry oraz okupację Bułgarii przez Rosję. Tajna część porozumienia wskazywała jednak na okoliczności, które mogły nie być sprzyjają- ce dla Węgier. Jeśli bowiem imperium tureckie utraciłoby wpływy w Europie, wówczas miało powstać wielkie państwo słowiańskie na Bałkanach, a ponadto Albania, Bułgaria i Rumelia miały zyskać niepodległość25. Pomimo wielkich ofiar rosyjskich w tej wojnie zdobycze Petersburga (Rosja przyłączyła się do wojny w kwietniu 1877 r.) były nikłe wobec sprzeciwu mocarstw zachodnich. Niemcy i Austro-Węgry nie godziły się na warunki pokojowe, jakie wywalczyła Rosja i przedstawiła Turcji w traktacie w San Stefano w 1878 roku (traktat w San Stefano zawarto na innych warunkach niż te, jakie ustaliły Austro-Węgry i Rosja w lipcu 1876 r.)26. Na Bałkanach, w regionie Europy stanowiącym przedmiot zainteresowania Austro-Węgier, rozpoczął się etap podziału stref wpływów. Austro-Węgry miały w swojej orbicie Serbię oraz Bałkany Zachodnie, Rosja zaś – Ru- munię i kraje leżące na południu półwyspu. Nie bez powodu aż trzech późniejszych mi- nistrów spraw zagranicznych Austro-Węgier rozpoczynało swoją karierę na stanowisku ambasadora w Bukareszcie (Agenor Gołuchowski, Ottokar Czernin, Alois Aehrenthal), a jeden w Sofii (István Burián). To charakterystyczne, że ministrowie w Ballhausplatz wywodzili się spośród byłych ambasadorów (także pochodzenia węgierskiego)27 w krajach bałkańskich i Rosji, a nie spośród służących dla monarchii w Paryżu czy Londynie28. Zresztą już od połowy XVIII wieku kierunek wschodni w polityce Austrii był najistot- niejszy. Madziarzy także zasłużyli się w ukierunkowywaniu polityki Austrii i Węgier. Warto tu wspomnieć o Árminie Vámbérym (1832–1913), pierwszym wybitnym bada- czu języka tureckiego. Prowadząc badania w Stambule i w Teheranie, Vámbéry wszedł w kontakty z zachodnimi dyplomatami (przykładowo z ambasadorem brytyjskim w Te- heranie Charlesem Alisonem)29. W 1753 roku cesarzowa Maria Teresa powołała Ce- sarsko-Królewską Akademię Wschodnią nauczającą języków wschodnich, ale zarazem protokołu dyplomatycznego. Na początku lat 80. ukończył ją szlachcic István Burián, co

25 Petar Stojanov, Macedónia helye az osztrák-magyar, orosz és szerb kormány – a Balkán érdekszferákra való felosztásával és meghoditásaval kapcsolatos – terveiben 1876–1878 között, „Létünk” 1978, nr 8, s. 160–162. 26 Barbara Jelavich, Modern Austria 1815–1986, Cambridge 1987, s. 73–74. 27 Agenor Gołuchowski był Polakiem, a przykładowo Ottokar Czernin miał czeskie korzenie. Do ministrów węgierskiego pochodzenia należy zaliczyć m.in. Gustawa Kálnokyego, Gyulę Andrássyego oraz Istvána Buriána. 28 Helmut Rumpler, Die rechtlich-organisatorischen und sozialen Rahmenbedingungen für die Au- ßenpolitik der Habsburgermonarchie 1848–1918. Die Habsburgermonarchie 1848–1918, część IV: Die Habsburgermonarchie im System der internationalen Beziehungen, Wien 1989, s. 48–51. 29 Po pobycie na Bliskim Wschodzie i w Azji Centralnej Vámbéry posiadał już tak rozległą wie- dzę, że został zaproszony do złożenia wizyt w Londynie i Petersburgu przez urzędujących na Bliskim Wschodzie dyplomatów wielkich mocarstw. Był on nieformalnym doradcą brytyjskiego Foreign Offi- ce, a w latach 80. – rozjemcą pomiędzy sułtanem Abdulem Hamidem II a brytyjskim ministerstwem spraw zagranicznych. Zob. Ferenc Csirkés, Gábor Fodor, Vámbéry as Public Figure [w:] Archivum Ot- tomanicum, red. György Hazai, Wiesbaden 2014, nr 31, s. 54–56. 20 potem pozwoliło mu na podjęcie pracy w konsulatach w Aleksandrii, Bukareszcie, Bel- gradzie, Sofii i w Atenach. Istniejącą w Budapeszcie Akademię Handlową w 1898 roku przemianowano na Wschodnią Akademię Handlową (Keleti Kereskedelmi Akademia) i jeśli Bałkany miały być celem ekspansji węgierskiej, to nie imperialno-politycznej, lecz gospodarczej30. Znaczenie tego regionu Europy jako dostawcy surowców i kopalin dla węgierskiego przemysłu dostrzegł geograf węgierski Lajos Lóczy. W 1869 roku delegacja węgierska udała się na otwarcie Kanału Sueskiego. W jej skład wchodzili między innymi dziennikarz Aurel Kecskeméthy oraz węgierski minister finansów baron Emil Pongrács. Obaj po powrocie do ojczyzny napisali książki na temat Bliskiego Wschodu. Szczególnie książka Pongrácsa, dotycząca gospodarki i finansów Egiptu, cieszyła się na Węgrzech dużym zainteresowaniem31. W 1870 roku władze węgierskie rozpoczęły mo- dernizację portu we Fiume (dziś Rijeka w Chorwacji), a w 1881 roku powstała firma znajdująca się pod kierownictwem państwowym, zajmująca się żeglugą po Morzu Śród- ziemnym (Adria Magyar Királyi Tengerhajózási Rt.). Węgierskie elity polityczne dysponowały także wybitnymi orientalistami zajmu- jącymi się Bliskim Wschodem, Turcją oraz narodami i państwami Azji. Należeli do tej grupy między innymi: Pál Teleki, Ármin Vámbéry, Jenő Cholnoky, Alajos Paikert, Gyula Meszáros oraz Béla Vikár. W drugiej połowie XIX wieku rządy węgierskie oraz Węgierska Akademia Nauk sfinansowały kilka wypraw naukowych do krajów Azji. Fakt ten można uznać za ukierunkowanie polityki zagranicznej Węgier (w kolejnym stuleciu kierunek wschodni był niezwykle popularny). Hrabia Jenő Zichy (zmarł w 1906 r.) współfinansował wyprawę w rejon Kaukazu i Azji Środkowej w 1895 roku. Zorgani- zowano ją z okazji millenium obecności państwa węgierskiego w Europie. Ojciec Jenő Zichyego, Ödön Zichy, był organizatorem Muzeum Orientalnego w Wiedniu. Zichy sprzeciwił się tezie o pokrewieństwie Węgrów z ludami fino-ugryjskimi32. Zorganizował wyprawę w góry Kaukazu i tam szukał przodków Madziarów. Car Mikołaj II nie pozwo- lił jednak na przeprowadzenie wykopalisk i wyprawa zakończyła się tylko zebraniem różnych materiałów etnograficznych33. Przed wybuchem wojny w 1914 roku powstało Towarzystwo Turańskie (Turáni Társaság), a w 1914 roku jeden z jego głównych liderów, hrabia Pál Teleki, stwierdził: „Na Wschód Węgrzy! Pod względem narodowym, naukowym i gospodarczym, na

30 Przez wiele stuleci Bałkany były traktowane przez Węgry jako bliska zagranica (közel külföldje) – obszar bezpośredniego zainteresowania Budapesztu. Zob. Norbert Pap, A magyar Balkán-politika kihivásai, „Külügyi Szemle” 2012, nr 4, s. 150–155. 31 László J. Nagy, Magyar-eyiptomi kapcsolatok a második világháború után (1947–1955), www. belvedere-meridionale.hu/wp.../02_Nagy_2015_03.pdf (dostęp: 14.03.2017). 32 Najbliżsi rodacy Węgrów – Ostiacy i Chantowie – reprezentowali niski poziom rozwoju spo- łeczno-politycznego, dlatego też w drugiej połowie XIX w. często poszukiwano wyimaginowanego pokrewieństwa wśród ludów tureckich. 33 Pod koniec XIX w. doszło też do wysłania ekspedycji naukowej w rejon północnego Kaukazu. Badano tam wówczas dialekt kabardyjski, rzekomo najbardziej odpowiadający językowi węgierskie- mu. Jeden z badaczy, Gábor Bálint de Szentkatolna, orzekł, że węgierskie słowo „bóg” (Isten) pochodzi od sformułowania w języku kabardyjskim s-te-n, co miało oznaczać „dawcę ognia”. Zob. Exploring Caucasuss in the 21 Century, red. Françoise Companjen, László Károly, Amsterdam 2010, s. 30–38. 21 Wschód!”. Towarzystwo wydawało pismo zatytułowane „Turán”. Jeszcze przed wybuchem wojny Węgrzy zorganizowali kilka dużych ekspedycji do Azji. Główny geolog towarzystwa Imre Timkó poprowadził jedną z nich do rejonu Jeziora Aralskiego. Inne ekspedycje z Imre Sebőkiem oraz Aurélem Schultzem dotary aż na Daleki Wschód, do Mandżurii i Chin34. Pod koniec XIX wieku także Béla Széchenyi poprowadził ekspedycje do wschodniej Azji. Węgierskich badaczy Wschodu i turkologów ceniono w całej Europie. Przykładowo Ignác Kunos, turkolog, członek Węgierskiej Akademii Nauk oraz współtwórca pisma „Keleti Szemle” (Przegląd wschodni), był także członkiem akademii nauk w Niemczech, we Francji oraz w Finlandii. Wspomniane wyżej Towarzystwo Tu- rańskie skupiało wielu naukowców, polityków i biznesmenów. Przy okazji badań ling wistycznych nie zapominano o możliwościach gospodarczych35.

1.2. Kształtowanie się lokalnych sojuszy z udziałem Węgier

W okresie drugiego konfliktu bałkańskiego, w latach 1885–1888, Węgrzy sprzeciwiali się zaangażowaniu Rosji w politykę bałkańską. W 1885 roku wybuchła lokalna wojna na Bałkanach, która rozpoczęła się od zamachu stanu w Bułgarii. Na tron bułgarski wybrano Aleksandra Battenberga, Rosja zaś sprzeciwiła się temu, grożąc zajęciem Buł- garii. W parlamencie Węgier głos zabrał wówczas István Tisza36, lider Partii Liberalnej, popierając koncepcję niepodległej Bułgarii. Od końca 1886 roku stosunki pomiędzy Austro-Węgrami a Rosją się pogarszały. Stało się to po wyborze na tron bułgarski Ferdy- nanda Koburga w 1887 roku, którego w Petersburgu uznawano za polityka zależnego od Wiednia37. Zdolne do wyparcia rosyjskich wpływów z Bułgarii były Austro-Węgry, które w latach 80. XIX wieku budowały swoją pozycję na Półwyspie Bałkańskim. W latach 70. i 80. powiększały swoje gospodarcze i polityczne podboje w Bośni i Hercegowinie, Ser- bii oraz Rumunii. W przypadku Bułgarii początkowo było to związane ze wzrostem roli inwestycji austro-węgierskich w gospodarce tego kraju, a dokładniej – z budową bułgar-

34 Alajos Paikert, A Turáni Társaság eddigi és jövendő működése. II. Jelentés és előterjesztés az 1914. évi január hó 31-iki közgyűlés részére, Budapest 1914, s. 6. 35 Polityków reprezentowali tam m.in. István Tisza, Mihály Károlyi oraz Béla Széchenyi; koła gospodarcze – m.in. Alajos Paikert, założyciel Muzeum Rolnictwa w Budapeszcie, i przemysłowiec Ferenc Chorin. Koła naukowe były najliczniejsze w ruchu turańskim (badacz Turcji i Persji Béla Erő- di, badacz Kaukazu Mór Déchy, badacz krajów bałkańskich Rezső Havass oraz orientalista Zoltán Felvinczi Takács). Szerzej zob. Balázs Ablonczy, Útkeresés a Turáni Társaságban (Teleki Pálról feketén- ‑fehéren), „Rubicon” 2004/2, XV, nr 140, s. 12–14. 36 Premier Tisza rządził od 1910 r., kiedy to władzę na Węgrzech przejęła Narodowa Partia Pracy. Faktyczną władzę sprawował premier László Lukács, ale to Tisza był osobą, która rzeczywiście rządzi- ła. Słaba opozycja nie tolerowała jego despotycznych rządów. 12 maja 1912 r., gdy Tisza został wybrany na przewodniczącego parlamentu, zorganizowano manifestację w Budapeszcie. Zginęło 8 osób, a ponad 150 odniosło rany. W parlamencie doszło do strzelaniny i próby zamordowania Tiszy. W czerwcu 1914 r. został on premierem i przejął ster rządów. 37 István Diószegi, Az Osztrák-Magyar Monarchia külpolitikája 1867–1918, Budapest 2001. 22 skiej infrastruktury kolejowej. Na przełomie lat 80. i 90. ponad połowa importu Bułgarii pochodziła z Austro-Węgier i Wielkiej Brytanii38. W latach 1887–1895 liczni bułgarscy wojskowi kształcili się na uczelniach austro-węgierskich. Pozycja monarchii habsburskiej umocniła się w czasie rządów księcia Aleksandra, który w polityce proaustriackiej dostrzegał szansę zrzucenia ograniczającego go protektoratu Petersburga i zastąpienia go luźną zależnością od Wiednia. Monarchia austro-węgierska, kontrolując Bułgarię, wyraźnie wysunęłaby się na pozycję hegemona w regionie. Ponadto znacznie osłabiłoby to zwolenników panslawizmu. Z takim rozwojem wydarzeń nie mogłaby się pogodzić nie tylko Rosja, ale także inne mocarstwa. W Wiedniu 18 czerwca 1887 roku doszło do porozumienia z Rosją. Rosja i Niemcy podpisały tak zwany traktat reasekuracyjny. W zamian za uznanie austro-węgierskiej strefy wpływów na Bałkanach przez Peters- burg Niemcy miały wspierać dyplomację rosyjską w sprawach bułgarskich oraz w kwestii cieśnin czarnomorskich. Bułgaria okazała się dla państwa Habsburgów doskonałym partnerem. Nie miała roszczeń terytorialnych wobec monarchii, kwestią sporną między Bułgarią a Serbią była jedynie Macedonia, ale tu powstawało pole do działania dla dyplomacji państwa Habsburgów. Także od 1913 roku, po wojnach bałkańskich, Bułgaria – w opinii premiera Tiszy – stanowiła kluczowe państwo w polityce Austro-Węgier. Wraz ze wzmocnieniem Bułgarii liczono na ustanowienie trwalszego pokoju na Bałka- nach w obliczu zagrożenia wojną w czerwcu 1914 roku39. Austro-Węgry zgodnie z orzeczeniem mocarstw w traktacie berlińskim z 1878 roku otrzymały Bośnię i Hercegowinę. Zarząd nad nimi przejęło wspólne dla obydwu części państwa ministerstwo finansów, a długoletnim zarządcą tych prowincji został Węgier Benjámin Kállay (1882–1903)40. Logiczną konsekwencją przejęcia Bośni i Hercegowi- ny winno być ich połączenie z Chorwacją i ewentualnie z prowincjami zamieszkanymi przez Słoweńców w Przedlitawii. To jednak groziłoby transformacją ustrojową w kierunku trializmu, a tego bardzo się obawiano, szczególnie w Budapeszcie. „Narody rzą- dzące” wykazały także ostrożność wobec przekształcenia ziem polskich zajętych w latach 1914–1915 oraz Galicji w trzeci człon monarchii Habsburgów (tzw. rozwiązanie austro-polskie). 20 listopada 1917 roku Tisza przemawiał w węgierskim parlamencie i wyraził wówczas wielką radość z tego, że odbudowuje się państwo polskie. Jako re- alista węgierski premier podchodził jednak już z dużą rezerwą do pomysłu połączenia ziem polskich z Austro-Węgrami. Jaki był tego powód? Zachwiałoby to dotychczasową pozycją Węgier i skazało dualistyczne państwo na dryfowanie w kierunku pełnej federalizacji, a tego węgierskie elity nie chciały. Większość węgierskich historyków było zdania, że dyplomacja węgierska (ale tak- że austriacka) w dobie kryzysu na Bałkanach (1875–1878) sprzeciwiała się powołaniu

38 Rumjana Prešlenova, Bulgarisch-österreichisch-ungarische Beziehungen 1878–1914 [w:] Bulga- risch-österreichische Beziehungen 1878–1996, red. Christo Choliolceva, „Miscellanea Bulgarica”, Wie- deń 1998, 12, s. 23–29. 39 József Galántai, A Habsburg-monarchia alkonya, Budapest 1985, s. 286–287. 40 Béla G. Németh, Realpolitikus és utopista egy személyben. Kállay Bertalan elméti irásai, „Kritika” 1990/3, s. 20–23. Zob. także: I.D. Armour, Austro-Hungarian Policy towards Serbia 1867–71, with Spe- cial Reference to Benjamin Kallay, London 1994. 23 dużego państwa słowiańskiego, które byłoby pod wpływami politycznymi Rosji. Ruch panslawistyczny nabierał wówczas znaczenia, a Słowianie znajdujący się pod panowaniem tureckim stali się w tym momencie języczkiem u wagi. Teraz brano na poważnie proroctwa różnych polityków z okresu kongresu wiedeńskiego, że Austria będzie funk- cjonować jako państwo tak długo, jak długo będzie istnieć Turcja, ponieważ w XIX wieku Austria istniała tylko jako przeciwwaga Turcji41. Dopiero w październiku 1915 roku, kiedy Wiedeń brał pod uwagę włączenie części ziem polskich zdobytych kosztem Rosji, rząd węgierski żądał rekompensaty w postaci możliwości przyłączenia do Węgier Dal- macji lub Bośni-Hercegowiny42. Wizje aneksyjne pojawiły się w kołach politycznych Austro‑Węgier dopiero po tym, jak Rosja przystąpiła do wojny. Posiadając też interesy na Wschodzie, dyplomacja węgierska rozwijała współpracę z narodami turańskimi (Turkami, Bułgarami, narodami Azji i zamieszkującymi Kaukaz). Duże nadzieje wiąza- no zwłaszcza z Turkami. W 1915 roku do Budapesztu przybył Jusuf Akçura, zwolennik współpracy węgiersko‑tureckiej, i założył w stolicy Węgier Radę Obrony Praw Muzuł- manów Tatarskich i Tureckich (Török és Tatár Muszlimok Jogait Védő Tanács)43. Celem tej inicjatywy miało być stworzenie płaszczyzny do współpracy pomiędzy Węgrami, Turkami i innymi narodami Azji, znajdującymi się pod obcym panowaniem (można się pokusić o porównanie do idei prometejskiej w polskich kołach politycznych). W 1915 roku orientalista Gyula Germanus (ur. w 1884 r. w Budapeszcie) przeprowadził kilka tajnych misji w Turcji i krajach arabskich. W momencie wybuchu wojny Towarzystwo Turańskie przestało działać. Wpłynęło na to kilka czynników, także oszczędności rzą- dowe. W maju 1916 roku towarzystwo odrodziło się jednak pod nazwą Węgierskie Wschodnie Centrum Kulturalne (Magyar Keleti Kultúrközpont). Tym razem w kręgu jego zainteresowań znalazły się także Turcja i Bułgaria, co było też naturalnym gestem sympatii wobec sojuszników państw centralnych. Mimo wojennych trudności udało się zorganizować kilka mniejszych ekspedycji do Azji i w listopadzie 1916 roku powołać do życia Węgierski Instytut Naukowy (Konstantinápolyi Magyar Tudományos Intézet) w Konstantynopolu, który przetrwał tylko rok. Mimo to interesy węgierskie w Turcji się rozwijały. Węgierski Bank Handlowy otworzył filię w Turcji, powołano też Węgiersko- ‑Tureckie Towarzystwo Gospodarcze. W okresie wojny powstało w Temesvárze Biuro Bałkańskie. Pojawiły się plany, aby na południu Węgier w Szegedzie utworzyć szkołę wyższą, do której mogliby uczęszczać, poza Madziarami, także Turcy i Bułgarzy (na- leży to traktować jako ponowny ukłon w stronę sojuszników). Plan nie został jednak zrealizowany44. Nasilenie współpracy węgiersko-tureckiej było widoczne już w okresie

41 A.J.P. Taylor, Struggle for Mastery in Europe, Oxford 1954, s. 228. 42 Dénes Sokcsevits, Magyar rendezési tervek a horvát- (délszláv-) kérdésmegoldására az Els világháború idején [w:] A horvát-magyar együttélés fordulópontjai. Intézmények, társadalom, gazdaság, kultúra, red. Pál Fodor, Dinko Šokčević, Budapest 2015, s. 27. 43 Péter Oláh, Törökország és a kaukázusi régió szerepe a 40-es évek magyar külpolitikájában, „Szak- mai Szemle” 2012, nr 3–4, s. 189. 44 Zoltán Hajdú, Az intézményes Balkán-kutatás kialakulásának és fejlődésének problémái Mag- yarországon 1948-ig, különös tekintettel a földrajzi kutatásokra, Balkán Füzetek, nr 1, red. Zsuzsa M. Császár, Pécs 2003, s. 25–26. 24 Wielkiej Wojny. Wówczas to Węgrzy odwracali się od polityki zachodnich demokracji i ideowo zbliżali się do swoich sojuszników – Bułgarów i Turków. Także władze młodo- tureckie dawały nadzieje Madziarom uznawanym za naród pokrewny. W styczniu 1913 roku jedna z grup młodoturków, która przejęła władzę w imperium osmańskim, ukuła propagandowe hasło głoszące, że naturalną granicą Osmanów jest Dunaj45. Węgierska polityka zagraniczna od 1867 roku stopniowo zmierzała w kierunku sojuszu z Niemcami. Ostatnim aktem państwowym podpisanym przez hrabiego András syego starszego był układ sojuszniczy z Niemcami zawarty w Wiedniu 7 października 1879 roku. Układ zapewnił monarchii kilka dekad bezpieczeństwa i pokojowego rozwoju (tzw. béke idők), ale sojusz z Niemcami oznaczał systematyczne dążenie do podpo- rządkowania się silniejszemu partnerowi i konfrontacji z państwami Trójporozumienia. Jednocześnie długo jeszcze mocarstwa zachodnie uważały monarchię Habsburgów za ważny element równowagi europejskiej. Przekonanie to wyrażały aż do ostatnich lat I wojny światowej. Sojusz Austro-Węgier z Niemcami dawał Budapesztowi pewien za- kres bezpieczeństwa wobec zagrażającego Bałkanom i Europie Środkowej panslawizmu. Ponadto dodatkową zaletą tej geopolitycznej konfiguracji było to, iż Serbia (od 1881 r.) oraz Rumunia (od 1883 r.) znalazły się w sojuszu z Austro-Węgrami46. Austro-Węgry jako sojusznik pomogły Serbii po zniszczeniu armii serbskiej w wojnie serbsko‑bułgar- skiej w 1885 roku. W 1903 roku doszło w Belgradzie do przewrotu, w którego wyniku władzę zdobyła dynastia Karadziordziewiczów. W 1913 roku zorganizowano kolejną woltę w Bukareszcie i Rumunia przeszła na stronę państw ententy. Zmiana na tronie skutkowała zwycięstwem prorosyjskiego kursu w Belgradzie. W Budapeszcie wiązało się to ze wzrastającym zagrożeniem ze strony zwolenników polityki panslawistycznej, której obawiano się na Węgrzech, a którą popierał nowy król Serbii. Dały jednak o sobie znać nie tylko czynniki natury politycznej, ale i ekonomicznej. Habsburgowie pragnęli zniszczyć Serbię ekonomicznie. Wykorzystały to także koła ziemiańskie na Węgrzech i kiedy tylko wygasły umowy handlowe pomiędzy Austro-Węgrami a Serbią, monarchia Habsburgów wprowadziła wysokie cła na mięso z Serbii (tzw. świńska wojna)47. Mimo to Tisza sprzeciwiał się wojnie, zarówno lokalnej, z Serbią, jak i europejskiej. Już w 1889 roku podczas jednego z przemówień stwierdził, że jakakolwiek przyszła wojna będzie dla Austro-Węgier walką na śmierć i życie, dlatego też należał do zwolenników równo- wagi sił. Niestety tylko on wierzył w pokojowe współistnienie (friedliche Koexistenz) Austro-Węgier, pragnących zachować równorzędne stosunki z Rzeszą, oraz krajów bał- kańskich, coraz bardziej zmilitaryzowanych i dążących do zmian granic pod sztandarem nacjonalizmu48.

45 Taner Akcan, A Shamful Act, New York 2006, s. 82. Cyt. za: Péter Oláh, A török és a magyar turanizmus kapcsolata a 20. század első felében, „Keletkutatás”, wiosna 2012, s. 68. 46 Barbara Jelavich, op. cit., s. 75. 47 Sidney Bradshaw Fay, The Origins of the Word War, New York 1928, s. 124–127. Zob. także: Bra- nislav Vranešević, Die aussenpolitischen Beziehungen zwischen Serbien und der Habsburgermonarchie [w:] Habsburgermonarchie, t. VI, red. Adam Wandruszka, Peter Urbanitsch, Wien 1989, s. 366–369. 48 Schicksalsjahre Oesterreich. Das politische Tagebuch Josef Redlichs, t. 1, Wien 1953, s. 233–235. 25 Także polityka wewnętrzna w Koronie Świętego Stefana wpływała na politykę za- graniczną. Politycy węgierscy dążyli do hegemonii narodowej w Zalitawii. Federalizm był mało popularny w węgierskiej części monarchii Habsburgów. Tymczasem w części austriackiej często inicjowano rozwiązania federacyjne. Niektórzy politycy niewęgier- scy w Zalitawii, nie mając szansy krzewienia swoich idei federacyjnych, wygłaszali je wśród innych federalistów skupionych wokół następcy tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Do zwolenników federalizmu należeli polityk słowacki Milan Hodża, ale także Ivan Šušteršić oraz Anton Korošec i Aurel Popovici49. Często austriaccy politycy prowadzili bardziej przyjazną politykę narodowościową niż nieustępliwi Węgrzy. Bar- dzo duży wkład w teorię polityki narodowościowej mieli Karl Renner i Otto Bauer oraz uchwalony w 1899 roku przez socjaldemokratów program z Brünn, w którym domagali się oni powołania niezawisłych państw narodowych będących w związku federacyjnym obejmującym całą monarchię Habsburgów. Wcześniej, w 1882 roku, został ogłoszony program z Linzu, w którym zwolennicy ruchu pangermańskiego postulowali prze- kształcenie kraju w unię personalną pod zwierzchnictwem cesarza. Po 1897 roku ich program ewoluował jednak w kierunku połączenia Austrii z Niemcami50. Nie wiadomo jednak do końca, czy następca tronu był zwolennikiem rozwiązań federacyjnych (bądź trialistycznych), czy używał tylko tez o potrzebie przebudowy monarchii, chcąc w ten sposób „szachować” węgierską połowę państwa. Stosunki pomię- dzy arcyksięciem Franciszkiem Ferdynandem a politykami madziarskimi nie układały się najlepiej. W literaturze funkcjonuje nawet niepotwierdzona do końca źródłami teza o możliwym udziale Węgrów w zamachu sarajewskim51. Cesarz ufał tylko wybranym politykom węgierskim, na przykład Istvánowi Tiszy52 oraz Gyuli Andrássyemu. W miarę upływu czasu kwestia narodowościowa wychodziła poza ramy monarchii i stawała się problemem w polityce regionalnej. Liderzy narodów środkowoeuropej- skich występowali z propozycjami oddania się pod opiekę większych mocarstw. Przy- kładowo polityka czeska, w połowie XIX wieku wyraźnie prohabsburska (słynne zdanie Fratiska Palackyego – „gdyby Austrii nie było, należałoby ją stworzyć w interesie Europy i ludzkości”), w początkach XX wieku ewoluowała w stronę współpracy z ruchem pan slawistycznym, największym wrogiem Węgrów. W 1914 roku Karel Kramarz, który od 1918 roku był pierwszym premierem Czechosłowacji, opracował plan powołania do życia wielkiego państwa słowiańskiego pod auspicjami Rosji i wysłał ów plan do szefa rosyjskiej dyplomacji Siergieja Sazonowa. Węgry w tym planie zostały zredukowane do

49 Aurel Popovici, Die Vereinigten Staaten von Groß-Österreich. Politische Studien zur Lösung der nationalen Fragen und staatsrechtlichen Krisen in Österreich-Ungarn, Leipzig 1906. 50 Robert A. Kann, A History of the Habsburg Empire 1526–1918, Berkeley 1977, s. 433–434. 51 Antoni Giza, Bośnia i Hercegowina w dobie tureckiego i austriackiego panowania 1800–1914, Szczecin 2002, s. 149–150. 52 Tisza był oceniany przez XX-wieczną historiografię węgierską jako ktoś na równi z komuni- stycznymi liderami Mátyásem Rákosim oraz Jánosem Kádárem. Niewątpliwie był jedną z najbardziej wyrazistych postaci w historii Węgier w XX w., miał wizję rozwoju kraju i pozostał jej wierny aż do śmierci. 26 Budapesztu oraz do małej części Równiny Węgierskiej, w których istotną rolę odgrywali Żydzi i Niemcy53. Także kwestia rumuńska w Siedmiogrodzie była piętą achillesową Węgier. W okresie wojny wzmogła się irredenta rumuńska w tej prowincji. Octavian Goga – rumuński poeta z Siedmiogrodu, lider organizacji pod nazwą Ligă Culturală – w momencie wybuchu wojny wyjechał do Królestwa Rumunii i w grudniu 1914 roku na wiecu wezwał Rumunów do powołania państwa obejmującego cały rumuński naród. Ligă Culturală zmieniła wówczas nazwę na Ligă Natională. Jeden z księży z komitatu Szatmar László Lucaciu został szefem komitetu wykonawczego Ligii Natională. W sprawie jedności jugosłowiańskiej pierwsze wyraźne decyzje zapadły już w lipcu 1917 roku na wyspie Korfu. Wówczas liderzy chorwackiego ruchu narodowego porozumieli się z serbskim rządem w kwestii budowy wspólnego państwa. Przez właściwie cały XIX wiek, a nawet do ostatnich lat Wielkiej Wojny, Austro-Wę- gry były uważane za istotny czynnik równowagi europejskiej. Nie mówiło się w kołach rządowych państw zachodnich o podziale państwa Habsburgów54. Jedynie środowiska naukowe na Zachodzie wnioskowały o utworzenie federacji w miejsce Austro-Węgier. Popierali tę ideę głównie ci naukowcy, którzy przebywając w Europie Środkowej, poznali problematykę narodowościową monarchii. Wśród nich znaleźli się Charles Seymour, Robert Seton-Watson, Ernest Denis oraz Henry Wickham Steed55. Tymczasem kryzys spowodowany przez rewolucję w Turcji i aneksję Bośni-Herce- gowiny w 1908 roku wywołał na świecie bardzo negatywne wrażenie. Rosja nie zareago- wała wypowiedzeniem wojny tylko dlatego, że nie była jeszcze do niej gotowa. Stosunki pomiędzy Petersburgiem a Wiedniem uległy znaczącemu pogorszeniu się. Wzrost ak- tywności rosyjskiej na Bałkanach doprowadził jednak do powstania sojuszu państw bał- kańskich, które w 1912 roku rozpoczęły wojnę z Turcją. Wojny bałkańskie w poważny sposób nadwerężyły położenie międzynarodowe monarchii. Serbia i Rumunia rozrosły się terytorialnie. Polityka Rosji po aneksji Bośni tylko przyspieszyła polaryzowanie się stanowisk na Bałkanach i wybuch dwóch lokalnych wojen w latach 1912–1914. W wyniku aneksji Bośni Austro-Węgry całkowicie straciły zaufanie w Belgradzie, próbowały

53 Jan Galandauer, Vznik Československé republiky, 1918: programy, projekty, perspektivy, Praha 1988, s. 243–250. 54 Dopiero 24 czerwca 1918 r. przedstawiciele mocarstw ententy stwierdzili, że Słowianie połu- dniowi mają prawo do utworzenia własnego państwa. Kilka dni później, 29 czerwca 1918 r., Francja uznała komitet emigracyjny kierowany przez Masaryka i Beneša. Stany Zjednoczone uznały „czeski komitet” 2 września 1918 r. 55 Koła rządowe Wielkiej Brytanii jeszcze w latach 1916–1917 uważały, że monarchia austro-wę- gierska może być zaporą zabezpieczającą Europę przed wpływami niemieckimi. Pod koniec 1916 r. trwały w Genewie tajne rokowania brytyjsko-austriackie mające na celu doprowadzenie do podpisania przez Austro-Węgry separatystycznego pokoju. Z ramienia Wiednia prowadził je były ambasador ck monarchii w Londynie Albert Mensdorff-Pouilly-Dietrichstein. W mowie wygłoszonej 5 stycznia 1918 r. premier Lloyd George nie mówił o rozpadzie Austro-Węgier, ale o konieczności nadania mniej- szościom narodowym szerokiej autonomii terytorialnej. Zob. Géza Jeszenszky, A dunai államszövetség eszméje Nagy-Britanniában és az Egyesült Államokban az I. világháború alatt, „Századok” 1988, nr 4, s. 652. 27 je odzyskać w Petersburgu, ale bezskutecznie56. Rząd Serbii nie krył przy tym, że nowe granice nie w pełni zadowalają ambicję Belgradu. Po przewrocie pałacowym w Serbii w 1903 roku Austro-Węgry miały w Belgradzie rywala na Bałkanach. Starały się odtąd blokować Serbię, w 1908 roku poparły ideę powstania niepodległej Albanii, aby w ten sposób pozbawić Serbię dostępu do morza57. Po anektowaniu Bośni i Hercegowiny i w obliczu zbliżającego się konfliktu na Bałkanach węgierscy politycy (np. hr. Albert Apponyi oraz hr. Gyula Andrássy młodszy) popierali sojusz z Rumunią oraz Bułgarią. „Kierunek bułgarski” w węgierskiej polityce zagranicznej był jednak torpedowany przez Niemcy kajzerowskie, a to z kolei spotkało się z głosami potępienia w parlamencie wę- gierskim pod adresem węgierskich liberałów ze strony madziarskiej opozycji niepod- ległościowej. Stojący na jej czele hrabia Károlyi krytykował ministerstwo spraw zagranicznych monarchii za uleganie niemieckiemu dyktatowi. Sam István Tisza proponował politykę usunięcia wpływów mocarstw z obszaru Bałkanów; propagował tezę: „Bałkany dla narodów bałkańskich”. Jego zdaniem lepiej byłoby dla Austro-Węgier, gdyby pań- stwa bałkańskie otrzymały pełną niepodległość, niż gdyby jako protektoraty pozostawa- ły zależne od obcych stolic. Tisza poparł powstanie niezależnej Albanii, ale na tym koń- czyła się jego tolerancja wobec zmian status quo na półwyspie. W czasie drugiej wojny bałkańskiej węgierskie koła polityczne popierały stanowisko Bułgarii, mając na uwadze rosnące zagrożenie ze strony Serbii i Rumunii58. Zauważając zachodzące na Bałkanach zmiany, hrabia Pál Teleki wystąpił z wnioskiem o utworzenie w ramach Węgierskiej Akademii Nauk jednostki pod nazwą Keleti Bizottság (Komitet wschodni) zajmującej się Bałkanami. Wspomniane już wojny bałkańskie spowodowały też zapaść ekonomiczną nastawio- nej na eksport gospodarki Austro-Węgier. Najbardziej ucierpiał przemysł włókienni- czy i papierniczy. Wzrosły podatki. Ostatni rok, który zamknął się dodatnim bilansem handlowym, to 1906 – następne były już tylko gorsze. Rządy nie radziły sobie z masami żądającymi poprawy poziomu życia (na Węgrzech dochodziły jeszcze postulaty demokratyzacji życia politycznego). W takiej sytuacji w kołach klasy średniej pojawiły się diaboliczne dylematy, które w innej sytuacji nikomu rozsądnemu nie przyszłyby do gło- wy. Węgierski ekonomista Pál Szende pytał w jednym z esejów: „Upadek albo wojna?”59. Warto tu zaznaczyć, że w stosunkach gospodarczych najważniejszymi partnerami gospodarki węgierskiej przed 1914 rokiem była Austria, a następnie Niemcy, Wielka Bry- tania i Bośnia-Hercegowina. W imporcie towarów na Węgry ponownie na pierwszym

56 Milada Paulová, Balkánské války 1912–1913 a český lid, Praha 1963, s. 60–62. 57 József Galantai, op. cit., s. 286. 58 Péter Kamenov, Ausztria-Magyarország és a Balkán-háborúk 1912–1913-ban. Tisza István kormányának politikai nézetei [w:] Bulgaria and Hungary in the Wars from the Second Decade of the 20th Century, red. Penka Peykovska, Gábor Demeter, Sofia–Budapest 2013, s. 51–53. 59 K.B. Winogradow, J.A. Pissarew, Die internationale Lage der österreichisch-ungarischen Mon- archie in den Jahren 1900 bis 1918 [w:] Österreich-Ungarn in der Weltpolitik 1900 bis 1918, red. Fritz Klein, Berlin 1965, s. 32–33. 28 miejscu znajdowała się Austria, następnie Rumunia, Wielka Brytania i Stany Zjedno- czone60. Rosja nie odgrywała poważniejszej roli w obrotach handlowych z Węgrami. Koła rządzące monarchii zauważyły wreszcie, że czas działa na ich niekorzyść. Sytuacja dualistycznego kraju pogarszała się i wśród austro-węgierskich Słowian pano- wało już przekonanie, że rozpad państwa to kwestia trzech–czterech lat. W Wiedniu postanowiono przyspieszyć wypadki. Podczas kryzysowych dni latem 1914 roku Leopold Berchtold miał powiedzieć do posła francuskiego: „Lepiej przyspieszyć katastrofę, niż tolerować fakt, że ktoś inny skazuje nas na śmierć. Zmuszają nas [ententa – przyp. T.K.] do tego, abyśmy dowiedli, czy jesteśmy jeszcze zdolni do wysiłku”. Po aneksji Bośni w dyplomacji Austro-Węgier ścierały się dwie tendencje. Jedną z nich reprezentował minister spraw zagranicznych, hrabia Alois von Aehrenthal, który za wszelką cenę chciał uniknąć konfliktu z Rosją czy w ogóle jakiegokolwiek wojennego ryzyka. Koła wojskowe na czele z Conradem von Hötzendorfem parły jednak do wojny (przykłado- wo był on zwolennikiem zaangażowania się Austro-Węgier w konflikt włosko-turecki w 1911 r.). Aehrenthal zmarł w 1912 roku i osłabił „partie pokoju”, ale sam następca tronu był zwolennikiem pokojowych rozwiązań61. Aehrenthal próbował także uniezależnić Austro-Węgry od Niemiec i w 1908 roku wystąpił z projektem budowy kolei łączącej Dunaj i Morze Adriatyckie, a przechodzącej przez sandżak nowopazarski. W owym planie dostrzega się obecnie nie tylko awanturnictwo polityczne (konflikt z Rosją), po- nieważ kolej przez sandżak miała też sprzyjać powołaniu w przyszłości jednolitego pań- stwa południowosłowiańskiego. Wreszcie plan miał służyć związaniu państw i narodów bałkańskich z monarchią Habsburgów62. Aneksja Bośni i Hercegowiny w znaczący spo- sób spowodowała zainteresowanie się kierunkiem wschodnim w polityce zagranicznej państwa Habsburgów, ale także Węgier. W takich okolicznościach tworzył się grunt pod wybuch wojny. Wspomniany już hrabia Leopold Berchtold od lutego 1912 roku kierował polityką zagraniczną państwa Habsburgów. W jego poglądach znaczące miejsce zajmowały wizje geopolityczne na- stępcy tronu Franciszka Ferdynanda. Według tego ostatniego utrzymanie wybrzeża Adriatyku miało zasadnicze znaczenie dla przeszłości Austro-Węgier63. Rywalizacja po- między Petersburgiem i Wiedniem o wpływy na półwyspie w rezultacie doprowadziła do wybuchu wojny. Trzeba jednak zaznaczyć, że koła polityczne Węgier z premierem Tiszą na czele stały na stanowisku, że ustrój dualistyczny powinien pozostać niezmien- ny. Węgry funkcjonowały w symbiozie z Austrią, będąc dla niej dostawcą produktów rolnych. Monarchia stanowiła formę symbiozy, w której znaczenie węgierskiej połowy państwa od 1867 roku systematycznie rosło. Rosło do momentu, gdy posadami monarchii nie wstrząsnęła wojna. Państwo węgierskie pomimo całej historycznej świetności,

60 András Köves, A KGST-kereskedelemtõl az EU-csatlakozásig, „Közgazdasági Szemle” 2003 (lipiec–sierpień), s. 637–640. 61 József Galantai, op. cit., s. 284. 62 Solomon Wank, Aehrenthal and the Sanjak of Novibazar Railway Project. A Reappraisal, „The Slavonic and East European Review” 1964 (styczeń), vol. 42, nr 99, s. 359–363. 63 István Diószegi, Az Osztrák-Magyar Monarchia külpolitikája…, s. 130. 29 tradycji i prawnej ciągłości było tworem w dużej mierze nadal feudalnym. Najsłabszym ogniwem Korony Świętego Stefana okazały się polityka społeczna, kwestia narodowo- ściowa oraz brak reform w tych dziedzinach. Jeszcze na początku XX wieku sejm wę- gierski reprezentował tylko 5–10% całego społeczeństwa Korony Węgierskiej. W czasach rządów Istvána Tiszy elity rządzące Węgier szczególnie wyraźnie arty- kułowały konieczność kontrolowania przemian politycznych w sąsiednich państwach Europy Środkowej. Aby wypełnić to zadanie, dualistyczne państwo musiało posiadać potężną armię, dlatego też w sejmie torpedowano wszelkie próby opozycji zmierzające do zmniejszenia kontyngentu węgierskiego rekruta. W styczniu 1903 roku poseł opozycji Ákos Beöthy obwieścił w parlamencie, że aby zająć pozycje obronne, monarchia nie musi dysponować tak dużą armią. Spotkał się z ostrą repliką Tiszy, który odwołując się do bitwy pod Mohácsem, stwierdził, że Węgry potrzebują nie tylko silnej armii, ale także sojuszników, gdyż same w pojedynkę nie byłyby w stanie obronić niepodległości. W polityce i publicystyce węgierskiej na początku XX wieku pojawili się ludzie uznający, że „chociaż Węgry nie mają kolonii zamorskich, to w najbliższym sąsiedztwie [w kierunku Adriatyku i Morza Czarnego – przyp. T.K.] mogą prowadzić ekspansję gospodarczą z korzyścią dla siebie”64. Cytowane słowa pochodziły od Rezső Havassa, ale publicystów o podobnych poglądach było więcej (np. Pal Hoitsy, Dezső Szegh). Węgrom zależało na ekspansji ekonomicznej na Bałkanach, dlatego z powołanej w 1873 roku Budapeszteń- skiej Akademii Handlowej w 1899 roku wyodrębniła się Keleti Kereskedelmi Akademia (Wschodnia Akademia Handlowa). Dezső Szegh reprezentujący ową uczelnię potępiał ład stworzony przez kongres berliński na Bałkanach, krytykował politykę półśrodków, która doprowadziła do potężnego „problemu wschodniego”. Stwierdził on, że Węgry potraktowano na kongresie jak piąte koło u wozu, a od właściwego zaakcentowania interesów Węgier w ramach monarchii zależeć może także przyszłość ładu na Bałka- nach65. W 1908 roku Leo Lánczy (prezes Węgierskiego Banku Kredytowego) założył Węgierskie i Węgiersko-Bośniackie Wschodnie Centrum Gospodarcze (Magyar‑Bo- snyák és Magyar Keleti Gazdasági Központ). Wspomniane wcześniej Towarzystwo Turańskie powołano niedługo potem, prawdopodobnie jako rezultat wzrostu zainteresowania Niemiec Bliskim Wschodem. W grudniu 1910 roku powstało w Budapeszcie Deutsch-asiatische Gesellschaft i stanowiło dla elit węgierskich konkurencję. W czerwcu 1914 roku minister spraw zagranicznych Rosji Siergiej Sazonow na za proszenie premiera Rumunii Iona Brătianu przebywał w Sinaia, skąd wyruszyli na nie- oficjalną wizytę do Siedmiogrodu. Kwestia narodowościowa jak nigdy dotąd stała się nie tylko kwestią wewnętrzną Węgier. W kołach politycznych Rosji panowało przekonanie, że Austro-Węgry należy podzielić lub – jak sugerował Sazonow 14 września 1914 roku – utworzyć federację składającą się z trzech państw: Czech, Austrii i Węgier. Pod koniec 1916 roku Petersburg opowiadał się za całkowitym rozbiciem środkowoeuropejskiego mocarstwa66.

64 Rezső Havass, Magyarország és a Balkán, Budapest 1913, s. 2. 65 Dezső Szegh, Magyarország a Balkánon. Gazdaságpolitikai tanulmány, Budapest 1908. 66 Maurice Paléologue, A cárok Oroszországa az első világháború alatt, Budapest 1982, s. 126. 30 W kołach rządowych Austro-Węgier jednak nie zdawano sobie sprawy z potrzeby spektakularnych kroków, które poprawiłyby wizerunek Budapesztu w Europie (sprawa masakry Słowaków w Csernovie w 1907 r.). W tym czasie w Chorwacji większość w sa- borze stanowili zwolennicy porozumienia z Węgrami, którzy jednak nie zyskali akceptacji w Budapeszcie. Rząd węgierski podporządkował sobie prowincję chorwacką przy użyciu niekonstytucyjnych środków. Poza rządem kreującym oficjalną proniemiecką politykę zagraniczną istniały na Węgrzech jeszcze stronnictwa niepodległościowe, które od samego początku XX wieku krytykowały sojusz z Niemcami. Obawy budziły popieranie przez Berlin ruchu wszech- niemieckiego (którego ostrze godziło również w integralność historycznych Węgier), a także ekspansywność niemieckiej gospodarki. Okazja do krytyki powstała w czasie kryzysu marokańskiego. Jeden z węgierskich polityków niepodległościowych Lajos Halló stwierdził: „Nie możemy w imię ekspansji zamorskiej Niemiec i ich awantur pod- jąć ryzyka wplątania w wojnę dla poparcia interesów, które nic nam nie dają”. Dość dużą aktywność na polu międzynarodowym wykazał Gábor Ugron, który w 1900 roku podczas spotkania z ministrem spraw zagranicznych Delcassé próbował skierować politykę monarchii w stronę Francji i Rosji. Po 1909 roku ten nurt prozachodni w polityce Partii Niepodległościowej reprezentował Gyula Justh. Drugi lider tej partii Mihály Károlyi również proponował zerwanie sojuszu z Niemcami. Analizując niezrozumiałe dla Europy zbliżenie obecnych Węgier do Rosji Puti- na, taki sam zwrot zaobserwować można w przededniu wybuchu I wojny światowej. W kwietniu 1914 roku delegacja polityków niepodległościowych udała się do Rosji, by tam szukać możliwości zerwania wiążących Węgry sojuszy i przybliżyć się do ententy. Politycy węgierscy zarówno z obozu rządzącego, jak i opozycji nie dopuszczali myśli, że Austro-Węgry stanowiące element równowagi międzynarodowej mogą ulec rozpado- wi. Nawet radykał Oszkár Jászi pisał w 1912 roku, że narodowości niewęgierskie dążą jedynie do zaspokojenia postulatów socjalnych i nie wysuwają roszczeń państwowo- twórczych. Wyrażał ten pogląd dwa lata przed wspomnianym spotkaniem Sazonowa z Brătianu w Sinaia. Na arenie międzynarodowej to Rosja i sympatyzująca z nią czeska emigracja na Zachodzie dążyły do rozbicia Austro-Węgier lub przynajmniej ich federalizacji. Mocarstwa zachodnie były zdania, że należy Austro-Węgry zachować w dotychczasowej postaci terytorialnej, ale poddać gruntownym reformom i demokratyzacji. Poseł Francji w Rosji Maurice Paléologue relacjonował w 1915 roku, że poglądy Rosji i Francji na temat przyszłości Austro-Węgier się różniły. Pisał w jednym z raportów, że przynajmniej dopóty, dopóki w Europie dominują Rosja i Niemcy, w interesie Paryża jest utrzymanie Austro-Węgier. W kwietniu 1917 roku Arthur Balfour stał na stanowisku przekształcenia Austro-Węgier w federację czesko-austriacko-węgierską (jak na początku wojny chcieli Rosjanie), a premier Lloyd George jeszcze 10 lutego 1917 roku stwierdził, że powinno się stać po stronie słowiańskich sojuszników ententy, ale nie po- pierać polityki dzielenia państw67.

67 Ignác Romsics, A nagyhatalmak és az Osztrák-Magyar Monarchia felbomlása [w:] Magyarország és Európa 1919–1939, red. András Döbör, Gábor Ferenc Kiss, Szeged 2001, s. 10–11. 31 W okresie I wojny światowej hrabia Károlyi wyjechał na Zachód i próbował tam nawiązać stosunki w rządami państw ententy. Niestety poglądy antyniemieckie przez długie lata mogły się pojawiać tylko na łamach prasy (założona w 1893 r. gazeta „Ma- gyarország” była organem Partii Niepodległości). Koła rządzące Węgier od około 1910 roku przeżywały w polityce wewnętrznej okres względnego spokoju po kryzysie konsty- tucyjnym i rządowym w latach 1905–1910. To zbiegło się z zakończeniem wojen bałkań- skich i wśród polityków węgierskich ukształtowała się grupa polityków (István Burián, Ludwig von Thallóczy, István Tisza) rozwijająca nowe plany węgierskie na Bałkanach. Plany te uformowały się już po zamachu sarajewskim, kiedy to na początku 1915 roku hrabia Burián objął stanowisko szefa dyplomacji Austro-Węgier, Thallóczy został cy- wilnym komisarzem terenów okupowanych w Serbii, a Tisza premierem Węgier. Węgry potrzebowały pokoju na Bałkanach i Thallóczy (podobnie jak Benjamin Kállay w Bo- śni) taką politykę kompromisu promował na Bałkanach. Węgry nie zamierzały wystąpić nawet przeciw Serbii, kiedy ta we wrześniu 1913 roku stłumiła powstanie ochrydzkie, pokonując oddziały albańskie biorące w nim udział. Postanowiono wówczas, że Wę- gry nie powinny angażować się ani zbrojnie, ani politycznie przeciw Serbii. W latach 1910–1914 zwiększył się też wpływ Węgier na politykę zagraniczną całego państwa. Od 1910 roku władzę na Węgrzech sprawowała Partia Pracy, zaczął się okres wielolet- nich rządów jednego ugrupowania przez dłuższy czas. Za rządów Tiszy rola Węgier w regionie i w ramach monarchii wzrosła do tego stopnia, że porównywano znaczenie Zalitawii do roli Węgier w średniowieczu. Ale czy było to znaczenie realne? Pretendujące do decydowania w sprawach bałkańskich Węgry nie posiadały tak naprawdę ugrunto- wanej wiedzy. Przykładowo w okresie wojen bałkańskich były minister finansów Burián pisał: „Die ungarische Regierung wird über die Angelegenheiten der Außenpolitik nicht informiert, sie weiß nichts, nur nachträglich die beschlossenen Tatsachen. Der Portier des Außenministeriums weiß mehr. Wo ist die konstitutionelle Kontrolle?”68. W przededniu wybuchu wojny Tisza zakładał, że rola Węgier w regionie nadal bę- dzie strategiczna pod warunkiem zachowania przy władzy elit węgierskich (chodziło także o ich strukturę klasową) oraz przekreślenia idei Gesamtmonarchie i pomniejszania roli austriackiej części państwa. Premier Tisza wpływał też na politykę rolną i handlową monarchii, broniąc zarazem interesów węgierskiego ziemiaństwa. Dzięki temu Austria kupowała droższe mięso na Węgrzech, a nie wołowinę z Argentyny. W grudniu 1915 roku premier Austrii pisał żartobliwie do Tiszy, że może potwierdzić niepodważalny pewnik, że na Węgrzech nie zarzyna się świń, ale obywateli Austrii. Teoretycznie kon- serwatyści obydwu części monarchii dążyli do zachowania status quo, ale austriaccy chcieli silnej monarchii, a węgierscy stawiali sobie za cel uratowanie Wielkich Węgier. Mogli temu zadaniu sprostać tylko za cenę sojuszu z Niemcami, ale nie zgadzali się na niemiecką dominację. Zamożne ziemiaństwo węgierskie ograniczało reformy we- wnętrzne w państwie – nawet te związane z prawami ludności niewęgierskiej – prowa-

68 Imre Ress, Ungarns Weg in den Krieg, Ungarische Einflussnahme auf die Außenpolitik der Habs- burgermonarchie 1913–1914 [w:] Der Erste Weltkrieg aus ungarischer Sicht, red. Robert Fiziker, Csaby Szabó, Wien 2015, s. 57. 32 dząc to tego, że jego fundamenty stawały się coraz bardziej kruche69. Sugestie reform płynące z Wiednia odbierano w Budapeszcie jako intrygowanie i popieranie mniejszo- ści narodowych. W oficjalnych wypowiedziach polityków z kół rządowych powszechne było zawie- rzenie kajzerowskim Niemcom i oddanie w ich ręce spraw regionu i narodu węgier- skiego. Jeszcze w początkach czerwca 1918 roku szef liberałów István Tisza podkreślał znaczenie Cesarstwa Niemieckiego dla Węgier, ich stabilności i zachowania integral- ności terytorialnej. Twierdził, że tylko olbrzymiej sile i przewadze tego kraju można zawdzięczać byt polityczny i bezpieczeństwo w momencie próby70. Struktura państwa Habsburgów dawała Węgrom stabilizację gospodarczą i gwarancję nienaruszalności terytorialnej, stąd też najważniejsze partie rządzące i część opozycyjnych w ogóle nie brały pod uwagę zerwania związku politycznego pomiędzy Węgrami a Austrią71. Już w 1889 roku młody Istvan Tisza zauważył, że ewentualna wojna byłaby dla monarchii i Węgier „walką o życie lub śmierć”. W okresie wojny pojawiły się jeszcze inne dylematy: upadek monarchii oznaczałby także rozbiór Węgier przez lokalne narody słowiań- skie i Rosję, zwycięstwo państw centralnych wiązałoby się ze wzmocnieniem Austrii w ramach dualistycznych struktur, a zatem z osłabieniem dotychczasowej pozycji Ma- dziarów. Ta druga ewentualność mogłaby umieścić Koronę Węgierską gdzieś pomię- dzy koncepcjami Gross-Österreich a Mitteleuropą Friedricha Naumanna, Tisza był zaś zdecydowanie wrogi zarówno jednej, jak i drugiej. Ponadto tryumf Niemiec lub Rosji w wojnie oznaczałby dla Węgier zgodę na rolę satelity wobec Berlina lub skazanie na zagładę ze strony Petersburga. Tisza czuł niepokój, obserwując wzrastające uzależnienie się monarchii dualistycznej od Niemiec. Jeszcze 12 maja 1918 roku Austro-Węgry podpisały umowę z Niemca- mi zagrażającą niezależności politycznej państwa Habsburgów, a Tisza uznawał to za zagrożenie dla supremacji węgierskiej w Zalitawii (węgierskiej części kraju). Dla premiera Tiszy było jednak jasne, że przed 1867 rokiem Austria dominowała w polityce węgierskiej, a po przegranej wojnie to Rosja mogłaby zapanować nad regionem Europy Środkowej. Wybór niemieckiego sojusznika i zaufanie mu nie podlegały więc dysku- sji72. Jakkolwiek politykę międzynarodową postrzegały miejscowe elity, zdaniem konsula brytyjskiego na Węgrzech mało było na świecie krajów poza Węgrami, gdzie politykę międzynarodową dyskutuje się i rozumie właściwie73. Politycy węgierscy zaangażowali się w spory na temat stosunku Węgier do Austrii (np. kwestia języka komend w armii), a nie dostrzegali chmur nadciągających w polityce międzynarodowej.

69 Norman Stone, Hungary and the Crisis of July 1914, „Journal of Contemporary History” 1966 (lipiec), vol. 1, nr 3, s. 158–161. 70 „Orszaggyűlési Képviselőházi Napló”, 1910/XXXIX, s. 260–263. 71 László Tőkéczki, Tisza István eszmei, politikai arca, Budapest 2000, s. 94–102. 72 Gábor Vermes, Tisza István, Budapest 1994, s. 460. 73 Géza Herczegh, op. cit., s. 308. 33 1.3. Polityka Austro-Węgier na Bałkanach

Jeszcze na początku lat 80. stosunki Rosji z Austro-Węgrami nie były złe. Na jesieni 1885 roku zostały one poddane próbie. W tym bowiem czasie w Bułgarii wybuchło antytureckie powstanie. Powstańcy początkowo odnieśli kilka sukcesów. Bułgarzy zjed- noczyli Bułgarię i Wschodnią Rumelię, wysuwając postulat powołania do życia zjed- noczonego państwa bułgarskiego. Nowa sytuacja polityczna na Bałkanach nie w pełni odpowiadała Rosji, która szykowała się do interwencji na półwyspie. Do interwencji szykował się też książę Serbii Milan Obrenović. Zamierzał on oderwać od Bułgarii tereny, do których Belgrad rościł sobie prawo. Rozwijające się w okresie dualizmu imperialne plany Austro-Węgier związane z Bałkanami miały na celu podporządkowanie sobie tej części kontynentu, ale w pierwszej kolejności ich ucywilizowanie. To, jaką Węgry planowały kreować politykę na Bałkanach, widać było w działalności Benjamina Kál- laya von Nagy-Kálló, który zarządzał administracją Bośni i Hercegowiny74. W czasie swojego urzędowania Kállay zwracał wielokrotnie uwagę na fakt, że należy powstrzy- mywać postępy panslawizmu na Bałkanach. W tym celu zakazano rozpowszechniania na obszarze Bośni pism wydawanych w innych częściach monarchii, na przykład gazety „Srbobran” z Zagrzebia i „Zastavy” publikowanej w Nowym Sadzie75. Również Ser- bia była w znaczący sposób zależna od Austro-Węgier. W czerwcu 1881 roku Milan Obrenović podpisał z Austro-Węgrami tajną konwencję. Zrzekł się roszczeń do Bośni, a także zgodził się na powstrzymywanie od podpisywania układów politycznych bez wcześniejszych konsultacji z Wiedniem i Budapesztem. Ponadto Serbia związała się z Austro-Węgrami w latach 80. i 90. licznymi umowami handlowymi76. W latach 1881–1895 tekę ministra spraw zagranicznych Austro-Węgier powierzono Gustavowi Kálnokyemu. W czasie swojego urzędowania podjął wysiłki, aby uniezależ- nić ministerstwo spod wpływów dworu. Okres ten upłynął pod znakiem oddalania się od polityki rosyjskiej i zbliżania do Włoch. Z tymi ostatnimi jednak także dzieliło Au- stro-Węgry wiele kwestii, ale pogarszające się stosunki francusko-włoskie wepchnęły Włochy w ramy sojuszu z Austro-Węgrami i Niemcami. Kraje te podpisały w maju 1882 roku sojusz. W 1883 roku sojusz z Austro-Węgrami podpisała także Rumunia. Uzyskała ona gwarancję, że na wypadek agresji rosyjskiej uzyska pomoc od państwa Habsbur- gów. Na przełomie XIX i XX wieku zarówno Rosji, jak i Austro-Węgrom zależało na pokojowej polityce na Bałkanach. Rosja nie miała tam sojuszników poza Czarnogórą. Nawet Serbia do 1903 roku pozostawała w sojuszu z państwem Habsburgów. W tych okolicznościach Wiedeń i Petersburg dążyły do zachowania status quo. Pierwsze prze- jawy tego kursu dostrzec można po wizycie cara Mikołaja II w Wiedniu w 1896 roku. W myśl porozumienia zawartego przez ministra Aleksieja Łobanowa‑Rostowskiego

74 Rezső Havass, Magyar imperializmus, Budapest 1902. 75 Risto Besarović, Kultura i umjetnost u Bosni i Hercegovini pod austrougarskom uprawom, Sara- jevo 1968, s. 443. 76 Wacław Felczak, Tadeusz Wasilewski, Historia Jugosławii, Wrocław 1985, s. 368–370. 34 i Agenora Gołuchowskiego obie strony zobowiązały się w 1897 roku do pielęgnowa- nia 10-letniego pokojowego współżycia na Bałkanach. Rosja w początkach XX wieku była zaabsorbowana sprawami Dalekiego Wschodu, ale mimo to w 1902 roku podpi- sała z Bułgarią konwencję wojskową. We wrześniu 1903 roku car Mikołaj i Franciszek Józef porozumieli się w sprawie reform w Macedonii77. Większe zainteresowanie Rosji Bałkanami zaczęło się dopiero wraz z objęciem dyplomacji rosyjskiej przez Aleksandra Izwolskiego. Węgrzy sprawdzali się doskonale jako dyplomaci w krajach bałkańskich i na Wscho- dzie. Przykładem takiego dyplomaty był hrabia István Burián von Rajecz pochodzący z Górnych Węgier, członek szlacheckiej rodziny i absolwent Akademii Dyplomatycznej w Wiedniu. Przez wiele lat służył jako konsul w Aleksandrii, Bukareszcie, Belgradzie i Sofii. W latach 1903–1912 hrabia Burián zajmował stanowisko ministra finansów Au- stro-Węgier, a był to dla monarchii okres szczególny, gdyż w 1908 roku doszło do aneksji Bośni-Hercegowiny, która podlegała wspólnemu ministerstwu finansów. Aneksja odbyła się w atmosferze napięć na linii Petersburg–Wiedeń oraz przy niezadowoleniu w Turcji i Serbii. Zanim doszło do aneksji, we wrześniu 1908 roku w majątku hrabiego Berchtolda w Buchlau spotkali się ministrowie spraw zagranicznych Rosji (Izwolski) oraz Austro-Węgier (Aerenthal). W myśl zawartego porozumienia Rosja miała się zgo- dzić na aneksję w zamian za rewizję statusu międzynarodowego cieśnin czarnomorskich (od 1855 r. cieśniny Bosfor i Dardanele były dla floty rosyjskiej zamknięte). Nie czekając długo po spotkaniu w Buchlau, Austro-Węgry zajęły Bośnię i Hercegowinę, pozostawiając sprawy cieśnin bez rozstrzygnięcia. W 1914 roku w Austrii dominowały siły polityczne i wojskowe (skupione wokół ba- rona Conrada von Hoetzendorfa) dążące do konfrontacji zbrojnej z Serbią oraz Rosją. Węgierskie koła polityczne z premierem Tiszą na czele chciały uniknąć wojny. W Buda- peszcie obawiano się, że przez ewentualną aneksję Serbii Austria mogłaby się wzmocnić na tyle, że naruszyłaby delikatną równowagę pomiędzy obydwoma częściami monarchii. Włączenie Serbii i objęcie rządów Przedlitawii przez zwolenników federalizacji państwa (bądź rozwiązania trialistycznego)78 mogłyby doprowadzić do utraty znaczenia węgierskiej części państwa. Węgierskie koła rządowe nie chciały też aneksji Serbii (lub części jej terytorium), co poniekąd kłóciło się z wizjami węgierskich nacjonalistów z początku XX wieku, na przykład Pála Hoitsyego, który dążył do ekspansji na Bałka- nach i uczynienia z Budapesztu „Paryża Bałkanów”79. Z tego powodu żądania przed- stawione Serbii przez austriacką Radę Państwa 7 lipca 1914 roku nie były skonstru- owane w formie deklaracji wojny (by mógł je zaakceptować także premier Tisza), ale do tego stopnia naruszały suwerenność Serbii, że ta nie miała innego wyjścia, jak tylko je odrzucić, a Wiedniowi nie pozostawało nic innego, jak wypowiedzieć wojnę Serbii. Rząd węgierski unikał, jak mógł, podejmowania decyzji w sprawie Serbii. Nawet gdyby

77 Szerzej zob. R. Popov, Avstro-Ungarija i reformate v Evropejska Turcija 1903–1908, Sofia 1974. 78 Gábor Demeter, Expanzió vagy önvedelem? Az Osztrák-Magyar Monarchia diplomaciai köreinek tervei Szerbiával kapcsolatban (1913–1915), „Világtörtenet” 2015, nr 5, s. 395–400. 79 Pál Hoitsy, Nagymagyarország. A magyar történet jövő századai, Budapest 1902, s. 26. 35 doszło do wybuchu wojny z Serbią, Tisza był zwolennikiem podzielenia południowej Serbii między Albanię, Grecję i Bułgarię80. W trakcie wojny premier popierał pomysł włączenia do Węgier tylko części Serbii, to jest rejonu Belgradu i powiatu Negotin, aby w ten sposób Węgry i państwo Habsburgów uzyskały połączenie terytorialne z Bułga- rią. Pojawił się nawet pomysł pomniejszenia znaczenia Serbii przez obalenie dynastii Karadziordziewiczów oraz połączenie Czarnogóry i Serbii rządzonych przez dynastię Njegoszów. Tisza jednak stanowczo przeciwstawiał się planom Wiednia zakładającym włączenie Serbii do Austrii. Nie chciał także, aby doszło do podziału terytorium Serbii i przyłączenia jej w rozczłonkowanej formie do sąsiednich państw (np. Rumunii). W styczniu 1916 roku pojawił się pomysł podziału Serbii. Tisza nadal sprzeciwiał się aneksji całego kraju. Wysunął pomysł włączenia powiatu maczwańskiego do Wę- gier. Ponadto planowano utworzenie z Czarnogóry protektoratu pod zarządem austro- ‑węgierskim oraz poparcie zjednoczenia wszystkich ziem albańskich, aby w ten sposób osłabić Serbię81. Wypowiedź Tiszy z 3 listopada 1915 roku dowodziła, że premier Węgier dążył do jak największego osłabienia Serbii, nawet za cenę oddania Bułgarii tej części Macedonii, co do której Sofia wysuwała swe postulaty. Do końca I wojny rządzący na Węgrzech libe- rałowie nie godzili się na udział Serbii w planowanym państwie Słowian Południowych. Owszem, była zgoda na powstanie takiego państwa w ramach Austro-Węgier, ale bez Serbii i tylko przy udziale Słoweńców, Chorwatów oraz Bośni i Hercegowiny82. Tisza do końca wojny stał na stanowisku, że na Węgrzech należy zachować silny rząd, aby w okolicznościach kryzysu politycznego nie ulegać polityce ententy. Nie wierzył w teo- rie o potrzebie wprowadzania powszechnego prawa wyborczego (zresztą nie wierzył też w szczere intencje państw ententy w tej sprawie). Najważniejsze okazało się utrzymanie silnego rządu. Powstanie rządu burżuazyjnego na czele z hrabią Károlyim na jesieni 1918 roku nie było więc – zdaniem Tiszy – najszczęśliwszym krokiem, ponieważ nowy rząd nie posiadał legitymacji na arenie międzynarodowej. Na początku 1918 roku ukształtowały się dwa obozy opozycji. Do jednego należeli Andrássy, Apponyi i Rakovszky, a na czele drugiej grupy stał Mihály Károlyi. Na tle sporów o politykę zagraniczną Węgier doszło do rozłamu w szeregach opozycji. Károlyi podkreślał wrogość w stosunku do Niemiec, podczas gdy Apponyi podtrzymywał waż- ność zawartych sojuszy. Kiedy Károlyi zaproponował politykom opozycji możliwość podpisania separatystycznego pokoju, spotkał się z krytyką i 8 lipca 1917 roku zre- zygnował z przewodnictwa Partii Niepodległości. Dziesięć dni później powołał nowe ugrupowanie – Partię Niepodległości i 1848 Roku (powrót do dawnej nazwy). Program opublikowany w organie prasowym „Magyarország” zakładał: pokój bez aneksji, inte-

80 Róbert Bartha, Tisza István és a preventív háború koncepciója [w:] Tisza István emlékezete. Ta- nulmányok Tisza István 150. születésének évfordulójára, red. Zoltán Maruzsa, László Pallai, Debrecen 2011, s. 213–215. 81 Marvin B. Fried, Austro-Hungarian War Aims in the Balkans during World War I, London 2014, s. 132–135. 82 Gábor Vermes, op. cit., s. 465–471. 36 gralność historycznych Węgier, unię personalną z Austrią, odrębny obszar celny, bank i armię narodową dla Węgier oraz powszechne prawo wyborcze. Doniosłość powstania partii Károlyiego polegała nie na tym, że pojawiła się kolejna siła polityczna, ale na tym, że owa siła wykreowała zupełnie inną perspektywę polityczną dla klasy średniej. Z jego partią zaczęły się utożsamiać także masy robotnicze, tak więc jej program ewoluował coraz bardziej w kierunku centrolewicy. Opozycja w dalszym ciągu torpedowała poczynania rządu. W maju 1918 roku kraj ponownie ogarnęły manifestacje. Tak jak poprzed- nio punktem zapalnym stała się reforma prawa wyborczego. Rok wcześniej, w czerwcu 1917 roku, partie opozycji powołały do życia Blok Prawa Wyborczego, żądając reform politycznych. Do bloku weszli radykałowie, socjaldemokraci. Zyskał on popracie partii Károlyiego. Z czasem do bloku przyłączyli się też chrześcijańscy socjaliści z Sándorem Giessweinem na czele. Nowa rządowa propozycja ograniczała liczbę wyborców do około 2 milionów osób, odbierając to prawo weteranom wojennym i podnosząc cenzus wykształcenia z 4 do 6 klas szkoły powszechnej. W izbie niższej parlamentu tłumaczono taki manewr polityczny jako zgodny z „interesem narodowym”. László Fényes, Károlyi i Batthány krytykowali projekt rządowy. Oprócz tego Apponyi i Andrássy upierali się przy powrocie do projektu, który w 1917 roku stworzył minister sprawiedliwości Vilmos Vázsonyi. Mimo sprzeciwów ustawa została przegłosowana 19 czerwca 1918 roku, ale faktycznie była cofnięciem się w stosunku do ustawy z 1913 roku (wzrost liczby wyborców z 7,7 do jedynie 13% społeczeństwa). Nawet w izbie wyższej podczas debaty nad uchwa- leniem nowego prawa Aladár Széchenyi i biskup Ottokár Prohászka uważali podniesie- nie cenzusu wykształcenia do 6 klas szkoły powszechnej za zbyt wygórowany wymóg. W polityce wewnętrznej wobec niedemokratycznych rządów Tiszy w kraju powstawała opozycja, do krótej przyłączył się hrabia Andrássy. Wobec takiego obrotu spraw na Wę- grzech, w obliczu manifestacji z początków maja 1917 roku, cesarz odwołał ze stanowiska premiera Tiszę i mianował nowy rząd z Móricem Esterházym na czele (23 maja 1917 roku). W Wiedniu liczono, że nowy rząd będzie bardziej wyczulony na procesy demokratyzacyjne oraz zyska aprobatę w krajach sąsiednich83. Od czasu upadku caratu Węgry prowadziły negocjacje dotyczące zawarcia z ententą separatystycznego pokoju. Toczyły się one w Szwajcarii, między innymi w Bernie. W 1917 roku sytuacja międzyna- rodowa w Europie Środkowej na tyle się zmieniła (porażka Rumunii w Siedmiogrodzie, upadek caratu), że sekretarz stanu w brytyjskim ministerstwie spraw zagranicznych Eric Drummond poważnie traktował propozycję federalizacji Austro‑Węgier, którą za- prezentował hrabia Károlyi. Węgierski polityk postulował powołanie czterech państw: Austrii, Polski, Węgier oraz Jugosławii. Ta ostatnia pod względem terytorialnym miała się opierać głównie na Serbii, ale Serbii nie rządzonej przez Karadżordżewiczów, tylko przez zależną od Wiednia dynastię84. Na początku 1917 roku ententa zapropono- wała dyplomacji habsburskiej separatystyczny pokój za cenę zrzeczenia się niektórych

83 Mária Ormos, Magyarország története…, s. 25–28. 84 Harry Hanak, The Government, the Foreign Office and Austria-Hungary, 1914–1918, „The Sla- vonic and East European Review” 1969 (styczeń), vol. 47, nr 108, s. 180–181. 37 prowincji. Jeśli odłączenie Galicji oraz Bośni i Hercegowiny mogło być zaakceptowane przez Budapeszt, to już „oddanie” Siedmiogrodu okazało się nie do przyjęcia. Tisza zagroził ówczesnemu szefowi dyplomacji Ottokarowi Czerninowi85, że Węgry ogłoszą niepodległość, jeśli politycy wiedeńscy będą kontynuować rozmowy z ententą i ofe- rować Rumunii Siedmiogród. Tisza i Czernin zgodzili się, że Austro-Węgry powinny nadal prowadzić działania wojenne, aby unikać tym sposobem prób rozbicia wątłej już jedności Austrii i Węgier. Ale nawet w tak fatalnej sytuacji Tisza nie zaprzestał snuć absurdalnych planów aneksji części Rumunii do Węgier (Mołdawia), oddania Mołdowy w ręce Rosji oraz utworzenia państwa buforowego z reszty ziem rumuńskich. Nowy cesarz zdymisjonował premiera Tiszę, oddalając jego imperialne plany. Jeszcze wiosną 1918 roku, przy podpisaniu pokoju z Rumunią, udało się Węgrom wynegocjować przy- łączenie 16 000 km2 z terytorium pokonanej Rumunii (były to przełęcze w Karpatach mające znaczenie strategiczne)86. Równolegle do zmagań z opozycją wewnątrz kraju rząd węgierski ponosił ofiary w trakcie wojny. Austro-Węgry posiadały 48 dywizji piechoty, podczas gdy Rosja – 93. Wyszkolenie armii austriackiej było lepsze od poziomu przygotowania Rosji do wojny, ale mimo to armia austro-węgierska nie dorównywała armii niemieckiej. Ofensywa Aleksieja Brusiłowa z 1916 roku na tyle osłabiła ck armię, że Austro-Węgry bardzo szybko uzależniały się od niemieckiego sojusznika. W czasie wojny monarchia zmobilizowała 9 milionów żołnierzy, z czego 3,4 miliona pochodziło z Węgier i Chorwacji. Do niewoli trafiło 830 000 węgierskich żołnierzy. Armia Habsburgów mogła podjąć wojnę przeciw Serbii, ale nie wojnę ogólnoeuropejską87. Austro-Węgry nie były do niej przygotowane. We Francji jeden na 65 obywateli był żołnierzem, w Niemczech jeden na 98, wśród obywateli Austro-Węgier – jeden na 128. W rezultacie na polach bitew walczyło 8% Francu- zów i tylko 2,8% obywateli Austro-Węgier. W szeregach armii węgierskiej służyło wielu muzułmańskich Bośniaków, co spowodowało, że parlament węgierski uchwalił w 1916 roku ustawę uznającą ich za równoprawnych obywateli państwa węgierskiego. Rozpad Austro-Węgier nastąpił w 1918 roku. Mocarstwa długo nie dopuszczały myśli o likwidacji państwa Habsburgów będącego elementem regionalnej równowagi. W maju 1918 roku Austro-Węgry podpisały jednak porozumienie z Niemcami o współ- pracy wojskowej, gospodarczej oraz politycznej, nie pozostawiając złudzeń, że w przy- szłości państwo Habsburgów będzie odgrywać rolę przedłużenia wpływów Berlina na Bałkany. Pokój brzeski z marca 1918 roku i słabość Rosji wymuszały zmianę sposobu myślenia w zachodnich stolicach o nowym porządku w Europie Środkowej i Wschod- niej. Postawiono na utworzenie państw narodowych i związanie ich z sojuszami z pań- stwami zachodnimi. Oznaczało to wyrok na monarchię dualistyczną88. W październiku

85 Ottokar Czernin był szefem dyplomacji Austro-Węgier od grudnia 1916 do kwietnia 1918 r. 86 Ignác Romsics, Magyarország története 20. században, Budapest 2010, s. 106. 87 Peter Pastor, Hungary in World War I. The End of Historic Hungary, „Hungarian Studies Review” 2001, vol. XXVIII, nr 1–2, s. 167. 88 Lajos Arday, Térkép a csata után. Magyarország a brit külpolitikában 1918–1919, Budapest 1986, s. 7–9. 38 1918 roku dyplomacja habsurska wystąpiła z ideą wynegocjowania pokoju z aliantami. Rządzące w Budapeszcie konserwatywne koła polityczne nawet nie dopuszczały myśli o wprowadzeniu autonomii terytorialnej. Stany Zjednoczone odrzuciły austro-węgier- ską notę na temat wszczęcia rozmów pokojowych (19 października 1918 r.), ponieważ sytuacja zmieniła się na tyle, że nie można było już zakończyć konfliktu zbrojnego, przy- znając autonomię narodom Europy Środkowej, ale traktując na przykład Czechosłowa- ków jako stronę prowadzącą wojnę, należało im przyznać niepodległość89. 5 listopada 1918 roku USA uznały za zasadne roszczenia Rumunii w stosunku do Siedmiogrodu, nie zważając na fakt, że w maju 1918 roku Rumunia zawarła pokój z Austro-Węgrami. Wszelkie plany przebudowy państwa Habsburgów rozbijały się o węgierskie weto, ponieważ koła polityczne w Budapeszcie, zarówno o poglądach postępowych, jak i konserwatywnych, dążyły do zachowania unitarnego charakteru państwa, bojąc się jego rozpadu pod wpływem idei panslawistycznych. Zresztą rozmowy o przebudowie strukturalno-administracyjnej państwa, wówczas gdy powstawały już Rady Narodowe w Pradze i Zagrzebiu, były spóźnione. Parlament Węgier zebrał się 16 października 1918 roku w celu rozważania ewentualnej unii personalnej z Austrią oraz prowadzenia roz- mów z reprezentantami narodów niewęgierskich, co także było już działaniem spóźnio- nym. Premier Tisza jeszcze 17 października 1918 roku uznał potrzebę unii personalnej z Austrią i konieczność powołania niezależnego węgierskiego rządu z własną polityką zagraniczną. Co interesujęce jednak, Tisza oraz lider opozycji hrabia Károlyi odkła- dali potrzebę zmian w polityce narodowościowej90. W latach 1916–1917 rząd węgier- ski traktował niewęgierskich mieszkańców Korony Świętego Stefana jak piątą kolumnę wewnątrz kraju. Natychmiast po rozpoczęciu wojny czołowi reprezentanci inteligencji serbskiej i rumuńskiej zostali internowani. Wiele gazet niewęgierskich nie ukazywało się po 1914 roku. Wprowadzono również zakaz zakupu ziemi przez ludność niewęgier- ską. Ta nieporadność rządu węgierskiego w polityce wobec ludności niewęgierskiej ze- mściła się potem w okresie rozpadu państwa91. Zanim jednak doszło do rozpadu historycznych Węgier, tuż przed wybuchem wojny rząd węgierski próbował się porozumieć z mniejszościami narodowymi (np. ustępstwa wobec Rumunów). Były to jednak kroki podjęte zdecydowanie za późno. Agresja, jaką Królestwo Rumunii skierowało przeciwko Węgrom w 1916 roku, była do uniknięcia, ale w 1916 roku Tisza odrzucił pomysł oddania części wschodnich Węgier Rumunii za cenę oddalenia agresywnej polityki Bu- karesztu i rezygnacji z popierania rumuńskiej irredenty na Węgrzech. Stopniowo też wprowadzono politykę wycofywania się z ustępstw wobec ludności rumuńskiej w Sied- miogrodzie (decyzje hr. Alberta Apponyiego z 1917 r.), co spowodowało jeszcze większe ożywienie się tendencji secesjonistycznych w Siedmiogrodzie. Jeśli chodzi o narodowy ruch Słowaków, to hrabia Tisza polecił służbie dyplomatycznej Austro-Węgier inwigilację środowisk słowackiej emigracji w USA. Placówki dyplomatyczne Austro-Węgier w Szwajcarii oraz Holandii miały za zadanie obserwację

89 Henryk Batowski, Rozpad Austro-Węgier 1914–1918, Kraków 1982, s. 235. 90 Ibidem, s. 244. 91 Peter Pastor, op. cit., s. 169. 39 działalności Tomáša Masaryka oraz dziennikarza Lwa Sychravy. W październkiku 1915 roku zakazano przywożenia na Węgry pisma „Hlas”. W 1917 roku Tisza nie dostrzegał potrzeby ustępstw dla Słowaków i nakazał ograniczenie do minimum kontaktów Wę- gier z ziemiami czeskimi, aby „[...] wyeliminować źródło zagrożenia i zarażenia naszego słowackiego ludu”92. Tymczasem czechosłowacka emigracja stała się ważnym i liczącym się elementem kształtującym powojenny ład. Działając na Zachodzie, doprowadziła do powstania pierwszych swoich oddziałów sformowanych z jeńców wojennych. Przywódcy tejże emigracji bronili wspomnianych oddziałów przed wysłaniem na front i dążyli do utrzymania ich w stanie gotowości aż do czasu podpisania pokoju kończącego wojnę. Po- nadto Edward Beneš sprzeciwiał się pomysłom podpisania separatystycznego pokoju przez państwa ententy oraz potępił pomysły federalizacji Austro-Węgier93. Kilka takich federacyjnych koncepcji powstało w 1917 i 1918 roku (autorem jednej z nich był radykał Oszkár Jászi, a zakładała ona powstanie pięciu państw-elementów federacji). W grudniu 1917 roku Beneš odrzucił pomysł federalizacji na łamach „Nation Tchéque”94. Propa- ganda czeska w USA przyczyniła się do tego, że prasa za oceanem przestała pisać pozytywnie o Węgrzech95. W lutym 1917 roku amerykański sekretarz stanu Robert Lansing wysłał misję dyplomatyczną na czele z Frankiem Andersonem, aby ten nakłonił hrabiego Apponyiego i szefa habsburskiej dyplomacji Ottokara Czernina do podpisania separatystycznego pokoju z ententą. Czernin i Apponyi nie byli zainteresowani propozycją. Kolejne miesiące przynosiły coraz to wyraźniej sprecyzowane oczekiwania narodo- wości niewęgierskich. Nawet ludność słowacka, mająca swojego reprezentanta w sejmie węgierskim w osobie księdza Franciszka Jurigi, oraz Rumuni siedmiogrodzcy podczas obrad sejmu węgierskiego na jesieni 1918 roku domagali się reprezentacji ich włas nych narodów na konferencji pokojowej96. Postulaty te większość posłów węgierskich

92 Gábor G. Kemény, A magyar nemzetiségi kérdés története, Budapest 1946, s. 217. 93 Poza wspomnianym Oszkárem Jászim zwolennikami federalizacji monarchii Habsburgów byli wykładowca akademicki Péter Ágoston oraz teolog Sándor Geisswein. Często pojawiały się też tematy o koncepcjach federalistycznych na łamach periodyku „Húszadik Század”. W 1916 r. ukazała się np. praca Pétera Ágostona oceniająca przydatność rozwiązań federalistycznych na Węgrzech. Wydano ją w Budapeszcie pt. A mi útjaink (Magyarorszárg jövője). 94 Edward Beneš, Světová válka a naše revoluce, t. II, Praha 1927–1928, s. 9. 95 Politycy oraz działacze czescy i rumuńscy twierdzili, że dzieje Węgier to nieustanna próba podboju Bałkanów i zdobycia wpływów na Bliskim Wschodzie. Węgierscy politycy – broniąc się przed tymi zarzutami – wskazywali na pewną obłudę Zachodu broniącego wartości liberalnych i demokracji, Zachodu, który broniąc tych wartości, sprzymierzył się z najbardziej autorytarnym państwem – z car- ską Rosją. Szerzej zob. Tibor Glant, American-Hungarian Relations 1900–1918, „Hugarian Studies Re- view” 2005, vol. XXXII, nr 1–2, s. 8–10. 96 Czesi na emigracji we Francji domagali się od samego początku wojny rozczłonkowania Au- stro-Węgier na mniejsze jednostki. Edward Beneš wydał w 1915 r. we Francji broszurkę pt. Détru- isez l’Autriche-Hongrie! nawołującą do utworzenia nowych państw w regionie Europy Środkowej. Co więcej, Beneš wystąpił z projektem oderwania od terytorium Węgier ziem pomiędzy Rabą i Litawą i stworzenia w ten sposób (łącznika) korytarza pomiędzy przyszłym państwem czeskim a państwem południowych Słowian, tak aby oddzielić Austrię od Węgier i postawić zaporę wobec wpływów niemieckich w regionie. 40 wyśmiała. Tisza nadal stał na stanowisku integralności państwa węgierskiego i tylko obiecywał, że Węgry wejdą na nową drogę rozwoju politycznego97. W podobnym tonie wypowiadała się prawicowa opozycja na czele z Sándorem Wekerle i hrabią Alber- tem Apponyim, żądając zachowania integralności terytorialnej państwa węgierskiego98. Wśród polityków węgierskich oraz madziarskiej inteligencji nastroje także się radyka- lizowały. W okresie wojny pojawiła się możliwość poluzowania związku z Austrią w ramach monarchii Habsburgów. Jedyną partią masową opozycji była socjaldemokracja i to ona poparła zaangażowanie Węgier w wojnie już na samym początku – w 1914 roku. Powoli jednak górę brał nacjonalizm. W 1916 roku liberalny polityk Pál Ignotus po śmierci cesarza otwarcie stwierdził, że Węgry nie miały własnego narodowego władcy od czasów króla Macieja Korwina (od końca XV w.). Zaufanie do Habsburgów skończy- ło się, kiedy pod koniec 1918 roku cesarz Karol ogłosił federalizację państwa. Od około 1916 roku konserwatywne elity Węgier „przejęły” na siebie rolę zbawcy monarchii. Sil- ne, scentralizowane rządy w Zalitawii pozwalały madziarskim politykom wysnuć prosty wniosek: tylko dzięki jedności monarchia może przetrwać, tylko dzięki zdecydowanej polityce węgierskiej części przetrwanie dualistycznego państwa jest możliwe. Niestety w politycznym monolicie węgierskiej sceny politycznej pojawiły się pęknięcia. Naro- dowa Partia Pracy Tiszy rozpadała się, a z jej szeregów wyłoniła się opozycyjna frakcja – Partia Niepodległości 1848 roku. Działały też liczne grupy radykałów i socjalistów (partia Oszkára Jásziego, Galilei Kör), które tylko czekały na odpowiedni moment, aby przejąć pełnię władzy. Tak więc jedność polityczna w Zalitawii okazała się pozorna. W październiku 1918 roku wypowiedzi premiera Tiszy sugerowały, że chce on kosztem słabości austriackiego partnera poluzować unię personalną pomiędzy Węgrami i Austrią. Dążył do tego, aby w przyszłości Węgry miały możliwość stworzenia własnych sił zbrojnych. Tisza uważał, że jeśli podczas negocjacji pokojowych po wojnie interesy Węgier będzie reprezentował rodak (a nie Austriak), będzie to tylko z korzyścią dla ojczyzny. Żądał więc dla Węgier suwerennej polityki zagranicznej99. Sytuacja zaczęła się wymykać spod kontroli. Cesarz Karol próbował ratować ją, wysyłając na Węgry swojego przedstawiciela arcyksięcia Józefa, ale trzy dni później powstała Węgierska Rada Na- rodowa, a na Węgrzech rząd Karolyiego proklamował niepodległość kraju. Jeszcze do 1917–1918 roku większość polityków węgierskich (z Tiszą na czele) uważała, że z naro- dowościami niewęgierskimi w Koronie Świętego Stefana zawsze można rozmawiać. De- cyzję tę odkładano na przyszłość. Słowacy byli tu najsłabszym partnerem do rozmów. Chorwatów nie dało się zlekceważyć i jeszcze we wrześniu 1918 roku Tisza wyjechał do Chorwacji, aby przekonać jej przedstawicieli do współpracy z Budapesztem, a znie- chęcić do ich udziału w planowanym państwie Słowian Południowych100. W paździer- niku 1918 roku wspólne austro-węgierskie ministerstwo spraw zagranicznych zwróciło

97 Juliusz Andrássy, Diplomatie und Weltkrieg, Berlin–Wien 1920, s. 289. 98 Henryk Batowski, Rozpad Austro-Węgier 1914–1918, Kraków 1982, s. 245. 99 „Országgyűlési Képviselőházi Napló”, 1910/XLI, s. 290–298. 100 Mária Ormos, Padovától Trianonig. 1918–1920, Budapest 1984, s. 61. 41 się do prezydenta USA Woodrowa Wilsona z propozycją podpisania pokoju. Nie otrzy- mało jednak odpowiedzi101. W drugiej połowie października 1918 roku atmosfera na ulicach miast węgierskich przypominała to, co działo się w marcu 1848 roku. 20 października hrabia Károlyi za- żądał, aby rząd węgierski szybko podjął negocjacje z ententą, wycofał armię z frontów. Domagano się też ustanowienia unii personalnej pomiędzy Austrią a Węgrami. Dotych- czasowy minister spraw zagranicznych hrabia Burián podał się do dymisji, ale cesarz mianował nowego ministra – hrabiego Gyulę Andrássyego młodszego, syna hrabiego Andrássyego, który w 1879 roku podpisywał traktat z Niemcami. Polityczne pomysły Gyuli Andrássyego na ratowanie Austro-Węgier były bliższe poglądom premiera Tiszy niż członków niepodległościowej partii Károlyiego. W tych okolicznościach 31 paź- dziernika 1918 roku doszło do rewolucji astrów (ludzie manifestowali pacyfizm przez przypinanie do ubrań astrów). Arcyksiążę Józef mianował premierem Károlyiego stoją- cego na czele Rady Narodowej. Rewolucja miała zasadniczo charakter pokojowy, wśród nielicznych ofiar znalazł się jednak premier Tisza, zamordowany przez nieustalonych sprawców we własnej willi w Peszcie. Opozycja, która przejęła władzę, stanęła przed wieloma problemami. Po pierwsze, Rada Narodowa nie miała jasno sprecyzowanego pomysłu na politykę wewnętrzną i za- graniczną. Składała się z polityków o różnych, często sprzecznych ze sobą poglądach (od radykałów do umiarkowanych w poglądach arystokratów). Sam premier, hrabia Károlyi, rozpoczął parcelację swoich majątków, aby zaznaczyć potrzebę reformy rolnej (zyskał potem w historii Węgier miano „czerwonego hrabiego”). Minister obrony Béla Linder, znany z wypowiedzi: „Nie chcę widzieć więcej ani jednego żołnierza”, miał na myśli złożenie broni i powrót walczących do kraju102. W rzeczywistości jednak rząd, zamiast bronić swojego terytorium, popadł w kolejną skrajność, prezentując się przed en- tentą jako obrońca zasad liberalizmu i zwolennik pacyfizmu. W powojennych realiach niestety mało kogo obchodził wizerunek nowego madziarskiego rządu. Ważne było, kto przegrał i kto poniesie koszty przegranej wojny. Po zakończeniu konfliktu zbrojnego i podpisaniu niekorzystnego traktatu Węgry stały się obok Niemiec głównym państwem zaawansowanym w badaniach nad przy- czynami wybuchu Wielkiej Wojny. W połowie kwietnia 1926 roku odbyła się w Berli- nie konferencja naukowa, w której wzięli udział badacze węgierscy, ale także bułgarscy

101 Same Węgry nie utrzymywały w latach 1867–1918 stosunków dyplomatycznych ze Stanami Zjednoczonymi. Kontakty USA z Węgrami ograniczyły się do kilku wizyt węgierskich arystokratów za Atlantykiem (Albert Apponyi, Mihály Károlyi). Theodore Roosevelt przyjechał w 1911 r. do Buda- pesztu, ale stało się to przy okazji jego pobytu w Norwegii. Austria i Węgry miały sprzeczne interesy w stosunku do Stanów Zjednoczonych. Wiedeń starał się ograniczyć odpływ emigrantów za ocean, podczas gdy Budapeszt traktował ów odpływ jak metodę na oczyszczenie kraju z nadmiaru ludności niewęgierskiej i zmniejszenie poziomu biedy w państwie. Do 1914 r. stosunek Węgier do Stanów był dość poprawny. Wskazywało na to kilka gestów. W 1902 roku odsłonięto w Cleveland pierwszy w USA pomnik Kossutha, a w 1906 r. w Budapeszcie – pomnik Waszyngtona. Géza Kende, Magyarok Ame- rikában. Az amerikai magyarság története, Cleveland 1927, s. 22–23. 102 Ludwig Jedlicka, Ende und Anfang Österreich 1918–1949, Salzburg 1969, s. 48–50. 42 i austriaccy. Były minister spraw wewnętrznych József Kristóffy uważał, że największym błędem madziarskich elit politycznych było wypowiedzenie wojny Serbii103. Najbardziej znany badacz genezy Wielkiej Wojny na Węgrzech, Jenő Horváth, za decydujący moment uznał przystąpienie do konfliktu Stanów Zjednoczonych oraz ogłoszenie przez prezydenta Wilsona jego Czternastu Punktów. Jednocześnie podjęto badania mające na celu przekreślenie zasadności zastosowania wobec Węgier i Niemiec art. 321, mówiące- go o winie państw centralnych za spowodowanie wojny.

103 Győző Bruckner, Ferenc Ferdinánd trónörökös magyarországi politikai tervei, Miskolc 1929, s. 38–40. 2. Polityka zagraniczna Węgier w okresie międzywojennym

…nie straciliśmy prowincji. Nas rozczłonkowano […] nie możemy pogodzić się ze stratą jednej trzeciej naszego narodu na zawsze. Nie przyjmiemy takiej niesprawiedliwości. (z przemówienia premiera I. Bethlena w Debreczynie w 1928 r.) Nem élhetünk Európán kivül és nem jelenhetünk az európai társaságban vörös frakkban és fehér kamásniban. (wypowiedź I. Bethlena z 1921 r.)1

2.1. Ogólna charakterystyka

Na temat kształtowania się ustroju Węgier potrianońskich powstała już bogata literatu- ra. Węgierska historiografia często podkreślała okoliczności, w jakich ustalano granice po I wojnie światowej, i fakt, że zostały one siłą narzucone pokonanym Madziarom2. Powstające od nowa państwo nie miało do 1918 roku ważnych elementów suwerennego bytu, między innymi polityki zagranicznej. Na Węgrzech i w Austrii obowiązki repre- zentowania krajów poza granicami przejęli dyplomaci pracujący dla monarchii austro- ‑węgierskiej, którzy po 1918 roku rozpoczęli pracę w służbie dyplomatycznej państw narodowych3. Tak też stało się w przypadku dyplomatów węgierskich w służbie Austro-

1 „Nie możemy żyć poza Europą i nie możemy być obecni w europejskim otoczeniu w czerwo- nym fraku i białych butach”. Słowa premiera Bethlena wypowiedziane niedługo po utworzeniu rządu. Oznaczały one negowanie przez nowe władze jakiegokolwiek związku z komunistami Kuna. 2 Vuk Vinaver, Jugoslavija i Madarska 1918–1933, Beograd 1971; Milan Vanku, Mala Antan- ta u velikoj ekonomsko krizi 1929–1933 [w:] Svetska ekonomska kriza 1929–1934 godine i njen odraz u zemljana jugostočne Evropa, Belgrad 1976; Eliza Campus, The Little Entente and the Balkan Alliance, Bucureşti 1978. W polskiej literaturze sprawa rewizji postanowień traktatu w Locarno jest omawiana w pracy Andrzeja Essena, Polska a Mała Ententa 1920–1934, Warszawa–Kraków 1992. 3 Erwin Matsch, Der Auswärtige Dienst von Österreich (-Ungarn) 1720–1920, Wien 1986. 44 ‑Węgier. Po 1918 roku pracowali oni dla dyplomacji Królestwa Węgierskiego. Problemy narodowościowe także przyczyniły się do kryzysu pod koniec 1918 roku. Do 1917/1918 roku mniejszości żyjące na Węgrzech nie wysuwały postulatów niezależności narodowej. Ogłoszenie przez prezydenta USA Woodrowa Wilsona prawa do samostanowienia na- rodów przyspieszyło ten proces. W dniach 18–19 października 1918 roku zarówno Ru- muni, jak i Słowacy zamieszkujący Węgry na forum parlamentu węgierskiego wyliczali krzywdy własnego narodu oraz domagali się prawa do utworzenia własnych państw. Politycy węgierscy zbywali początkowo te postulaty kpinami4. Wszystko do czasu. Polityka zagraniczna potrianońskich Węgier była kreowana przez rząd odpowiedzialny przed jednoizbowym parlamentem (od 1927 r. był to dwuizbowy organ). Siedzi- ba ministerstwa spraw zagranicznych mieściła się w budynku przy Dísz tér. Parlament przeznaczał na utrzymanie służby dyplomatycznej około 1% budżetu państwa. Wyjąt- kowo w latach 1920–1921, czyli w okresie dyplomatycznych zabiegów na Zachodzie, koszty działalności ministerstwa wzrosły do około 5,7% budżetu państwa. Wydatki na centralną administrację tego resortu w kraju i służbę dyplomatyczną poza granicami rozkładały się w proporcjach około ⅓ do ⅔ całego budżetu. W 1925/1926 roku centrala otrzymała 32% budżetu ministerstwa, a służba zagraniczna – 67,7%. W 1920 roku centrala dostała jednak ponad połowę budżetu (53,18%), służba zagraniczna natomiast – 46,82%5. Jeszcze w 1919 roku ponad 40% służby dyplomatycznej stanowili przedwo- jenni urzędnicy. W 1919 roku doszło do pierwszego ważnego przegrupowania kadr, a w drugiej połowie tego roku – wraz z przejęciem władzy przez Horthyego – do na- stępnej zmiany w szeregach kadry dyplomatycznej. W okresie pierwszej transformacji ministerstwa w czasach Béli Kuna powołano do życia Nemzetközi Propaganda Osztály, czyli Wydział Propagandy Międzynarodowej, którego celem było przygotowanie Wę- gier do rewolucji światowej6. Placówki dyplomatyczne działały w ważnych pod względem politycznym państwach lub w krajach zamieszkiwania emigracji węgierskiej. Pod koniec okresu międzywojen- nego w obydwu Amerykach istniały 24 konsulaty, w tym 10 w USA, 10 w Ameryce Środkowej oraz 4 w Ameryce Południowej. W Afryce w 1938 roku funkcjonowały 4 konsulaty węgierskie. W krajach europejskich ich liczba ulegała zmianom. Zależa- ło to od intensywności kontaktów politycznych i gospodarczych. Przykładowo w 1921 roku w Niemczech były 4 placówki, ale już w 1938 – 12, a w 1943 –17. W szybkim tempie rosła też liczba konsulatów we Włoszech: w 1921 roku działał jeden, a w latach 1938–1943 – 97. Z tym wiązały się także zmiany liczby ambasad. Rosła ona od 1920 do 1924 roku i w 1925 roku wynosiła 30 (personel składający się z 30 ambasadorów został w 1929 r. powiększony o kolejnych 20 dyplomatów). W okresie wielkiego kryzysu gospodarczego liczbę ambasadorów znów zmniejszono do około 30 i pozostała ona

4 Henryk Batowski, Z polityki międzynarodowej XX wieku, Kraków 1979, s. 245. 5 János Sáringer, Adattár a magyar külügyi szolgálat történetéhez 1920–1944. A külügyi tárca költ- ségvetése, a magyar külpolitika fő irányai és a külföldi szolgálat, Budapest 2004, s. 44. 6 György Borsányi, Kun Béla, Budapest 1979, s. 146–149. 7 János Sáringer, op. cit., s. 22–23. 45 prawie niezmieniona do 1944 roku, mimo że w czasie wojny Węgry musiały zreduko- wać liczbę placówek dyplomatycznych (przykładowo w połowie 1941 r. Węgry wycofały swojego ambasadora z Egiptu). W latach 1925–1938/1939 liczba placówek dyplomatycznych Węgier w krajach europejskich właściwie się jednak nie zmieniała. Bardzo ważne w kontaktach państwa ze światem okazały się konsulaty honorowe. W 1937 roku na 106 konsulatów, które reprezentowały interesy Węgier na świecie, faktycznymi konsulatami było tylko 17 placówek, a pozostałe 89 – konsulatami honorowymi. Węgry na mocy traktatu w Trianon musiały się zgodzić na oderwanie 70% swojego przedwojennego terytorium na rzecz sąsiadów. Rumunia zyskiwała najwięcej, ponie- waż otrzymała Siedmiogród, Partium i część Niziny Węgierskiej (1,66 mln etnicznych Węgrów). Czechosłowacja dostała Górne Węgry oraz Zakarpacie, zwane też Rusią Za- karpacką (razem z mniej więcej 1 mln etnicznych Węgrów). Chorwacja weszła w skład Królestwa SHS. Do Jugosławii przyłączono też Wojwodinę, część Banatu i tzw. Muraköz (obszar pomiędzy Murą i Drawą zamieszkany przez kilka tysięcy Węgrów). W Wojwo- dinie żyło około 450 000 Węgrów, łącznie z Chorwacją – 558 000. Według węgierskich danych w „rozbiorze” Węgier w 1920 roku brały udział także Polska i Włochy. Pierwsza zajęła część Spisza i Orawy z 230 obywatelami pochodzenia węgierskiego, a Włochy – miasta portowe nad Adriatykiem z ponad 6000 Węgrów. Według niektórych badaczy traktat z Trianon stanowił urzeczywistnienie scenariuszy przewidzianych przez Johan- na G. Herdera, który w swym dziele Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschen- heit twierdził, że Węgrzy jako element obcy językowo i kulturalnie, otoczeni przez Sło- wian, Rumunów i Germanów, znikną w wyniku asymilacji8. Pierwszą, demograficzną konsekwencją traktatu trianońskiego była migracja około 420 000 Madziarów z krajów sukcesyjnych, którzy w latach 1918–1920 przesiedlili się na Węgry. W 1921 roku rząd węgierski wydał rozporządzenie utrudniające przesiedlanie się na Węgry. Mimo to liczba ludności węgierskiej w krajach sąsiednich po 1918 roku spadła dość znacząco (w Ru- munii o 13%, w Czechosłowacji o 13,7%, a w Królestwie SHS o ponad 9%). Po I wojnie światowej kraje sąsiednie: Czechosłowacja, Królestwo SHS i Rumunia, podpisały serię układów międzypaństwowych między sobą, tworząc Małą Ententę, przymierze skierowane przeciwko wszelkim próbom zmiany granic w Europie Środkowej. Mimo to stosunkowo wcześnie Węgry zainicjowały stosunki z tymi państwami (z Cze- chosłowacją 6 marca 1920 r., z Rumunią 21 stycznia 1921 r. oraz z Królestwem SHS 18 grudnia 1919 r.). Zasadniczy cel Małej Ententy stanowiła ochrona status quo w tej części Europy i niedopuszczenie do powrotu Habsburgów na tron Austrii i Węgier. Aspi- racje polityczne Węgier były zmniejszone do minimum zarówno przez Małą Ententę, jak i zapisy traktatu w Trianon, które zakazywały Węgrom dysponowania armią większą niż 35 000 żołnierzy (państwa Małej Ententy miały w tym samym czasie 15-krotnie większe siły zbrojne). Kraj nie mógł posiadać ciężkiego uzbrojenia i niektórych rodzajów broni9.

8 Zoltán Balassa, Nemzet- iránytű nélkül [w:] Testvérkereső, t. IV, Marosvásárhely 1996, s. 293. 9 Dopiero w kwietniu 1937 r. podczas konferencji w Belgradzie Węgrom udało się wywalczyć ustępstwo, na mocy którego mogły się zbroić i powiększać armię tylko wówczas, jeśli podpisałyby z państwami Małej Ententy pakty o nieagresji. 46 Tak okrojone terytorium czyniło z Węgier rodzaj kadłuba bez kończyn (csonka Ma- gyarország), niezdolne do życia monstrum pozbawione witalnych sił, linii kolejowych, przemysłu, zaplecza surowcowego. Ponadto Węgry miały płacić reparacje wojenne, po- cząwszy od 1921 roku. Wysokości tych odszkodowań nie ustalono definitywnie, jeszcze bardziej uzależniając Madziarów od zwycięzców. Okrojony kraj zmienił także założe- nia swojej polityki wobec rodaków poza granicami. W 1918 roku powołano ministerstwo zajmujące się mniejszościami narodowymi (ministrem po okresie urzędowania Oszkára Jásziego został reprezentant społeczności niemieckiej Jakab Bleyer), ale rów- nież ministerstwo oświecenia zajmowało się mniejszościami. Poza rządowymi istnia- ło wiele instytucji społecznych rozwijających kontakty z rodakami z krajów sąsiednich (np. Bocskay Szövetség, Rákóczi Szövetség, Szent Gellért Társaság). W kwietniu 1921 roku ministerstwo do spraw mniejszości narodowych zostało rozwiązane, ale jego struktury podporządkowano premierowi. Warto zaznaczyć, że struktury te, na których czele stał Tibor Pataky, nie zajmowały się Węgrami w Austrii i w krajach Europy Zachod- niej10. W 1921 roku na wniosek premiera Bethlena powołano Társadalmi Egyesületek Szövetsége Központja (Centralny Związek Stowarzyszeń Społecznych), który miał za zadanie koordynowanie pracy stowarzyszeń społecznych. W jego pracach zasłużyli się Pál Teleki oraz Antal Papp. Pál Teleki w ramach powierzonych mu obowiązków zbierał dane statystyczne, etnograficzne i geograficzne, które po 1945 roku pomogły nowym władzom podczas rokowań na konferencji pokojowej11. Węgry potrianońskie musiały się również uporać z problemami takimi jak napływ Madziarów z krajów sąsiednich (z Rumunii i Czechosłowacji), co utrudniało konso- lidację nowych władz i społeczeństwa Węgier. Dla wielu obywateli traktat i przyjęcie jego postanowień były jednoznaczne ze śmiercią narodu, pozbawionego historycznych terenów i miejsc pamięci narodowej (np. Aradu, gdzie w 1849 r. dokonano egzekucji generałów węgierskich) czy miejsc narodzin takich wybitnych intelektualistów oraz pisarzy jak Kálmán Mikszáth i Andre Ady. Po 1920 roku wielu rodaków znalazło się poza granicami państwa. Do tej pory Węgry borykały się tylko z problemem rodzimych mniejszości narodowych. Rewolucja burżuazyjna, a potem komunistyczna Béli Kuna, w szczególności zaś zmiana w ustawodawstwie dotyczącym mniejszości narodowych, uzmysłowiły elitom politycznym, że uda się jeszcze utrzymać integralność Węgier w ich historycznych granicach12. Pewne nadzieje na wyrwanie kraju z impasu międzynarodowego dawały Włochy, które w latach 1918–1919 próbowały pozyskać Budapeszt do swoich powojennych planów. Interesy Włoch w Budapeszcie reprezentował generał Guido Romanelli, lecz w swoich poczynaniach musiał podporządkować się politykom francuskim. Roma-

10 Nándor Bárdi, A budapesti kormányzatok magyarságpolitikai intézményrendszere és straté- giája 1918–1938, „Kisebbségkutatás” 2007, nr 1, s. 3–8. 11 Ibidem. 12 Loránt Tilkovszky, Die Nationalitatenpolitik Ungarns und das heimische Deutschtum zwischem 1919–1945 [w:] 300 Jahre Zusammenleben – Aus der Geschichte der Ungarndeutschen, red. Wendelin Hambuch, Budapeszt 1988, s. 114. 47 nellemu udało się jedynie podpisać umowy handlowe i porozmawiać na temat portów adriatyckich, co dla Węgier było dość iluzoryczne, jeśli weźmiemy pod uwagę panują- cy w Budapeszcie duch pacyfizmu w czasach rządu Károlyiego13. Dyplomacja włoska nie rezygnowała z Węgier. Taki ewentualny sojusz włosko-węgierski miał jednak swo- ją cenę. Uniemożliwiał Budapesztowi jakiekolwiek porozumienie z Królestwem SHS, czego dowodziły słowa szefa rzymskiego ministerstwa spraw zagranicznych Tommasa Tittoniego, który stwierdził, że głównym zadaniem polityki włoskiej będzie uniemożli- wienie pogodzenia się Budapesztu z Belgradem14. Jeszcze w trakcie toczących się rokowań w Wersalu pojawiła się nadzieja, że uda się oderwane ziemie na nowo przyłączyć do państwa węgierskiego. Rząd Allexandre’a Mil- leranda oraz poglądy sekretarza generalnego w paryskim ministerstwie spraw zagranicznych Maurice’a Paléologue’a zdawały się ratunkiem dla integralności Węgier. Na temat prób porozumienia pomiędzy Węgrami a Francją powstało wiele teorii. Niektóre z nich nie są sprawdzone i przebadane. Trzeba zaznaczyć, że bezpośrednio po 1918 roku kontakty Węgier z Zachodem były utrudnione, na Zachód z Węgier mogli wyjeż- dżać tylko żołnierze ententy. W tej sprawie rząd węgierski wykorzystał pośrednictwo prawnika o międzynarodowej sławie Andora Semseya oraz finansisty Károlya Halmosa. Negocjacje podjęte przez wysłanników z Węgier owiane były tajemnicą, ale historycy twierdzą, że za cenę oddania niektórych regionów dawnych Węgier15 nowym węgier- skim władzom miały się one zgodzić na kontrolę Francji nad częścią sieci kolejowej na Węgrzech16. Taka jest przynajmniej wersja węgierskich badaczy. Paléologue uważał, że powinien powstać rodzaj naddunajskiej unii celnej, w której Węgry mogły odgrywać główną rolę z racji swojego geograficznego położenia. Pomysł jednak upadł, ponieważ Węgry domagały się zagwarantowania praw Sasów i Madzia- rów w Siedmiogrodzie. Plany francuskie związane były także z perspektywą dominacji nad węgierskim przemysłem i kolejami, co dawałoby Paryżowi przyczółek do ugrun- towania swoich wpływów w regionie. Około 1920 roku doszło wręcz do swoistego po- działu wpływów na Węgrzech przez mocarstwa ententy: Wielka Brytania decydowała w sprawach żeglugi na Dunaju, a Francja o komunikacji i strategicznych gałęziach prze- mysłu, Włosi zaś umocowali swoje wpływy w filiach Banca Commerciale Italiana na Węgrzech. Ponadto, mając na uwadze zwycięstwo Polski w wojnie z Rosją Sowiecką, Maurice Paléologue stworzył projekt współpracy polsko-węgiersko-rumuńskiej, ideę

13 Nagy L. Zsuzsa, Az olasz érdekek és Magyarország 1918–1919-ben, „Történelmi Szemle” 1965/2–3, s. 256–257. 14 Petra Hamerli, Magyarország és Olaszország kapcsolódási pontjai 1927 és 1934 között, http://www. academia.edu/11830675/Magyarorsz%C3%A1g_%C3%A9s_Olaszorsz%C3%A1g_kapcsol%C3%B- 3d%C3%A1si_pontjai_1927_%C3%A9s_1934_k%C3%B6z%C3%B6tt (dostęp: 12.04.2017). 15 Chodziło przykładowo o Partium, tj. tę część dawnych Węgier, gdzie znajdowały się strategiczne linie kolejowe (w komitacie Arad, Bihar oraz w Szatmár) i gdzie ludność węgierska stanowiła więk- szość. O znaczeniu linii kolejowych biegnących przez te regiony świat przekonał się w okresie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. 16 Anne Orde, France and Hungary in 1920: Revisionism and Railways, „Journal of Contemporary History” 1980 (lipiec), vol. 15, nr 3, s. 477–479. 48 muru obronnego przeciwko Sowietom. Węgry godziły się na udział w takim projekcie tylko pod warunkiem wspólnej granicy z Polską i przyłączenia Rusi Zakarpackiej17. Idea ta, chociaż szlachetna, nie znalazła zrozumienia w Bukareszcie, któremu bliżej było do Pragi i Belgradu. Rozmowy węgiersko-rumuńskie w Gödöllő (podjęte dzięki inspiracji francuskiej) na początku września 1920 roku straciły sens, kiedy polskie wojska wyparły Armię Czerwoną spod Warszawy. Inicjatywę po Francuzach przejęli Rumuni, którzy byli zainteresowani blokiem środkowoeuropejskim, ale tym razem próbowali odwieść stronę polską od polityki promadziarskiej i skłonić Warszawę do współpracy z Jugo- sławią i Czechosłowacją18. Ostatecznie plany podporządkowania gospodarki Francji za cenę ewentualnych ustępstw przy stole negocjacji w Wersalu zostały zniweczone przez Czechosłowację i Królestwo SHS, które 14 sierpnia 1920 roku podpisały sojusz. Rumu- nię także zaproszono do niego (w przyszłości Mała Ententa), ale Bukareszt był skłonny przystąpić do sojuszu, jeśli zachowałby on neutralność w obliczu wojny polsko-sowieckiej oraz udzieliłby pomocy zbrojnej na wypadek wojny rumuńsko-węgierskiej19.

2.2. Dyplomacja węgierska w czasach rozpadu historycznego państwa

Klęska państw centralnych otworzyła drogę Francji do utrwalenia swoich wpływów w Europie Środkowej. W Paryżu nie było jeszcze jasne, jakie siły po wojnie będą jego podporą w tym regionie, dlatego na Quai d’Orsay pozwalano na wszelkie wystąpienia Serbów, Czechów i Rumunów przeciw Budapesztowi. Co więcej, kiedy pojawiły się kwestie sporne pomiędzy rządami czeskim, rumuńskim i serbskim, Francja właściwie nie miała wpływu na wyciszenie konfliktów i realizację swojej polityki. Reprezentan- ci rządu hrabiego Károlyiego (w którym premier kierował też dyplomacją państwa) 13 listopada 1918 roku podpisali zawieszenie broni (dalej określane jako konwencja bel gradzka). Zostało ono zaparafowane przez dowódcę sił ententy na Bałkanach, generała Francheta d’Esperey, oraz węgierskiego ministra wojny Bélę Lindera20. W Belgradzie ustalono między innymi przebieg linii demarkacyjnej, za którą wojska państw sąsiednich miały się teoretycznie nie przmieszczać (art. 17 konwencji o zawieszeniu broni wspomi- nał, że obszar Węgier ma pozostać pod zarządem władz węgierskich). Serbowie zgodnie z konwencją podpisaną w Belgradzie zajęli tereny, których się domagali, ale przejęli

17 Mária Ormos, Francia-magyar tárgyalások 1920-ban, „Századok” 1975, nr 5–6, s. 916. 18 Ignác Romsics, Olaszország és a román-magyar megegyezés tervei, 1918–1938, „Valóság” 1993, nr 6, s. 61–64. 19 Piotr S. Wandycz, France and Her Eastern Allies 1919–1925, Minneapolis 1962, s. 193–194. 20 Lindera uznano za zdrajcę, ponieważ podpisał konwencję w Belgradzie stwarzającą zagrożenie dla jedności państwa węgierskiego, a następnie brał udział w powołaniu tzw. Republiki Baranya na południu Węgier w stolicy Pécs i dążył do jej włączenia do Królestwa SHS. Po przyłączeniu tego quasi- ‑państewka do Węgier Linder wyjechał do Belgradu, gdzie zmarł w 1962 r. W Jugosławii wystawiono mu pomnik. 49 również administrację cywilną na tym obszarze, na co konwencja już im nie zezwalała. Rząd węgierski przystępował do rokowań o zawieszeniu broni samodzielnie, a nie razem z Austriakami, sądząc, że w pojedynkę wynegocjuje lepsze warunki. Kilka dni po przyję- ciu konwencji sprzymierzeni wydali werdykt, że podpisany dokument był wiążący tylko w aspekcie militarnym, a nie politycznym. Ostatecznie ententa nie uznała nowego rządu węgierskiego, Węgry zaś nie podpisały zawieszenia broni w Padwie, lecz zamiast tego 13 listopada 1918 roku podpisały konwencję belgradzką, zgodnie z którą wojska serbskie i rumuńskie mogły okupować część terytorium Węgier21. To, że Madziarzy właściwie nie posiadali żadnych sił zbrojnych (wspomniano o tym w dalszej części niniejszego opracowania), stwarzało niecodzienną sytuację, a mianowicie do czasu zakończenia obrad konferencji pokojowej obce wojska mogły okupować te terytoria Węgier, do których rościły sobie prawo (Rumunia, Serbia i powstające państwo czechosłowackie). Na konferencji w zasadzie tylko zatwierdzono istniejący stan faktyczny. Konwencja belgradzka nie wspominała słowem o stosunkach sąsiednich państw i narodów z Budapesztem, a rząd Károlyiego nie ustawał w wysiłkach, aby pozyskać Słowaków obietnicą nadania im autonomii terytorialnej. 11 listopada 1918 roku Czesi podjęli bezskuteczną próbę zajęcia Słowacji. Rząd Edvarda Beneša protestował przeciw konwencji belgradzkiej. Jedynym ustępstwem była zgoda Paryża na zajęcie słowackich terytoriów przez czeskie siły zbrojne. Ententa powołała do życia swoją misję wojskową w Budapeszcie (3 grudnia) mającą dbać o interesy Francji w regionie i rozpatrywanie skarg państw sukcesyjnych. Na czele misji stał pułkownik Fernand Vix. Misja ententy w istocie nie przeciwdziałała agresywnym krokom nowych państw, ale wręcz przymy- kała na nie oko. W ten sposób realizowano obietnice w stosunku do Czechów, Rumu- nów i Serbów, jakie mocarstwa poczyniły wobec nich. Do końca grudnia 1918 roku oddziały czechosłowackie zajęły Koszyce, a na początku stycznia kolejnego roku Bra- tysławę (węg. Pozsony). W pierwszej dekadzie listopada 1918 roku serbskie siły zajęły Wojwodinę, a wojska chorwackie Medjumurje (węg. Muraköz). Wstrząs wywołała nota z 20 marca 1919 roku, którą pułkownik Vix przekazał do wiadomości Károlyiemu na rozkaz władz misji dyplomatycznej ententy działającej od 26 listopada 1918 roku w Budapeszcie. Powołując się na zarzuty rozwijania propagandy bolszewickiej, domagano się w owej nocie od Węgrów, aby ich wojska opuściły tereny rozciągające się na pięć kilometrów od linii Vásárosnamény–Debreczyn–Orosháza– Szeged22. Oznaczało to w praktyce, że ententa dążyła do przyznania Siedmiogrodu Ru- munii zgodnie z obietnicami danymi Rumunom w 1916 roku. Nakazywała też wyco- fać się armii węgierskiej i opuścić między innymi takie miasta jak Debreczyn i Szeged. Wcześniej, bo już na początku grudnia 1918 roku, misja ententy wystosowała dwie inne

21 Traktat w Padwie bardziej zabezpieczał jedność Korony św. Stefana. Podpisując 10 dni później drugie zawieszenie broni w Belgradzie, Węgry występowały jako nowy podmiot na arenie międzyna- rodowej, pozbawiając się jednocześnie uznania nowego rządu węgierskiego przez państwa ententy. Zob. Árpád Hornyák, „Nem akarok több katonát látni!” – Linder Béla. Egy politikai kalandor portréja, „Rubicon”, R. 16, 2005/9, s. 28–31. 22 Mária Ormos, Pádovatól Trianonig 1918–1920, Budapest 1983, s. 128. 50 noty, w których zażądano ewakuacji wojsk węgierskich z terenów słowackich. Pierwsza (z 3 grudnia) nakazywała opuszczenie wojskom węgierskim terenów słowackich, druga zaś (z 23 grudnia) określała przybliżoną granicę, która zresztą odpowiadała dzisiejszej granicy słowacko-węgierskiej. Nie wzięto pod uwagę ustaleń dotyczących przyszłej granicy, jakie poczynili Oszkár Jászi, Albert Bartha i Milan Hodža 6 grudnia 1918 roku, a warto zaznaczyć, że były one o wiele bardziej korzystne dla Węgier, bo pozostawiały Pozsony (Bratysławę) i Koszyce po stronie węgierskiej23. Dla otoczenia Károlyiego i jego polityki zagranicznej nota Vixa oznaczała kom pletną porażkę. Károlyi w imieniu nowego rządu oświadczył, że nie przyjmuje do wia- domości decyzji konferencji pokojowej i nie gwarantuje ich egzekucji, tym bardziej że rząd węgierski nie otrzymał zaproszenia na obrady. Na posiedzeniu rządu 20 marca stwierdził, że należy się przyłączyć do rządu komunistów, aby w ten sposób zdobyć sym- patię międzynarodowej klasy robotniczej. Umiarkowana część socjaldemokracji nie go- dziła się na dopuszczenie do władzy komunistów ani na uwolnienie ich z obozów dla internowanych. Dowództwo francuskie na Węgrzech 22 marca otrzymało telegram od burżuazyjnych polityków węgierskich z żądaniem wystąpienia przeciw komunistom i wysłania do Budapesztu korpusu wojska liczącego 15 000 żołnierzy, dlatego późniejsze pokolenia Węgrów nie oceniały rządu hrabiego Károlyiego jednoznacznie. Zarzucano mu i jego ministrom (do których zaliczali się Oszkár Jászi i Albert Bartha), że doprowa- dzili do rozpadu historycznego państwa, nie bronili jego integralności. Károlyiemu miano też za złe, że w momencie przejęcia władzy przez komunistów Béli Kuna wyjechał do Czechosłowacji, a potem uciekł z czechosłowackim paszportem na zachód Europy. Pierwszym sukcesem Węgrów było ustalenie granicy słowacko-węgierskiej na mocy umowy pomiędzy ministrem wojny Albertem Barthą i pełnomocnikiem rządu pras- kiego Milanem Hodžą. Do rozmów doszło dlatego, że Praga nie uznawała konwencji belgradzkiej. Czesi nie mieli prawa do zajmowania terenów słowackich. Porozumienie słowacko-węgierskie zawarte pomiędzy Barthą i Hodžą odrzucono w Pradze, ponieważ było zbyt korzystne dla Budapesztu. W pełni odpowiadało ono etnicznej strukturze lud- ności południowej Słowacji i pozostawiało przy Madziarach znaczną liczbę strategicznych punktów. Podczas konferencji pokojowej Beneš argumentował zmianę przebiegu linii demarkacyjnej czynnikami bezpieczeństwa państwa czechosłowackiego. Nota Vixa nakazywała cofnięcie linii aż do obszarów rdzennie węgierskich. Zdaniem jednego z francuskich wojskowych linia ta miała być zbliżona do granic historycznych Słowacji. W rzeczywistości granice takie nigdy nie istniały; można było najwyżej mówić o granicy obszarów zamieszkanych przez słowacką i węgierską ludność. Pomimo sprzeciwów strony węgierskiej Słowacy zajęli tereny do linii rzeki Ipoly i Dunaju. Stosunki węgiersko-rumuńskie również kształtowały się z trudem. Oszkár Jászi, minister do spraw narodowości w rządzie węgierskim, pertraktował na temat przyszłości Siedmiogrodu z politykami rumuńskimi w Aradzie w dniach 12–14 listopada 1918 roku. Węgrzy proponowali przyjęcie zasady, że w poszczególnych gminach władzę sprawuje

23 Borys Płonka, Geopolityczne doświadczenia środkowo-wschodniej Europy [w:] Studia geopolityczne XX wieku, red. Piotr Eberhardt, Warszawa 2013, s. 325. 51 ta narodowość, która stanowi w niej większość. W ten sposób prowincja zostałaby podzielona na kantony narodowościowe. Każdy z narodów żyjących w tej prowincji miał otrzymać autonomię. Rumuni odrzucili tę propozycję, wiedząc, że obiecano im przyłą- czenie Siedmiogrodu do Rumunii. Mimo to prawna sytuacja kraju była skomplikowana. Według postanowień separatystycznego pokoju z 7 maja 1918 roku zrezygnował on z te- rytoriów, których domagał się w układzie bukaresztańskim z 1916 roku. Ponadto obawy Francji z powodu przebywających na terenach rumuńskich wojsk niemieckich i rosną- cej roli Rosji Sowieckiej przyczyniły się do poparcia roszczeń Bukaresztu. Chociaż układ bukaresztański nie został odnowiony, a konwencja belgradzka nie wspominała o granicy w Siedmiogrodzie, wojska rumuńskie posuwały się w kierunku zachodnim. Zgroma- dzenie Ludowe zwołane do Gyulafehérváru 1 grudnia 1918 roku ogłosiło przyłączenie prowincji do Rumunii. Kolozsvár zajęto 24 grudnia, a Bánffyhunyad na początku stycznia 1919 roku. Rady narodowe innych narodów żyjących na Węgrzech także ogłosiły oderwanie się od Korony Świętego Stefana. 30 października 1918 roku słowaccy działa- cze zebrani w Turocszentmártonie (Turčianský sv. Martin) zatwierdzili decyzje z Pragi o utworzeniu państwa czechosłowackiego24. 29 października chorwacki sabor ogłosił powstanie suwerennego państwa chorwackiego oraz jego zamiar wejścia w skład pań- stwa Słowian Południowych. Serbowie z Wojwodiny, z którymi Węgry nie prowadziły żadnych negocjacji o pozostaniu w granicach państwa madziarskiego, 25 listopada 1918 roku obwieścili w mieście Újvidék (Novi Sad) przyłączenie się do państwa serbskiego. Kraje ententy respektowały prawo do samostanowienia narodów znajdujących się w obozie zwycięzców. Węgierscy politycy w dalszym ciągu konsekwentnie uznawali in- tegralność swojego państwa za fakt i twierdzili, że są w stanie zagwarantować narodom niewęgierskim wszystkie prerogatywy polityczne i kulturalne, jakich te się domagają. Po pierwsze, taka postawa zamknęła rządowi Károlyiego drogę do gabinetów państw sąsiednich i mocarstw ententy. Po drugie, rząd nie skoncentrował wysiłków na obronie terenów rdzennie węgierskich przed zaborczością sąsiadów. Państwa ententy i sąsiedzi Węgier dysponowali ponad 40 dywizjami wojska (m.in. były to oddziały francuskie, angielskie i greckie). Z powodu zmęczenia wojną i sprzeczności interesów Węgrzy mog li się podjąć obrony swojej integralności. Rząd Károlyiego wycofał się jednak z przy- gotowań militarnych. W interesie sąsiadów Węgier leżało przyzwolenie na działanie prawicowego rządu w Budapeszcie, który miał być ograniczeniem dla wpływów lewi- cy. Nowy ład polityczny w Europie Środkowej, podział na obóz „wygranych” i „przegranych”, przyczynił się do takiej, a nie innej polityki zagranicznej państw w regionie, w tym i samych Węgier. Doprowadziło to do zwycięstwa w tych krajach reżimów to- talitarnych25. Fundamentem polityki zagranicznej Węgier po 1920 roku były stosunki z sąsiadami, ale i te można określić nie jako normalne relacje dyplomatyczne, ale rodzaj politycznego modus vivendi.

24 Natália Krajčovičová, Slovensko na ceste k demokracii, Bratislava 2009, s. 17–25. 25 Wiesław Balcerak, Wpływ sytuacji międzynarodowej na kształtowanie się reżimów dyktatorskich i autorytarnych w Europie Środkowo-Wschodniej (1918–1939) [w:] Dyktatury w Europie Środkowo- ‑Wschodniej (1918–1939), red. Janusz Żarnowski, Wrocław 1973, s. 84–88. 52 Po obaleniu starych cesarsko-królewskich władz kierownictwo na Wegrzech objął rząd hrabiego Mihálya Károlyiego (31 października 1918 r.). Károlyi reprezentował Wę- gierską Radę Narodową, która powstała 25 października i popierana była przez partię socjaldemokratyczną, Partię Niepodległości i Partię Radykalną. Państwo ograniczyło swoją aktywność w polityce międzynarodowej do ratowania integralności Węgier26. Stanowiło to przedmiot starań zarówno prezydenta, jak i ministra spraw narodowo- ściowych Oszkára Jásziego. Nie było to łatwe, ponieważ narodowości zmierzały już do powołania własnych państw bądź zawierały porozumienia w sprawie utworzenia więk- szych państw federacyjnych. Węgierska Rada Narodowa, a potem wyłoniony z niej rząd za nadrzędny swój cel uznały zawarcie zawieszenia broni oraz odrzucenie dotychczasowych sojuszy z Niemcami27. Hrabia Károlyi, który w okresie od 16 listopada 1918 do 21 marca 1919 roku sprawował urząd prezydenta, odpowiadał także za politykę za- graniczną oraz wewnętrzną państwa. Za pośrednictwem swoich ministrów negocjował również z przywócami narodów i państw sąsiednich. Kiedy działania te nie przyniosły porządanych rezultatów, przekazał całą władzę partiom lewicowym. Rządy rewolucyjne Károlyiego oraz następujący po nim rząd Béli Kuna miały na celu zachowanie integralności państwa. Hrabia M. Károlyi był pacyfistą i dążył do integralno- ści państwa na drodze współpracy z ententą, demobilizacji armii28 oraz umów z Rumu- nami, Czechami oraz Rusinami. Rząd ten liczył na dobrą wolę mocarstw i do ich oceny pozostawiał sprawę przyszłych granic Węgier. Pomimo niektórych swoich szlachetnych decyzji i wiary w sprawiedliwość dziejową hrabia Károlyi nie był politykiem naiwnym. Prawdą jest, że nie widział powrotu do ustroju politycznego Węgier sprzed Wielkiej Wojny, ale zafascynowany wizją rewolucji światowej twierdził, że Węgry też znajdują się w trakcie rewolucji29. Pozwolił przejąć władzę komunistom, a następnie – co już nie za- leżało od niego – porozumieć się przywódcom ententy z liderami ruchów narodowych w Europie Środkowej. Rząd węgierski w pierwszych dniach listopada ogłosił w specjal- nym memorandum zerwanie z Austro-Węgrami oraz ich polityką zagraniczną, chcąc w ten sposób uniknąć chociaż części konsekwencji przegranej wojny. Kiedy jednak przedstawiono owo memorandum francuskiemu generałowi Franchetowi d’Esperey,

26 Politycy ententy jeszcze podczas wojny stali na stanowisku zachowania całości Austro‑Węgier jako gwaranta równowagi sił w Europie Środkowej. Na Zachodzie (głównie we Francji) istniały jednak różne środowiska (np. w Anglii – intelektualiści R.W. Seton-Watson oraz Wickham Steed). Od października 1916 roku ukazywało się na Zachodzie pismo „The New Europe” nawołujące do roz- członkowania Austro-Węgier. Wspomniany Steed był organizatorem kongresu narodów uciśnionych w kwietniu 1918 r. w Rzymie. Szerzej zob. Tamás Magyarics, Nagy-Britannia Közép-Európa-politikája 1918-tól napjainkig, „Pro Minoritate” 2002, nr 2–3, s. 5–8. 27 Peter Pastor, Major Trends in Hungarian Foreign Policy from the Collapse of the Monarchy to the Peace Treaty of Trianon, „Hungarian Studies” 2003, nr 17/1, s. 4–5. 28 Minister wojny Linder obawiał się stosunku wracającego z frontu wojska do nowego rządu. W rządzie panowały idee pacyfizmu, a minister zasłynął ze zdania, że „nie chce widzieć żołnierzy” (nem akar katonakat látni). Szerzej zob. Oszkár Jászi, Magyar kálvária, magyar föltámadás, Wien 1920, s. 61. 29 Mihaly Károlyi, Károlyi Mihály levélezése I. 1905–1920, red. György Litván, Budapest 1978, s. 357. 53 ten odrzucił je i traktował Węgry jak kraj pokonany30. Nakazał też wycofać wojska wę- gierskie z terytoriów położonych na południe od linii: Máros–Szabadka–Pécs–Drawa. Pod koniec listopada 1918 roku wojska serbskie zajęły Wojwodinę oraz Banat. Powstał nawet pomysł połączenia Czechosłowacji i państwa południowych Słowian za pomo- cą korytarza oddzielającego Austrię od Węgier, a nawet odebrania Węgrom wszystkich ziem na wschód od Cisy i włączenia ich do Rumunii. Wojska rumuńskie zajęły Sied- miogród i wykraczały poza jego granice. Węgry wypowiedziały wojnę Rumunii w poło- wie kwietnia 1919 roku. Kiedy władzę w Budapeszcie przejęli komuniści, rządy ententy zerwały z nimi stosunki. Prezydent Wilson, który nie zgadzał się na agresję rumuńską przeciwko Węgrom, nie tolerował zarazem ideologii bolszewickiej, ale krytykował spo- sób komunikacji ententy z Madziarami. Pisał w swoim pamiętniku: „Ciekawe interesy. Walijczyk wysyła Holendra, żeby przekazał Węgrom, aby nie walczyli z Rumunami”31. Napływające wieści z Paryża powodowały radykalizację nastrojów w Budapeszcie. Nad Sekwaną myślano o interwencji nad Dunajem i włączeniu do niej między innymi wojsk rumuńskich. Posuwające się w kierunku zachodniej Ukrainy wojska sowieckie ostudziły znacznie te zamiary. Francuzi dowodzący armiami rumuńskimi chcieli wysłać pomoc Polakom walczącym w rejonie Lwowa, żądali jednak, aby oddać im do dyspozy- cji linię kolejową Nagyvárad–Szatmárnémeti. Tymczasem na Węgrzech w początkach maja powstał rząd prawicowy, który w swoim programie miał obalenie rządów Kuna. Na czele tego rządu, ukonstytuowanego w Aradzie, stał hrabia Gyula Károlyi. Od czasu zakończenia Wielkiej Wojny związki polsko-węgierskie rozwijały się dynamicznie. Ich intensyfikacja zaznaczyła się głównie w okresie wojny polsko-bolszewickiej. 10 grudnia 1918 roku szef polskiego MSZ Leon Wasilewski otrzymał od węgier- skiego ministra wojny zapewnienie, że władze Polski mogą zawsze liczyć na przyjazne poparcie Węgier32. Dowodem na prawdziwość tych deklaracji było podpisanie 4 marca 1919 roku umowy gwarantującej dostarczanie sprzętu wojennego i amunicji dla Polski. Na mocy tego porozumienia Węgry dostarczyły w samym tylko 1919 roku 20 milionów nabojów do karabinów Manlicher, 20 000 ładunków artyleryjskich oraz wyposażenie kuchni frontowych. 19 listopada 1919 roku Węgry i Polska nawiązały stosunki dyplo- matyczne33. Dostawy wojskowe w 1920 roku jeszcze bardziej nasilono, widząc rosną- ce zagrożenie wojenne na wschodzie Polski. 6 marca 1920 roku zakłady zbrojeniowe na Csepel, będące własnością Manfreda Weissa, na żądanie rządu węgierskiego miały przesłać do Polski 40 milionów nabojów oraz 30 milionów karabinów Mausera. Po za- kończeniu działań wojennych pod Warszawą w sierpniu 1920 roku Węgry zakładały,

30 Borys Płonka, op. cit., s. 323–326. 31 John M. Thompson, Russia, Bolshevism, and the Versailles Peace, Princeton 1966, s. 208. 32 Ludwik Villat, Rola Węgier w wojnie polsko-bolszewickiej, Warszawa 1930, s. 4. 33 Posłami Węgier w Polsce byli: Iván Csekonics (1919–1921), Gábor Apor (1921–1923), Sándor Belitska (1923–1930), Péter Matuska (1930–1935), András Hory (1935–1939). Ambasada węgierska w Warszawie przestała działać w połowie września 1939 r. Polskimi posłami w Budapeszcie byli: Jan Szembek (1921–1924), Zygmunt Michałowski (1924–1928), Ignacy Matuszewski (1928–1931), Sta- nisław Łepkowski (1931–1936) oraz Leon Orłowski (1936–1940). Szerzej zob. János Sáringer, op. cit., s. 72. 54 że polskie władze wezmą udział w negocjacjach nad korektą granic. Tak się jednak nie stało, polska strona była raczej zainteresowana dozbrojeniem w przyszłości armii wę- gierskiej oraz z zachwytem wyrażała się o projekcie porozumienia węgiersko-polsko- ‑rumuńskiego. 9 sierpnia 1920 roku polska prasa donosiła, że minister Edward Beneš ogłosił neu- tralność Czechosłowacji w obliczu wojny polsko-sowieckiej. Neutralność ta miała być do tego stopnia niewzruszona, że nawet gdyby armia radziecka zbliżała się do granic Czechosłowacji, Praga nie zamierzała zmienić swojego stanowiska. Neutralność ogło- szono prawdopodobnie dlatego, że udzielenie ewentualnej węgierskiej pomocy wojskowej Polsce wiązało się z przemarszem tych wojsk przez Zakarpacie34 lub Słowację, a to z kolei – z możliwością upomnienia się o tereny zamieszkane przez ludność węgierską przez rząd w Budapeszcie. Czeski dziennik „Pravo Lidu” 15 sierpnia 1920 roku pisał, że rząd Czechosłowacji pod żadnym warunkiem nie odstąpi od zadeklarowanej neu- tralności i nie zmieni decyzji, choćby miało dojść do wybuchu nowej wojny. Wszystkie stronnictwa czeskie – od socjaldemokratów do prawicy – były zgodne w sprawie zachowania neutralności wobec konfliktu polsko-sowieckiego. W początkach sierpnia 1920 roku strona węgierska złożyła koalicji propozycję udzielenia Polsce pomocy zbrojnej. Propozycję tę odrzucono. W krakowskim „Czasie” odnotowano: „Neutralność czeska i pomoc węgierska powinny zadecydować o polskiej polityce na przyszłość w stosunku do sąsiadów z południa”35. 27 lipca 1920 roku w Bu- dapeszcie doszło do spotkania admirała Horthyego z reprezentantami francuskiej misji wojskowej na Węgrzech. Na spotkaniu tym Madziarzy zaproponowali udzielenie Pol- sce pomocy w postaci amunicji oraz 140-tysięcznego korpusu wojskowego. Propozycja rzekomo została przyjęta z zainteresowaniem przez Francuzów, lecz Włosi sprzeciwili się jej, ponieważ ich zdaniem mogło to wpłynąć na rezultaty konferencji pokojowej. W pierwszej połowie sierpnia 1920 roku władze czechosłowackie ogłosiły stan wyjąt- kowy na Słowacji oraz w powiatach przy granicy z Polską. Oznajmiono, że został on wprowadzony z powodu „zagrożenia bolszewickiego” na Węgrzech. Zagrożenie ode- rwaniem się Słowacji i Rusi Zakarpackiej od Czechosłowacji wyglądało całkiem realnie, ponieważ węgierskie władze wysyłały kurierów na tereny zajęte przez Czechosłowację, próbując znaleźć zwolenników secesji36. Spraw krajowych broniła w Paryżu w 1919 i 1920 roku delegacja węgierska z hrabią Albertem Apponyim na czele. W jej skład wchodziły 73 osoby, a pośród członków zna- lazło się też dwóch wybitnych mężów stanu tamtych czasów – hrabiowie Pál Teleki oraz István Bethlen. Nie pomogło podnoszenie przez Madziarów argumentów prawnych i przemawiających w obronie jedności gospodarczej środkowoeuropejskiego regionu.

34 Czesi nie godzili się na pozostanie Zakarpacia w granicach Węgier ani na powstanie samodzielnego państewka, mając w perspektywie oddzielenie Polski od Węgier i połączenie się z granicą Rumu- nii. Charakterystyczne jest natomiast to, że po II wojnie światowej ani E. Beneš, ani potem K. Gottwald nie sprzeciwili się przyłączeniu Zakarpacia do państwa sowieckiego. 35 Czeska neutralność a pomoc Węgier, „Czas”, 9 sierpnia 1920 roku, s. 1. 36 Ruska Krajina, Archiwum Akt Nowych, Gabinet Rady Ministrów. Czechosłowacja. Dowództwo WP o sytuacji w Czechosłowacji i jej stosunkach z sąsiadami, s. 39. 55

Mapa 2.1. Zmiany granic Węgier w 1919 roku A – tereny pod kontrolą Węgierskiej Republiki Rad B – tereny zajęte przez węgierską Armię Czerwoną od maja do czerwca 1919 roku C – tereny znajdujące się pod kontrolą jugosłowiańsko-francuską D – tereny zajęte przez armię rumuńską w kwietniu 1919 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie: https://hu.wikipedia.org/wiki/Clemenceau-jegyz%C3%A9k.

Podczas jednego z przemówień Apponyi stwierdził, że przeważająca część niemadziar- skiej ludności Węgier nigdy nie zdecydowałaby się na separację i zerwanie stuletnich związków, a rozpad jedności był jedynie rezultatem działań liderów tych narodów. Kie- dy jeden z członków delegacji węgierskiej Gusztáv Gratz przekonywał o tym, że Korona Świętego Stefana kształtowała się od tysiąca lat, jeden z brytyjskich dyplomatów odrzekł sucho: Time to change37. Ogólnie mówiąc, stanowisko rządu brytyjskiego wobec Wę- gier przed rokowaniami trianońskimi i w ich trakcie było podobnie nieprzejednane jak stanowisko Francji (np. wystąpienia delegata rządu brytyjskiego Harolda Nicolsona). Bezpośrednio po zawarciu upokarzającego dla Węgier pokoju ukształtowała się w Lon- dynie grupa polityków wrażliwych na problematykę węgierską. Powody tej „wrażliwo- ści” były prozaiczne. Wynikały z chęci ograniczenia wpływów francuskich w regionie, a także z przekonania, że bez częściowego chociażby wyrównania roszczeń węgierskich

37 Magyarország külpolitikája, Budapest 1998, s. 76. 56 nie można wyobrazić sobie stworzenia przyczółka dla polityki brytyjskiej w Europie Środkowej38. Niedługo po przystąpieniu do Ligii Narodów w lutym 1923 roku Węgry wystąpiły z wnioskiem o czasowe zawieszenie spłaty reperacji wojennych oraz udzielenie pożycz- ki. Jako pierwsi zgodzili się udzielić kredytów Brytyjczycy. Prezes Banku Anglii Norman Montagu uznał, że przywrócenie stabilizacji finansowej Węgier to problem fundamen- talny39. W kwestii pożyczek spotkano się z akceptacją Włoch i Wielkiej Brytanii oraz dezaprobatą Francji i państw Małej Ententy. Dzięki dyplomatycznym naciskom Wielkiej Brytanii udało się złagodzić stanowisko Małej Ententy i na konferencji w rumuńskiej miejscowości Sinaia w lipcu 1923 roku państwa te zgodziły się na pomoc finansową dla Węgier40. W 1924 roku Węgry i Rumunia podpisały kilka porozumień gospodarczych i handlowych. Świadczyło to o roli Rumunii w handlu zagranicznym Węgier i o znaczeniu mniejszości węgierskiej w Siedmiogrodzie w polityce zagranicznej premiera Bethlena. Największe problemy stwarzał jednak rząd praski i dlatego Wielka Brytania pośredniczyła w rozpoczęciu rozmów węgiersko-czechosłowackich41. Doszło do nich w Genewie we wrześniu 1923 roku. W trakcie negocjacji Węgry odrzuciły ideę powrotu Habsburgów na tron węgierski oraz przytępiły retorykę rewizjonizmu. W marcu 1924 roku plan uzdrowienia finansów Węgier został przyjęty przez przedstawicieli Ligi Naro- dów, Małej Ententy, rządu węgierskiego i kierownictwa Banku Anglii42. W grudniu 1923 roku, podczas negocjowania wysokości pożyczek, Węgry ustaliły z mocarstwami ententy, że w ramach spłat reparacji wojennych mają zapłacić 200 milionów franków w złocie odszkodowań wojennych w ciągu 20 kolejnych lat. Nie pozostały już żadne przeszkody do udzielenia pożyczek, które Węgry otrzymały w lipcu 1924 roku (największych udzie- liły Wielka Brytania, USA, Szwajcaria i Włochy)43. Brak uznania rządu węgierskiego na arenie międzynarodowej powodował, że armie państw sąsiednich właściwie bez przeszkód mogły posuwać się w głąb Węgier. Już w listopadzie i grudniu 1918 roku tereny północne, wschodnie i południowe dawnych historycznych Węgier zostały zaanektowane przez powstające nowe państwa. Nie posiadając sił zbrojnych (decyzja ministrów w rządzie Károlyiego) oraz oczekując na rozpoczęcie obrad konferencji pokojowej, Madziarzy byli bezbronni. Starając się pokazać Węgry

38 Gábor Bátonyi, Britain and Central Europe, 1918–1933, Oxford 1999, s. 200–205. 39 Nie udało się jednak do końca lat 20. ułożyć z Wielką Brytanią stosunków opartych na postano- wieniach traktatowych, chociaż od 1921 r. ambasadorem Wielkiej Brytanii w Budapeszcie był sir Tho- mas Hohler, który znał regenta Horthyego jeszcze przed wojną, z Konstantynopola, z czasów rewolucji młodotureckiej. Mimo braku takowego traktatu, do czasu podpisania układu włosko-węgierskiego w 1927 r., Wielka Brytania była jedynym państwem pośród ówczesnych mocarstw, na którym Buda- peszt mógł polegać, znajdując się w trudnym położeniu. Ibidem, s. 127–130. 40 László Gulyás, A Kisantant, „Rubicon” 2011, nr 22, s. 73. 41 Marie-Louise Recker, England und der Donauraum 1919–1929, Stuttgart 1976, s. 197. 42 Lucian Leuştean, Economy and Foreign Relation in Europe in the Early-War Period – The Case of Hungary’s Financial Reconstruction, „Eastern Journal of European Studies” 2013 (czerwiec), vol. 2, s. 48–51. 43 Iván Berend, Inflation, Stabilisation and an Independent Financial System [w:] Evolution of the Hungarian Economy 1848–1989, red. Iván Berend, Tamás Csató, New York 2001, s. 163. 57 w Europie jako państwo demokratyczne, Károlyi ogłosił plan utworzenia na ich obszarze „wschodniej Szwajcarii”, czyli kantonów narodowościowych. Ponadto mianował na ambasadora w Szwajcarii kobietę – Rosikę Bédy-Schwimmer, węgierską feministkę i pacyfistkę. Zostało to uznane przez szefa ministerstwa spraw zagranicznych Francji Stéphena Pichona za akt wrogi, wręcz bezczelny. W kołach rządowych Francji mówio- no, że Węgry pod pozorem fasadowej demokracji chcą utrzymać ucisk narodowości niewęgierskich44. Izolacja Węgier pogłębiała się i w styczniu 1919 roku nie zaproszono delegata tego kraju na obrady pokojowe w Wersalu. Zwrotu w polityce rządu Mihálya Károlyiego można było się spodziewać już od momentu rokowań w Aradzie z Rumunami. Wówczas Jászi – załamany niepowodzeniem rozmów z politykami rumuńskimi – stwierdził, że wkrótce o pokoju decydować będą rady robotnicze i żołnierskie. Wywarło to bardzo złe wrażenie i podejrzliwość nie tylko u Rumunów, ale i w Paryżu, zwłaszcza że oświadczenie to wyszło od ministra w rządzie burżuazyjnym. Rząd Károlyiego podał się do dymisji 19 marca 1919 roku z powodu trudności w zawarciu kompromisu z sąsiadami. Zanim oddał władzę, hrabia Károlyi odwołał się do słów Jásziego na temat rad robotniczych. Rezygnując, premier potępił narzucone warunki traktatowe, odwołał się do partii lewicowych (głównie socjaldemokracji, która wówczas była jedyną masową partią na Węgrzech), a zwłaszcza do Kongresu Między- narodówki Socjalistycznej w Bernie, który odbył się w lutym 1919 roku, aby one zade- cydowały w imieniu narodu45. Następny gabinet, z Dénesem Berinkeyem na czele, ponosił jedną porażkę po drugiej. W polityce zagranicznej sprzeciwiał się konwencji belgradzkiej. Misja wojskowa ententy w Budapeszcie celowo była jednak obsadzona przez niskiej rangi pułkownika Vixa, aby także w ten soposób zamknąć Węgrom drogę do pertraktacji. Przełożony Vixa, generał Paul-Prosper Henrys, zwracał uwagę na złożoność problemów węgierskich, ale bez większych sukcesów. Pułkownik Vix realizował dyrektywy płynące z Paryża. W styczniu 1919 roku sytuacja ekonomiczna stała się na tyle poważna, że w Buda- peszcie gościła misja gospodarcza pod kierownictwem Alonza E. Taylora (potem Ar- chibalda Coolidge’a). Zwracała ona uwagę na trudności rządu Károlyiego, lecz większej skuteczności nie wykazała. Coolidge i niektórzy jego współpracownicy widzieli jawne łamanie postanowień konwencji belgradzkiej, ale nie mogli w żaden sposób temu prze- ciwdziałać. Dostrzegali oni zagrożenie płynące z faktu radykalizowania się nastrojów w Budapeszcie. Wizyty reprezentantów ententy rezydujących w Wiedniu nie przynios ły żadnych zmian. Do Budapesztu dotarły jedynie 633 tony żywności z ogólnej liczby 27 milionów ton, które w pierwszej połowie 1919 roku dostarczono do Europy46. Rząd komunistów Kuna przy użyciu sił zbrojnych zmierzał natomiast do przesunię- cia granic na tereny rdzennie węgierskie, aby w ten sposób nawiązać kontakty z rewo-

44 Documents diplomatiques francais sur l’historie du Basin des Carpates 1918–1932, red. Magda Ádám, György Litván, Maria Ormos, t. I, Budapest 1993, s. 110–112. 45 Peter Pastor, Major Trends in Hungarian Foreign Policy…, s. 6. 46 Géza Herczegh, Magyarország külpolitkája 896–1919, Budapest 1987, s. 337. 58 lucją bolszewicką w Rosji. Podczas gdy rząd Károlyiego widział wrogów integralności Korony Węgierskiej wśród liderów ententy, to reżim Béli Kuna uznał, że należy powo- łać proletariacką armię przeciwko czeskiej burżuazji i rumuńskim bojarom (ziemiań- stwu)47. Liczono na pomoc ze strony Rosji Radzieckiej, aby w ten sposób wzmocnić władze bolszewickie nad Dunajem. Reżimowi Kuna udało się nawet powołać do życia Słowacką Republikę Rad ze stolicą w Preszowie i rozpocząć rozmowy z komunistami z Rosji48. Od marca 1919 roku reżim Kuna prowadził rozmowy z Rosją bolszewicką za pośrednictwem biura handlowego na wyspie Csepel w Budapeszcie. Jeszcze w kwietniu 1919 roku rząd komunistyczny wysłał do Moskwy depeszę następującej treści: „Połą- czenie z oddziałami sowieckimi przez Galicję jest dla nas kwestią życia lub śmierci […]. Bez armii jesteśmy w dramatycznym położeniu. Jeśli nam nie pomożecie, czeka nas los Komuny Paryskiej”49. Bolszewicy doszli do Kamieńca Podolskiego, 150 kilometrów od przełęczy karpackich, nie dając jednak wsparcia władzom Kuna50. Poza tymi internacjo- nalistycznymi wątkami w polityce zagranicznej Kun dostrzegał też mądrość poprzednich rządów i popierał „nurt wschodni” w polityce zagranicznej. W okresie dyktatury komunistycznej powstało Socjalistyczne Towarzystwo Wschodnie i pismo „Kelet” (Wschód). Był to twór krótkotrwały, tak samo jak i reżim komunistyczny B. Kuna. Na arenie międzynarodowej Węgrom groziła interwencja, dlatego też 25 marca 1919 roku powołano Armię Czerwoną. Jej skład społeczny był zbliżony do armii węgierskiej, która powstała na terenach okupowanych przez wojska francuskie. Na polecenie Francji wyruszyła w kierunku Budapesztu zbrojna interwencja rumuńska. W Wersalu ogłoszo- no blokadę gospodarczą Węgier. Trzykrotnie silniejsze armie rumuńskie przekroczyły linie demarkacyjne 16 kwietnia, a już 23 kwietnia zajęły Debreczyn. Z północy uderzy- ły wojska czeskie, a od południa serbskie. Dowództwo armii węgierskiej objął Aurél Stromfeld. W wyniku zdrady jednostek składających się z Szeklerów Rumuni przerwali front w rejonie Cisy i 1 maja doszli aż do miasta Szolnok. Czeskie wojska dotarły aż do Salgótarján, a francuskie zajęły miasta Makó i Hódmezővásárhely. Wieści te zelektry- zowały stolicę. Od końca maja 1919 roku rozpoczęło się pasmo sukcesów węgierskich. Już 31 maja Węgrzy odzyskali Rimaszombat i Edelény, a na początku czerwca – To- kaj i Sátoraljaújhely. Do połowy czerwca węgierskie wojska dotarły do Koszyc i Eperjes (dziś Preszów) i ogłosiły tam powstanie Słowackiej Republiki Rad. W kraju przywód- cy socjaldemokracji otwarcie już odcinali się od komunistycznego ładu, szukając porozumienia z ententą. Trudności gospodarcze narastały. 24 czerwca doszło do buntu oficerów w Budapeszcie i flotylli naddunajskiej. Powstanie zostało krwawo stłumione. 7 czerwca 1919 roku Georges Clemenceau skierował do Budapesztu notę, w której żądał

47 András Siklós, Magyaroszág 1918–1919. Események/Képek/Dokumentumok, Budapest 1978, s. 260. 48 Magda Ádám, Delusions of Trianon [w:] Trianon and East-Central Europe, red. Béla K. Király, László Veszprémy, New York 1995, s. 22–23. 49 Budapest-Moszkva. Szovjet-Oroszország és a Magyarországi Tanácsköztársaság kapcsolatai távi- ratok tükrében, 1919. március 22-augusztus 1, red. Magda Imre, Imre Szerényi, Budapest 1979, s. 80–81. 50 Mihály Fülöp, Péter Sipos, Magyarország külpolitikája a 20 században, Budapest 1998, s. 56. 59 wycofania się węgierskiej armii poza wyznaczone przez zwycięzców linie demarkacyjne. 13 czerwca notę wobec Budapesztu ponowiono. Po 1920 roku Londyn i Paryż rywalizowały ze sobą o wpływy w Europie Środko- wej. Francja pragnęła budować nowe połączenia kolejowe, Anglia zaś dążyła do zdo- minowania żeglugi dunajskiej. Ceną za przychylność Budpaesztu do tych planów było ustosunkowanie się obydwu stolic do programu rewizji granic. Brytyjczycy wykazywali większe zrozumienie wobec kwestii rewizji51. Zależało im głównie na zachowaniu międzynarodowego charakteru żeglugi na Dunaju. Dopiero około 1922 roku, już po obaleniu Republiki Rad, rząd brytyjski poparł ideę powołania w Europie Środkowej rodzaju federacji lub unii celnej (z udziałem Węgier) na kształt „ducha dawnych Austro- ‑Węgier”. Londyn też z większą sympatią odnosił się do rządu węgierskiego (popierano utrzymanie monarchicznej formy rządów) aniżeli wobec rządów w Pradze i Wiedniu. Przejęcie władzy przez premiera Istvána Bethlena oceniano na Zachodzie jako bardzo dobre rozwiązanie, ponieważ premier Bethlen odsuwał sprawę rewizji na plan dalszy. W 1924 roku rząd brytyjski z wielką atencją podszedł do pomysłu unii celnej pomiędzy Czechami, Austrią i Węgrami. Plan nie udał się z powodu konfliktu węgier- sko‑austriackiego dotyczącego Burgenlandu. W Londynie uważano jednak, że porozumienie Węgier i Czechosłowacji mogłoby być doskonałym fundamentem pod przyszłą ekspansję handlową Anglii w Europie Środkowej52. Rodzące się plany unii rumuńsko- ‑węgierskiej bądź czechosłowacko-węgiersko-austriackiej bezpośrednio po zakończe- niu wojny były oceniane z podejrzliwością z wielu powodów. Przykładowo państwa Małej Ententy obawiały się ambicji ostatniego Habsburga Karola IV, który dążył do zdobycia tronu węgierskiego. Karol IV jeszcze w październiku 1921 roku podjął nieudaną próbę przejęcia władzy na Węgrzech53.

2.3. Izolacja państwa węgierskiego na arenie międzynarodowej

Rozważając problem polityki zagranicznej Węgier w XX wieku, da się wyodrębnić spójny chronologicznie i tematycznie okres 1920–1944. Były to czasy po podpisaniu traktatu trianońskiego (1920). W całym okresie 1920–1944 możliwe jest wydzielenie

51 Dało się zauważyć wiele oznak sympatii Londynu wobec spraw węgierskich po 1920 r., ale prawdopodobnie ich źródłem była próba podkopania wpływów francuskich w Europie Środkowej. Jeden z ważniejszych polityków brytyjskich określił traktat trianoński jako „bezprzykładne szaleństwo”. Mimo że Londyn sprzeciwiał się powrotowi Habsburgów na tron Węgier, to jako pierwszy udzielił kredytów Węgrom w okresie reformy walutowej i tworzenia Banku Węgierskiego (4 mln funtów). Szerzej zob. Tamás Magyarics, Nagy-Britannia Közép-Európa-politikája 1918-tól napjainkig, „Pro Mi- noritate” 2002, nr 2–3, s. 6–17. 52 Gábor Bátonyi, Anglo-French Rivalry and the Treaty of Trianon, Oxford Scholarship Online, October 2011, s. 122–127. 53 Elek Karsai, A budai Sándor-palotában történt 1919–1941, Budapest 1964, s. 77–79. 60 mniejszych podokresów, takich jak izolacja na arenie międzynarodowej (do 1927 r.)54, lata aktywnej polityki zagranicznej (1927–1932), czasy rewizji granic (1932–1941) oraz dyplomacja podczas II wojny światowej (1942–1944)55. Duża część historyków węgier- skich uważa politykę zagraniczną regenta Horthyego za błędną. Po 1938 roku coraz bardziej prowadziła ona kraj w kierunku sojuszu z Niemcami. Miklós Molnár wyróżnił w polityce zagranicznej Węgier w okresie międzywojennym trzy podokresy, obejmujące (1) konsolidację ustroju i władzy w obliczu symboliki narodowej, (2) stopniowe zbacza- nie polityki węgierskiej w kierunku Niemiec i (3) podporządkowanie się dyplomacji wę- gierskiej III Rzeszy56. Oceniając dyplomację okresu horthystowskiego, należy pamiętać, że nie tylko koła polityczne miały na nią wpływ. Równie ważne okazały się opinie inte- lektualistów, elit uniwersyteckich, wreszcie pisarzy i historyków. Elity te tkwiły jeszcze mentalnie w czasach dualistycznej monarchii, marzyły o dawnej świetności i mało kto potrafił uderzyć się w piersi i przyznać, że przed 1914 rokiem reformy społeczne były potrzebne i mogły uchronić kraj przed katastrofą. Wybitny historyk okresu między wojennego Gyula Székfű pisał w swojej książce A magyar állam életrajza (Życiorys pań- stwa węgierskiego; książka wydana w 1917 r.): „Węgrzy mogą mieć nadzieję wyjścia ze swego złego położenia, jeśli tylko podążać będą już wyznaczonym torem […], tj. pójdą ramię w ramię z niemiecką Europą Środkową”57. Székfű zastanawiał się nad sensem tego, co stało się po 1918 roku. Co prawda Węgry odzyskały niepodległość, ale za cenę utraty integralności terytorialnej. Uzyskując niepodległość, pozostały samotne w niego- ścinnym otoczeniu jak głodny wilk w zimie – pisał Székfű58. Rząd węgierski na własną rękę próbował organizować pomoc w tragicznej dla pań- stwa sytuacji. Najszybciej odbudowano stosunki z Królestwem SHS i Polską. Rozmowy z reprezentantami tego pierwszego państwa odbyły się w neutralnej Szwajcarii (Kosta Stojanović – László Szilassy). Za zgodą szefa ministerstwa spraw zagranicznych Ante Trumbicia Stojanović zaproponował Węgrom w przyszłości dostęp do portu we Fiume, w zamian za co Budapeszt miał popierać stanowisko Belgradu w kwestii dostępu do Adriatyku. Również rząd włoski próbował zdobyć sympatię Budapesztu podczas sporu z Królestwem SHS o wybrzeże Adriatyku. Jugosłowianie planowali nawet zawarcie unii celnej z Węgrami. Z Polską Madziarzy podpisali układ o współpracy gospodarczej 4 marca 1919 roku. Polityka mocarstw ententy opierała się na jak najlepszym zabezpieczeniu przed im- perializmem niemieckim i zbudowaniu kordonu ochronnego wokół Rosji. Po zdławie- niu rewolucji radzieckiej na Węgrzech władze horthystowskie zgodziły się na funkcjonowanie w Budapeszcie przedstawicielstwa dyplomatycznego „białej Rosji”, na którego czele od 1921 roku stał książę Piotr P. Wolkonsky. W tym celu Francja zaciekle broniła

54 Dopiero w marcu 1927 r. Rada Ambasadorów uzgodniła, że mocarstwa znoszą kontrolę między- narodową nad Węgrami. W tym samym roku kilka państw Europy Zachodniej podpisało z Węgrami umowy o rozpoczęciu lotów lotniczych do tego kraju. 55 János Sáringer, op. cit. 56 Miklós Molnár, A Concise History of Hungary, Cambridge 1996, s. 291. 57 Gyula Székfű, A magyar állam életrajza, Budapest 1917, s. 222. 58 Ibidem, s. 204–205. 61 interesów Rumunii, uważając ją za element polityki antysowieckiej. Czechosłowacji powierzono w Paryżu rolę szańca antyniemieckiego. W rzeczywistości państwa te, nawet wsparte przez Polskę i wiele mniejszych krajów regionu, nie były – jak się potem oka- zało – w stanie przeciwstawić się skutecznie zaborczości wielkich mocarstw. Z pełną odpowiedzialnością zatem można stwierdzić, że po rozpadzie Austro-Węgier nie było politycznego czynnika, który kształtowałby politykę środkowoeuropejską i bałkańską w takim wymiarze, z taką konsekwencją i rozmysłem, jak dotąd czyniło to państwo Habsburgów. Owemu pragnieniu zdawała się wychodzić naprzeciw publikacja wegier- skiego intelektualisty László Ottlika pod tytułem Új Hungária felé (ogłoszona drukiem w czasopiśmie „Magyar Szemle” w 1928 r.). Zakładała ona nadanie autonomii ludno- ści niewęgierskiej żyjącej na Węgrzech, rewizję granic z 1920 roku oraz przyznanie na nowych terenach praw mniejszościom narodowym. Powstanie federacji było rozwią- zaniem, ale kłóciło się z pragnieniem niepodległości w nowych państwach. Szybko też w Paryżu oddalono ten projekt kształtowania nowej polityki naddunajskiej. Niepowo- dzenie projektu zbudowania nowej polityki sąsiedztwa w Europie Środkowej przez zwy- cięską Francję przyczyniło się do wzrostu nieufności w regionie. Poszczególne kraje, które zyskały na rozbiorze Węgier, zbudowały pomiędzy sobą więzi militarno-polityczne, a dyplomacja węgierska, odizolowana od zewnętrzego świata, miotała się w „kom- pleksie małego państwa”. Elity odpowiedzialne za politykę zagraniczną żyły jeszcze świadomością, że mają wpływ na cały region jako regionalne mocarstwo, lecz ten czas już przeminął. Kolejne rządy węgierskie po obaleniu komunistów borykały się z trudnościami z uznaniem na Zachodzie. W najtrudniejszym położeniu znalazł się rząd Istvána Frei dricha, który za pierwszą osobę na Węgrzech uznał arcyksięcia Józefa Habsburga (homo regius). Wywołało to wielką niechęć rządów zachodnich do Węgier i w konsekwencji obalenie tego gabinetu. Zastąpił go nowy, stworzony przez Károlya Huszára, który roz- począł negocjacje z państwami ententy na temat podpisania traktatu pokojowego59. Wspomniany rząd Freidricha działał od początków sierpnia do 24 listopada 1919 roku. W tym okresie przybył na Węgry brytyjski dyplomata sir George Clerk, gdzie piastował funkcję zwierzchnika flotylli dunajskiej należącej do państw ententy (Wielka Brytania stała się obrońcą interesów węgierskich, co nie było działaniem bezinteresownym, Lon- dyn ograniczał w ten sposób wpływy Francji). Odbył on rozmowy z liderami partii politycznych oraz doprowadził do wycofania z terytorium Węgier wojsk czechosłowackich i rumuńskich. Kraj zajęły wojska wierne Miklósowi Horthyemu, na co uzyskały zgodę ententy. Jeszcze w styczniu 1920 roku podczas prezentowania ostatecznych warunków pokojowych delegacji węgierskiej doszło do tajnych rozmów węgiersko-francuskich (pierwszym ambasadorem Francji na Węgrzech był Jean Doulcet, a następnie Louis de Vienne). Stosunki francusko-węgierskie zostały wznowione w początkach września 1920 roku. Francuzi pragnęli wywalczyć dla swoich firm dogodne warunki do pene- tracji gospodarczej w Europie Środkowej (wykorzystanie Dunaju i węgierskich kolei)

59 Magda Ádám, Delusions of Trianon…, s. 23. 62 i dlatego obiecali delegacji węgierskiej wsparcie w rewizji traktatu pokojowego (tzw. listy Milleranda). Otworzyło to dyplomacji węgierskiej po wojnie możliwość oficjalnych wystąpień na temat rewizji granic60. Traktat trianoński został podpisany przez Węgry z wszystkimi aliantami z wyjąt- kiem USA, ponieważ Stany Zjednoczone nie miały nawiązanych stosunków dyplomatycznych z Węgrami (7 grudnia 1917 r. stosunki pomiędzy Austro-Węgrami a USA zo- stały zerwane i kraje weszły w stan wojny). Węgry i Austrię reprezentowała w Ameryce ambasada Szwecji. Węgry nawiązały stosunki dyplomatyczne z USA w lipcu 1920 roku, a pierwszym amerykańskim ambasadorem w Budapeszcie został Theodore Brentano (od lutego 1922 r.)61. Pierwszym mianowanym w grudniu 1921 roku ambasadorem Wę- gier w Stanach był hrabia László Széchenyi62. W 1921 roku doszło też do podpisania pokoju pomiędzy Węgrami a USA (rokowania Miklós Bánffy – Ulysses Grant-Smith). Stosunki pomiędzy Węgrami a Wielką Brytanią od czasu zakończenia Wielkiej Woj- ny nie były najgorsze. Właściwie tylko Foreign Office rozumiało potrzebę ustanowienia granic odpowiadających realiom etnicznym Europy Środkowej. W przeciwnym wypadku – ostrzegali politycy brytyjscy – Europę czeka kolejna wojna. Była też w Londynie grupa polityków, która w Czechosłowacji widziała partnera politycznego w Europie Środkowej (m.in. wspomniany już Seton-Watson oraz ambasadorzy w Pradze – Cecil Gosling i George Clerk) oraz popierała kreowaną przez czeski Hrad koncepcję tzw. No- wej Europy, wizji zapoczątkowanej przez Masaryka i Beneša jeszcze w okresie wojny63. W 1921 roku dzięki poparciu Wielkiej Brytanii i Polski (wówczas polskim posłem przy Lidze Narodów był Szymon Askenazy) Węgry dostały się do Ligii Narodów i otrzy- mały 250 milionów koron w złocie pożyczki (także z banków angielskich)64. Od 1924 roku rozpoczęła się rozgrywka pomiędzy Francją i Wielką Brytanią o wpływy w Europie Środkowej. W 1925 roku premier Bethlen usłyszał od premiera Chamberlaina, że Lon- dyn popiera pokojową rewizję granic Węgier. Londyn zainicjował ograniczanie kontroli Rady Ambasadorów (gdzie duże wpływy miała Francja) nad pokonanymi w wojnie państwami i poddanie ich kontroli Ligi Narodów. W 1926 roku dzięki pomocy szefa Foreign Office Chamberlaina zacierano złe wrażenie po aferze wokół fałszywych fran- ków, które Węgrzy chcieli rozprowadzić po zachodniej Europie, a w 1928 roku brytyjski szef dyplomacji starał się załagodzić sytuację po aferze z przemytem broni z Włoch na Węgry. Było to zasługą posła brytyjskiego w Budapeszcie sir Colville’a Barclaya. Ponad-

60 Eadem, France and Hungary at the Beginning of the 1920’s [w:] War and Society in East Central Europe. Essays on World War I: Total War and Peacemaking. A Case Study of Trianon, Boulder 1982, s. 145–182. 61 Poza ambasadą Węgier w Waszyngtonie działały cztery konsulaty węgierskie (w Nowym Jorku, Chicago, Cleveland i Pittsburgu). 62 Był ambasadorem w USA do 1933 r. Dzięki żonie, Amerykance Gladys Moore Vanderbiltet, doskonale znał realia społeczne i gospodarcze Stanów Zjednoczonych. 63 Gábor Bátonyi, Britain and Central Europe…, s. 160–164. 64 C.A. Macartney, Hungary and Her Successors. The Treaty of Trianon and Its Consequences 1919– 1937, London 1937, s. 465–466. 63 to w marcu 1927 roku, dzięki wsparciu Wielkiej Brytanii i Włoch, udało się zawiesić kontrolę wojskową sprawowaną nad Węgrami przez mocarstwa. Od początku lat 30. Wielka Brytania nie angażowała się w politykę środkowo europejską, skupiając uwagę na swoich koloniach65. Mimo to Węgry uzyskały poparcie, kiedy tylko podnosiły postulat zbrojeń. W 1934 roku ówczesny szef Foreign Office Anthony Eden sprawił swoją zręczną polityką, że temat zamachu na króla Jugosławii w Marsylii (w którym istniał „węgierski ślad”) nie został podjęty na posiedzeniach Ligii Narodów66. Węgierskie ziemiaństwo określało się z angielska gentry, a już w pierwszej połowie XIX wieku wybitni Węgrzy podróżowali na wyspy, aby zapoznać się z funkcjonowaniem tamtejszej gospodarki (m.in. István Széchenyi). W elitach politycznych Wielkiej Brytanii wiele osobistości wyrażało sympatię do narodu węgierskiego. Wśród nich można wymienić prawnika i historyka Jamesa Bryce’a, szefa Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawników Fredericka Llewellyna-Jonesa czy też wojskowego Geor- ge’a Sydenhama Clarka. Podkreślano, że na Węgrzech i Wyspach Brytyjskich wykształ- cił się podobny system konstytucyjny67. Niektórzy Brytyjczycy mieli rodzinne koneksje z rodami węgierskimi. Przykładowo lord Clydesdale był spokrewniony z księciem Györgyem Festeticsem. Zdarzali się i tacy Brytyjczycy, którzy stracili majątki w wyniku traktatu w Trianon, a w szczególności wskutek reformy rolnej przeprowadzonej w Królestwie SHS i Rumunii. Brytyjscy dyplomaci i arystokraci uważali, że traktat wersalski nie osiągnął zamierzonego celu, upo- korzył Węgrów i nie ustanowił odpowiednich zabezpieczeń dla mniejszości węgierskiej w krajach sąsiednich. Na Wyspach Brytyjskich podkreślano absurdalność i surowość postanowień traktatowych oraz fakt, że w interesie całego kontynentu jest, aby Węgry stanęły na nogi, bo od tego też zależy pokój w Europie Środkowej. W środowiskach politycznych Wielkiej Brytanii od początku lat 20. nawoływano do rewizji powojennych granic. Wytykano, że Liga Narodów nie posiadała odpowiednich instrumentów do obrony mniejszości narodowych, a w niektórych przypadkach wręcz się ośmieszyła (np. optáns-ügy)68, pozwalając krzywdzić Rumunom ludność węgierską. Rząd węgierski nie uzyskał żadnych odszkodowań dla obywateli własnego państwa. Do końca lat 20. trwały rozmowy na temat spłat odszkodowań. Porozumienie osiągnięto w latach 1929–1930. Rumunia miała rozpocząć spłatę od 1943 roku i kontynuować ją

65 Ambasadorami brytyjskimi w latach 1921–1941 na Węgrzech byli: Beaumont Thomas Hohler, sir Colville Barclay, sir P.W. Ramsay, sir Geoffrey G. Knox, Owen St. Clair O’Malley. 66 Mária Ormos, Merénylet Marseille-ben, Budapest 1984, s. 175. 67 Ferenc Eckhardt, A Short History of the Hungarian People, London 1931. 68 Sprawa „optantów” dotyczyła Węgrów pokrzywdzonych w wyniku reformy rolnej w krajach sąsiednich (najwięcej majątków ziemskich Węgrzy stracili w Rumunii). Chodziło o wypłaty odszko- dowań, a zainteresowanie sprawą najważniejszych polityków w Budapeszcie wynikało stąd, że wielu z nich (nawet sam premier I. Bethlen) miało posiadłości ziemskie w Siedmiogrodzie. Szczególnie źle potraktowano tych nowych rumuńskich właścicieli rozparcelowanych majątków, którzy po reformie rolnej pozostali przy węgierskim obywatelstwie. W Rumunii Węgrzy stracili po reformie rolnej 600 000 holdów ziemi. Szerzej zob. Iván T. Berend, György Ránki, Közep-Kelet-Európa gazdasági fej- lödés a 19–20 században, Budapest 1976, s. 275–277. 64 przez kolejne 23 lata. Niestety nie zrealizowano tego planu, ponieważ w 1932 roku prezydent USA Herbert Hoover ogłosił moratorium dotyczące zawieszenia spłat wszel- kich reparacji. Węgry straciły na tej decyzji olbrzymie sumy. Z ustalonej w latach 20. kwoty 510 milionów koron w złocie do 1932 roku Węgry otrzymały jedynie 23 miliony koron69. Sprawy krzywd doznanych przez węgierską mniejszość narodową trafiały do Ligi Narodów. Pierwsze skargi związane z Węgrami zostały jednak skierowane do Ligi już w początkach lat 20. i były zainicjowane przez organizacje żydowskie z Londynu i Pary- ża przeciwko ustawie numerus clausus70. Od 1920 roku dochodziło do wizyt angielskich parlamentarzystów na węgierskiej ziemi. We wrześniu 1921 roku gościł na Węgrzech lord Thomas Newton, który w jednym z przemówień zarówno Madziarów, jak i Brytyjczyków nazwał „narodami przegra- nymi”. W 1933 roku przyjechał na Węgry Brytyjczyk Davies Rhys, który odbył rozmowy z Horthym i Gömbösem. Zbierał dane na temat konsekwencji traktatu trianońskiego71. W kwietniu i maju 1933 roku przebywał na Węgrzech amerykański wydawca Llewellyn- ‑Jones72. Wygłosił kilka mów w różnych miastach kraju oraz odbył spotkania z liderami Magyar Revíziós Liga. Już podczas powitalnego przemówienia wyraził współczucie narodowi węgierskiemu z powodu niesprawiedliwości, jaka go spotkała w 1920 roku. Rok 1933 okazał się szczególny, ponieważ na Węgrzech pojawiło się wiele osobistości brytyjskiego życia politycznego. W drugiej połowie roku gościli tam deputowani do parlamentu brytyjskiego William Mabane oraz Geoffrey Le Mesurier Mander, a w listopadzie – ponownie Llewellyn-Jones. Tak liczne wizyty były prawdopodobnie związane ze zmianami politycznymi w Niemczech i obawami przed zdominowaniem regionu przez ten kraj. W 1934 oraz 1935 roku, tak jak w poprzednich latach, na Węgrzech go- ściło kilka delegacji polityków brytyjskich. Traktat w Trianon pozostawił węgierskiej polityce zagranicznej bardzo niewielkie pole manewru. Można się pokusić o twierdzenie, że w pewnym sensie ukierunkował on politykę zagraniczną Węgier ku rewizji granic i podjęciu współpracy tylko z niektó- rymi państwami w Europie. Oczywiście mamy tu na myśli inne kraje niezadowolone z postanowień traktatu wersalskiego. Sprzeczne interesy z Węgrami miały Rumunia, Czechosłowacja i Królestwo SHS (potem Jugosławia). Postanowienia narzucone Wę- grom przez traktat były sprzeczne z geopolitycznymi interesami kraju i społeczeństwa. Wymogło to przeorientowania polityki zagranicznej w kierunku współpracy z Niem- cami i Włochami oraz oddaliło (z powodu przekonań politycznych warstw rządzących Węgier) Budapeszt od Związku Sowieckiego73. Węgry utrzymywały stosunki dyploma-

69 Mihaly Fülöp, Péter Sipos, op. cit., s. 145. 70 Miklós Zeidler, A Nemzetek Szövetsége a magyar külpolitikai gondolkodásban [w:] Magyar kül- politikai gondolkodás a 20. században, red. Pál Pritz, Balázs Sipos, Miklós Zeidler, Budapest 2006, s. 116–117. 71 Angol vendégek Magyarországon, „Magyar Külpolitika”, 14 kwietnia 1933, nr 2. 72 Wydawał m.in. „Chicago Evening Post”. 73 Imre Szokai, Csaba Tabajdi, Change of Hungarian Social Model = Change of Orientation in Hun- garian Foreign Policy?, „World Affairs” 1989, nr 4, vol. 151, s. 208. 65 tyczne z Włochami (od 16 listopada 1919 r.), Wielką Brytanią (od 22 maja 1921 r.), Niemcami (od 20 września 1919 r.), USA (od początku lipca 1919 r.). Spośród mniejszych państw należy wymienić: Austrię (od listopada 1918 r.), Argentynę (od 1924 r.), Belgię (od lutego 1922 r.), Bułgarię (od sierpnia 1921 r.), Finlandię (od 1922 r.), Holan- dię (od 31 października 1919 r.), Litwę (od marca 1923 r.), Norwegię (od marca 1921 r.). Po rozpadzie Austro-Węgier nawiązano stosunki ze Szwajcarią (w połowie listopada 1918 r.)74, w 1923 roku – z Turcją, a w lipcu 1920 roku – ze Stolicą Apostolską75.

2.4. Konsekwencje traktatu trianońskiego. Rewizjonizm

Węgry (politycy i społeczeństwo) postrzegały rewizję w dwóch aspektach: jako „rozwią- zanie optymalne” – realizację granic etnicznych (tereny zamieszkiwane przez Węgrów miały powrócić do Węgier) – oraz „rozwiązanie integralne”, czyli powrót do granic historycznych, do granic Korony Świętego Stefana76. Traktat z Trianon stał się blizną na ciele narodu węgierskiego, niegojącą się raną, która w większym lub mniejszym stopniu nadal istnieje w świadomości narodu madziarskiego. W polityce zagranicznej pamięć o traktacie odnawia się co jakiś czas w postaci „syndromu Trianon”. Węgry były zmuszone wyrzec się swoich aspiracji mocar- stwowych i uświadomić sobie, że są jednym z licznych w Europie Środkowej małych państw. W wielu aspektach na Węgrzech nie przyjęto do wiadomości rozczłonkowania kraju. Przykładowo w szkołach do II wojny światowej uczono geografii tak, jakby traktatu nie było77. Jeszcze do końca 1920 roku węgierska dyplomacja próbowała zmontować regionalny sojusz polityczny składający się z Rumunii, Czechosłowacji i Węgier. W założeniach wiązało się to także z pojednaniem z Francją, a realnym odbiciem tych dążeń były ru- muńsko-węgierskie rozmowy w 1919 i 1920 roku na temat autonomii Siedmiogrodu w ramach Rumunii lub idea powołania do życia odrębnego, niepodległego państwa siedmiogrodzkiego78. Koncepcja stworzenia odrębnego państwa w Siedmiogrodzie (transylwanizm) powstała wkrótce po traktacie w Trianon i była popularna nawet

74 János Sáringer, op. cit., s. 87. 75 Wsparcie nowych narodowych władz węgierskich przez Stolicę Apostolską było niezwykle waż- ne. Nawiązanie stosunków pozwoliło na wytyczenie nowych granic biskupstw i diecezji, które w wyniku traktatu trianońskiego zostały podzielone między Węgry i ich sąsiadów. Pierwszym ambasadorem Węgier w Stolicy Apostolskiej został hr. József Somssich, a pierwszym nuncjuszem papieskim w Buda- peszcie – Lorenzo Schioppa. Szerzej zob. Péter Erdő, A Szentszék és Magyarország, „Katolikus Szemle” 1991, nr 41, s. 3–4. 76 Ignác Romsics, The Trianon Peace Treaty in Hungarian Historiography and Political Thinking [w:] Hungary’s Historical Legacies. Studies in Honor of Steven Béla Várdy, red. Dennis P. Hupchick, William R. Weisberger, Boulder 2000, s. 93–95. 77 Steven Béla Várdy, The Impact of Trianon upon Hungary and the Hungarian Mind. The Nature of Interwar Hungarian Irredentism, „Hungarian Studies Review” 1983, vol. 10, nr 1, s. 23. 78 Ignác Romsics, A magyar külpolitika útja a Trianontól a háborúig, „Rubicon” 2001, nr 9, s. 17–19. 66 w Rumunii pod rządami komunistów po 1945 roku. Polegała na tym, że pewne koła polityczne w Siedmiogrodzie nie dążyły do przyłączenia się do państw narodowych, ale starały się współpracować i doprowadzić do powstania suwerennego państwa. Pośród mniejszości węgierskiej działały w duchu transylwanizmu dwie partie: Węgierska Partia Ludowa (Magyar Néppárt) i Węgierska Partia Narodowa (Magyar Nemzeti Párt). Obie niedługo po powstaniu w 1921 roku połączyły się, ale już w 1922 roku rząd rumuński je zdelegalizował79. Rząd węgierski pertraktował z Rumunią w latach 1919–1920. Rozmowy dotyczyły powołania do życia porozumienia polsko-rumuńsko-węgierskiego. Nie zostało ono jednak zrealizowane z powodu antagonizmów węgiersko-rumuńskich. Układu politycznego z Rumunią nie udało się podpisać na początku lat 20., ponieważ Węgry w tym czasie popierały politykę zbliżenia państw pokonanych w wojnie i przeprowadzenia rewizji granic. Niekiedy prowadzono wręcz politykę pełną sprzeczności: koła wojskowe i regent Horthy popierali politykę zbliżenia do Austrii i Niemiec80, a koła rządowe (Bethlen, Teleki) dążyły do porozumienia z Rumunią i Czechosłowacją. W rezultacie do zbliżenia z państwami sąsiednimi nie doszło, w latach 1920–1921 utworzyły one bowiem lokalny pakt polityczny skierowany przeciwko Węgrom, Małą Ententę. Plan ten nie powiódł się jednak, gdyż postulaty Budapesztu w krajach sąsiednich uznano za wygórowane. Ponadto w samych kołach politycznych Węgier brakowało jed- ności w kwestii polityki zagranicznej. Podczas gdy Teleki i Bethlen dążyli do porozumienia z Rumunią, regent Horthy widział w tym planie zagrożenie dla Węgier. Mimo że w 1921 roku Teleki i Bethlen próbowali się zbliżyć do Czechosłowacji, to w planach wojskowych kół węgierskich sąsiad z północy występował jako pierwszy cel polityki militarnej Budapesztu. Przygotowując się do zaciągnięcia pożyczek zagranicznych, rząd węgierski w 1924 i 1925 roku podpisał kilka umów z Rumunią. Przykładowo podczas rozmów czechosłowacko-węgierskich w Bruck an der Laitha (marzec 1921 r.), a potem w Marianskych Laznach w Czechach (czerwiec 1921 r.) Czesi jako fundament porozumienia wyznaczali kwestie gospodarcze, Węgrzy zaś sprawy polityczne i rozmowy na temat granicy81. Węgry dopiero po pewnym czasie i w specyficzny sposób zareagowały na propozy- cję paktu Brianda-Kelloga (w myśl postanowień 59 państw świata wykluczyło wojnę jako sposób rozwiązywania sporów). Regenta Horthyego początkowo bezskutecznie próbowano nakłonić do przystąpienia do paktu. Dopiero w październiku 1928 roku w nocie do Stanów Zjednoczonych Węgry poparły szlachetną ideę paktu, zostawiając sobie jednak „furtkę” w postaci stwierdzenia, że „trzeba zapewnić możliwości do na-

79 Idem, A független vagy autonom Erdély terve magyar és a nemzetközi politikában 1919–1945, „Korunk” 2001, nr 11, s. 91. 80 W latach 1920–1944 ambasadorami niemieckimi na Węgrzech byli Franz Eugen von Fürtsen- berg-Stammheim i Hans von Schoen. Od początku rządów nazistowskich w Niemczech funkcję tę sprawowali: Hans Georg von Mackensen, Otto von Erdmannsdorff, Dietrich von Jagow oraz Edmund Veesenmayer. 81 Andrej Tóth, První bilaterální jednání mezi Československem a Maďarskem (1921) v Mariánské Lázně, „Moderní dějiny – sborník k dějinám 19. a 20. Století” (Praga 2002, nr 10), s. 29–76. 67 prawy niesprawiedliwości na drodze pokojowej”82. To otwierało drogę do rewizji granic przy wykorzystaniu pokojowych metod. Węgry nie angażowały się w ruch paneuro- pejski wyraźnie obecny w polityce lat 20. Premier Bethlen uznał, że najpierw należy dokonać rewizji granic, a dopiero potem budować większe struktury na kontynencie. Zwolennik powrotu Habsburgów na tron węgierski Albert Apponyi zastanawiał się, czy narody Europy dojrzały do tego, aby stworzyć ponadnarodową strukturę. Ojciec ruchu paneuropejskiego nie poddawał się i 23 sierpnia 1926 roku w liście otwartym (opubli- kowanym na łamach „Vossiche Zeitung”) do premiera Bethlena próbował przekonać go, że powstanie Paneuropy jest w interesie Węgier, ponieważ kraj stanie się automatycznie równoprawnym członkiem tej wspólnoty, a dotąd nim nie był. Ponadto – zdaniem Coudenhove‑Kalergiego – członkostwo Węgier w Paneuropie przyniosłoby wymierne korzyści 3,5-milionowej mniejszości madziarskiej w krajach sąsiednich. Coudenhove- ‑Kalergi zaproponował także Bethlenowi, aby objął urząd przewodniczącego Unii Pan europejskiej. Premier Węgier jednak odmówił83. Sympatycy ruchu paneuropejskiego z Węgier84 (np. prawnik Pál Auer) działali na kongresach bez poparcia rządu z Budapesztu. W pierwszej połowie lat 30. politycy państw Małej Ententy (Beneš, Titulescu) z aprobatą wypowiadali się o idei integracji środkowoeuropejskiej, ale bez możliwości korekty granic. Premier Bethlen w przemó- wieniu wygłoszonym na Uniwersytecie w Cambridge w 1933 roku podkreślał z kolei znaczenie rewizji. Porównał Małą Ententę do „wspólnoty wilków”, a w takiej wspólno- cie baran (czyli Węgry) zostałby przez nie zjedzony85. Tak więc koncepcja paneuropej- ska w Europie Środkowej rozbijała się o kwestię rewizji granic Węgier. Inaczej problem współpracy w Europie Środkowej widział hrabia Pál Teleki. W 1931 roku pisał, że każde zbliżenie narodów w Europie Środkowej bezwarunkowo służy rozwojowi, a więc pomy- sły mające na celu współpracę regionalną trzeba popierać bez względu na to, czy mają one służyć zbliżeniu w dziedzinie kultury, komunikacji czy gospodarki86. Węgry z racji swojego położenia geograficznego były predestynowane – zdaniem węgierskich kół politycznych – do odgrywania poważnej roli w regionie. Polityka zagraniczna Węgier w okresie międzywojennym była oparta na założeniach rewizjonizmu, czyli na próbie zmiany postanowień traktatu w Trianon. Wykorzysty- wano do tego zarówno mocarstwa, jak i organizacje międzynarodowe oraz działają- ce na terytorium Węgier organizacje o rewizjonistycznym profilu działania. W lipcu 1927 roku powstała na Węgrzech Magyar Revíziós Liga (Węgierska Liga Rewizjoni-

82 Iratok az ellenforradalom történetéhez 1919–1945, t. IV, red. Elek Karsai, Budapest 1967, s. 221. 83 Szilvia Váradi, A Páneurópa-mozgalom és hatása Magyarországon, „Acta Universitatis Szege- diensis” 2006, s. 187. 84 Wśród zwolenników ruchu paneuropejskiego na Węgrzech znaleźli się dawni działacze Partii Radykalnej Oszkára Jásziego oraz działacze masonerii, liberałowie i socjaliści. Przykładowo Miklós Kertész bronił idei paneuropejskiej na łamach gazety „Szocializmus”. Jego zdaniem to nie Azja „zagra- żała” Europie, ale Rosja ze swoim autorytaryzmem. 85 István Bethlen, A magyarság helyzete a Dunamedencében, „Magyar Szemle” 1933, nr 12, s. 306– 307. 86 Pál Teleki, Az európai probléma, „Magyar Szemle” 1931, nr 3, s. 219–220. 68 styczna), na której czele stał Ferenc Herczeg. W polityce międzynarodowej Węgry nie dążyły do siłowego odzyskania utraconych obszarów. W 1922 roku Królestwo Węgier zostało przyjęte do Ligii Narodów i na jej forum starano się dokonać pokojowej rewizji postanowień traktatu trianońskiego87. Rząd Istvána Bethlena (1921–1931) stanął przed zadaniem odbudowania aparatu dyplomatycznego, ponieważ, jak już wspomniano, do 1918 roku państwo węgierskie nie prowadziło samodzielnej polityki zagranicznej. Do 1931 roku działało czterech ministrów spraw zagranicznych przy rządzie (Miklós Bánf- fy, Géza Daruváry, Tibor Scitovszky oraz Lajos Walko), ale mieli oni stanowiska tylko formalnie, a gros spraw zagranicznych zależało od premiera. W pracach resortu ważną rolę odgrywał hrabia Károly Khuen-Héderváry, który jeszcze na początku XX wieku w ramach dyplomacji austro-węgierskiej był ambasadorem w Bukareszcie, Londynie, Madrycie i Berlinie. Wypracowane wówczas kontakty z zachodnimi dyplomatami przy- dały się w niepodległym państwie węgierskim. Dzięki hrabiemu Khuen-Héderváryemu udało się przełamywać izolację polityczną i dyplomatyczną Węgier. Poza Europą Węgry utrzymywały kontakty polityczne z Japonią, USA i kilkoma państwami Ameryki Ła- cińskiej88. Do czasu nawiązania stosunków dyplomatycznych z Japonią sprawy z Tokio były załatwiane przez ambasadę Hiszpanii w Japonii (ambasadorem Hiszpanii w To- kio był Don Jose Caro y Sechenyi, mający pochodzenie węgierskie). Kiedy w Hiszpa- nii wybuchła wojna domowa, Węgry regulowały sprawy konsularne za pośrednictwem ambasady Holandii w Tokio (od 1936 r.). W porównaniu z Węgrami bardzo szybko nawiązały stosunki dyplomatyczne z Japonią inne stolice Europy Środkowej: Wiedeń, Praga, Warszawa (1921) oraz Bukareszt (1922). W marcu 1927 roku Węgry zostały uwolnione od nadzoru Sojuszniczej Rady Kon- troli na mocy decyzji Rady Ambasadorów ówczesnych mocarstw. Stąd też wzmożo- ne wysiłki, aby nawiązać stosunki dyplomatyczne także z krajami pozaeuropejskimi. Z Japonią nawiązano kontakty za pośrednictwem ambasady tego państwa w Wiedniu89. Budapeszt nawiązał kontakty dyplomatyczne z Japonią w lutym 1921 roku, ale ambasadora w Tokio mianowano dopiero w połowie 1939 roku. Został nim György Ghika (po 1941 r. – Miklós Végh). W przypadku państwa związanego z Węgrami więzami „tu- rańskimi”90 wydaje się dziwne, że ambasada w Tokio zaczęła działalność dopiero w 1939 roku. Wytłumaczeniem tego stanu rzeczy jest to, iż Węgry otwierały swoje przedstawicielstwa tylko w ważnych pod względem strategicznym państwach. Japonia pomimo „więzów duchowych” nie zamierzała się mieszać do spraw europejskich, koncentrując się na relacjach z ZSRR, USA i Wielką Brytanią oraz podporządkowaniu sobie części

87 Pál Pritz, Revíziós törekvések a magyar külpolitikaban 1920–1935 [w:] Magyar diplomácia két háború között, red. Pál Pritz, Budapest 1995, s. 234–240. 88 Péter Pastor, Major Trends in Hungarian Foreign Policy…, s. 3–11. 89 Rząd węgierski akredytował na swoim terytorium ambasadorów Japonii w Wiedniu (Kumatoro Honda, 1921–1927; Morie Ohno, 1927–1930). W kolejnych latach ambasadorami Japonii byli: Na- skichy Matsumago, Masajuki Tani, Cutomu Suwa, Kojivo Inoue, Tisitaka Okubo oraz Kohei Teraoka. Stosunki zerwano w 1944 r. 90 Mowa tu o braterstwie Węgier z licznymi krajami Azji, w których mieszkała ludność zaliczana do grup językowych uznawanych za pokrewne wobec tureckiej grupy językowej. 69 Chin. W sprawie poparcia rewizji granic Węgier Japonia wydawała się zupełnie nieprzy- datna91. W styczniu 1929 roku poseł Japonii w Wiedniu Óno Morie oraz minister Lajos Walko podpisali porozumienie handlowe, na mocy którego obydwa kraje uzyskały status najwyższego uprzywilejowania92. W 1930 roku został zniesiony obowiązek wizowy. Oficjalnych wizyt dostojnicy państwowi Japonii nie składali na Węgrzech z powodu nieutrzymywania stosunków dyplomatycznych. Doszło za to do dwu wizyt członków rodziny cesarskiej. W 1931 roku książę Takamacu odwiedził Budapeszt, a władze wę- gierskie przywiązywały do jego pobytu dużą wagę: zaproszono go do parlamentu, spo- tkał się też z regentem Horthym93. W pierwszych latach rządów Istvána Bethlena (na początku lat 20.) powstało kilka organizacji węgierskich w krajach sąsiednich, które były wspierane potajemnie przez Budapeszt. W przyszłości miały one pomóc w powrocie do idei rewizji, ponieważ na początku lat 20. atmosfera międzynarodowa wydawała się niesprzyjająca pod tym względem. Do wspomnianych organizacji zaliczały się: Népies Iradolmi Társaság w Ru- munii, Rákóczi Szövetség w Czechosłowacji i Szent Gellért Társaság w Królestwie SHS. Wysiłki tych mniejszych struktur koordynował Tarsadalmi Egyesületek Szövetségenek Központja (Centrala Związku Organizacji Społecznych)94. Zrodziło się całe ideologiczne i intelektualne zaplecze rewizjonizmu. W ruchu rewizji granic dużą aktywnością wykazywali się László Ottlik oraz Benedek Jancsó. Ten ostatni twierdził, że Węgry utraciły terytorialną jedność, ale zachowały jedność w sferze kultury, gospodarki i demografii. Te oto przesłanki powinny być podniesione jako pod- stawa dalszych negocjacji w sprawie granic95. Zaplecze naukowe ruchu rewizjonistycznego często tworzyli publicyści o katolickim rodowodzie, którzy starali się wykazać, że Korona Świętego Stefana stanowiła jedność polityczno-historyczną, a jej zniszczenie było błędem. Do publicystów takich należał biskup z Nagyvárad, autor książki zaty- tułowanej A magyar nemzet történeti joga Hazánk területéhez a Kárpatoktól le az Ad- riáig96. Teoria o państwie Świętego Stefana i doktryna o Koronie Świętego Stefana stały się połączoną ideą, która w pewien sposób legitymizowała politykę zagraniczną w czasach Horthyego, zmierzającą do rewizji granic. Rewizja była połączona z odpowiednio przekształconą po traktacie trianońskim polityką narodowościową międzywojennych Węgier. W latach 1920–1941 stały się one właściwie narodowościowo jednolite. Mimo to – licząc się z możliwością przyłączenia nowych, niekoniecznie rdzennie węgierskich terytoriów – rząd węgierski zmieniał politykę narodowościową. Po 1920 roku opierała

91 MOL OL K428 MTI kőnyomatosok 797. csomó 1940. szeptember 4 (cyt. za: Péter Winterman- tel, A magyar-japán diplomáciai kapcsolatok két évtizede: 1944–1964, Budapest (ELTE) 2014, s. 16. 92 Péter Wintermantel, A magyar-japán diplomáciai kapcsolatok…, s. 24–30. 93 Képes Pesti Hírlap, 28 i 29 stycznia 1931 r. 94 Ferenc Eiler, Kisebbségvédelem és revizió. A kisebbségi kérdés helye a magyar kormanypolitikában [w:] Kisebbségi magyar közösségek a 20. században, t. 2, red. Laszló Szarki, Budapest 2008, s. 87. 95 Benedek Jancsó, A magyar társadalom és az idegen uralom alá került magyar kisebbség sorsa, „Magyar Szemle” 1927, nr 1, s. 50–57. 96 János Karácsonyi, A magyar nemzet történeti joga Hazáánk területéhez a Kárpatoktól le az Ad- riáig, Budapest 1921. 70 się ona na trzech filarach. Po pierwsze, zmierzano do asymilacji żyjących na Węgrzech społeczności niewęgierskich; po drugie, dążono do wypełnienia międzynarodowych zobowiązań wynikających chociażby z małego traktatu wersalskiego; po trzecie, prowadzono taką politykę względem narodowości, aby w wypadku przyłączenia utraconych obszarów polityka ta stała się atrakcyjna dla ludności niewęgierskiej97. Po 1920 roku cele wyraźnie polityczne zaczęły dominować w programie powoła- nego jeszcze przed wojną Towarzystwa Turańskiego98. W idei turańskiej na początku lat 20. poszukiwano możliwości odrodzenia kultury i nauki węgierskiej. Coraz częściej wiązano z tym odrodzeniem idee antysemityzmu, ponieważ we wpływach ludności wyznania mojżeszowego doszukiwano się wyjaśnienia przyczyn degradacji znaczenia narodu madziarskiego. Nie można pominąć tego, że turanizm miał duży wpływ na myśl polityczną Węgier w czasach międzywojennych. Większość premierów (Dénes Berin- key, István Bethlen, Pál Teleki, Gyula Gömbös, Kálmán Darányi) w latach 1918–1944 należała do ruchu turańskiego. Podczas oficjalnych wizyt rządowych, szczególnie do krajów wschodnich, brali udział także liderzy tego ruchu (np. w trakcie wizyty premiera Gömbösa w Turcji w 1933 r. towarzyszył mu Gyula Pekárow, lider ruchu turańskiego, parlamentarzysta i pisarz). Realnie patrząc na możliwości uprawiania polityki zagranicznej na podstawie idei turanizmu, trzeba ocenić go jednak jako nierealną mrzonkę, ideę polityczną zmierzającą do podkreślenia obecności Węgrów wśród bliskich im pod względem etnicznym narodów. Okres międzywojenny był najintensywniejszym etapem współpracy turecko-węgierskiej. Węgry liczyły na poparcie Turcji na arenie między- narodowej, także w Lidze Narodów. Oprócz tego rozwijała się współpraca kulturalna. Od 1929 roku węgierski uczony Gyula Meszáros wszedł w skład 20-osobowej komisji rządowej zajmującej się z polecenia rządu ankarskiego reformą języka tureckiego, doce- nianej w kemalistowskiej Turcji99. Powszechnie krytykowano wpływy kulturalne Zachodu oraz idee zachodniego liberalizmu i odwoływano się do tradycji i chwały państwa węgierskiego pod panowaniem dynastii Arpadów i Andegawenów. Cały system edukacyjny międzywojennych Węgier został zreformowany przez ministra edukacji i oświaty hrabiego Kunó Klebelsberga. Ten wielki człowiek pragnął stworzyć system oświatowy, który wychowywałby patriotów. W pewnym sensie zamierzony cel nie został osiągnięty, bo taka polityka doprowadziła do izolacji państwa w dziedzinie kultury. Węgry bowiem zaczęły się otaczać pokrew-

97 Gábor Egry, Nemzetiségpolitikák Magyarországon 1919–1944, „Limes, Tudományos Szemle, Ta- tabánya” 2010, nr 2, s. 5–15. 98 W 1920 r. obok Turáni Társaság powstało Magyarországi Turán Szövetség z Jenő Cholnokym na czele. „Turanizm” jako pojęcie funkcjonował na Węgrzech już od końca XIX w., ale nowego znaczenia nadał temu terminowi lingwista Friedrich Max Müller, który do ludów turańskich zaliczył wszystkie ludy/narody posługujące się nieindoeuropejskimi i niesemickimi językami. Od początku XX w. nie- którzy naukowcy używali terminu „turański” na określenie całej masy ludów Azji Centralnej i Środ- kowej, których przynależności językowej nie udało się tak łatwo ustalić. Termin „turan”, odnoszący się do pokrewnych Turkom narodów i grup etnicznych, zastosowano po raz pierwszy w 1911 r. w nazwie utworzonego w Stambule turkmeńskiego stowarzyszenia. Szerzej zob. Péter Oláh, A török és a magyar turanizmus kapcsolata a 20. század első felében, „Keletkutatás” 2012 (wiosna), s. 70. 99 Ibidem, s. 79. 71 nymi sobie narodami, odcinając się od Zachodu, z którym były od wieków połączone wpływami cywilizacyjnymi i prądami intelektualnymi100. Reformy Klebelsberga zbiegły się z konsolidacją polityczną w kraju, spacyfikowaniem opozycji i stworzeniem jedno- litej, silnej partii rządowej zdolnej sprawować władzę przez dłuższy czas. Odpowiadało to wizji premiera Bethlena, który szansę na wyjście z izolacji międzynarodowej widział w rozwiązaniu wewnętrznych problemów kraju. Nie był w tym odosobniony. Podczas gdy on uważał za podstawową potrzebę konsolidację ustroju, to reprezentant opozycyjnych „pisarzy ludowych” wygłosił w 1931 roku następującą tezę: „Musimy zrozumieć, że nasza polityka zagraniczna, nasza geopolityka w Europie, nasze przyszłe możliwości zależą od polityki wewnętrznej. Potrzeba nam stworzenia wielkiej, silnej demokracji, aby uniemożliwić jakikolwiek wyzysk i przywrócić Węgrom przysługujące im prawa, a nie taką ustawę jak numerus clausus i inne prawa wykluczające z praw pewną część społeczeństwa”101. Wreszcie inny „pisarz ludowy”, László Németh, wysunął program oparty na tezie „legjobb külpolitika a kiváló belpolitika” (najlepsza polityka zagraniczna jest możliwa tylko przy doskonałej polityce wewnętrznej). W punkcie 11 tego programu pojawił się postulat stworzenia konfederacji ludów środkowoeuropejskich, a wydawało się oczywiste, że na przykład Czesi nie zechcą ustanowić takiej konfederacji razem ze społeczeństwem węgierskim, w którym obecne były przeżytki feudalizmu. Wracając do wizji polityki zagranicznej Węgier kreowanej przez pisarzy ludowych, zaznaczyć trzeba, że jako pierwsi w kołach inteligencji węgierskiej odrzucili oni ideę „wielkiego narodu”, to znaczy koncepcję narodu wywodzącą cię z idei państwa Świętego Stefana. Zastąpili ją koncepcją „małego narodu”, opierającą się na węższym pojęciu i od- noszącą się jedynie do ludu węgierskiego (bez całej masy innych narodów, które przed 1918 r. żyły na terytorium Korony św. Stefana)102. Z uwagi na izolację polityczną Węgier po 1920 roku ważnym elementem „turanizmu” stało się dążenie do rozwijania współpracy gospodarczej i politycznej pomiędzy ludami turańskimi103. Węgry zostały upokorzone traktatem w Trianon; także rewolucja i rozpad monarchii Habsburgów spowodowały oderwanie dwóch trzecich dawnego terytorium Korony Węgierskiej. Badanie przeszłości narodu stało się zajęciem bardzo patriotycznym. Dodatkowo miało to służyć wzmocnieniu węgierskiego nacjonalizmu i rewizjonizmu. Sztandarową postacią związaną z teorią o tureckim pochodzeniu języ- ka węgierskiego był Pál Teleki, który założył Towarzystwo Turańskie i należał do jego czołowych osobistości. Teleki wystąpił w 1921 roku z serią wykładów w Stanach Zjed- noczonych (Evolution of Hungary and Its Place in European History). Starał się w nich umocnić zasadność postulatów rewizjonistów węgierskich, którzy nie chcieli uznać traktatu w Trianon. Do wybuchu I wojny światowej współpraca turańska miała cha-

100 Nandor Dreiszinger, The Long Shadow of Trianon. Hungarian Alliance Policies During World War II, „Hungarian Studies” 2003, nr 17/1, s. 34–36. 101 Dezső Szabó, A németség útja, „Magyar Élet”, 3–18 lipca 1931, s. 59. 102 Zoltán Szabó, A magyarság Európában Európa a magyarságban, red. Sándor András, Budapest 2002, s. 63. 103 Jenő Cholnoky, A magyarországi Turán-Szövetség, Budapest 1922, s. 12–13. Zob. także: Ildikó Farkas, A turánizmus, „Magyar Tudomány” 1993, nr 7, s. 859–867. 72 rakter głównie kulturalny, polegała na poszukiwaniu tożsamości Madziarów i Turków w obliczu rozwijającego się powszechnie w Europie nacjonalizmu. Rządy węgierskie rozpoczęły akcję popierania kontaktów z krajami uznawanymi za „turańskie”. W jej wyniku zapraszano do Budapesztu studentów z Turcji, Bułgarii, a nawet odległych azjatyckich republik sowieckich. W latach 1937–1938 powstały trzy konsulaty węgierskie w Indiach (w Kalkucie, Madrasie i Bombaju), mimo że oficjalnie Wę- gry i Indie nie nawiązały stosunków dyplomatycznych. Niedługo nakłady poniesione na kształcenie tureckich i bułgarskich studentów zaczęły przynosić stronie węgierskiej profity. Turcja i Bułgaria, gorzej rozwinięte ekonomicznie od Węgier, traktowały nad- dunajskie królestwo jak ważnego partnera w wymianie gospodarczej. Do pierwszych kontaktów turecko-węgierskich doszło na początku lat 20. w tajemnicy przed pań- stwami Małej Ententy. W połowie grudnia 1923 roku podpisano traktat o braterstwie pomiędzy Węgrami i Turcją. Wymiana ambasadorów nastąpiła w 1924 roku. Premier Bethlen oraz szef tureckiej dyplomacji Tevfik Rüstü Aras uważali, że dobre relacje turecko‑węgierskie mogą przybliżyć obydwa kraje do ZSRR oraz Włoch. Faktycznie układ turecko-węgierski z 1923 roku był pierwszym układem (jeszcze przed traktatem z Wło- chami z 1927 r.), dzięki któremu próbowano wyrwać Węgry z izolacji politycznej. Jak podkreślają węgierscy historycy, racje stanu obydwu krajów różniły się: jeden dążył do zachowania status quo, drugi – do jego zmiany. Szczególnie na początku lat 20., kiedy Turcja była zaangażowana w liczne konflikty o jej kształt terytorialny, Węgry liczyły się z tym, że Turcy ustanawiając inne granice niż te wyznaczone na konferencji pokojowej, stworzą precedens, który potem wykorzystają Węgry w sprawie rewizji swoich granic104. O tych nadziejach świadczy to, jak Madziarzy przyjęli wiadomość o rozejmie w Muda- nyi w październiku 1922 roku, kończącym wojnę turecko-grecką (wcześniej, w marcu 1922 roku, mocarstwa zachodnie zasugerowały możliwość renegocjowania traktatu z Sévres). Wówczas to radca ambasady węgierskiej w Rzymie Tamás Márffy-Mantuano wyraził radość w liście do ministra Bánffyego, ponieważ zwycięstwo Turcji stwarzało perspektywę rewizji traktatu trianońskiego. Ponadto na początku lat 20. zarówno Tur- cja, jak i Węgry używały podobnego argumentu: obydwa państwa stawiały tamę bolsze- wizmowi. Za cenę ogólnoeuropejskiego bezpieczeństwa – jak sądzono w Budapeszcie i w Ankarze – uda się przekonać mocarstwa do zgody na zmianę granic105. W 1930 roku premier Bethlen docenił wagę owego układu i wziął udział w obcho- dach rocznicowych Republiki Tureckiej. W latach 20. Węgry i Turcja zmierzały do po- wołania na Bałkanach szerszego forum politycznego gwarantującego bezpieczeństwo w regionie. Rozwijanie bliższych relacji politycznych z Turcją, Niemcami, Włochami, Niemcami, a nawet z Polską, miało na celu stworzenie szerszej koalicji zmierzającej do

104 Péter Oláh, A török-magyar kapcsolatok alakulása egy diplomata szemével – Tahy László ankarai követ munkássága (1924–1933) [w:] Tanulmányok Vásáry István 70. születésnapjára, „Keletkutatás” 2015 (wiosna), s. 27. 105 Poseł turecki w Londynie miał w sierpniu 1922 r. użyć argumentu przeciw politykom zachodnim w postaci pojawienia się Armii Czerwonej w Anatolii. „I jaki moralny wpływ miałby na Europę fakt, że nad brzegami Morza Śródziemnego głowę podniósłby bolszewizm?” – pytał turecki dyplomata. Szerzej zob. ibidem, s. 28. 73 podkopania status quo w Europie Środkowej i – w dalszej perspektywie – do rewizji granic106. W tym celu w połowie lat 20. Budapeszt posunął się nawet do przesyłania fun- duszy dla niemieckich kół wojskowych, aby je wesprzeć i w przyszłości na nich opierać politykę rewizji (mowa tu o gen. Hansie von Seeckcie i paramilitarnym Stahlhelmie). Niemcy od 1919 roku byli zainteresowani relacjami gospodarczymi i politycznymi z sowiecką Rosją na wschodzie Europy, w małym zakresie natomiast regionem naddunajskim. Po trudnych rozmowach z Rumunią i Francją o powstaniu bloku państw środkowoeuropejskich ówczesny szef ministerstwa spraw zagranicznych Pál Teleki wysłał do Berlina szefa organizacji Hagyna107 – Eleméra Balogha. Teleki chciał dać do zrozumienia, że pomimo negocjacji z Francją rząd węgierski wyciąga rękę do Niemiec. Poinformowano Berlin o poczynionych już koncesjach gospodarczych dla państw ententy i zapewniono, że Węgry są zainteresowane podpisaniem umów z Niemcami. Wę- gierskie koła gospodarcze odrzuciły umowę o współpracy gospodarczej z Francją, a pod koniec 1920 roku – na warunkach znacznie gorszych niż te, które proponowała Francja – podpisano umowę o współpracy gospodarczej z Niemcami. Dla tego kraju współpraca z Węgrami (od początku 1921 r.) była bardzo korzystna, zważywszy na fakt, że zapew- niała olbrzymie możliwości eksportowe Niemcom w kierunku wschodnim, a z punktu widzenia Berlina „Bałkany zaczynały się już na granicy austriacko-węgierskiej”108. Pierwsze ważniejsze rozmowy węgiersko-niemieckie odbyły się w Berlinie w połowie listopada 1921 roku (niedługo po drugiej próbie powrotu Habsburgów na tron Węgier). W rozmowach wzięli udział premier Bethlen i minister Miklós Bánffy oraz ambasador Niemiec w Budapeszcie Franz von Fürstenberg). Niemieccy politycy pozytywnie zare- agowali na próby porozumienia Węgier z Rumunią109, ale z jeszcze większym zadowoleniem przyjęli to, że Budapeszt postanowił zainteresować się nawiązaniem kontaktów z ich krajem. W trakcie rozmów stwierdzono, że Węgry z racji położenia geograficznego są ważnym partnerem dla Niemiec i nie bez znaczenia jest to, że biegną przez nie drogi w kierunku Wschodu. Nie było więc obojętne dla Niemiec, jeśli zaraz za granicą wę- giersko‑austriacką zaczynałyby się Bałkany110. Strona węgierska uznała te rokowania za zwrot polityczny w kierunku Niemiec i prosiła o zachowanie rozmów w dyskrecji przed agentami państw Małej Ententy. W drugiej połowie lat 20. relacje międzypaństwowe z Turcją uległy wyraźnej intensyfikacji. W 1924 roku turecki bej Omer Lutfi przebywał z wizytą na Węgrzech w celu zakupu maszyn do budowy dróg, a rok później węgierska fabryka Hoffner-Schrantz podpisała umowę na dostawę 20 wagonów sprzętu rolniczego. W 1925 roku szef Towa-

106 Thomas Sakmyster, Istvan Bethlen and Hungarian Foreign Policy, 1921–1931, „Canadian-Ame rican Review of Hungarian Studies” 1978, vol. 5, nr 2, s. 11. 107 Organizacja będąca zrzeszeniem licznych podmiotów gospodarczych na Węgrzech. 108 István Németh, Külpolitikai útkeresés Magyarországon 1918–1921-ben, „Acta Academie Agrien- sis. Nova series” 2012, t. XXXIX, s. 218. 109 Węgry stały się rywalem dla Berlina w próbach nawiązania stosunków z Rumunią. Problem ten został więc odsunięty na dalszy plan. Ponadto nie nadawano rozgłosu sprawie oderwania Burgenlandu od Węgier i przyłączenia go w wyniku plebiscytu do Austrii. 110 István Németh, op. cit., s. 214–217. 74 rzystwa Turańskiego Gyula Pekár pisał pompatycznie do premiera Bethlena: „Nie ma w Anatolii większego miasta, gdzie nie byłoby węgierskiego robotnika, technika albo rolnika”111. W kwietniu 1931 roku przedstawiciel węgierskich turanistów wziął udział w kongresie tureckiej organizacji kulturalnej Türk Ocak w Ankarze112. W poprzedniej dekadzie podkreślano na Węgrzech, że trzeba brać przykład z duchowości ludów tureckich, a nie wzorować się na ideologii „zepsutego Zachodu”113. Towarzystwo Turańskie działało na Węgrzech od początku lat 30. pod nazwą Magyar Néprokonsági Egyesület (Węgierskie Stowarzyszenie Ludów Pokrewnych) i to za jego pomocą udało się zreali- zować wiele cennych inicjatyw, w tym powołanie w Budapeszcie Instytutu Tureckie- go. Zbliżenie do ludów turańskich skutkowało podpisaniem kilku „umów o przyjaźni i współpracy kulturalnej i duchowej” z różnymi państwami na świecie. Poniżej wspomniano o takim układzie z Japonią (listopad 1938 r.). Poza Japonią układy takie Węgry podpisały z Turcją (grudzień 1923 r.)114, Finlandią (październik 1937 r.), Estonią (paź- dziernik 1937 r.). Mimo że Polska nie zaliczała się do „krajów turańskich”, podpisano taki układ także z Polską (październik 1934 r.). Charakterystyczne, że tego typu porozumienie parafowały Węgry z Niemcami (w maju 1936 i marcu 1940 r.). Dopiero w lutym 1941 roku Węgry zawarły układ o „współpracy duchowej” z Bułgarią. Niewiele jednak łączyło Sofię z Budapesztem poza tym, że obydwa kraje należały do krajów pokonanych w I wojnie światowej i słowiańska Bułgaria mało pasowała do klubu turańsko-ugrofiń- skiego. Budapeszt nie podpisał jednak układu o współpracy kulturalnej i duchowej ani z Francją, ani z Wielką Brytanią. Rząd turecki potrzebował specjalistów do uruchamiania nowych dziedzin przemy- słu. Ponadto nie bez znaczenia były inicjatywy w dziedzinie kultury mające na celu przybliżenie narodów turańskich. Rząd węgierski zaczął tworzyć tzw. Collegia Hunga- rica – centra promujące kulturę węgierską w Europie i w krajach azjatyckich. W 1924 roku powstało Eszt-Finn Intezét (Instytut Estońsko-Fiński) i Török-Magyar Intezét (Instytut Węgiersko-Turecki), a otwierane w Sofii wystawy techniczne wykorzystywano do tego, aby zachęcić młodzież „państw turańskich” do studiowania w Budapesz-

111 MOL-K-28-1925-cs. 447. 112 MOL K63 1931-32/1, 5/St/pol-1931, 17 lutego 1932. 113 Odpowiedzią na te dylematy była dyskusja, która toczyła się po ogłoszeniu projektu hr. Co- udenhove-Kalgieriego „Paneuropa”. Publicysta Géza Lacskó w tekście na łamach „Pesti Napló”, zatytu- łowanym Pánázsia vagy Páneurópa? (Panazja lub Paneuropa?), pisał, że stworzenie Stanów Zjednoczo- nych Europy spowodowałoby walkę i wewnętrzną rywalizację w samej Europie, które odbiłyby się na stosunkach Starego Kontynentu z Dalekim Wschodem, a w konsekwencji położyłoby się cieniem na aspiracjach ludów wschodnich. W związku z tym na Węgrzech bardziej interesowano się aspira- cjami ludów wschodnich niż procesami zachodzącymi w Europie. Były też głosy przeciwne. Gusztáv Gratz dowodził, że po rozczłonkowaniu państwa Węgry powinny nadal pozostać w ścisłym związku z zachodnią cywilizacją, ponieważ każde inne wyjście oznaczałoby izolację i skazanie kraju na los nic nieznaczącego „bałkańskiego państewka”. Szerzej zob. Gusztáv Gratz, Magyarország és a Nyugat, „Pesti Napló”, 7 czerwca 1925. 114 Układ podpisali premier Pál Teleki oraz ambasador Japonii Macumija Hadzsime. 75 cie115. Podobną wystawę planowano w Estonii, ale w jej zorganizowaniu przeszkodził pucz polityczny w Tallinie. W 1924 roku profesor István Csekey pracujący na uniwersytecie w Dorpacie napisał książkę pod tytułem Die finisch-ungarischen Völkern und die turanische Bewegung (Tartu–Dorpat 1924). Stała się ona ważnym krokiem w tworzeniu odpowiedniego zaplecza politycznego dla ruchu turańskiego w samym Budapeszcie. Wysiłki rządu węgierskiego poszły także w kierunku założenia katedr języka węgierskiego w Finlandii oraz w Estonii. Finansowano też stypendia szczegól- nie uzdolnionych studentów, którzy pragnęli studiować za granicą116. Sama współpraca fińsko-węgierska sięgała nawet połowy XIX wieku, ale ograniczała się do kontaktów ludzi kultury i językoznawców. Podobnie było po 1918 roku, kiedy kontakty rozwijano na kongresach kultury. Tylko między 1921 a 1936 rokiem odbyło się pięć kongresów. Po I wojnie we współpracę z geografami fińskimi zaangażowany był sam Pál Teleki. W 1927 roku regent Horthy wyraził zgodę na rozpoczęcie pracy ambasady fińskiej w Budapeszcie (pierwszym ambasadorem Finlandii był Emil Nestor Setälä). Zwień- czeniem rozwijającej się współpracy kulturalnej i naukowej okazała się wizyta fińskie- go ministra oświaty Uuno Hannula w Budapeszcie i podpisanie w 1937 roku umowy kulturalnej. Nawet kiedy wygasła, jeszcze po 1945 i po rewolucji 1956 roku dawało się odczuć bliską więź pomiędzy obydwoma narodami117. Połowę lat 20. należy uznać za okres bujnego rozkwitu idei turańskiej. W maju tego roku Gyula Pékar, szef towarzystwa, pisał do sekretarza stanu hrabiego Györgya Prónaya o działaniu w parlamencie madziarskim 40-osobowego „bloku turańskiego” propa- gującego ideę zbliżenia do narodów tureckich oraz azjatyckich118. Pod koniec okresu międzywojennego znaczenie Turáni Társaság wzrosło jeszcze bardziej. Premier Kálmán Darányi pisał do szefa towarzystwa, że „jego działalność jest w interesie publicznym [...] i dalej będzie ją otaczał uwagą”119. Od początku lat 30. ruch turański występował pod nazwą Węgierskie Towarzystwo Ludów Pokrewnych (Magyar Néprokonsági Egyesület). Nie wszystkie narody traktowały turanizm z takim pietyzmem i oddaniem jak Madzia- rzy. Przykładowo ambasador Finlandii w Budapeszcie pisał w 1922 roku, że Węgrzy podchodzą do idei pokrewieństwa ludów poważniej niż Finowie120. Towarzystwo Turańskie miało silny wpływ na politykę zagraniczną rządu. Tworzyło filie w stolicach państw od Tallina przez Sofię aż po Ankarę. Od początku lat 20. kongre-

115 Wymiana stypendialna pomiędzy Węgrami, Estonią, Bułgarią i Turcją zaowocowała powoła- niem w Istambule z inicjatywy węgierskiej Magyar Iskolát Végzett Törökök Egyesülete (zrzeszającego Turków absolwentów węgierskich szkół). Szerzej zob. OL-K-28-23 III 1923- nr 400. 116 Mihály Szegedy-Maszák, A polgári társadalom korának művelődése, t. II [w:] Magyar művelő- déstörténet, red. László Kos, Budapest 2006, s. 431. 117 Mari Vares, Finn-magyar kapcsolatok a két világháború közti időszakban [w:] Rokoni körben. A magyarországi finn képviselet története, red. Jaakko Sievers, Budapest 2010, s. 23–25. 118 MOL-K-28-23 V 1925- nr 459. 119 MOL-K-28- 1938-L- 15208. 120 Balázs Ablonczy, „Lándzsahegy”, néprokonság, small talk – Turanizmus és keleti gondolat a két világháború közötti magyar külpolitikai gondolkodásban [w:] Magyar külpolitikai gondolkodás a 20. században, red. Pál Pritz, Balázs Sipos, Miklós Zeidler, Budapest 2006, s. 71. 76 sy naukowe językoznawców węgierskich zmieniały stan dotychczasowych badań. Dla Budapesztu do rangi symbolu urastały gesty polityków tureckich, na przykład podczas wizyty Andrása Hóryego i Istvána Bethlena w Ankarze w 1930 roku. Mustafa Kemal Atatürk z sympatią wyrażał się na temat braterstwa z Węgrami i dodał, że współpraca turecko‑węgiersko‑bułgarska była bardzo potrzebna. W listopadzie 1938 roku do Turcji udała się delegacja rządowa (także nieliczna delegacja wojskowa) na pogrzeb Mustafy Kemala Atatürka. Chciano w ten sposób podkreślić znaczenie Turcji dla poparcia idei rewizji granic Węgier121 (jesienią 1938 r. Węgry zrealizowały pierwszy etap rewizji w postaci pierwszego arbitrażu wiedeńskiego). Węgierscy turaniści wiązali także nadzieje z Japonią i Chinami. W porównaniu z małymi narodami azjatyckimi te dwa narody posiadały bogatą historię i wątpliwa wspólnota językowa z Węgrami nie znalazła w Chinach i Japonii poważniejszej liczby zwolenników. Podstawy naukowe „wspólnoty turańskiej” były bardzo słabe. Nie one jednak wydawały się najważniejsze. Największe problemy dostrzegano bowiem w sprawach politycznych. Po pierwsze, narody uznawane za potencjalnych sprzymierzeńców (np. zamieszkujące terytorium Rosji) posiadały niską kulturę, co pociągało za sobą brak zainteresowania ideą z ich strony. Bardziej liczące się państwa nie wykazywały zainteresowania ideą znad Dunaju. Jak pisał Németh: „Chiny nam nie pomogą, nawet reprezentanci Japonii na posiedzeniach Ligi Narodów głosują przeciwko naszym interesom i jest zupełnie dla nich obojętne, czy Szeklerzy należą do Węgier czy też do Rumunii”122. Słowa te dowodzą, że zwolennicy idei turańskiej liczyli na poparcie silniejszych państw, które mogło doprowadzić do wydźwignięcia sprawy węgierskiej na powierzchnię międzynarodowej polityki. Za nikły przejaw zainteresowania Japo- nii sprawami węgierskimi można uznać ofiarowanie regentowi Horthyemu ozdobnego samurajskiego miecza w 1930 roku, a premierowi Bethlenowi brązowego reliefu z wy- obrażeniem cesarza Meidżi. Zaangażowanie dyplomacji węgierskiej poza Europą w okresie międzywojennym było małe (stosunki dyplomatyczne z Chinami nawiązano dopiero w październiku 1940 r., z Kanadą ich nie utrzymywano, z Brazylią od 1923 r., a z Chile od 1930 r.). W Afryce Węgry utrzymywały stosunki dyplomatyczne tylko z Egiptem. Od 1924 ro ku w Aleksandrii działał konsulat honorowy, na którego czele stał Alfred Menasce, mieszkaniec Egiptu123. Kilka lat później, dzięki kontaktom pomiędzy ambasadą Egiptu i Węgier w Londynie, udało się nawiązać współpracę, która zaowocowała mianowaniem posła w Kairze w osobie Feliksa Parchera. Od 1933 roku Węgry w Kairze reprezentował Pál Förstner. Zdołał on podpisać umowę handlową z Egiptem (eksportowano maszyny, a sprowadzano stamtąd bawełnę). W lutym 1939 roku nawiązano regularne stosunki na szczeblu ambasad. Ostatnimi ambasadorami w Egipcie przed zerwaniem stosunków

121 Sándor Szakály, Magyar küldöttség Kemal Atatürk temetésén Törökországban, 1938, november [w:] Tanulmányok a 60 éves Romsics Ignác tiszteletére, red. Sándor Gebei, Iván Bertényi, János M. Rainer, Eger 2011, s. 273–275. 122 Gyula Németh, Magyar turánizmus, „Magyar Szemle” 1931, 11, s. 136–137. 123 „Magyar Közlöny” 1923/10, nr 62. 77 dyplomatycznych byli Andor Semsey oraz László Mára (do kwietnia 1941 r.)124. Mimo że Węgry miały w Kairze jedyne swoje przedstawicielstwo w Afryce, to do 1941 roku nie doszło do poważniejszych wizyt na szczeblu państwowym. W 1934 oraz w 1938 roku w Kairze gościł syn regenta Horthyego, także Miklós. W 1932 roku w Budapeszcie przebywał z wizytą państwową premier Egiptu Isma’il Sidqi pasza. Wizyta była obser- wowana z dużą uwagą przez opinię publiczną ówczesnych Włoch125. Nad Nilem znajdo- wała się około 300-osobowa diaspora węgierska, jej reprezentanci rozwijali współpracę handlową z Węgrami. Król Egiptu Fu’ad I znał problemy Węgier i solidaryzował się z elitami politycznymi tego kraju. W 1926 roku został odznaczony Węgierskim Krzy- żem Zasługi. Realnie rzecz ujmując, polityka zagraniczna Węgier do 1944 roku była eu- ropocentryczna, a mówiąc dokładniej – skoncentrowana na regionie Europy Środkowej i relacjach dyplomatycznych z sąsiadami126. Pod koniec lat 30. wpływ idei turańskiej na rząd węgierski się wzmógł. Szef Towarzy- stwa Jenő Cholnoky zwracał się często z prośbą do rządu o dofinansowanie działalności. Szczególną wagę przykładano do faktu, że towarzystwo „posiadało duży wpływ na poli- tykę zagraniczną Węgier”, dlatego przyznano mu 4000 pengö dotacji127. Koszty wiązały się także z kontaktami, jakie rozwinęły się w wyniku powstania w Budapeszcie misji dyplomatycznej Japonii i Estonii. Już na początku lat 20. utworzono Japán-Turáni Tár- saság (Towarzystwo Japońsko-Turańskie), co odbierano jako sojusz ludów turańskich przeciw ludom aryjskim i słowiańskim. Co ciekawe, cech turańskich nie odmawiano nawet Ukraińcom i przyznawano je wszystkim narodom pomiędzy Karpatami i Ad- riatykiem, to znaczy zamieszkującym na obszarze dawnej Korony Świętego Stefana128. W drugiej połowie lat 30., kiedy Niemcy hitlerowskie realizowały politykę aneksji w Europie Środkowej, na Węgrzech pojawiły się koncepcje bliskie programowo „teo- riom rasowym” funkcjonującym w III Rzeszy. Teorię turańską łączono z teorią podboju Europy Środkowej przez ludy tureckie. Nawet językoznawcy zgadzali się z poglądem, że przodkowie Madziarów, którzy podbili państwa słowiańskie nad Dunajem, reprezentowali element ugrofiński (lud) i staroturecki (warstwa przywódcza). Jednocześnie przypisywano przodkom Węgrów kontakty z ludami aryjskimi129. Aspekty „rasowe” w działalności Towarzystwa Turańskiego nasiliły się jeszcze bardziej pod koniec lat 30.

124 Abdallah Abdel-Ati, Mohamed Abdel Salam Mohamed, Az egyiptomi-magyar kapcsolatok a két világháború közötti időszakban, praca doktorska napisana w Szegedzie w 2014 r. pod kier. Istvána Zi- monyiego, s. 80–83. 125 Abdallah Abdel-Ati, Supplementary to the History of Egyptian-Hungarian Relations, „Chronica” 2009–2010, vol. 9–10, s. 174–176. 126 János Sáringer, op. cit., s. 23. 127 MOL-K-28-1939-L-17135-nr 534. 128 Zwolennicy idei turańskiej przypisywali cechy turańskie poezji Sándora Petőfiego pochodzenia serbsko-węgierskiego i prozie Ferenca Herzega, który miał niemieckie korzenie. Szerzej zob. Miklós Gömbös, Turáni kérdés, Budapest 1922, s. 8–9. 129 Jenő Cholnoky, A Turáni Társaság feladatai, Budapest 1940, s. 12–13. Zob. również: Jörg K. Hoensch, A History of Modern Hungary 1867–1994, London 2000, s. 130–132. 78 Przystąpienie do Ligii Narodów stało się możliwe dzięki zamknięciu sporu z Austrią o Burgenland. W grudniu 1921 roku, po plebiscycie przeprowadzonym w tej spornej prowincji, lwią jej część przyłączono do Austrii, a miasto Sopron pozostało w granicach Węgier (nazwano je potem civitas fidelissima). Rozwiązano także problem z ambicjami Karola IV Habsburga do tronu Węgier i we wrześniu 1922 roku minister spraw zagranicznych Miklós Bánffy złożył wniosek o przystąpienie do Ligii Narodów. Dla mocarstw zachodnich był to pozytywny przejaw polityki regionalnej, ponieważ zwiększało się grono państw akceptujących ład wersalski w Europie Środkowej. W sytuacji ogólnego odprężenia i stabilizacji w polityce międzynarodowej w latach 1922–1923 również na Węgrzech zmieniono doktrynę polityki zagranicznej. Pod wpływem polityki Stresemanna (Erfüllungspolitik) Bethlen ogłosił ideę „uspokojenia i przystosowania”. Skutkiem było przystąpienie Węgier do Ligii Narodów (stało się to 22 września 1922 r.) i zaciągnięcie pożyczek międzynarodowych130. Ponownie rząd wę- gierski potwierdził granice ustalone w Trianon. Stanowiło to warunek uznania rządu węgierskiego na arenie międzynarodowej i udzielenia mu niezbędnej pomocy gospodarczej. Należało też przekreślić koncepcje powrotu Habsburgów na tron węgierski131. Rząd próbował wyrwać państwo z izolacji przez podjęcie współpracy z Wielką Brytanią i ocieplenie stosunków z Jugosławią. Relacje z ZSRR bezpośrednio po zdławieniu rewolucji Kuna układały się źle. Było to spowodowane wrogością Madziarów wobec ustroju komunistycznego, który został pokonany na Węgrzech przez admirała Horthyego w drugiej połowie 1919 roku. Obydwa kraje były jednak wykluczone przez społeczność międzynarodową i to przemawiało za zbliżeniem. Pierwsze kroki poczynił rząd Bethle- na, który uważał, że w wielkiej polityce nie należy się kierować sentymentami132. ZSRR dodatkowo był atrakcyjnym partnerem z powodu nieograniczonego i chłonnego rynku, a ponadto nie uznawał ładu wersalskiego. Już w 1922 roku szef węgierskiej dyplomacji Miklós Bánffy oraz komisarz ludowy do spraw polityki zagranicznej Gieorgij Cziczerin prowadzili tajne rozmowy podczas konferencji w Genewie. Porozumień gospodarczych nie podpisano, ale od 1923 roku rozpoczęła się współpraca polityczna z ZSRR, polegająca na prowadzeniu działań skie- rowanych przeciwko Rumunii. Były one jednak bardzo ograniczone. Miały spowodo- wać wywarcie presji na Rumunię i dokonanie rewizji granicy. Z tego też powodu Bu- kareszt zawiesił funkcjonowanie swojej misji dyplomatycznej, która działała w stolicy

130 Do przedstawicieli Węgier przy Lidze Narodów w latach 1927–1938 zaliczano Pála Hevesyego, Jánosa Pelenyiego, László Tahyego, László Velicsa. 131 20 października 1921 r. Karol Habsburg podjął drugą próbę przejęcia tronu węgierskiego. Wy- lądował samolotem w zachodnich Węgrzech, stworzył samozwańczy rząd i wraz ze swoimi zwolennikami kierował się w stronę Budapesztu. Na przedmieściach stolicy wierne mu oddziały zostały rozbite, a on sam uwięziony. Potem był internowany pod kontrolą ententy na Maderze. Incydent ten wywołał ostre reakcje w stolicach państw Małej Ententy. Szerzej zob. Andrej Tóth, Czechoslovak Policy and the First Restoration Attempt of Charles Habsburg in Hungary in the Spring of 1921, „The Prague Papers on the History of International Relations” 2007, s. 241–279. 132 Ignác Romsics, Istvan Bethlen. The Great Conservative Statesman of Hungary 1874–1945, New York 1995, s. 220. 79 Węgier od 1918 do 1924 roku133. Węgierskie koła gospodarcze przejawiały zainteresowanie bezkresnym rynkiem wschodnim. ZSRR nie uznawał traktatu wersalskiego ani trianońskiego i dążył do destabilizacji sytuacji międzynarodowej w Europie. Ponadto państwo radzieckie popierało prawa mniejszości narodowych do poprawy ich położe- nia oraz nawoływało do uznania Siedmiogrodu za suwerenny kraj. Bariery ideologiczne pomiędzy ZSRR a Węgrami okazały się jednak tak wielkie, że układ dyplomatyczny i handlowy podpisany przez obydwa państwa we wrześniu 1924 roku nie został ratyfi- kowany przez parlament węgierski. Inne porozumienia i układy zawierano z Moskwą tylko w sprawach doraźnych. Przykładowo w maju 1920 roku Rosja Radziecka i Węgry podpisały układ o wymianie jeńców wojennych (podpisano go w Kopenhadze!)134. Ko- lejne porozumienie dotyczące wymiany jeńców zawarto w Rydze w czerwcu 1921 roku. W przypadku jeńców w obozach węgierskich byli to przywódcy partii komunistycznej i działacze komunistyczni (ok. 330 osób). Ponadto fakt, że na początku lat 20. generał Piotr Wrangel mianował w Budapeszcie swojego reprezentanta w osobie Aleksieja Lam- pego, wpłynął negatywnie na stosunki węgiersko-sowieckie. Oprócz tego w Budapeszcie przebywała część „białej rosyjskiej emigracji” z księciem Piotrem Wołkonskim na czele. Lata 1924–1925 upłynęły pod znakiem starań o układ węgiersko-jugosłowiański. Najważniejsze dla elit węgierskich stało się uzyskanie zapewnienia o neutralności Jugo- sławii w razie konfliktu z państwem trzecim. Zabrakło jednak wytrwałości i pertraktacje stanęły w martwym punkcie. Podstawowym celem tychże było podważenie wzajemne- go zaufania członków Małej Ententy. Węgry zwróciły się też w 1924 roku do dyploma- tów włoskich jako możliwych partnerów przy rozbiciu jedności państw Małej Ententy, co naturalnie było źle postrzegane w Czechosłowacji i Jugosławii. Połowa lat 20. upłynę- ła dyplomacji węgierskiej na próbach uformowania dwóch bloków. Jeden sprzeciwiałby się status quo w Europie Środkowej i na Bałkanach (Węgry, Bułgaria, Włochy i Alba- nia), drugi miałby antyrumuńskie ostrze (Bułgaria, Jugosławia, Węgry i ZSRR). Do obu bloków miała wejść Jugosławia wraz z Węgrami. W latach 1925–1926 premier Bethlen poważnie myślał o układzie węgiersko-jugosłowiańskim, ale pojawiająca się szansa na podpisanie traktatu z Włochami była atrakcyjniejsza. Węgry na wniosek Rzymu popie- rały siły odśrodkowe w Królestwie SHS, w tym separatyzm chorwacki. Doprowadziło to do tragicznego zamachu na króla Jugosławii135 Aleksandra w Marsylii (sprawcami byli chorwaccy ustasze, którzy zresztą przebywali na Węgrzech za zgodą władz w Budapesz- cie). Zamach ostudził nieco stosunki węgiersko-tureckie, ponieważ turecki resort spraw zagranicznych oskarżył Węgry na forum Ligi Narodów o zorganizowanie spisku. Dotychczasowe względne sukcesy w polityce zagranicznej zostały znacznie zakwe- stionowane przez niecodzienne wydarzenie. Pod koniec 1925 roku w Amsterdamie za- trzymano węgierskiego oficera Arisztida Jankovicha wraz z pokaźną kwotą fałszywych

133 MOL K-28 1926. L 5272.2.3, s. 6. 134 Na przełomie 1919 i 1920 r. w obozach jenieckich w Rosji mogło być około 80 000 żołnierzy węgierskich. 135 W 1929 r. Królestwo SHS przemianowano na Królestwo Jugosławii w wyniku zamachu stanu i zmiany konstytucji. 80 1000-frankowych banknotów. W trakcie śledztwa wyszło na jaw, że działał on w porozumieniu z czołowymi postaciami węgierskiej sceny politycznej (księciem Lajosem Windichgraetzem oraz oficerem policji Imre Nádosym) i że o zaistniałym fakcie wie- dzieli Gy. Gömbös i premier Bethlen. Premier tłumaczył się tym, że to opozycja przygo- towywała przewrót i dążyła do przejęcia władzy. Opozycja w Budapeszcie domagała się ustąpienia rządu. Celem całego tego wielce ryzykownego przedsięwzięcia była zemsta na francuskich kołach politycznych za traktat w Trianon136. Po wykryciu afery przez policję holenderską Węgry na kilka lat straciły zaufanie w stolicach państw zachodnich. Dyplomacja węgierska nie była jednak do 1927 roku całkiem pasywna. Podjęto pewne kroki polityczne w kierunku ZSRR, Jugosławii i Wielkiej Brytanii. Stosunki z ZSRR rozwijały się niezwykle powoli (nadal nie przeszły one do fazy powołania przedstawi- cielstw dyplomatycznych). Punktem zwrotnym był fakt, że Moskwa nie uznając znaczenia kwestii narodowościowej w całokształcie polityki międzynarodowej, wzywa- ła do ustanowienia niezależnego państwa siedmiogrodzkiego. Drugim potencjalnym czynnikiem wpływającym na rozwój stosunków radziecko-węgierskich stał się aspekt gospodarczy. Rozbieżności ideologiczne okazały się jednak tak olbrzymie, że pomimo podpisania porozumienia handlowego we wrześniu 1924 roku parlament nie ratyfiko- wał umowy (regent Horthy także jej nie uznał)137.

2.5. Układ włosko-węgierski z 1927 roku i jego konsekwencje

Próbą wyrwania państwa z izolacji politycznej był układ włosko-węgierski z 5 kwietnia 1927 roku. Zdaniem historyka włoskiego Nicoli La Marca Węgry zajmowały waż- ne miejsce w wypracowanym w Rzymie w 1926 roku planie wzmocnienia aktywności włoskiej dyplomacji na Bałkanach138. Układ ten był niejako manifestacją polityczną Budapesztu w stosunku do państw Małej Ententy. Minister spraw zagranicznych La jos Walkó odrzucił wszelkie inicjatywy sąsiadów, włączając w to nawet próby zawarcia porozumień ekonomicznych139. Układ węgiersko-włoski spowodował, że także Francja zaczęła dostrzegać w Węgrach cennego partnera (relacje handlowe z Francją rozwijały się niezależnie od polityki). Osiągnięcia konsolidacyjne rządu Bethlena oraz jego przy-

136 Balázs Ablonczy, Összeesküvés a frank ellen, „Rubicon” 2005, nr 9. 137 Ignác Romsics, A magyar külpolitika útja Trianontól a háborúig, s. 17–20. 138 Nicola La Marca, Italia e Balcani fra le due guerre, Roma 1979, s. 11–14. 139 Kilka lat po podpisaniu układu z Węgrami polityk włoski Iginio Brocchi wypracował w 1929 r. Admirał Miklós Horthy plan unii celnej pomiędzy Włochami, Austrią i Węgrami. Nadchodzący wówczas kryzys ekonomiczny zniweczył ten plan. Idee współpracy ekonomicznej podniesiono dopiero w 1934 r. przy podpisywaniu protokołów rzymskich. Czechosłowacja storpedowała plan Brocchiego, wysuwając plan współpracy ekonomicznej opracowany przez prezydenta Beneša (listopad 1931 r.). Także Francja przedstawiła ideę współpracy ekonomicznej w Europie Środkowej w 1932 r., znany jako plan premiera Andréi Tar- dieu. Pomysł francuski został potępiony przez Niemcy, a kraje, które korzystały z umów handlowych z Niemcami, zniechęciły się do pomysłu z Paryża. Szerzej zob. László Márkus, A Károlyi Gyula-kormá- ny bel-és külpolitikája, Budapest 1968, s. 260–262. Admirał Miklós Horthy Admirała Miklósa Horthyego witają (od lewej) minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop, marszałek Wilhelm Keitel, Reichsleiter Martin Bormann

Hrabia Albert Apponyi

Obiad i raut na cześć premiera Węgier Gyuli Gömbösa w sali Rady Ministrów. Przy stole podczas rautu siedzą (od lewej): poseł nadzwyczajny, minister pełnomocny Węgier Peter de Matuska, minister spraw zagranicznych Polski Józef Beck, premier Węgier Gyula Gömbös, książę Janusz Radziwiłł, premier Leon Kozłowski (październik 1934) Admirała Miklósa Horthyego witają (od lewej) minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop, marszałek Wilhelm Keitel, Reichsleiter Martin Bormann

Hrabia Albert Apponyi

Obiad i raut na cześć premiera Węgier Gyuli Gömbösa w sali Rady Ministrów. Przy stole podczas rautu siedzą (od lewej): poseł nadzwyczajny, minister pełnomocny Węgier Peter de Matuska, minister spraw zagranicznych Polski Józef Beck, premier Węgier Gyula Gömbös, książę Janusz Radziwiłł, premier Leon Kozłowski (październik 1934) Przywódca III Rzeszy Adolf Hitler (z lewej) wita w swojej kwaterze głównej premiera i ministra spraw Premier Gyula Gömbös (w jasnym palcie) opuszcza Dworzec Główny w Krakowie. Z lewej widoczny zagranicznych Węgier Miklósa Kállaya (czerwiec 1942) kierownik Referatu Ogólnego MSZ Aleksander Łubieński (październik 1934)

Regent Węgier Miklós Horthy (z prawej), Adolf Hitler (w środku), minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop (z lewej) (kwiecień 1943) Premier Węgier Miklós Kállay przegląda dokumenty (1942) Przywódca III Rzeszy Adolf Hitler (z lewej) wita w swojej kwaterze głównej premiera i ministra spraw Premier Gyula Gömbös (w jasnym palcie) opuszcza Dworzec Główny w Krakowie. Z lewej widoczny zagranicznych Węgier Miklósa Kállaya (czerwiec 1942) kierownik Referatu Ogólnego MSZ Aleksander Łubieński (październik 1934)

Regent Węgier Miklós Horthy (z prawej), Adolf Hitler (w środku), minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop (z lewej) (kwiecień 1943) Premier Węgier Miklós Kállay przegląda dokumenty (1942) Regent Węgier Miklós Horthy (na białym koniu) na czele wojska węgierskiego na ulicach jednego z miast Siedmiogrodu (wrzesień 1941)

Miklós Horthy, admirał węgierski, regent państwa. Fotografia pozowana w mundurze, zamieszczona w prasie z okazji 75. urodzin admirała (1943)

Regent Węgier Miklós Horthy (pierwszy z prawej) podczas spotkania z marszałkiem Edwardem Rydzem-Śmigłym na Wawelu (1938) Regent Węgier Miklós Horthy (na białym koniu) na czele wojska węgierskiego na ulicach jednego z miast Siedmiogrodu (wrzesień 1941)

Miklós Horthy, admirał węgierski, regent państwa. Fotografia pozowana w mundurze, zamieszczona w prasie z okazji 75. urodzin admirała (1943)

Regent Węgier Miklós Horthy (pierwszy z prawej) podczas spotkania z marszałkiem Edwardem Rydzem-Śmigłym na Wawelu (1938) Przybycie Pála Telekiego na zaprzysiężenie Miklósa Horthyego Miklósa Horthyego na zaprzysiężenie Telekiego Pála Przybycie

Premier István Bethlen Przybycie Pála Telekiego na zaprzysiężenie Miklósa Horthyego Miklósa Horthyego na zaprzysiężenie Telekiego Pála Przybycie

Premier István Bethlen István Bethlen

Miklós Horthy 81 jacielskie relacje z posłem francuskim w Budapeszcie Louisem de Vienne przyczyniły się do ożywienia stosunków z Francją. Ponadto w latach 20. Budapeszt przeprowadzał konsolidację nowej rzeczywistości po Trianon, opierając się na Wielkiej Brytanii. Taką właśnie politykę polegającą na izolowaniu skrajności politycznych i nawiązywaniu do ustroju politycznego Węgier sprzed 1914 roku prowadził premier I. Bethlen (1921– 1931)140. Próbował on zbliżyć się do mocarstw zachodnich, odrzucał koncepcję zbrojnej rewizji oraz przyjmował deklaracje zachodnich mężów stanu jako dobrą kartę. Jedynie Chamberlain pod koniec 1925 roku podczas nieoficjalnych rozmów zapewnił Bethle- na, że Anglia popiera dążenie Węgier do rewizji granic (tylko drogą legalną), a Benito Mussolini wiosną 1923 roku oznajmił, że Budapeszt może liczyć na Włochy na wypadek realizacji polityki rewizji granic. Słowa słowami, ale realia nie odzwierciedlały obietnic, bo w 1924 roku Włochy podpisały wspomniane wyżej traktaty z Czechosłowacją i Ju- gosławią141. Zarówno Rzym, jak i Budapeszt miały wyznaczone strategiczne cele do osiągnięcia, zawierając układ z kwietnia 1927 roku. Mussolini dążył do zdobycia przyczółków w Eu- ropie Środkowej i na Bałkanach oraz wyparcia wpływów Niemiec i Francji142. Premier Bethlen zamierzał wyrwać Węgry z izolacji i – co równie ważne – poprawić położenie gospodarczo-militarne swojego kraju. Cele węgierskie były bardziej realne do osiągnię- cia, zwłaszcza że Węgry otrzymały 300 milionów pengö pożyczki z Włoch i pokaźne ilości uzbrojenia143. W 1928 roku Madziarzy podpisali z Włochami umowę handlową, István Bethlen która wygasła w 1931 roku. Kiedy nie udało się zrealizować planu współpracy gospodarczej w regionie, znanego jako plan Brocchiego, oraz innych koncepcji (np. planów Edvarda Beneša i André Tardieu), Węgry odnowiły umowę z Włochami. W czerwcu 1931 roku zawarto umowę zwaną porozumieniem z Semmeringu. Bethlen okazał się zatem lepszym dyplomatą niż Mussolini144. Układ włosko‑wę- gierski ukierunkował jednak dyplomację węgierską w stronę Rzymu. Duce potrzebował Węgier tylko incydentalnie, nie potrafił pomóc w realizacji celów rewizjonistów wę- gierskich, pewnie dlatego, że założenia włoskich i węgierskich rewizjonistów były inne. Ponadto realne siły ówczesnych Węgier i realne możliwości Mussoliniego jeden z badaczy węgierskich ocenił jako wyczyny „artysty cyrkowego, który kruszy bryły papieru wyglądające na stalowe sztaby”145. Paradoksalnie związek z Mussolinim wpędził Węgry

140 Ferenc Pölöskei, Magyarország és nagyhatalmak a 20-as években [w:] Magyarország és nagyhatalmak a 20-as században, red. Ignác Romsic, Budapest 1995, s. 95–96. 141 Ignác Romsics, Istvan Bethlen…, s. 220–222. 142 Ambasadorem Włoch w Budapeszcie w połowie lat 20. był Ercola Durini di Monca, a po nim: Mario Arlotta (1930–1932), Don Ascanio del Proncipi Colonna (1932–1936), hr. Luigi Orazio Vinci Gigliucci (1936–1940) oraz Filippo Anfuso (1942–1943). Reprezentantem rządu włoskiego już po za- Miklós Horthy jęciu Włoch przez Niemcy w 1943 r. został Raffaelo Casertano (1943–1944). 143 Węgry stały się dostawcą pszenicy do Włoch. Eksport tego zboża rósł systematycznie. W 1927 r. wyeksportowano 17 100 ton, a w 1930 r. – już 121 000 ton. Magyar Statisztikai Közlemények, Ma- gyarország 1927–1931. 144 Vera Jelinek, Hungarian Factor in Italian Foreign Policy 1918–1927, New York 1977, s. 295–298. 145 Gyula Juhász, Magyarország külpolitikája, Budapest 1988, s. 108. 82 w objęcia bardziej agresywnych państw, bez których pomocy państwo nie zrealizowało- by rewizji traktatu trianońskiego. Włochy były jednak zbyt słabym partnerem dla Węgier i opieranie się na nich nie dawało szans na rozwijanie rewizjonizmu. Anglia pierwsza zareagowała na zwrot w wę- gierskiej polityce zagranicznej. Akcja, która rozpoczęła się w Anglii, stanowiła tylko pró- bę osłabienia wpływów francuskich w Europie Środkowej po układzie z Locarno. Rząd londyński odcinał się od popierania rewizjonizmu węgierskiego, a konkretne (głównie propagandowe) poparcie sprawa Węgier uzyskała tylko ze strony magnata prasowego lorda Rothermere (właściwe nazwisko: Harold Sidney Hamsworth). Szczególnie jego artykuł z 21 czerwca 1927 roku w „Daily Mail”, zatytułowany Justice for Hungary, wzbu- dził nadzieje węgierskich polityków146. W grudniu 1927 roku Austen Chamberlain od- mówił jednak lordowi poparcia. Rothermere określił traktat podpisany w Trianon jako najgorszy z dokumentów kształtujących powojenny ład w Europie Środkowej. Do kry- tyków ładu wersalskiego i traktatu trianońskiego należały także takie osobistości brytyjskiego życia politycznego, jak lord Bryce, Donald McLean, lord Cavendish Bentinck oraz lord Asquith147. Zarówno lord Sydenham, jak i lord Rothermere zyskali uznanie kół politycznych Węgier za swoją aktywność polityczną. Lord Rothermere doczekał się wzniesienia na jego cześć fontanny na jednym z placów Budapesztu. Na cześć lorda Newtona wybito złotą monetę z napisem po angielsku: „Lordowi Newtonowi, wdzięcz- ne Węgry”. Liczni prawnicy otrzymali w latach 30. doktoraty honoris causa uczelni wę- gierskich (lord Phillimore, lord Newton). Kiedy w 1933 roku zmarł lord Sydenham, Węgierska Liga Rewizjonistyczna zorganizowała mszę żałobną w Budapeszcie, na której był obecny regent Horthy z synami, Gyula Gömbös oraz kilku brytyjskich arystokratów i polityków węgierskich148. Na Węgrzech też istniało poważne lobby probrytyjskie. Two- rzyli je między innymi regent, premier Bethlen, hrabia Albert Apponyi oraz wielu ludzi nauki i biznesu (przykładowo finansista Zsigmond Kornfeld, Béla Imrédy – szef Banku Narodowego, a potem premier). Znacznie trudniej było pozyskać publicystów francuskich do krytykowania ładu wersalskiego w Europie Środkowej. Do tych nielicznych należeli Alfred Febre-Luce i Henri Pozzi. Publikacje Francuzów były wspierane przez rząd węgierski. Przykładowo praca Pozziego A háború visszatér (Wojna powraca) została wydana co najmniej 11 razy. Na Węgrzech ukazywały się również podobne publikacje autorów węgierskich, finan- sowane przez rodzimy rząd. Przykładowo nauczyciel historii Elemér Helmay opubliko- wał pracę zatytułowaną A reviziós gondolat a világpolitikában (Idea rewizji w polityce światowej)149. Elemér Helmay wspominał w tej książce o węgierskim neonacjonalizmie. Była to nowa koncepcja programowa rządu węgierskiego polegająca na reformie gospodarczej w kraju, ale także reformie w sposobie myślenia przeciętnych Węgrów o kraju

146 Ibidem, s. 115–116. 147 Robert Donald, The Tragedy of Trianon. Hungary’s Appeal to Humanity, London 1928. 148 A Magyar Revíziós Liga Sydenham-gyászünnepe, „Magyar Külpolitika”, 14 maja 1933, nr 8. 149 Elémer Helmay był autorem wielu prac na temat rewizji granic, np. A reviziós gondolat a világ- politikában (Budapest 1927) oraz Revizió, választójog, kiralykérdés (Budapeszt 1931). 83 i narodzie. Ideologia neonacjonalizmu wiązała się z reformami rządu Istvána Bethlena oraz jego ministra oświaty hrabiego Kunó Klebelsberga i zakładała wychowanie świa- domych swojej przynależności narodowej obywateli. Naród miał się bogacić i być coraz bardziej niezależny od sąsiadów, a w przyszłości wręcz dominować cywilizacyjnie nad innymi krajami Europy Środkowej150. Przewaga kulturalna Węgrów nad ich środkowo- europejskimi sąsiadami miała pozwolić im przetrwać. Idea ta wynikała prawdopodobnie z obawy o to, że naród węgierski podzielony po 1920 roku kordonami granicznymi mógłby kiedyś w konsekwencji przestać istnieć i ulec asymilacji. W tym przypadku polityka kulturalna współgrała więc z polityką zagraniczną. W okresie międzywojennym zmniejszyła się liczba analfabetów na Węgrzech, przeniesiono kilka uniwersytetów z krajów sąsiednich (m.in. uniwersytet kolozsvarski do Segedyna), utworzono Colle- gium Hungaricum. Premier Bethlen zaznaczył: „Nie mieczem uczynimy na powrót na- szą ojczyznę wielką, ale dopomoże w tym kultura”151. Na szerszej arenie międzynarodowej układ włosko-węgierski nie miał większego znaczenia. Poparcie Włoch dla sprawy węgierskiej ograniczało się tylko do dostaw broni152. Pierwszy transport karabinów dotarł na Węgry via Austria 1 stycznia 1928 roku. Na granicy węgiersko-austriackiej w Szentgothard odkryto, że zawartość wago- nów to nie sprzęt rolniczy, ale broń. Wybuchł skandal międzynarodowy, który udało się zażegnać dzięki wstawiennictwu rządu angielskiego153. Biorąc pod uwagę fakt, że Włochy nie mają siły, aby zadośćuczynić węgierskim postulatom rewizji granic, Mus- solini udzielił jedynie moralnego wsparcia sprawie węgierskiej w mowie wygłoszonej 5 czerwca 1928 roku. Stwierdził wówczas, że Węgry nie zasługują na taki los (granice trianońskie) i mogą liczyć na włoskiego sojusznika oraz że w interesie Włoch jest, aby Węgry wróciły do bardziej sprawiedliwych granic. Na włoskiej ziemi powstały też w 1928 roku pierwsze organizacje w Europie, które propagowały rewizję traktatu tria- nońskiego (Amici dell’ Ungheria)154. Niedługo po układzie węgiersko-włoskim, w 1928 roku, także Hiszpania i Węgry ustanowiły swoich ambasadorów. Wprawdzie stosunki węgiersko-hiszpańskie sięgały 1848 roku, ale po 1867 roku ambasador monarchii Habsburgów rezydował w Wiedniu, a w Budapeszcie jedynie konsul. W Barcelonie działał od 1917 roku generalny konsulat węgierski z Gézą Gáspárdym na czele, lecz już niedługo jego poczynania były bardzo ograniczone z powodu powstania na Węgrzech rządu bolszewickiego, którego Hiszpa-

150 Kunó Klebelsberg, A magyar neonacionalizmus [w:] Tudomány, kultúra, politika: Gróf Kle- belsberg Kunó válogatott beszédei és írásai (1917–1932), red. Ferenc Glatz, Budapest 1990, s. 436. 151 Ignác Romsics, Bethlen István életpályája, http://www.grotius.hu/doc/pub/BEBYEU/2013-10 -08_romsics-ignac_bethlen-istvan-eletpalyaja.pdf (dostęp: 12.03.2017). 152 Była to broń należąca przed I wojną do Austro-Węgier i po wojnie przejęta przez państwo włoskie. Miała trafić na Węgry w sposób nielegalny. Broń zamierzano wysyłać na adres fikcyjnej firmy w Warszawie. 153 Gyula Juhász, Hungarian Foreign Policy 1919–1945, Budapest 1979, s. 89. 154 Maria Ormos, Bethlen koncepciója az olasz-magyar (1927–1931), „Történelmi Szemle” 1971, nr 1–2, s. 135–139. 84 nia nie tolerowała155. Relacje komplikowały także kwestie gospodarcze. Od 1903 roku Węgry stanowiły rynek zbytu dla gorszej i tańszej papryki hiszpańskiej. Przez długie lata trwała „wojna paprykowa” (paprikaháború) i w końcu w 1925 roku obydwa kraje podpi- sały porozumienie handlowe156. Do 1927 roku Węgry były reprezentowane w Hiszpanii przez ambasadora Węgier w Paryżu. Lata 30. upłynęły pod znakiem wojny domowej w Hiszpanii i to także położyło się cieniem na wzajemnych relacjach. W 1938 roku, już po przejęciu władzy przez generała Francisco Franco, ponownie doszło do wymiany przedstawicieli dyplomatycznych. Z Portugalią Węgry nawiązały kontakty (początkowo tylko handlowe) w 1929 roku. W połowie lat 30. w Lizbonie urzędował węgierski chargé d’affaires. Relacje obydwu krajów w okresie międzywojennym ograniczały się do handlu, ale już pod koniec lat 30. pomogły w zbudowaniu kanałów kontaktowych z zachodnimi demokracjami, co oka- zało się niezwykle istotne w czasie II wojny światowej. W trakcie budowy bloku państw skłonnych poprzeć rewizję granic Węgrzy nie za- pomnieli o Polsce. W 1928 roku podpisano układ polsko-węgierski. Generał Sándor Belitska, poseł madziarski w Warszawie, pisał do premiera Istvána Bethlena o planach pozyskania poparcia Józefa Piłsudskiego dla ruchu separatystów słowackich (w maju 1921 r. proklamowano w Krakowie „Niezależną Republikę Słowacką”)157. Działania te zmierzały do odnowienia polsko-węgierskiej granicy, co miało osłabić politykę Małej Ententy w stosunku do Węgier. Budapeszt liczył też na zwołanie konferencji w Wiedniu i wywarcie przez Polskę nacisku na Czechosłowację. Rząd polski wycofał się jednak z tych działań, tym bardziej że popieranie rewizjonizmu węgierskiego zaszkodziłoby stosunkom polsko-rumuńskim158. Późniejszy kierunek węgierskiej polityki zagranicznej (sojusz z Włochami) był również często podawany w wątpliwość jako najgorszy z możliwych. Poseł madziarski w Turcji László Tahy pisał do ministerstwa w Budapeszcie, że silne Węgry nie leżą w interesie Włoch, które nie zgodzą się na połączenie Austrii z Węgrami pod władzą Habsburgów159. Tahy zwracał uwagę na Jugosławię, która jako państwo sukcesyjne mia- ła podobne interesy co Budapeszt. W razie wojny Belgrad miał się zgodzić na odstąpie- nie Madziarom portu w Fiume. Dodatkowo dyplomacja włoska bliżej związana była

155 Ádám Anderle, A magyar-spanyol kapcsolatok ezer éve, Szeged 2006, s. 97–106. 156 Sándor Bálint, A szegedi paprika, Budapest 1962, s. 29–31. 157 Polska już od 1920 r. wspierała postulaty separatystów słowackich, udzielając im gościny, np. Jehličce oraz Ungerowi. W czerwcu 1920 r. regent Horthy wysłał list do Józefa Piłsudskiego, w którym wyrażał nadzieję na stworzenie kiedyś w przyszłości „wspólnej granicy” oraz pisał o możliwości wykorzystania wpływów polskich w rokowaniach rumuńsko-węgierskich. Szerzej zob. Maciej Koźmiński, Polska i Węgry przed drugą wojną światową (październik 1938–wrzesień 1939). Z dziejów dyplomacji irredenty, Warszawa 1970, s. 32–33. 158 Magyar Országos Levéltár (dalej: MOL) Külügyministerium rezervált (titkos) politika 1927- 7/a-119. 159 Włochy miały ambicje odgrywania roli regionalnej „decydującej siły” (peso determinante), nie leżało w ich interesie wzmacnianie Węgier na arenie międzynarodowej. Jedyną korzyścią Budapesztu było wyrwanie się z pomocą Włoch z międzynarodowej izolacji (układ z 1927 r. oraz protokoły rzymskie z 1934 r.). Szerzej zob. Carlo M. Santoro, L’ Italia dall’unita ad oggi, Milano 1991, s. 160–167. 85 z Rumunią, co oznaczało, że Węgrzy musieliby się wyrzec na zawsze nadziei na zwrot Siedmiogrodu. Wobec powyższego należało zwrócić uwagę raczej na sojusz z Turcją (i ewentualnie z Francją) w celu budowy bloku państw bałkańskich (Bułgaria, Grecja) przeciwnych Małej Entencie160. W tym duchu działał też turecki ambasador w Buda- peszcie Erkin Behiç. Proponował on dystansowanie Austrii od Małej Ententy i powoła- nie bloku państw wytyczających oś Berlin–Rzym–Budapeszt–Warszawa. W latach 20. doszło do realizacji sojuszy politycznych z Bułgarią i Turcją. Już w 1920 roku Węgry zawarły z Ankarą traktat o neutralności. W 1929 roku podpisany został układ węgiersko-bułgarski, a traktat turecko-węgierski, parafowany w październiku 1930 roku, zobowiązywał obydwie strony do powstrzymywania się od takich sojuszy z państwami trzecimi, które skierowane byłyby w przyszłości przeciwko partnerowi161. Bethlen w rozmowie z Mustafą Kemalem Atatürkiem podkreślił potrzebę powstrzymywania panslawizmu. Ponadto układ z Turcją miał i tę ważną zaletę, że Węgry mogły liczyć na Ankarę w spornych kwestiach z Jugosławią i Rumunią. Od lat 30. stosunki węgiersko-tureckie nie miały już tak wielu punktów wspólnych jak w latach 20. Polityka turecka zmierzała po 1930 roku do powołania czegoś na kształt unii bałkańskiej, a nie jak dotąd – paktu bałkańskiego. Co więcej, w rywalizacji włosko-francuskiej o wpływy na Bałkanach Turcja popierała Francję, co było niezgodne z węgierską racją stanu. Od połowy lat 30., widząc wzrost znaczenia Niemiec w Europie Środkowej i na Bałkanach, Ankara forsowała powołanie paktu bałkańskiego. Został on wreszcie zawarty w lutym 1934 roku przez Turcję, Grecję, Jugosławię i Rumunię. W 1936 roku z kolei turecka dyplomacja nie poparła węgierskich aspiracji rewizjonistycznych, chociaż sama uzyskała wsparcie Budapesztu w sporze o cieśniny czarnomorskie162. Po zawarciu paktu bałkań- skiego interesy Węgier i Turcji zdawały się oddalać. Węgry nawiązały stosunki z ZSRR, pragnąc zrównoważyć zagrożenie ze strony rosnących w siłę Niemiec i Małej Ententy. Madziarzy liczyli na poparcie Włoch w sporze z Jugosławią, a zaangażowanie Włoch w Europie Środkowej widziane było w Ankarze nieprzychylnie. W 1934 roku doszło do rozmów szefa węgierskiego ministerstwa spraw zagranicznych K. Kányi z ambasadorem Turcji w Budapeszcie Erkinem Behiçem. Behiç dowodził, że w pakcie bałkańskim nie ma mowy o jakichkolwiek antywęgierskich planach, Kánya optował zaś za przyłącze- niem do paktu Bułgarii. Ta ostatnia propozycja nie wywołała jednak entuzjazmu u tureckiego ambasadora. Behiç dyplomatycznie odrzekł, że protokoły rzymskie z lutego 1934 roku (które faktycznie nie były zgodne z polityką zagraniczną Turcji w Europie Środkowej) nie stoją w sprzeczności z paktem bałkańskim163. Ważnym elementem w polityce zagranicznej Węgier okazał się układ z Polską z 1928 roku. Marszałek Józef Piłsudski stał się orędownikiem sprawy rewizji granic Węgier, chociaż realne szanse na jej przeprowadzenie właściwie nie istniały (Polska służyła jako

160 MOL Küm res pol. 1927-41-173. 161 Ignác Romsics, A magyar külpolitika útja Trianontól…, s. 18–19. 162 MOL K63 1936-32/1, 55/pol., 8 maja 1936. 163 Péter Oláh, Behiç Erkin török követ budapesti tevékenysége (1928–1939), „Keletkutatás” 2014 (jesień), s. 123–125. 86 mediator w stosunkach węgiersko-rumuńskich). W tym przypadku układ rumuńsko- ‑polski z 1926 roku również wiązał Warszawie ręce, ponieważ zakładał współpracę erga omnes (przeciw każdemu), kto postanowiłby zmienić granice umawiających się stron, a więc także granicę węgiersko-rumuńską164. W latach 20. polityka zagraniczna Węgier zmierzała do rozbicia lub „poluzowania” jedności Małej Ententy. Najlepsze stosunki międzypaństwowe łączyły Budapeszt z Bel- gradem. Latem 1926 roku minister András Hory rozmawiał w Bled z szefem dyplomacji Królestwa SHS Momčilem Ninčiciem. Ninčić wyraził nadzieję, że w najbliższym czasie uda się podpisać obu krajom traktat o przyjaźni i pakt o nieagresji165. W podobnym tonie w marcu tego samego roku toczyły się rozmowy pomiędzy Ninčiciem a premierem Bethlenem w Genewie na posiedzeniu Ligi Narodów166. Przy okazji czterechsetnej rocznicy bitwy pod Mohaczem (1926) regent Horthy wspominał bohaterstwo Węgrów i Serbów w walce z Turkami. Nie przyniosło to jednak spodziewanego rezultatu w postaci realnego zbliżenia167. Polityka ugody z Królestwem SHS nie polegała na uspoko- jeniu nastrojów, ale na realizacji wraz z Włochami polityki popierania separatystów chorwackich. Po przemówieniu w Mohacsu premier Bethlen wygłosił mowę w Zalaegerszeg (27 maja 1927 r.)168, w której po raz pierwszy oficjalnie wysunął hasło rewizji granic Węgier. Polityka rewizji była ustawicznie podkreślana od czasu układu węgiersko- ‑włoskiego. Za głównego wroga Węgier uznał Bethlen Czechosłowację, a jeśli chodzi o Rumunię, to podkreślał potrzebę powstania niezależnego państwa siedmiogrodzkiego lub przyznania szerokiej autonomii Węgrom w Siedmiogrodzie. Tak więc od czasu zniesienia kontroli sojuszników nad Węgrami, od około 1927–1928 roku, przeszły one do aktywnej polityki, której celem była zmiana istniejących granic. Ważnym, jeśli nie głównym sojusznikiem Węgier w tym czasie miały się stać faszystowskie Włochy, także niezadowolone z postanowień wersalskich. Po zawarciu sojuszu włoskiego zainteresowanie sprawami węgierskimi wykazywali coraz częściej politycy brytyjscy. Po 1920 roku sympatie prowęgierskie w Zjed- noczonym Królestwie rosły szybko. W roku podpisania traktatu w Trianon powstała Liga Przyjaciół Węgier, a od 1921 roku centrum rewizjonistycznym stawał się Oxford (powołano tam The Oxford League for Hungarian Selfdetermination). Węgierska Or- szágos Területvédő Liga wysłała do Londynu doktora Sándora Kriszticsa, który założył

164 Daniel Hrenciuc, Approaches on the Interwar Romanian-Polish Relations (1919–1939), „Codrul Cosminului” 2007, nr 13, s. 230. 165 Taki traktat mógłby mieć daleko idące konsekwencje, ponieważ – po pierwsze – rozbijałby jed- ność krajów Małej Ententy, a po drugie – wyrwałby Węgry z izolacji. Szerzej zob. Ildikó Császár, From Isolation to Active Foreign Policy. The Hungarian-Italian Treaty of Friendship of 1927, „West Bohemian Historical Review” 2017, nr 1, s. 99–101. 166 Árpád Hornyák, Magyar-jugoszláv diplomáciai kapcsolatok 1918–1927, Újvidék 2004, s. 216– 217. 167 László Pallai, Az európai egység kérdése és a magyar kulpolitika a két világháború között, „Acta Academiae Beregsasiensis” 2012/1, s. 22–24. 168 Te same tezy zawarł w mowie z 4 marca 1928 r. wygłoszonej w Debreczynie. 87 w Anglii pismo „Chains”. W Oxfordzie powstało silne lobby prowęgierskie na czele z sir Robertem Horne’em, lordem Philimose’em i lordem Parmoorem. Aktywność tych grup nacisku wzmogła się szczególnie w drugiej połowie lat 20., kiedy to wydano dzieło propagandowe Justice for Hungary (w czterech językach)169. Jeden z autorów Justice for Hungary – Emil Nagy – zwracał uwagę, że granice Węgier z 1920 roku nie były nakreślone zgodnie z kryteriami etnicznymi, ale w taki sposób, aby Czesi ze swojej granicy mogli ostrzeliwać Budapeszt, a Serbowie mieli wygodne przed- pole dla Belgradu w postaci Wojwodiny. Nagy krytykował politykę wynaradawiania, żądał autonomii dla mniejszości. We wspomnianej pracy pisał: „It is a false and outworn idea that it is essential to the unity of the State that minorities should be assimilated even by force [...]. The Peace Treaties, however rightly prescribe the protection of the language, religion and cultural rights of observed by all the States concerned, the just rectification of the Trianon frontiers might inaugurate the reign of real and lasting peace in this part of Europe”170. Po podpisaniu układu z Włochami w 1927 roku ukazały się na Węgrzech prace po włosku mające na celu zainteresowanie Rzymu niesprawiedliwością traktatu trianońskiego (Trianon e le sue conseguenze, Budapeszt 1927; Il trattato di pace di Trianon, Budapeszt 1931). W drugiej połowie 1927 roku rząd węgierski doszedł do przekonania, że również Wielka Brytania nie bardzo może się przysłużyć sprawie rewizji granic. Na konferencji gospodarczej w Genewie w dniach 5–6 grudnia 1927 roku premier Bethlen nie uzyskał większych obietnic od ministra spraw zagranicznych Francji Aristide’a Brianda, poza zapewnieniem, że prezydent Masaryk był skłonny pertraktować z Węgrami w kwestii granic. W sprawie Rumunii zalecał wywarcie nacisku na rząd tego państwa. Francji w tym okresie zależało na tym, aby odciągnąć rząd węgierski od popierania Anschlus- su Austrii171. W takich okolicznościach István Bethlen prowadził jeszcze pertraktacje z premierem angielskim Chamberlainem, dotyczące akcji lorda Rothermere’a. Premier Chamberlain całkowicie odwrócił się od planów Rothermere’a i wyraził radość z faktu, że rząd węgierski nie wiąże nadziei z poparciem rewizji granic przez Wielką Brytanię. W związku z takim obrotem sprawy rozmowy Bethlena z Gustavem Stresemannem były bardziej zadowalające. Węgierskiemu premierowi chodziło głównie o przyłączenie się Niemców do współpracy włosko-węgierskiej. Problem wynikł wokół kwestii połu- dniowego Tyrolu, z przyłączenia którego nie rezygnowały wtedy Niemcy (Stresemann odmówił rozciągnięcia gwarancji z Locarno na Włochy). Rzym też nie wyrażał chę- ci pogodzenia się z Berlinem, ponieważ wówczas Mussolini twierdził, że w przeciągu 20 lat nie będzie ani jednego Niemca w południowym Tyrolu. Dopiero pod koniec konferencji genewskiej Bethlenowi udało się zdobyć zapewnienie, że na wypadek zgody Włoch na Anschluss Austrii Niemcy byliby w stanie zgodzić się na granicę z Włochami na przełęczy Brenner. Premier Stresemann obiecał nawet wydać pisemne oświadczenie

169 Milan Janota, Nápor proti Trianonu, Praha 1932, s. 66. 170 Emil Nagy, The Road towards Recification [w:] Justice for Hungary, London 1928, s. 370. 171 MOL Kül. min pol. 1927-41-655. 88 dotyczące tego porozumienia, ale nie chciał dawać go Włochom, ponieważ obawiał się, że rząd polski mógłby zażądać podobnego zagwarantowania granic z Niemcami172. Po konferencji genewskiej w 1927 roku poczynania węgierskiej dyplomacji suge- rują „poszukiwanie mocarstwa zdolnego wywrzeć nacisk na rząd rumuński” w sprawie rewizji granic. Poseł madziarski w Berlinie Kálmán Kánya starał się uzyskać w rzą- dzie niemieckim (konkretnie u sekretarza stanu Carla von Schuberta) zapewnienie o możliwości rewizji granic. Rozmowy odbyły się już 13 stycznia 1928 roku. Poparcie spraw węgierskich oznaczało dla Berlina wyrwanie się z politycznej izolacji po Locarno i wojnie celnej z Polską. Węgierski dyplomata zabiegał o załagodzenie napięć wokół południowego Tyrolu i sojusz włosko-niemiecki. Węgrzy dążyli również do zwołania konferencji w sprawie granic z sąsiadami i liczyli na poparcie Niemiec w tej sprawie173. Także premier Chamberlain zaproponował pomoc w unormowaniu stosunków wę- giersko‑jugosłowiańskich przez gwarancje nienaruszalności granic Węgier z państwa- mi Małej Ententy (tzw. wschodnie Locarno). Brytyjski polityk spotkał się w Genewie 12 grudnia 1925 roku z premierem Bethlenem174. Węgierskie władze uznały, że straty poniesione przez Węgry są nie do zaakceptowania i odrzucił ideę gwarancji granic. W listopadzie 1925 roku poseł brytyjski w Budapeszcie Colville Barclay przedstawił po- mysł „środkowoeuropejskiego Locarno” szefowi resortu spraw zagranicznych Lajosowi Walkó, ale polityk węgierski także nie wyraził entuzjazmu, słysząc o tej propozycji175. Zgoda na propozycję Londynu oznaczałaby potwierdzenie przez Węgry granic trianoń- skich. Jak oceniali politycy brytyjscy, odrzucenie idei Locarno przez Węgrów wynikało nie z troski o losy mniejszości węgierskiej w krajach sąsiednich, ale raczej z wyczekiwania odpowiedniego momentu na dokonanie rewizji granic176. Kiedy pod koniec 1925 roku Bethlen podjął rozmowy z Anglikami na temat powołania w ramach Ligi Naro- dów Komitetu Węgierskiego przygotowującego grunt pod przyszły arbitraż, wybuchła „afera z fałszywymi frankami”, którą wykorzystały rządy państw Małej Ententy. Dalsze wypadki nie sprzyjały idei „środkowoeuropejskiego Locarno”. Kiedy we wrześniu 1926 roku rozpoczęły się rozmowy węgiersko-jugosłowiańskie, nieoczekiwanie do rozgrywki o wpływy w Europie Środkowej włączyły się Włochy. Mussoliniemu zależało na zdobyciu sojusznika, przy pomocy którego osaczyłby Jugosławię, co naturalnie przyczyniło się do popsucia stosunków na linii Belgrad–Budapeszt177. Premier Węgier Bethlen nie zamierzał udzielać gwarancji nienaruszalności granic, jak to zrobiły Niemcy na konferencji w Locarno. W jednym z przemówień w 1928 roku

172 MOL Kül. min res. pol. 1928-41-112 (656). 173 MOL Kül. min res. pol. 1928-21/7 (197). 174 Ignác Romsics, Istvan Bethlen…, s. 222. 175 Premier Bethlen ostatecznie odrzucił ideę „wschodniego Locarno” podczas mowy w Debreczy- nie w marcu 1928 r. Uznał on współpracę państw środkowoeuropejskich za istotny czynnik w regionie. Dodał, że żaden węgierski polityk nie podpisze „wschodniego Locarno” (w rzeczywistości byłoby to „drugie Trianon”), ponieważ gdyby to zrobił, zostałby zlinczowany. 176 Ambasador Barklay do Chamberlaina, 6 listopada 1925 r., Documents on Brtish Foreign Policy 1919–1939, red. Edward Woodward, Rohan Butler, t. 2, London 1947, dokument nr 106. 177 James Burgwyn, Italian Foreign Policy in the Interwar Period 1918–1941, Westport 1997, s. 36–39. 89 stwierdził: „Straciliśmy nie tylko prowincje […], nie możemy wyrzec się na wieki trzeciej części naszego narodu. Nie możemy tego przyjąć za sprawiedliwość, i każdego wę- gierskiego męża stanu, który podpisałby drugie Locarno, powinno się przybić do bramy narodu węgierskiego”178. O wiele ciekawszym rozwiązaniem – zdaniem Bethlena – była idea zbudowania federacji dunajskiej i stworzenie bloku gospodarczego obejmujące- go Europę Środkową. Intelektualiści węgierscy spoza kół rządowych (np. Dezső Szabó) twierdzili, że małe państwa regionu środkowoeuropejskiego były skazane na formę nie- wolnictwa w stosunku do niemieckiego lub sowieckiego mocarstwa. Wobec wspólnego zagrożenia i przeszłości, przy podobieństwach w rozwoju społecznym i gospodarczym, narodom tego regionu pozostało tylko współpracować w ramach federacji środkowo- europejskiej179. Po podpisaniu porozumienia włosko-węgierskiego politycy węgierscy i włoscy zmierzali do wywołania puczu faszystowskiego w Austrii. Przedsięwzięcie to miało na celu wyrwanie Austrii z sojuszy profrancuskich, zgodnych z polityką Czechosłowacji i Małej Ententy. Węgierski wojskowy attaché w Wiedniu, generał Béla Jánky, był w bez- pośrednim kontakcie z dowódcami Heimwehry, którzy zaofiarowali się poprzeć pucz. Był wśród nich Richard Steidle (w pismach dyplomatycznych występował pod krypto- nimem „Bérces”, tzn. „Skalny”, lub jako „nasz tyrolski przyjaciel”), dowódca Heimwehry w Tyrolu, i to właśnie z nim kontaktował się generał Jánky. Na potrzeby przygotowywa- nego puczu od sierpnia 1927 roku Steidle otrzymał z Węgier około 370 000 szylingów. Mussolini z uwagą śledził rozwój wypadków w Austrii i stopień zaawansowania rządu budapeszteńskiego w całą sprawę. Popierał powstanie w Austrii państewka kierowanego przez dowódców wojskowych. Jedynie Dino Grandi dostrzegł zagrożenie w tym, że rząd faszystowski doprowadziłby do wzmocnienia wojskowego Austrii, a co za tym idzie, taki rząd wystąpiłby zdecydowanie z postulatem odzyskania południowego Tyrolu. W sierpniu 1928 roku Steidle poinformował węgierskie ministerstwo spraw zagranicznych, że pucz przygotowano na 7 października. Na miejsce sprowokowania socjalistów wybrano Wiener-Neustadt, miasto o wyjątkowo silnym lewicowym elektoracie. Na niepowodzenie złożyło się wiele przyczyn, między innymi dostawy broni z Włoch opóźniły się, a zebrane siły Heimwehry były zbyt słabe. Na początku kwietnia 1928 roku doszło do spotkania Bethlena z Mussolinim w Me- diolanie. Węgierski mąż stanu zaproponował duce wspólną akcję mającą na celu po- prawę stosunków na linii Budapeszt–Bukareszt, a także poluzowanie więzi łączących państwa Małej Ententy. Trudno sprecyzować powody, dla których Bethlen rozpoczął politykę podkopywania tego środkowoeuropejskiego paktu. Prawdopodobnie liczył na pomoc dyplomacji polskiej w „zmiękczeniu” stanowiska Rumunii. Drugą przy- czyną, jaka zaważyła na jego decyzji (wszak równie poważne postulaty rewizji granic miały Węgry w stosunku do Czechosłowacji), mogły być ideologiczne obawy przed Związkiem Radzieckim, jednakowo dobitnie akcentowane w stolicach obydwu kra- jów. Bethlen próbował zapewnić koła polityczne w Bukareszcie, że Węgry stanowiłyby

178 Bethlen István gróf beszédei és irásai, t. II, Budapest 1933, s. 210. 179 Dezső Szabó, A kis nemzetek sorsa, „Szabó Dezső Füzetek” 1935 (luty), nr 2, s. 23. 90 pewniejszą podporę dla Rumunii na wypadek wojny z ZSRR niż Czechosłowacja. Rząd liberała Vintili Brătianu zachowywał ostrożność wobec żądań rewizjonistów węgier- skich i dlatego postulował poprawę stosunków z Węgrami, ale nie chciał słyszeć, że ceną za to będzie wyrzeczenie się sojuszy wojskowych pomiędzy Rumunią i pozosta- łymi dwoma państwami Małej Ententy. Bethlen przedstawił następujące oczekiwania: Rumunia zachowa neutralność na wypadek wojny Węgier z którymkolwiek z sąsiadów, wypłaci odszkodowania węgierskim ziemianom, którzy utracili swoje majątki na rzecz Rumunii, i zagwarantuje prawa mniejszości madziarskiej w Siedmiogrodzie. Proble- mem okazało się jednak to, że politycy rumuńscy na wypadek wojny z ZSRR o wiele bardziej liczyli na pomoc swoich dotychczasowych sojuszników. Pragnąc rozmontować Małą Ententę, regent Horthy – pomimo swoich antysowiec- kich przekonań – był w stanie zainicjować zwrot w stosunkach z Moskwą. Do poło- wy lat 30. wypracowano jedynie takie rozwiązanie, że ambasador sowiecki w Wiedniu Adolf Petrovski obejmował swoimi prerogatywami także Węgry. Horthy niechętnie wi- dział ambasadę radziecką w Budapeszcie180. Stosunki Węgier z Moskwą zostały realnie nawiązane dopiero w lutym 1934 roku. Faktycznie ograniczały się do wymiany handlowej. Kreml zresztą do drugiej połowy lat 30. nie interesował się zbytnio rejonem wewnętrznego łuku Karpat. Ambasadorem Węgier został Mihály Jungerth-Arnóthy, znawca tematyki wschodniej, wcześniej ambasador w Ankarze. W Budapeszcie misją sowiecką kierował Aleksander Bekzadian (gru- dzień 1934–luty 1939 r.). Horthy był zdecydowanie przeciwny nawiązaniu stosunków, toteż poza funkcjonowaniem poselstw relacje ledwo się rozwijały. Dopiero w 1940 roku Węgry i ZSRR podpisały umowę o wymianie handlowej. Te kontakty zostały osłabione przez zapowiedzi przystąpienia Węgier do państw osi i w końcu faktyczne przystąpie- nie w listopadzie 1940 roku181. Na początku 1939 roku Węgry przyłączyły się do paktu antykominternowskiego, czego konsekwencją było odwołanie posła sowieckiego z Bu- dapesztu, a następnie węgierskiego z Moskwy182. Pomimo zerwania kontaktów strona węgierska wykorzystywała pośrednictwo polskie w ponownym ich nawiązaniu. W koń- cu w połowie września 1939 roku stosunki węgiersko-sowieckie wznowiono w wyniku rozmów prowadzonych w Paryżu.

180 Peter Pastor, Hungarian-Soviet Diplomatic Relations 1935–1941. A Failed Rapprochement, „Eu- rope-Asia Studies” 2004 (lipiec), vol. 56, nr 5, s. 732. 181 István Máté, Adalékok a magyar-szovjet kapcsolatok két világháború közötti történetéhez, különös tekintettel az 1934–1939 közötti idõszakra, „Clio” 1986, nr 2, s. 269. 182 János Péter, A magyar-szovjet diplomáciai kapcsolatok történetéből 1939–1941, Budapest 1979, s. 22–31. 91 2.6. Mniejszość węgierska poza granicami Węgier po 1920 roku

Widząc nieustępliwość rządu rumuńskiego, Bethlen popierał działania węgierskiej mniejszości w Rumunii, aby w ten sposób jeszcze bardziej wzmocnić postulaty rewizji granic trianońskich. Rząd budapeszteński popierał działającą w Siedmiogrodzie Partię Węgierską (Magyar Párt). Na jej czele stał György Bethlen, który przyjął rumuńskie obywatelstwo, ale opowiadał się za rewizjonistycznymi ambicjami Budapesztu w zamian za pomoc finansową z Węgier. W listopadzie 1927 roku pod wpływem akcji lorda Rothermere’a w kierowniczych kołach mniejszości węgierskiej w Rumunii doszło do kryzysu. Z Partii Węgierskiej wystąpił wtedy Mihály Töldalaghy, ogłaszając potrzebę pójścia na kompromis z Rumunami. Z partii odeszło też kilku liczących się polityków, między innymi siedmiogrodzki ziemianin Miklós Bánffy183. Został on głównym akcjo- nariuszem pisma węgierskiego ukazującego się w Kolozsvárze – „Ellenzék” (Opozycja), a na przełomie 1927 i 1928 roku doprowadził do oderwania się kierowanej przez niego gazety od Partii Węgierskiej. W celu zażegnania kryzysu w łonie tego ugrupowania do Budapesztu wezwano samego Bánffyego i kierownictwo redakcji „Ellenzék”. Premier Bethlen zażądał od redaktorów gazety, aby zaprzestali ataków na Partię Węgierską, i ma- dziarscy politycy z Marosvásárhely (Tirgu Mureş), którzy szukali kompromisu z rządzą- cymi w Rumunii politykami Partii Liberalnej, porzucili te próby184. W związku z pogarszającym się położeniem mniejszości węgierskiej w Siedmio- grodzie Budapeszt próbował wywierać nacisk na rząd rumuński przez sprawę wypła- ty odszkodowań dla obywateli węgierskich, którzy utracili swoje mienie w Rumunii. Okazją do tego miało się stać posiedzenie Ligi Narodów w marcu 1927 roku. O sprawie odszkodowań mówił też z Grandim Bethlen podczas swojej wizyty w Rzymie w kwietniu 1928 roku. Bethlen zakomunikował wówczas Włochom, że Węgry żądają kwoty 150–200 milionów franków w złocie (165–220 mln pengő). Sprawa stawała się coraz bardziej beznadziejna, kiedy Grandi poproszony o pomoc w negocjacjach z Rumunią stwierdził, że Włochy nie mogą się narazić na pogorszenie swoich stosunków z Rumu- nią przez udzielenie protekcji Węgrom. W grudniu 1928 roku Briand i Chamberlain na posiedzeniu Ligi Narodów ogłosili, że oczekują na rozwiązanie powstałego sporu na drodze negocjacji pomiędzy obydwoma rządami. Starania o rewizję granic miały także polski etap, podczas wspomnianego już spotkania Bethlena z Mussolinim w Mediolanie. Ustalono wtedy, że dyplomacja madziarska zwróci się do Warszawy, aby ta dopomogła w naprawieniu stosunków pomiędzy Budapesztem a Bukaresztem. Premierowi Bethlenowi zależało na tym, by pomysł ów trzymać w tajemnicy, tak aby wydawało się, że jego inicjatorem jest włoska dyplomacja. Bethlen zaproponował, że do złożenia polskim politykom propozycji przez Mus- soliniego mogłoby dojść podczas wizyty ministra Zaleskiego w Rzymie, która odbyła

183 Do końca 1922 r. był ministrem spraw zagranicznych w rządzie Bethlena, po ustąpieniu miesz- kał jakiś czas w Budapeszcie, następnie powrócił do Siedmiogrodu i przyjął rumuńskie obywatelstwo. 184 MOL Kül. min res. pol. 1928-27-157. Mapa 2.2. Państwo węgierskie oraz diaspora węgierska poza granicami ojczyzny (lata 20. XX w.) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Harold Temperley, How the Hungarian Frontiers Were Drawn, „Foreign Affairs” 1928 (kwiecień), vol. 6, no. 3, s. 436. 93 się 13 kwietnia 1928 roku. Założenia współpracy polsko-węgierskiej, chociaż szczytne i oparte na historycznych podstawach, nie dawały węgierskiej dyplomacji tego, czego oczekiwała. Węgrzy zdawali sobie z tego sprawę. Kiedy w kwietniu 1935 roku minister Kánya odprawiał do Warszawy ambasadora Andrása Hóry’ego, napisał: „Tak więc, drogi Andrzejku, trafiasz teraz na taką placówkę, gdzie niczego nie musisz osiągać ani udo- wadniać. Warszawa jest dla węgierskiej polityki zagranicznej martwym miejscem”185. W listopadzie 1935 roku minister oświecenia publicznego Węgier Bálint Homán go- ścił w Polsce i w jednym z wydanych z okazji wizyty tekstów pisał o „historycznej polsko-węgierskiej przyjaźni” i o misji cywilizacyjnej Polski na Wschodzie, a Węgier na Bałkanach, polegającej na rozszerzaniu wpływów cywilizacji łacińskiej. Rok wcześniej, w październiku 1934 roku, podczas rozmów Gömbösa z Piłsudskim był bardzo ostroż- ny wobec węgierskich nadziei na rewizję granic i stwierdził jedynie, że Węgrzy powinni wyczekiwać odpowiedniego momentu na ich realizację186. W czasie rządów Darányiego doszło do pewnego zbliżenia politycznego z Polską. W lutym 1938 roku odbyła się wizyta w Warszawie, podczas której ustalono postępowanie obydwu stolic na wypadek kryzysu czechosłowackiego. Cieszyn miał przypaść Polsce, a terytorium Słowacji pozostać wspólnym protektoratem Polski i Węgier (tak aby restaurować dawną polsko-węgierską granicę)187. Kilka dni po spotkaniu włosko-węgierskim w Mediolanie madziarskiemu posłowi w Warszawie Sándorowi Belitsce zlecono, aby ten przeprowadził wstępne ro- zeznanie co do nastawienia warszawskiego MSZ. Trzeba podkreślić, że Belitska wie- dział już, że Mussolini będzie prosił o pośrednictwo Polski z Zaleskim. Belitska starał się przekonać Piłsudskiego, że inicjatywa wyszła z Rzymu. Jednocześnie wydano mu dyspozycje, że kwestii warunków zbliżenia węgiersko-rumuńskiego nie należy jeszcze poruszać. Na wypadek gdyby strona polska pytała o szczegóły, zalecono Belitsce, aby odpowiedział, że „otrzymał instrukcje tylko do określenia zasadniczej gotowości, nie warunków, ponieważ w obecnym stadium sprawa jest jeszcze stosunkowo wczesna”188. Węgierskiej dyplomacji zależało także na podkopaniu międzynarodowej pozycji Czechosłowacji. Pomoc Polski w tych działaniach była bardzo istotna. Plany Rzeczy- pospolitej wobec Słowacji zmieniały się w czasach międzywojnia. Zasadniczo władze polskie nie chciały psuć sobie stosunków z Pragą, popierając rewizję granic wysuwa- ną przez stronę węgierską. Warszawa godziła się na przyłączenie Rusi Zakarpackiej do Węgier, ale już w kwestii Słowacji istniały różne pomysły. W Warszawie zakładano nawet podporządkowanie sobie Słowacji na bliżej nieokreślonych zasadach, ale takie rozwiązanie z pewnością nie usatysfakcjonowałoby Węgier. Wsparcie Polski w kwestii rewizji granic było nierealne. Jedyne, czego spodziewano się w Budapeszcie od Polski, to powstrzymywanie się od popierania propagandy czechosłowackiej. Od 1933 roku minister Józef Beck prowadził coraz bardziej antyczeską politykę. Wówczas to doszło

185 Mihaly Fülöp, Péter Sipos, op. cit., s. 191–192. 186 Maciej Koźmiński, op. cit., s. 51–52. 187 Mihaly Fülöp, Péter Sipos, op. cit., s. 192. 188 MOL Kül. min res. pol. 1928-27-661-(251). 94 do kilku wizyt (1933, 1934) w Warszawie Frantiska Jehlički189. Starał się on przekonać słuchaczy, że przyszłość Słowaków należy związać z Węgrami190. W rozmowy pomiędzy Warszawą a Budapesztem w sprawie przyszłości Słowacji był zaangażowany także János Esterházy191. Pierwsza reakcja strony polskiej mogła wskazywać, że Warszawa nie traktowała po- ważnie propozycji płynących z Rzymu i Budapesztu. W rozmowie z posłem węgierskim w Warszawie przeprowadzonej 18 kwietnia 1928 roku Piłsudski stwierdził, że przykłada do całego zagadnienia dużą wagę, obiecując poruszyć sprawę optansów z rumuńskimi sojusznikami. W sprawie poprawy stosunków węgiersko-rumuńskich Piłsudski zalecił jedynie politykę umiaru i szukanie porozumienia. Marszałek stwierdził, że może wziąć udział w akcji dyplomatycznej w Bukareszcie, ale realizacja tych zamiarów węgierskiej polityki może nastąpić tylko przy wykorzystaniu umiarkowanych środków192. W ostatniej dekadzie maja 1929 roku minister spraw zagranicznych August Zaleski rokował w sprawie Węgier i Rumunii, starając się zdystansować Bukareszt od Małej Ententy oraz wpłynąć na sprawę optansów. W 1928 roku polska dyplomacja próbowała dodatkowo pomóc w podpisaniu traktatu państwowego pomiędzy Węgrami i Rumunią. Ceną porozumienia miało być zapewnienie neutralności Węgier na wypadek wojny rumuńsko-sowieckiej, Węgry miały natomiast zagwarantować nienaruszalność granic trianońskich (w zamian za gwarancję autonomii dla Węgrów w Siedmiogrodzie). Pomoc polskiej dyplomacji w tej sprawie nie na wiele się zdała, a we wrześniu i grudniu 1927 roku odpowiednio Liga Narodów, a potem premier Chamberlain stwierdzili, że sprawa optansów powinna być rozwiązana przez obydwa zainteresowane rządy na drodze dwustronnych, rumuńsko-węgierskich negocjacji. Stanowisko strony polskiej wobec propozycji Budapesztu wynikało z sytuacji politycznej ukształtowanej po traktatach lokareńskich. Pomimo pewnego dystansu Warszawy – i zdecydowanej wrogości Buda- pesztu – w stosunku do Czechosłowacji polskim kołom politycznym zależało na po- prawie wzajemnych relacji na linii Warszawa–Praga. Premier Bethlen przecenił jednak polityczne odczucia, sądząc, że uda mu się wykorzystać polską dyplomację do popsucia stosunków rumuńsko-czechosłowackich. Ponadto, wierząc w tradycyjną przyjaźń polsko‑węgierską, w Budapeszcie sądzono, że z poparciem polskim możliwe będzie wprowadzenie na Słowacji stanu politycznego chaosu, który byłby podstawą do interwencji obydwu państw w wewnętrzne sprawy Czechosłowacji, a w konsekwencji utworzenia wspólnej granicy polsko-węgierskiej. Trzeba zaznaczyć, że w owym czasie polskie koła polityczne bardzo ostrożnie podchodziły do propozycji wysuwanych w Budapeszcie193.

189 Rzymskokatolicki ksiądz, publicysta, zwolennik orientacji prowęgierskiej. 190 Henryk Batowski, Z polityki międzynarodowej XX wieku, Kraków 1979, s. 202–203. 191 Poseł do parlamentu Czechosłowacji od 1935 r., arystokrata węgierski posiadający polskie korzenie. 192 Ignác Romsics, Istvan Bethlen…, s. 234. 193 Po zamachu majowym politycy węgierscy mieli nadzieję na odtworzenie granicy z Polską. W Rzeczypospolitej nie podchodzono do tego zagadnienia z zaangażowaniem. Poza środowiskami hungarofilów, jak np. prof. Marian Zdziechowski, temat ów nie zyskał zainteresowania. Szerzej zob. Maciej Koźmiński, op. cit., s. 36. 95 Wspomniane traktaty lokareńskie uzmysłowiły bowiem politykom polskim i czeskim konieczność zbliżenia się w obliczu niepewności granic obydwu państw z Niemcami. W Polsce wiedziano też, że węgierskie plany rewizji granic mogą być zrealizowane tylko z pomocą Niemców (pomocy Włoch nie traktowano poważnie), a zatem na dyplomację węgierską w razie konfliktu polsko-niemieckiego nie można byłoby liczyć. Prasa czechosłowacka z niepokojem obserwowała poparcie sprawy rewizji przez brytyjskie koła polityczne. Minister Beneš 14 lipca 1927 roku uznał jednak akcję Ro- themere’a za drugorzędną. Prasa czechosłowacka donosiła z kolei, że podczas gdy socjaldemokracja większości krajów europejskich szanowała postanowienia traktatu trianońskiego, to na Węgrzech większość partii politycznych – od prawicy przez li- berałów i faszystów aż po komunistów – była za rewizją istniejącego ładu w Europie Środkowej i za rewizją granic194. Kiedy w maju 1928 roku na Węgrzech gościł syn lorda Rothermere’a, Esmond Harmsworth, przyjmowano go jak dostojnika dworskiego. Media czechosłowackie za cel wyznaczyły sobie informowanie o zagrożeniu, jakie wzbudzał rewizjonizm węgierski. Powszechnie podkreślano, że polityka madziarska jest dziełem elit ziemiańskich, a nie szerszych mas społecznych jak w krajach Małej Ententy. W Czechosłowacji negowano poglądy rodzimych rewizjonistów, którzy byliby w stanie oddać część Słowacji Węgrom (np. F. Peroutka), a także organizowano zjazdy Ligi Slovenskiej, organizacji, która na swych wiecach głosiła słuszność decyzji podjętych w 1920 roku w Trianon. W miastach południowej Słowacji aranżowano wiece antyrewi- zjonistyczne (np. w Nowych Zamkach, Komarnie). Podkreślano, że to właśnie Brytyj- czycy stali po stronie Węgrów w kwestiach rewizji195. Z powyższego wynikało dość jasno, że na pomoc Polski w załatwieniu sprawy optan- sów i poluzowaniu więzów łączących państwa Małej Ententy Węgry nie mogły liczyć. Stosunkowo szybko przekonał się o tym premier Bethlen. W grudniu 1928 roku minister Lajos Walkó spotkał się z Piłsudskim w Warszawie i poruszył kwestię pośrednictwa Polski w nowej koncepcji stosunków węgiersko-rumuńskich. Marszałek stwierdził, że chociaż zagrożenie sowieckie wobec Polski i Rumunii na najbliższe lata zostało wy- eliminowane, to stronie polskiej zależy na jeszcze lepszym ugruntowaniu stosunków z Rumunią. Dał do zrozumienia ministrowi Walkó, że na wypadek wojny rumuńsko‑radzieckiej Polska ma wobec południowego sąsiada pewne zobowiązania, a zatem węgier- ski dyplomata nie może prosić o zbyt wiele. Stwierdził też, że szanse na zmianę traktatu wersalskiego są na razie znikome, ale w przyszłości perspektywy te mogą się zarysować korzystniej196. Jedynym pozytywnym aspektem wizyty Bethlena w Warszawie było podpisanie umowy o sądzie rozjemczym (arbitrażowym). Miał on rozstrzygać sporne sprawy pomiędzy obywatelami podpisujących go państw. Parafowanie takiej umowy byłoby

194 Milan Olejnik, Criticism of Revisionistic Policies in Hungary in Contemporary Czehoslovak Press During Third Decennium of Twentieth Century, http://www.saske.sk/cas/public/media/6007/05_Olej nik.pdf (dostęp: 13.01.2017). 195 Čardáš w službách revisie, 1 maja 1935 r. Szerzej w: Milan Olejnik, op. cit. 196 Andrzej Essen, op. cit., s. 213. Na temat oceny węgierskich haseł rewizjonistycznych w stolicach europejskich (w tym w Polsce) ze szczególnym naciskiem na Rumunię zob. Augustin Deac, Revizini- smul ungar – permanent factor destabilizator în Europa, Bucureşti 1996, s. 396–400. 96 sukcesem, gdyby podpisały je państwa, pomiędzy którymi panowały napięte stosunki. W przypadku Polski i Węgier tak nie było. Porozumienie arbitrażowe parafował minister Zaleski w maju 1929 roku podczas wizyty w Budapeszcie. Koła polityczne na Węgrzech potraktowały wspomnianą umowę jako swój sukces. Powszechnie komentowano ją jako osłabienie związków Polski z Małą Ententą. Już podczas wizyty w Budapeszcie Zaleski stwierdził jednak w wywiadzie dla „Pesti Napló”, że Polska chce utrzymać jak najlepsze stosunki z wszystkimi państwami Małej Ententy197. Podpisanie traktatu arbitrażowego pomiędzy Polską i Węgrami było źle widziane w Berlinie. Bethlen musiał tłumaczyć Stesemannowi, że Węgry pragną w ten sposób odciągnąć Polskę od Małej Ententy, co dla Niemiec też okazałoby się korzystne. W październiku 1929 roku, podczas wizyty Augusta Zaleskiego w Bukareszcie, polska dyplomacja dała do zrozumienia, że nie chce uczestniczyć w realizacji węgierskich planów rewizyjnych. W trakcie jego pobytu w stolicy Rumunii podpisano taką samą umowę arbitrażową pomiędzy Polską a Rumunią, jaką w maju Rzeczpospolita zawar- ła z Węgrami. Wziąwszy pod uwagę wcześniejszy polsko-rumuński traktat wojskowy, należy uznać, że podpisanie umowy arbitrażowej miałoby znikome znaczenie. Zdecy- dowanie miało ono jednak znaczenie demonstracyjne, jeśli pięć miesięcy po wizycie w Budapeszcie Polska parafowała identyczną umowę z głównym przeciwnikiem Węgier – Rumunią. W komentarzach na temat tej wizyty nad Dunajem nie kryto rozczarowa- nia, zwłaszcza że Zaleski po podpisaniu umowy podkreślał znaczenie dotychczasowego kształtu urzędowych relacji polsko-rumuńskich, a także zapewniał swoich partnerów w Bukareszcie, że Polska niezmiennie sprzeciwia się jakimkolwiek próbom zmian ładu wersalskiego w Europie Środkowej198. Działania mające na celu rozsadzenie Małej Ententy politycy włoscy i węgierscy podjęli też od strony Królestwa SHS. Postanowiono wykorzystać stare antagonizmy serbsko‑chorwackie, aby doprowadzić do rozsadzenia państwa Słowian południowych od środka. Zanim doszło jednak do oderwania Chorwacji, pomiędzy politykami wę- gierskimi i włoskimi pojawiła się sprzeczność stanowisk polegająca na braku zgodno- ści, z kim zwiąże się państwo separatystów chorwackich. Kryzys na południowosło- wiańskiej arenie politycznej rozgorzał na nowo w 1928 roku, kiedy przywódca Partii Chłopskiej Radić został postrzelony w parlamencie, a potem w sierpniu zmarł z powodu odniesionych ran. Bethlen nalegał w Rzymie, aby rozpocząć wspólną akcję zmierza- jącą do oderwania Chorwacji. Vlatko Maček, szef Partii Chłopskiej po śmierci Radicia, wracając z Pragi w połowie października 1928 roku, spotkał się w Wiedniu z austriac- kimi protektorami separatyzmu chorwackiego. Maček stwierdził zdecydowanie, że chorwacki irredentyzm dojrzał już do ostatecznej secesji. Zapewnił o chęci utrzymania dobrych stosunków z Węgrami. Podkreślił jednak wielokrotnie – pozbawiając Madzia- rów jakichkolwiek nadziei – że widzi państwo chorwackie jako suwerenny organizm. Stwierdził również, że konieczne jest ustalenie jego granic. Właśnie sprawę kształtu terytorialnego przyszłej Chorwacji Maček poruszał kilkakrotnie. Z powodu ciągłych

197 Pesti Napló, 22 maja 1929. 198 Andrzej Essen, op. cit., s. 257–259. 97 pytań chorwackiego dyplomaty baron Vilmos Apor był zmuszony zapewnić, że jeśli ludność pomiędzy Murą i Drawą nie będzie pragnęła secesji od państwa chorwackiego, granica może przebiegać wzdłuż linii rzek Mura–Drawa–Dunaj. W dalszej kolejno- ści omawiano sprawę statusu politycznego przyszłej Chorwacji. Kiedy Apor zapewnił chorwackiego polityka, że Węgry chcą porozumienia dwóch suwerennych państw, mógł z grymasu na jego twarzy wyczytać, że słowa te traktuje jako taktykę polityczną. Trzeba dodać, że dążenie do „opieki węgierskiej” nad Chorwacją odbierano w Zagrzebiu jako konieczność choćby z racji obaw przed roszczeniami włoskimi dotyczącymi Dalmacji. Przywódca Chorwackiej Partii Chłopskiej wyraził nawet nadzieję, że w razie sporów włosko-chorwackich Węgrzy mogliby odgrywać rolę pośredników. Zamiast pomocy madziarskiej przeciw zaborczości Włoch chorwaccy politycy byli świadkami wzrastającej współpracy Rzymu i Budapesztu dotyczącej rejonu Adriatyku. 24 października 1928 roku Hory zawiadamiał, że szef włoskiego ministerstwa spraw zagranicznych Dino Grandi z dystansem odnosił się do planów chorwackiej secesji, ponieważ „wola węgierskiego i włoskiego rządu na wypadek pomyślnej kolaboracji nie jest jeszcze wystarczająca do tego, aby zmienić status quo”199. Mussolini był jednak innego zdania. Nie dostrzegając zasadniczych trudności w oderwaniu Chorwacji od reszty Królestwa SHS, wizję dalszej współpracy w rozmowie z Horym 29 października przedstawił następująco: „Hrabia Bethlen ma całkowitą rację, twierdząc, że antagonizm serbsko-chorwacki jest tak głęboki. Ja idę jeszcze dalej: wierzę, że tej wrogości nie da się przezwyciężyć. […] Powstanie państwa chorwackiego – jeśli nie od razu, to przynajmniej w rezultacie – doprowadzi do rozpadu Chorwacji, z drugiej strony doprowadzi do upadku przegrody oddzielającej Węgry i Włochy. Mając na celu pogłębienie przeci- wieństw [pomiędzy tymi narodami – T.K.], podjąłem kontakty z Chorwatami”200. W trakcie rozmów z Ante Paveliciem i politykami z jego otoczenia Mussolini posta- nowił nie żądać od razu podporządkowania Dalmacji, ale „jedynie” zdemilitaryzowa- nia tej prowincji i oddania Włochom ważnej ze względów strategicznych wyspy Uglice (w pobliżu Zadaru). Duce obiecał także ewentualne uzbrojenie chorwackich rebelian- tów oraz uznanie nowo powstałego państwa. Hrabia Bethlen był zaniepokojony moż- liwością fiaska polityki Włoch i Węgier w Chorwacji. Madziarski premier podkreślał również stanowisko Francji i Wielkiej Brytanii, które z pewnością byłyby niezadowolone z takiego obrotu sprawy na Bałkanach. To – zdaniem Bethlena – skutkowałoby dalszą izolacją polityczną Węgier. Bethlen podjął jednak bardzo przebiegłą grę. Ciężar ewentualnego fiaska wspólnej akcji z Włochami chciał zrzucić na sojuszników. W połowie grudnia 1928 roku przy okazji posiedzenia Ligi Narodów spotkał się w Lugano z Grandim. W trakcie rozmów Bethlen udzielił mu rad, by nie obiecywać zbyt wiele Chorwatom, aby potem móc wy- pełnić zobowiązania. Grandi zapewnił, że rząd włoski prowadzi taką politykę, że do porozumienia chorwacko-serbskiego nie dojdzie, stwierdzając: „wbrew woli rządu wło- skiego nie mogą niczego przedsięwziąć”. Podczas pobytu w Szwajcarii Bethlen rozma-

199 MOL Kül. min res. pol. 1928-16/b-(593). 200 MOL Kül. min res. pol. 1928-23-(645). 98 wiał też z kanclerzem Austrii Ignacem Seipelem na temat kwestii chorwackiej. Kanclerz stwierdził, że dla Austrii byłoby najwłaściwsze, gdyby ustrój Królestwa SHS opierał się na federalizmie. Usamodzielnienie się Chorwacji – kontynuował – pociągnęłoby za sobą oddzielenie Słowenii. Austria była jednak za słaba, aby utrzymać Słowenię w orbicie swoich wpływów. W tym miejscu doszło do niebywałego zwrotu. Bethlen zachęcał, aby Wiedeń wziął udział we wspólnej akcji przeciw Królestwu SHS. Przewidywał bowiem, że Francja nie zgodzi się na zajęcie Słowenii przez Włochy, a aneksja Słowenii przez Austrię leżałaby w interesie Budapesztu, ponieważ w ten sposób Austria uzyska- łaby dostęp do Adriatyku. Seipel nie zgodził się jednak na wspólną akcję z Węgrami201. Polityka otaczania Królestwa SHS, w którą zaangażowały się również Węgry, skutko- wała wzmocnieniem dyktatorskich form rządzenia w Belgradzie. Król Aleksander roz- wiązał parlament i powołał nowy rząd, na którego czele stanął generał Petar Živković. Na mocy dekretu z lutego 1929 roku król zmienił oficjalną nazwę państwa na Królestwo Jugosławii. Ante Pavelić zbiegł do Włoch, Vlatko Maček został aresztowany. Wypadki w Jugosławii miały wpływ na sprawy węgierskie. Podczas spotkania Bethlena z Musso- linim w kwietniu 1930 roku premier Węgier podkreślał, że terror panujący w Jugosławii uniemożliwia podjęcie kroków zmierzających do podminowania sytuacji wewnętrznej Jugosławii. Włosi nie byli skłonni udzielić pomocy zbrojnej nacjonalistom chorwackim, a entuzjazm włoskiego dyktatora wobec separatyzmu chorwackiego wyraźnie ostygł. Przemiany wewnętrzne w Jugosławii spowodowały postępujące trudności w kontaktach Węgier z ich rodakami w Wojwodinie. Niedługo po zmianie konstytucji zawieszono działalność pisma węgierskojęzycznego „Híd” (Most). W obliczu ciągłych niepowodzeń dyplomacji węgierskiej sojusz włosko-węgierski z 1927 roku stawał się coraz bardziej iluzoryczny. Wpływ Mussoliniego na rewizję granic Węgier trianońskich był również nikły, a zbyt często wychodziło na jaw, że Włochy przy okazji dążeń zmierzających do rewizji granic Węgier starały się na wspólnym ogniu upiec własną pieczeń. Węgry służyły po 1927 roku jako mediator w sporze włosko‑ -niemieckim. Hrabia Bethlen rozmawiał ze Stresemannem w grudniu 1927 roku w Ge- newie, starając się przekonać niemieckiego polityka, że Włochy zgodzą się na aneksję Austrii, a Niemcy powinny zrezygnować z południowego Tyrolu202. W związku z powyższym politycy węgierscy dążyli do zbliżenia z Niemcami, z ich skuteczniejszą dyplomacją i gospodarką posiadającą gros swoich odbiorców i importe- rów w Europie Środkowej (w czerwcu 1933 r. Węgry podpisały ważną umowę handlo- wą z Niemcami)203. W tak trudnych warunkach rywalizacji gospodarczej z Niemcami na Bałkanach obroty handlowe Madziarów z Rumunią i Jugosławią oscylowały jednak w granicach 10–13% całego obrotu handlowego Węgier. Najpoważniejszym partnerem

201 MOL Kül. min res. pol. 1928-20-(765). 202 Ignác Romsics, Istvan Bethlen…, s. 229. 203 W maju 1933 r. nazistowski ekonomista Werner Daitz przybył do Budapesztu, gdzie intereso- wał się rozwijaniem współpracy gospodarczej z Węgrami i całym regionem Europy Środkowej. Szerzej zob. Elek Karsai, Iratok a Gömbös-Hitler találkozó (1933. június 17–18.) történetéhez, Budapest 1962, s. 5–6. 99 Budapesztu w latach 30. były nazistowskie Niemcy (30% importu oraz 27% węgierskie- go eksportu)204. Pięćdziesiąt lat później, w latach 80., obroty handlowe Węgier z wymie- nionymi krajami zmniejszyły się do 5–6%205. Trwający kryzys gospodarczy znacznie utrudniał ożywienie kontaktów gospodarczych. W handlu zagranicznym Węgry stały się dla Niemiec drugim po Czechosłowacji eksporterem dóbr. Obrót handlowy pomię- dzy Niemcami i Węgrami był znacznie korzystniejszy dla Berlina. Węgry dwukrotnie mniej eksportowały, niż importowały (w 1928 r. sprowadziły z Niemiec towar za rów- nowartość 236 mln pengő, a eksportowały za ok. 98 mln pengő). Bethlen próbował to zmienić. Podczas wspomnianego już wcześniej posiedzenia Ligi Narodów spotkał się w grudniu 1928 roku ze Stesemannem w Lugano. Chciał nakłonić niemieckiego polityka do podpisania umowy gospodarczej z Węgrami, argumentując, że jej podpisanie byłoby dobrym orężem politycznym przeciwko polityce Beneša i przeciwnikom An- schlussu. Pomimo tych wizji Stresemann nie zainteresował się ofertą węgierskiego polityka. W latach 30. rozwojowi gospodarczemu w regionie naddunajskim towarzyszyły różnorodne wizje zbliżające nawet nieprzyjazne sobie kraje (np. plan premiera Francji André Tardieu). Już od momentu wycofania wojsk sojuszniczych z Nadrenii współpraca niemiecko- ‑węgierska weszła w nową fazę. Obydwa państwa rozpoczęły starania o równoupraw- nienie w zbrojeniach, a także występowały z postulatami rewizji postanowień traktatu wersalskiego. Nie było rzeczą zaskakującą, że współpraca obu krajów rozpoczęła się od kontaktów pomiędzy sztabami armii. W październiku 1927 roku na zaproszenie sztabu armii węgierskiej przebywał w Budapeszcie generał Hans von Seeckt, głównodowodzą- cy Reichswehry w latach 1920–1926 oraz jej główny reorganizator. W sierpniu 1928 roku węgierscy generałowie Vilmos Rőder i Kocsárd Jánky wzięli udział w manewrach Reichswehry. Po ich zakończeniu w oficjalnym komunikacie szef niemieckiego sztabu, generał Heye, wyraził nadzieję, że braterstwo broni przypieczętowane krwią będzie trwało na zawsze. Węgierscy goście również z nadzieją wyrażali się o przyszłych kontaktach pomiędzy obydwoma armiami. Węgierscy politycy pragnęli doprowadzić do zbliżenia między Berlinem, Rzymem i Budapesztem. Przy okazji spotkania w kwietniu 1930 roku Bethlen i Mussolini stwierdzili jednak, że „sytuacja w Berlinie nie dojrzała jeszcze do tego”206. Pomimo niechęci do nawiązania traktatowych stosunków gospodarczych – co mog ło być spowodowane kryzysem ekonomicznym – Berlin wykazywał znaczną aktyw- ność na płaszczyźnie politycznej. Niemieckie koła polityczne dążyły do wykorzystania mniejszości niemieckiej w krajach Europy Środkowej w celu prowadzenia w nich włas nej polityki.

204 András Köves, A KGST-kereskedelemtõl az EU-csatlakozásig, „Közgazdasági Szemle” 2003 (lipiec–sierpień), s. 636. 205 Zsuzsa M. Csaszar, Magyarország gazdasági, politikai és kulturális kapcsolatai a Balkán egyes államaival a 21. század elején, „Modern Geografia” 2010, vol. 5, no. 1, s. 16–21. 206 MOL Kül. min res. pol. 1930-23-(234). 100 W Budapeszcie z niepokojem postrzegano próby ingerencji Niemiec w życie mniej- szości niemieckiej na Węgrzech. W listopadzie 1930 roku w węgierskim resorcie spraw zagranicznych przygotowano nawet specjalny raport na ten temat. Zdaniem tych, którzy go opracowywali, instytucją zajmującą się kierowaniem propagandy „wielkoniemieckiej” był Auslandsinstitut działający w Stuttgarcie. Z analizy narodowościowej polityki niemieckiej nad Dunajem wynika, że propaganda niemiecka miała zniemczyć żyjących na tym obszarze węgierskich Niemców, którzy często byli oddanymi madziarskimi patriotami. Cel tejże polityki był, zdaniem analityków węgierskich, jednoznacz- ny: przygotowanie gruntu pod przyszłą gospodarczą i handlową ekspansję. Szczególną uwagę skierowano w stronę Jakuba Bleyera, od 1926 roku posła węgierskiego parlamentu, redaktora i dziennikarza pism „Sonntagsblatt” i „Deutschungarische Heimats- blätter”. Węgierskie ministerstwo spraw zagranicznych z niepokojem spoglądało na za- borcze projekty niemieckich kół politycznych, stwierdzając, że pod pojęciem „narodu kulturowego kryją się takie polityczne aspiracje […], które w przyszłości, wcześniej czy później, przekształcą się w działające przeciw państwu węgierskiemu siły odśrod- kowe”207. We wspomnianej analizie jasno precyzowano, że celem propagandy wielkoniemieckiej było ukształtowanie silnego przyczółka w łuku Karpat dla przyszłego imperium niemieckiego. Wspomniana analiza niemieckiej polityki zagranicznej wobec Węgier została przy- gotowana tuż przed przyjazdem Bethlena do Berlina w listopadzie 1930 roku. Wizyta odbyła się w czasie narastającego kryzysu gospodarczego. Coraz bardziej widoczna sta- wała się również propaganda niemiecka kierująca ekspansję Niemiec na wschód. Do spotkania doszło po wyborach w Austrii w atmosferze przychylnej urzeczywistnieniu niemiecko-austriackiej unii celnej. Poparcie Węgier w tej kwestii mogło mieć nieba- gatelne znaczenie. Węgierskie koła polityczne dążyły z kolei do wyraźnego zaakcentowania, że porozumienie z Włochami z 1927 roku nie tworzy dla polityki zagranicznej Budapesztu upragnionej politycznej podpory. Rezultatem spotkania miało być więc zachowanie dotychczasowej orientacji włoskiej w polityce zagranicznej i podpisanie umowy gospodarczej z Niemcami w obliczu narastającego kryzysu ekonomicznego. Bethlen przyjechał do Berlina dwa i pół tygodnia po zakończeniu wizyty w Turcji. Początkowo planowano wyjazd do Wiednia i podpisanie umowy z Austrią, ale zostało to jednak odłożone. Podczas wizyty w Berlinie Bethlen spotkał się z kanclerzem Brü- ningiem, ministrem spraw zagranicznych Juliusem Curtisem i prezydentem Paulem von Hindenburgiem. Przyjęcie gościa było uroczyste, ale skutki spotkania mierne. Wę- gierskie ministerstwo spraw zagranicznych przywiązywało ogromną wagę do tej wizyty. Poddano krytyce popieranie mniejszości niemieckiej na Węgrzech, proponując jedno- cześnie wspólną akcję w kwestii zbrojeń. Podkreślano, że propaganda wielkoniemiec- ka na Węgrzech przynosi rezultaty wręcz przeciwne, ponieważ prowadzi do wzrostu nastrojów antyniemieckich. W sprawach zbrojeń Madziarzy przyjęli taktykę uznawa- nia tego, czego pragną Niemcy. Ponadto zaproponowali stronie niemieckiej podjęcie uzgodnionych, tajnych działań zmierzających do rewizji.

207 MOL Kül. min res. pol. 1930-23-(933). 101 W trakcie rozmów Bethlen określił stosunki węgiersko-francuskie jako bardzo waż- ne ze względu na znaczenie Francji jako potęgi militarnej i ekonomicznej. Węgry – stwierdził – czynią wszystko, aby te stosunki były jak najlepsze. Niestety bezskutecznie. Małą Ententę zdefiniował jako „narzędzie Francji” i powiedział, że jako taka „jest nie tylko antywęgierska, ale bezwzględnie także antyniemiecka”208. Bethlen zamierzał nawiązać kontakty z Niemcami, lecz również ożywić stosunki włosko-niemieckie. Węgierski dyplomata przyjechał do Berlina niespełna kilka dni po zakończeniu wizyty w stolicy Turcji. Rozwijał zatem nad Szprewą wizje wielkiego bloku politycznego obejmującego Niemcy, Włochy, Turcję, Węgry i Grecję. Niemcy bardziej od bałkańskich kombinacji Bethlena interesowały się stosunkami na linii Warszawa– Budapeszt. Bethlen, znając prawdziwe zamiary Niemiec w stosunku do Polski, próbował skierować uwagę Berlina na pozytywne strony przyjaźni polsko‑węgierskiej. Zdaniem Madziarów przyjaźń z Warszawą była korzystna dla Niemiec, ponieważ powstrzymy- wała ona polskich polityków od przystąpienia do Małej Ententy. W kwestii Anschlussu Austrii Bethlen dał wolną rękę dyplomacji niemieckiej, stwierdzając, że na wypadek niemieckiej akcji w Austrii Węgry mogą zachować tylko neutralność209. O planach zbli- żenia włosko-austriacko-węgierskiego Bethlen nie wspomniał ani słowem, ponieważ gdyby to zrobił, dałby się poznać jako przeciwnik włączenia Austrii do Niemiec. Dwa miesiące wcześniej, podczas rozmowy z Johannem Schoberem, obiecał mu podpisanie porozumienia austriacko-węgierskiego, uważanego za gwarancję suwerenności Austrii. Bethlen nie potępił propagandy wielkoniemieckiej wśród Niemców węgierskich, wręcz przeciwnie – próbował wskazać politykom niemieckim, że mniejszość niemiecka nie musi być elementem oddzielającym interesy obydwu państw, ale może stać się klamrą, która doprowadzi do zbliżenia obydwu narodów, dopomoże w osiągnięciu ce- lów politycznych, a zarazem w ustanowieniu przyjaznych stosunków między Węgrami i Niemcami. Berlin otrzymał zatem możliwość wykorzystania mniejszości niemieckiej na Węgrzech do kontynuowania polityki ekspansji w kierunku Europy Środkowej. Co ważniejsze, wizyta Bethlena nie przyniosła rezultatu w postaci podpisania porozumienia między państwami, na które tak bardzo liczono nad Dunajem. Opinia publiczna Węgier była zawiedziona. Niepowodzenie próbowano wytłumaczyć w swoisty sposób: „Wspólnota interesów do tego stopnia czyni zbieżnymi i zharmonizowanymi żądania, którymi rząd niemiecki z jednej strony i węgierski z drugiej kieruje się w życiu między- narodowym, że nie ma potrzeby podpisywania dalej idącej umowy”210. Bethlen po powrocie z Niemiec starał się złagodzić rozczarowanie z powodu fiaska jego misji. Wyjaśniał, że celem wyjazdu nie było powstanie jakiegoś bliżej nieznanego bloku państw ani też wzniecanie gorączki rewizji granic, ale wprowadzenie harmonii

208 Ibidem. 209 Zajęcie Austrii przez Niemcy wywołało konsternację w Budapeszcie. Rząd Darányiego jako pierwszy pogratulował Hitlerowi. Następnie władze III Rzeszy zapewniły Budapeszt o nienaruszalno- ści terytorium Węgier. Warto zaznaczyć, że włączenie Austrii do Niemiec spowodowało gwałtowny rozwój ideologii faszystowskiej na Węgrzech. Szerzej zob. Róbert Kerepeszki, A „tépelődő gentleman” Darányi Kálmán (1886–1939), Pécs–Budapest 2014, s. 95–98. 210 Nemzeti Újság, 27 listopada 1930 r. 102 w polityce zagranicznej obydwu krajów. Była to oczywiście gra pozorów, za którą premier starał się ukryć brak zaufania dla swojego gabinetu. Walkó natychmiast wysłał in- formację do Palazzo Chigi na temat wyników berlińskiej wizyty Bethlena. W notatce tej znalazło się znacznie więcej sformułowań wskazujących na to, że pobyt wzbudził mnó- stwo nadziei bez pokrycia. Od Grandiego (dzięki poufnym kontaktom posła węgier- skiego w Rzymie) nadeszły wieści, że Niemcy były zainteresowane kontynuowaniem polityki rewizji granic przy równoczesnym utrzymaniu dotychczasowej linii w polityce francuskiej. Węgierski poseł w Paryżu, baron Frigyes Villani, zakomunikował swym mocodawcom, że misja berlińska Bethlena zrobiła złe wrażenie w kręgach rządowych i nad Sekwaną nie dano wiary komentarzom na temat tej wizyty, jakie ukazały się w bu- dapeszteńskich dziennikach. Pobyt Bethlena w Berlinie uznano we Francji za misję za- ufanego człowieka Mussoliniego, który udał się do Turcji i Niemiec z myślą o przygotowaniu gruntu pod przyszły blok polityczny pod przewodnictwem Włoch. Należy dodać, że echa wizyty we Francji były bardzo nieprzychylne dla dalszego kształtowania się stosunków francusko-węgierskich. „Berlińska misja” utrudniła Wę- grom w przyszłości zaciąganie pożyczek w bankach francuskich. Rząd francuski wie- dział zresztą o zamiarach powstania bloku państw pod egidą Włoch (za sprawą Gre- ków) już po pobycie Bethlena w Ankarze. Niewykluczone, że dyplomacja francuska zdobyła informacje również na temat ukrytych zamiarów Bethlena w Berlinie. Fiasko misji Bethlena trzeba by tłumaczyć faktem, że Niemcom nie zależało na utworzeniu bloku pod przewodnictwem włoskim, ponieważ same myślały o powołaniu takiej struktury w przyszłości. Dla horthystowskich kół politycznych związanie nadziei na rewizję granic z Niemcami – nawet jeśli te wykorzystywały do realizacji swojej polityki Niemców węgierskich – było zaś do przyjęcia. Węgry bardzo potrzebowały poparcia ich starań rewizjonistycznych i wzmocnienia swojej gospodarki. Kálmán Kánya, poseł madziarski w Niemczech, w styczniu 1931 roku przygotował raport na temat wykorzystania mniejszości niemieckiej przez Berlin. Stwierdził, że zainteresowanie obroną mniejszości niemieckiej było nad Szprewą ogromne i agresywny ton tej propagandy miał służyć wzmocnieniu mocarstwowej pozycji Niemiec211. Po powrocie z Berlina Bethlen wyjaśniał więc, że celem jego misji było omówienie zagadnień gospodarczych. Powiedział, że umowa węgiersko-niemiecka o współpracy gospodarczej z 1920 roku pozostawiała wiele do życzenia, ponieważ Niemcy do 1930 roku zamknęły swój rynek dla większości towarów eksportowanych z Węgier. Pomimo nieudanej politycznej części rozmów w styczniu 1931 roku Węgrom udało się rozpocząć rokowania dotyczące nowej taryfy celnej. Wydawać by się mogło, że Niemcy odrzuciły plan powołania bloku politycznego pod przewodnictwem Włoch, ale w istocie chciały wykorzystać niezadowolenie Węgier z traktatu wersalskiego. O tym, że Berlin pragnął zatrzymać Madziarów „na ławce rezerwowych swojej polityki wschodniej”, świadczyć mogą późniejsze wydarzenia. W związku z kryzysem gospodarczym Niemcy zwróciły się z prośbą o odłożenie spłaty swoich kontrybucji wojennych. Pomimo zabiegów proces dozbrajania zastrzeżonych w Wersalu sektorów

211 MOL Kül. min res. pol. 1931-21-(515). 103 niemieckich sił zbrojnych był kontynuowany. Stosunki francusko-niemieckie pogarsza- ły się i Francja wykazywała wzmożoną aktywność w nawiązaniu stosunków z ZSRR. Niemcy z kolei starały się podtrzymywać stosunki z ZSRR i USA, aby w ten sposób móc występować u mocarstw o kolejne ustępstwa i zniesienie ciężarów wynikających z traktatów. W styczniu 1931 roku rząd niemiecki zaproponował Węgrom swoje pośrednictwo przy nawiązaniu stosunków radziecko-węgierskich. W tej kwestii rząd Bethlena prze- kazał swojemu posłowi w Berlinie Kányi odmowę umotywowaną faktem, że w obecnej sytuacji rząd węgierski nie uznaje za stosowne nawiązywania stosunków z ZSRR. Od- mowę przyjęto w Berlinie bez uwag, ale ze zdziwieniem. Kánya uważał za błąd odrzucenie propozycji niemieckiej, ponieważ była to od dłuższego czasu pierwsza dyploma- tyczna inicjatywa Niemiec, z jaką wystąpiły one pod adresem kół politycznych Węgier. Niedługo potem Kánya pojawił się ponownie w Auswärtiges Amt, tym razem na polecenie ministra Walkó starał się o utworzenie wspólnego frontu niemiecko-węgiersko- ‑austriackiego w kwestii zbrojeń. W połowie lutego sekretarz stanu Bernhard Bülow przyjął Kányę, ale nie zajął zdecydowanego stanowiska, definitywnie odrzucając pro- pozycję rządu węgierskiego. W Budapeszcie tłumaczono to tym, że Niemcy pragnęły wystąpić z postulatami nowych ustępstw i dlatego wspólna akcja trzech państw byłaby źle odebrana. Kánya trafnie zauważył: „pomimo powyższego wierzę, że znów będziemy mogli powrócić do sprawy wspólnego niemiecko-węgiersko-austriackiego wystąpienia w późniejszym, dziś jeszcze niedającym się łatwo określić terminie”212. Tymczasem trwały negocjacje w sprawie nowej umowy gospodarczej i taryfy celnej pomiędzy Węgrami i Niemcami. Po długich przygotowaniach podpisano ją w lipcu 1931 roku. Pomimo umowy obroty handlowe, zamiast wzrastać, zmniejszały się. Eks- port niemiecki z Węgier w 1930 roku obliczono na kwotę 94 milionów pengő, rok póź- niej – na 72 miliony, a w 1932 roku – na 50 milonów pengő.

2.7. Polityka zagraniczna premiera Gyuli Gömbösa

Pod względem gospodarczym Węgry zaczęły się znacząco uzależniać od Berlina w okresie rządu Gyuli Gömbösa (od października 1932 do października 1936 r.). Za przejaw tego można uznać mianowanie na ministra spraw zagranicznych byłego węgierskiego posła w Berlinie Kálmána Kányi na początku lutego 1933 roku, dosłownie kilka dni po nominacji Hitlera na kanclerza. Sam premier Gömbös pochodził z rodziny o korzeniach niemieckich, która w przeszłości nazywała się Knöpfle. W marcu 1933 roku były premier Bethlen złożył prywatną wizytę w stolicy Niemiec, a Gyula Gömbös w dniach 17–18 czerwca 1933 roku gościł w stolicy Niemiec jako pierwszy mąż stanu w Euro- pie od czasu, kiedy Hitler objął stanowisko kanclerza213. Ten ostatni próbował nawet

212 MOL Kül. min res. pol. 1931-31-(180). 213 Węgry już w 1923 r. wsparły finansowo faszystów podczas puczu monachijskiego. 104 zaprosić Gömbösa na konferencję SA i SS w Erfurcie, aby tym sposobem wzmocnić pozycję faszystów na arenie międzynarodowej. W czerwcu 1933 roku Węgry i nazistowskie Niemcy podpisały kolejną już umowę o wymianie handlowej. Był to ważny krok dla Berlina w kierunku podporządkowania sobie południowo-wschodniej Europy i zbudowania nazistowskiego autarkicznego imperium214. W pierwszą wizytę zagranicz- ną premier Węgier udał się do Rzymu w dniach 9–11 listopada 1932 roku. Już kilka dni po otrzymaniu teki premiera wysłał do Benito Mussoliniego telegram, w którym zapewnił włoskiego wodza o przyjaźni oraz prosił go o poparcie dla węgierskiej polityki zagranicznej. Wspominał w nim także o pożądanym włączeniu Niemiec do współpracy węgiersko-włoskiej. Rok 1933 i czerwcowa wizyta Gy. Gömbösa w Berlinie stały się kamieniem węgiel- nym polityki węgierskiej właściwie do końca II wojny światowej. Samo dojście do wła- dzy nazistów w Niemczech wywarło duży wpływ na politykę ówczesnego rządu węgier- skiego i wpływ ten nie zmalał do czasu wybuchu wojny w 1939 roku. Gömbös uważał, że z pomocą Niemiec uda się zrealizować rewizje postanowień trianońskich. Rok póź- niej, latem 1934 roku, na wieść o planowanym porozumieniu się Węgier z Małą Enten- tą, Włochy wystąpiły z konkretnym planem rewizji. Mussolini obawiał się, że porozumienie Budapesztu z Małą Ententą może podważyć sens sojuszu węgiersko-włoskiego z 1927 roku. Włochy zaproponowały Węgrom zwrot 194 000 km² terytoriów krajów sąsiednich. Rozwiązanie takie oznaczałoby powrót 1,7 miliona Węgrów do ojczyzny, ale taki scenariusz wiązał się też z trudnościami w postaci przyłączenia do Węgier terenów z ponadpięciomilionową ludnością rumuńską i słowiańską215. Nie od razu III Rzesza była realną podporą dla polityki węgierskiej. Kiedy Hermann Göring w październiku 1934 roku wypowiadał się w Belgradzie na temat dyplomacji Budapesztu, wypomniał Madziarom złą politykę wobec mniejszości niemieckiej na Węgrzech oraz stwierdził, że Niemcy nie popierają rewizjonistycznej polityki Króle- stwa Węgierskiego w stosunku do Jugosławii i Rumunii. Politycy niemieccy zażądali w maju 1935 roku odwołania ambasadora Węgier w Budapeszcie Szilárda Masirevicha i wpłynęli na powołanie nowego posła w osobie Döme Sztójaya (właściwe nazwisko Dmitrije Stojaković), dawnego oficera armii austro-węgierskiej. Sztójay reprezentował niski poziom intelektualny i niektóre jego posunięcia na placówce w Berlinie budziły wątpliwości, czy naprawdę reprezentował on interesy węgierskie216. W polityce wewnętrznej Gömbös dążył do gospodarczego wzmocnienia Węgier, podniesienia poziomu życia obywateli, ponieważ – jak twierdził – tylko żyjące na pewnym poziomie społeczeństwo będzie skłonne poprzeć politykę zagraniczną rządu. Na arenie międzynarodowej rząd Gömbösa zamierzał Węgrom przywrócić znaczenie, jakie miały one w poprzednim stuleciu. Znaczenie to wynikało z historii, geograficznego

214 Paul N. Hehn, A Low, Dishonest Decade. The Great Powers, Eastern Europe and the Economic Origins of World War II, 1930–1941, New York 2002. 215 Petra Hamerli, op. cit., s. 376. 216 Pál Pritz, Nationalitäten und Aussenpolitik in Ungarn in den dreissiger Jahren [w:] Etudes histo- riques hongroises 1990. Ethnicity and Society in Hungary, red. Ferenc Glatz, Budapest 1990, s. 339–355. 105 położenia i siły narodu węgierskiego. Co do rewizji, nowy rząd nie przekreślał jej, ale chciał ją przeprowadzić w zgodzie z prawem i prawdą217. Premier położył także nacisk na ochronę praw mniejszości. Za bardzo istotną uważał ewentualną współpracę państw środkowoeuropejskich. Gömbös był też zawiedziony polityką Niemiec w sprawie rewizji, chciał podjęcia zdecydowanych kroków, a tymczasem Hitler realizował politykę tak zwanej częścio- wej rewizji (polegającej na uzależnieniu gospodarczym Rumunii i Jugosławii oraz od- izolowaniu tych państw od trzeciego członka Małej Ententy – Czechosłowacji). Hitler i Göring krytykowali z kolei Budapeszt za zbyt silne związki z Włochami Mussoliniego. Mając w perspektywie dwóch rywalizujących partnerów (Niemcy i Włochy), z którymi można było teoretycznie przeprowadzić rewizję, rząd Gömbösa za punkt honoru posta- wił sobie pogodzenie tych dwóch państw218. Dla Gömbösa Włochy (także Mussolini) nadal były wzorem do naśladowania i przy- kładem wodzowskiej kariery politycznej, ale premier Węgier doskonale zdawał sobie sprawę, że za pomocą tylko samych Włoch nie zrealizuje planu korekty granic z 1920 roku. Gömbös już w 1921 roku wyrażał pogląd, że sprzężone siły niemieckiego i wło- skiego nacjonalizmu mogłyby zmienić całą mapę Europy, a dla Węgier nadszedłby okres „renesansu idei Wielkich Węgier”219. Kierujący ministerstwem spraw zagranicznych w latach 1933–1938 Kálmán Kánya już w 1933 roku starał się nawiązać stosunki z ZSRR. Francja szukała wówczas poważ- niejszego sojusznika na Wschodzie niż Mała Ententa. Jeśli doszłoby do porozumienia francusko-sowieckiego, Węgrom groziłyby izolacja i powstanie silnego paktu anty rewizjonistycznego. Nie udało się przekonać komisarza ludowego Maksyma Litwino- wa o szkodliwości polityki Małej Ententy, ale Moskwa była skłonna zbliżyć się do Wę- gier. W rozmowach węgiersko-sowieckich pośredniczyły Włochy, którym zależało, aby ZSRR nie włączył się do paktu bałkańskiego, ponieważ to szkodziłoby interesom wło- skim w tej części Europy. Do nawiązania stosunków z ZSRR wykorzystano wizytę komisarza Litwinowa w Rzymie (wrzesień 1933 r.). Dokument o wznowieniu stosunków węgiersko‑sowieckich podpisano w stolicy Włoch 6 lutego 1934 roku (poseł sowiecki w Rzymie Władimir Potiomkin oraz węgierski ambasador w Ankarze Mihály Jungerth- ‑Arnóthy)220. Poseł węgierski przybył do Moskwy pod koniec kwietnia 1934 roku. Był to przełomowy rok dla sowieckiej dyplomacji, gdyż dotąd ZSRR podważał ład wersalski w Europie Środkowej. Od 1934 roku ZSRR starał się budować nowy system kolektywne- go bezpieczeństwa w Europie Środkowej i – przy pomocy Węgier – zahamować postępy dyplomacji niemieckiej w regionie221.

217 Magyar történeti szöveggyűjtemény 1914–1999, red. Ignác Romsics, Budapest 2000, s. 252–260. 218 Erik Goldstein, Igor Lukes, The Munich Crisis, 1938, Prelude to World War II, London 1999, s. 83–85. 219 József Revay, Gömbös Gyula élete és politikája, Budapest 1934, s. 306–311. 220 István Máté, op. cit., s. 251–252. 221 Mihály Fülöp, Péter Sipos, op. cit., s. 191. 106 W 1935 roku Czechosłowacja i ZSRR podpisały pakt o wzajemnej pomocy, a co za tym idzie, nie udało się doprowadzić do izolacji Pragi na arenie międzynarodowej. Zarówno Litwinow, jak i szef czechosłowackiej dyplomacji Kamil Krofta zapewniali Węgrów, że sojusz ten nie jest skierowany przeciwko nim. Litwinow oznajmił wręcz, że nie będzie faworyzował ani Pragi, ani innych państw Małej Ententy, aby Budapeszt nie wpadł w objęcia dyplomacji niemieckiej. Szef dyplomacji sowieckiej uspokajał Ma- dziarów, mówiąc, że Kremlowi nie zależało na niczym innym jak tylko na zachowaniu status quo w Europie Środkowej (co nie było na rękę dyplomacji węgierskiej) oraz na łagodzeniu lokalnych konfliktów222. Węgry zapewniły Moskwę, że nie będą prowadzić antysowieckiej polityki ani dążyć do przesadnego zbliżenia z Niemcami i Polską. Litwi- now podczas jednej z rozmów z posłem węgierskim w Moskwie oznajmił, iż jeśli Wę- gry będą się trzymać z dala od polityki niemieckiej, mogą mieć pewność, że ZSRR nie uczyni niczego przeciw nim (Węgry miały też nie popierać idei Anschlussu Austrii)223. Kilkanaście dni przed śmiercią premiera Gömbösa Niemcy i Włochy podpisały układ przyjaźni stanowiący fundament osi Berlin–Rzym. W 1937 roku do państw osi przystąpiła Japonia (potem owo porozumienie nazwano paktem antykominternow- skim). Od tego też mniej więcej okresu Węgry i Japonia zbliżyły się na płaszczyźnie dyplomatycznej. Po zajęciu Austrii przez III Rzeszę Japonia zlikwidowała w Wiedniu ambasadę (pozostawiając tam jedynie konsulat) i przeniosła ją do Budapesztu. Uru- chomiła swoje poselstwo w sierpniu 1938 roku, a pierwszym ambasadorem został Ma- cumija Hadżime224. Miernikiem doskonałych stosunków węgiersko-japońskich było podpisanie w listopadzie 1938 roku w Budapeszcie umowy o współpracy duchowej i przyjaźni (to pierwszy tego rodzaju układ zawarty przez Japonię z jakimkolwiek innym państwem)225. Kiedy na początku 1939 roku Węgry przystąpiły do paktu antykominternowskiego, w Japonii podkreślano braterskie związki węgiersko-japońskie oraz zagro- żenie sowieckie. Chociaż Węgry nie były nawet mocarstwem regionalnym i nie mogły odgrywać ważniejszej roli poza Europą, to ZSRR już od 1933 roku przykładał wagę do pokojowej polityki Węgier na Bałkanach, mając w perspektywie konflikt z Japonią na Dalekim Wschodzie. W styczniu 1939 roku do paktu przystąpiły Węgry, co zostało w Moskwie odebrane jako wrogi akt. Relacje z ZSRR się pogarszały. W lutym 1939 roku komisarz Litwinow odwołał nawet sowieckiego posła z Budapesztu, likwidując tamtejszą sowiecką ambasa- dę226. Po blisko sześciu miesiącach stosunki zostały ponownie nawiązane. Ich wznowienie nastąpiło po zajęciu przez ZSRR wschodnich terenów II Rzeczypospolitej, w wyniku

222 Mihály Jungerth-Arnóthy, Moszkvai napló, Budapest 1989, s. 165–166. 223 MOL K-63-1934-21/28/237381.1. 224 MOL OL K27, 23 grudnia 1938 r. 225 Péter Wintermantel, A magyar-japán diplomáciai kapcsolatok története, 1918–1945 [w:] Tanul- mányok a magyar-japán kapcsolatok történetéből, red. Ildikó Farkas, István Szerdahelyi, Yuko Ume- mur, Péter Wintermantel, Budapest 2009, s. 115–176. 226 Levente Sipos, Kristóffy József moszkvai magyar követ, „Rubicon” 2011, nr 6. Materiał dostęp- ny także na stronie internetowej: http://www.rubicon.hu/magyar/oldalak/kristoffy_jozsef_moszkvai_ magyar_kovet.html (dostęp: 23.02.2017). 107 czego Węgry i ZSRR miały od połowy września 1939 roku wspólną granicę w Karpa- tach. Od jesieni 1939 roku na czele węgierskiej placówki w Moskwie stał József Kristóffy (mianowany na wniosek byłego wiceministra oraz ambasadora Węgier w Warszawie Andrása Horyego). 27 września 1939 roku szef węgierskiego ministerstwa spraw zagranicznych, hrabia István Csáky, oznajmił, że jeśli ZSRR wysunąłby w stosunku do Rumunii roszczenia dotyczące Besarabii, wówczas z podobnym żądaniem wystąpiłby Budapeszt, domagając się Siedmiogrodu. Była to jednak tylko pozorna zbieżność inte- resów węgiersko-sowieckich. Na wypadek rewizji granic węgierskich z Czechosłowacją Moskwa popierała Słowację. Roszczenia węgierskie w Rusi Zakarpackiej ZSRR też uwa- żał za niekorzystne dla siebie227. W tej dość zawiłej sytuacji rząd Pála Telekiego starał się nie realizować polityki rewizji pochopnie. Zasięgnięto wówczas opinii dyplomacji brytyjskiej i odpowiedź z Londynu potwierdzała realizowaną przez Telekiego linię politycz- ną: nie wysuwać wobec Rumunii absurdalnych roszczeń oraz nie realizować polityki rewizji w zgodzie z polityką zagraniczną III Rzeszy i ZSRR. Rząd Telekiego postanowił więc wystąpić zbrojnie przeciw Rumunii tylko wówczas, gdy tamtejszy rząd oddawałby bez walki swoje terytorium Rosjanom bądź Bułgarom lub gdyby Sowieci zainicjowali w Rumunii rewolucję bolszewicką228. Na początku września 1940 roku Węgry i ZSRR podpisały umowę handlową. W listo padzie 1940 roku doszło do niespotykanego wydarzenia. Relacje pomiędzy Moskwą a Budapesztem zostały wzmocnione przez propozycję uwolnienia komunisty Matyása Rákosiego w zamian za oddanie przez ZSRR sztandarów armii węgierskiej (łącznie 56 sztandarów) zdobytych przez carską armię w 1849 roku i przetrzymywanych w Mo- skwie229. To ożywienie w relacjach sowiecko-węgierskich zostało spowodowane podpisaniem przez ZSRR i Niemcy paktu Ribbentrop-Mołotow. W interesie Niemiec leżało utrzymanie terytorialnego status quo w południowo- ‑wschodniej Europie do lata 1940 roku. Węgierskie plany przyłączenia Siedmiogrodu – nawet na drodze akcji zbrojnej – były przez Berlin odrzucane. W końcu władze Niemiec hitlerowskich zgodziły się na rokowania rumuńsko-węgierskie i na mocy arbitrażu wie- deńskiego zadecydowały o przynależności Siedmiogrodu. Decyzja ta zapadła wówczas jednak tylko dlatego, że chciano oddać część Siedmiogrodu Węgrom i tym sposobem zamknąć możliwości do dalszej ekspansji ZSRR w Europie Środkowej230. Stosunki węgiersko-sowieckie po aneksji części Siedmiogrodu były dość poprawne. Wówczas to Moskwie bardziej zależało na ich intensyfikacji. Chciano w ten sposób za- grodzić drogę interesom Niemiec w tej części Europy (przypomnijmy: rokowania wę- giersko‑rumuńskie w Turnu-Severin rozpoczęły się pod presją dyplomacji III Rzeszy). Władze sowieckie pozytywnie wyrażały się o roszczeniach węgierskich wobec Rumunii. Był to, zdaje się, najodpowiedniejszy moment na zwrócenie uwagi sowieckich dyplo-

227 Valentina Vladimirovna Maryina, Zakarpatskaya Ukraina (Zakarpatskaya Rus) v politikie Be- neša i Stalina 1939–1945, Moskwa 2003, s. 15. 228 Lóránd Dombrád, Hadsereg és politika Magyarországon 1938–1944, Budapest 1986, s. 70. 229 Levente Sipos, Kristóffy József moszkvai magyar követ. 230 Antal Czettler, Teleki Pál és a magyar szovjet külpolitika 1939–1941, Budapest 2008. 108 matów na sprawę rewizji. Dalszego zbliżenia z ZSRR nie chciał jednak regent Horthy231. Rozsądek nakazywał politykom węgierskim nie wiązać się z Moskwą, aby w przyszłości nie traktowano Węgier jak współpracownika Kremla. Wybrali więc zgodność poczynań madziarskej dyplomacji z decyzjami państw zachodnich. Ten polityczny gest oraz sposób, w jaki przyłączono do Węgier część Siedmiogrodu w sierpniu 1940 roku, spowodowały, że dyplomacja sowiecka była rozczarowana. Ru- munia i Siedmiogród w myśl sowiecko-niemieckiego paktu o nieagresji z 23 sierpnia 1939 roku (znanego jako pakt Ribbentrop–Mołotow) pozostawały w sowieckiej strefie wpływów. Kiedy radziecki rząd w połowie 1940 roku zażądał od Rumunii zwrotu Be- sarabii i północnej Bukowiny, poseł węgierski w Moskwie Kristóffy poprosił o pomoc Mołotowa w sprawie rozwiązania problemu Siedmiogrodu. Nie prosił go jednak o zgo- dę na zajęcie Siedmiogrodu czy też pośrednictwo w sporze z Rumunią, ale o wywarcie dyplomatycznej presji na Jugosławię, gdyby ta jako sojusznik Rumunii (z czasów funkcjonowania Małej Ententy) chciała się wtrącić w razie ewentualnej wojny rumuńsko- ‑węgierskiej. Mołotow „wykręcił się” stwierdzeniem, że Moskwa nie ma pełnych stosun- ków dyplomatycznych z Jugosławią, a więc takiej pomocy udzielić nie może. Samo zaś odłączenie części Siedmiogrodu od Rumunii odbyło się za zgodą III Rzeszy oraz Włoch (drugi arbitraż wiedeński) bez pytania o zdanie ZSRR. Było to ewidentnym narusze- niem ustaleń paktu Ribbentrop–Mołotow232. Węgierska dyplomacja w czasie sporu z Rumunią o Siedmiogród korzystała z poparcia ZSRR. Mając szansę na zajęcie wschodnich prowincji Rumunii, Związek Radziecki działał w pewnym sensie na korzyść Węgier. Latem 1940 roku ZSRR organizował in- cydenty zbrojne na granicy rumuńsko-sowieckiej, co posłużyło ówczesnemu rządowi węgierskiemu do „zainteresowania” problematyką siedmiogrodzką Berlina. To ostatnie pomogło rozwiązać spory wokół Siedmiogrodu na drodze arbitrażu, ponieważ obawiano się, że może dojść do eskalacji konfliktu także poza granicę węgiersko-rumuńską, a potem dalej – w kierunku Bałkanów233. Hitler kategorycznie odrzucał możliwość wojny węgiersko-rumuńskiej (Rumunia budowała wówczas na granicy z Węgrami linię bunkrów i zasieków zwaną powszechnie Imaginescu), Węgry na początku 1940 roku zmobilizowały dwie dywizje wojsk i rozlokowały je przy granicy z Rumunią, skazując Budapeszt na swoje pośrednictwo w rozwiązaniu problemu. W tym też czasie Moskwa i Londyn obiecywały Węgrom ustalenie granicy w Siedmiogrodzie na powojennej kon- ferencji234. Niedługo po arbitrażu do Budapesztu wpłynęła z Berlina prośba o wykorzy-

231 Carlile Macartney, Teleki Pál miniszterelnöksége 1939–1941, Budapest 1993, s. 117–120. 232 Tofik M. Islamov, Erdély a szovjet külpolitikában a második világháború alatt, „Multunk” 1994, nr 1–2, s. 33–37. 233 Tofik M. Islamov, T.A. Pokivajlova, Vostochnaja Evropa v silovom pole velikih derzhav, Transil- naskij vopros 1940–1946 gg., Moskva 2008, s. 102–110. 234 Carlile Macartney, October Fifteenth. History of Modern Hungary 1929–1945, Edinburgh 1957, s. 222–228. 109 stanie kolei węgierskich do przewiezienia Wehrmachtu do Rumunii. Budapeszt, mając na uwadze niedawny arbitraż, zgodził się235. Moskwę niepokoił także fakt, że w czasie arbitrażu wiedeńskiego w 1940 roku Niem- cy zawarły z Węgrami umowę o ochronie mniejszości narodowych, która dała bardzo szerokie prerogatywy III Rzeszy, umożliwiające opiekę nad Niemcami na Węgrzech. Po podpisaniu paktu Ribbentrop–Mołotow dyplomacja Węgier miała duże możliwości manewru na wypadek zwycięstwa III Rzeszy lub Związku Sowieckiego. Sytuację zmie- niło jednak przystąpienie Węgier do wojny przeciw ZSRR w 1941 roku. Wzrost znaczenia Niemiec w węgierskiej polityce zagranicznej niepokoił przywód- ców ZSRR. Dla Moskwy nawiązanie stosunków z Węgrami miało w przyszłości skut- kować ograniczeniem wpływów niemieckich w Europie Środkowej i na Bałkanach. Dla Budapesztu ZSRR był – jak już wspomniano wcześniej – stroną popierającą postulaty rewizji granic z 1920 roku. Moskwa jednak popierała idee rewizji w Europie Środkowej tylko wówczas, gdy grając tą kartą, mogła „ugrać” coś dla siebie. Zarówno Budapeszt, jak i Moskwa nie były zadowolone z działań dyplomatycznych partnera. Kiedy ambasador Węgier Jungerth-Arnóthy w rozmowie z Litwinowem 28 marca 1937 roku mówił o niespełnionych nadziejach pokładanych w dyplomacji sowieckiej (w kwestii rewizji węgierskich granic), Litwinow radził, aby sprawę granic załatwić pokojowo na drodze rewizji traktatu236.

2.8. Dyplomacja węgierska wobec zagrożeń regionalnych i agresywnej polityki Niemiec w latach 30.

Biorąc pod uwagę politykę zagraniczną, można stwierdzić, że w 1933 roku Węgry znajdowały się w beznadziejnym położeniu. Rewizja granic nie postępowała pomimo tworzenia coraz to nowych konfiguracji na arenie międzynarodowej. Szczególną tra- gedią Węgier było to, że zmiany w przebiegu ich granic zaczęły zachodzić w okresie, kiedy w Niemczech rządy sprawowali narodowi socjaliści. Jeszcze latem 1933 roku władze w Budapeszcie zastanawiały się jednak, czy nie „przystąpić” do Małej Enten- ty. Były to abstrakcyjne dywagacje, ponieważ taki krok oznaczałby przyłączenie się do obozu największego wroga, ale w owym planie kryła się też pewna logika: Węgry nie musiałyby finansować armii, co w warunkach kryzysu ekonomicznego miało olbrzymie

235 Po drugim arbitrażu wiedeńskim także w polityce wewnętrznej Węgier zaobserwowano symp- tomy postawy proniemieckiej. We wrześniu 1940 r. zwolniono z więzienia przywódcę faszystów Fe- renca Szalasiego oraz zawieszono rządowy dekret z 1938 r., który zakazywał funkcjonariuszom pań- stwowym popierania i przynależności do skrajnych partii politycznych (w tym partii faszystowskiej). Latem 1941 r. uchwalono na Węgrzech tzw. trzecią ustawę antyżydowską, która była ostatnim żąda- niem Berlina za prowęgierskie stanowisko III Rzeszy w okresie drugiego arbitrażu wiedeńskiego. 236 Peter Pastor, Hungarian-Soviet Diplomatic Relations 1935–1941…, s. 734. 110 znaczenie. Ponadto można było „przeczekać najgorsze” i w odpowiednim momencie upomnieć się o mniejszość węgierską w krajach sąsiednich237. W pierwszej połowie lat 30. pojawił się też pomysł przystąpienia Węgier do Między morza według idei Piłsudskiego. Idea ta została bardzo serdecznie przyjęta nad Du- najem. Pewne różnice pomiędzy Warszawą a Budapesztem tkwiły jedynie w tym, iż Madziarzy uważali, że do takiego bloku powinny wejść: Polska, Węgry, Austria, Niem- cy i Włochy, ale nie brali pod uwagę państw Małej Ententy, które dla Polski stanowiły istotny element zarówno Międzymorza, jak i proponowanej potem przez Józefa Becka Trzeciej Europy. W październiku 1934 roku delegacja węgierska gościła w Warszawie i premier Gömbös wrócił z tej wizyty z przekonaniem, że Polska nigdy nie rozpocz- nie wojny z Węgrami, oraz radą, że Węgry powinny poprawić swoje relacje z Rumunią i Jugosławią238. Relacje węgiersko-rumuńskie – wbrew oczekiwaniom Warszawy – się nie poprawiały. Za jedyny „regionalny” sukces Węgier można uznać stwierdzenie, któ- re padło podczas wizyty polskiej delegacji rządowej w Budapeszcie w 1936 roku: że wspólna polsko-węgierska granica jest konieczna. Idea regionalnego bloku stojącego w jakimś zakresie w opozycji do apetytów Niemiec była w interesie Włoch. W jego utworzeniu przeszkadzały jednak sojusze Małej Ententy, a najbardziej Czechosłowacja. Należy przypomnieć, że Węgry i Polska miały rozbieżne interesy względem Czecho- słowacji (poza dążeniem do wspólnej granicy). Różnie oceniano przyszłość Słowacji. Węgry chciały jak najdalej posuniętej rewizji ziem słowackich, a Warszawa planowała uczynić z tych ziem protektorat zależny od siebie i zapewne włączyć je do przyszłego bloku – Trzeciej Europy239. Gyula Gömbös pełnił funkcję mediatora w rywalizacji włosko-niemieckiej. Buda- peszt miał trudne decyzje do podjęcia, bo z jednej strony nie na rękę mu było zajęcie Austrii przez Niemcy, a z drugiej przyjazne stosunki z Jugosławią nie pozwalały na po- dejmowanie jakichkolwiek wrogich kroków razem z Niemcami przeciwko Belgradowi. Rząd Gömbösa prowadził zręczną politykę utrzymywania dobrych stosunków zarówno z Berlinem, jak i z Rzymem (tzw. tojástanc)240. Gospodarka Węgier była zależna od eksportu płodów rolnych do Włoch, a wizje korekty granic Gömbös opierał na działaniach dyplomacji niemieckiej. Wydaje się jednak, że Włochy pozostawały ważnym elementem polityki zagranicznej Węgier, być może jako alternatywa wobec Berlina, aby zbyt mocno nie uzależnić się od III Rzeszy. W latach 1936–1941 każdy nowo uformowany rząd węgierski (premierzy: Gyula Gömbös, Kálmán Darányi, Béla Imrédy, Pál Teleki) rozpoczynał swoją działalność od wizyty w Rzymie. W celu zrównoważenia wizyty premiera Gömbösa w Berlinie z czerwca 1933 roku minister Kálmán Kánya złożył wizytę w Rzymie w lipcu 1933 roku. Planowano nawet

237 Pál Pritz, Magyarország külpolitikája Gömbös Gyula miniszterelnöksége idején 1932–1936, Bu- dapest 1982, s. 130. 238 Anita Prażmowska, Eastern Europe and the Origins of the Second World War, New York 2000, s. 174–175. 239 Thomas L. Sakmyster, Hungary, the Great Powers and the Dunabian Crisis 1936–1939, Athens 1980, s. 153–155. 240 Pál Pritz, Magyarország külpolitikája Gömbös Gyula… 111 zbliżenie na linii Budapeszt–Wiedeń–Rzym, czemu służyć miały ożywione stosunki węgiersko-austriackie oraz wizyta kanclerza Dollfussa w Budapeszcie w lutym 1934 roku. W marcu Węgry, Włochy i Austria podpisały potrójny układ o współpracy gospodarczej. Węgry przyjęły w sprawie Austrii punkt widzenia podobny do tego, jaki reprezentowały państwa zachodnie, np. Anglia i Francja, które broniły niezależności Austrii. Aż do śmierci kanclerza Dollfussa w zamachu (25 lipca 1934 r.) Wiedeń i Bu- dapeszt prowadziły rozmowy polityczne, których nie przerwał nawet kolejny kanclerz Austrii Kurt Schuschnigg. Wydarzenia połowy lat 30. osłabiły zaangażowanie Włoch na arenie środkowoeuro- pejskiej. Zamach na króla Jugosławii Aleksandra w Marsylii spowodował potężną falę krytyki ze strony Węgier. Gömbös twierdził, że włoski sojusznik był za słaby, aby po- móc w realizacji planów rewizji granic. Pod koniec rządów Gömbösa znów nasiliło się zaangażowanie dyplomacji Niemiec w politykę Węgier. Pod koniec grudnia 1934 roku madziarski premier napisał list do ministra wojny III Rzeszy, podkreślając wagę współ- pracy obu krajów. W maju 1935 roku półoficjalną wizytę w Budapeszcie złożył Her- man Göring, a Gömbös pojechał z oficjalną wizytą do Berlina we wrześniu 1935 roku. Przyłączenie Austrii do Niemiec zdawało się nie do uniknięcia i było porażką polityki Gömbösa. Ponadto Włochy i Niemcy podpisały pakt, który ułatwiał wspólne akcje polityczne w Europie Środkowej. Za sukces polityki Węgier uznać można podpisane porozumienia o współpracy gospodarczej z Rumunią, Turcją, Włochami, Niemcami i Austrią. Węgry stały się eksporterem produktów rolniczych do Niemiec i Włoch. Ważnym posunięciem w węgierskiej polityce zagranicznej było podpisanie układu węgiersko-austriackiego 25 stycznia 1931 roku. Stało się to możliwe dzięki zmianie rzą- du w Austrii w 1929 roku. Układ austriacko-węgierski zawierał tajny protokół, który zobowiązywał obydwie układające się strony do konsultowania swojej polityki zagranicznej, jeśli kwestie dotyczyły polityki wobec państw sąsiednich241. W kolejnych latach Węgry, posiadając dobre stosunki z Włochami, odgrywały rolę negocjatora w sporze włosko-niemieckim o przyszłość Austrii. Jeszcze w marcu 1934 roku Węgry podpisa- ły z Włochami i Austrią tzw. protokoły rzymskie, gwarantujące Austrii niepodległość, akceptujące założenia rewizjonistycznej polityki Węgier i Włoch oraz zapewniające kontrakty handlowe242, ale już po przejęciu fotela premiera przez Kálmána Darányiego (pełnił urząd od 12 października 1936 do 14 maja 1938 r.) polityka zagraniczna Wę- gier ewoluowała powoli w stronę Niemiec. Niedługo po objęciu urzędu Darányi wraz z Horthym rozmawiali z Mussolinim w Rzymie na temat przyszłości Austrii (połowa listopada 1936 r.). Mussolini stwierdził, że Włochy nie sprzeciwiają się Anschlussowi Austrii i wystąpił wówczas z pomysłem stworzenia osi zabezpieczającej Europę Środ- kową przed wpływami niemieckimi (tzw. oś horyzontalna Warszawa–Budapeszt–Bel- grad–Rzym). W składzie tego antyniemieckiego sojuszu miały się znaleźć Jugosławia, Polska, Węgry i Włochy243. Pod względem ekonomicznym Węgry uzależniały się jednak

241 Ignác Romsics, A magyar külpolitika útja Trianontól…, s. 20. 242 Görgy Réti, Budapest-Róma Berlin árnyékában, Budapest 1998, s. 42. 243 Róbert Kerepeszki, op. cit., s. 92. 112 od Niemiec. W 1934 roku obydwa państwa podpisały umowę gospodarczą, a już w 1936 roku Niemcy stały się najważniejszym partnerem handlowym Węgier. Berlin prefero- wał umowy clearingowe, które w tym czasie były także korzystne dla Węgier. Rząd Darányiego przejął po Gömbösu wszystkie problemy w relacjach z Niemcami. Najważniejszym było ustosunkowanie się Budapesztu do zamiaru przyłączenia Austrii. W listopadzie 1936 roku pojawił się nowy problem, który spowodował, że Darányi spo- tkał się w grudniu tego roku z ambasadorem Rzeszy w Budapeszcie Hansem Georgiem Mackensenem. Rozmowy dotyczyły publikacji głównego ideologa nazistowskiego Alfre- da Rosenberga z listopada 1936 roku, w której kreślił on wizję „nowej Europy”. Nie było w niej miejsca na rewizję granic Węgier – co zaniepokoiło Budapeszt – a pamiętamy, że już premier Gömbös zapewnił Hitlera, iż celem polityki zagranicznej Węgier w sensie rewizji granic jest Czechosłowacja244. Druga okazja do rozmów o kształcie Europy Środ- kowej nadarzyła się w drugiej połowie listopada 1937 roku, kiedy to Darányi przebywał w Berlinie i rozmawiał na temat przyszłości Austrii oraz Czechosłowacji z Göringiem i Hitlerem. Tematem rozmów było też położenie niemieckiej mniejszości na Węgrzech. Rozmowy dotyczyły stosunków Rzeszy z Watykanem w kontekście planowanego na maj 1938 roku Kongresu Eucharystycznego w Budapeszcie (Hitler odmówił wzięcia udziału w kongresie). Widząc rosnące wpływy Niemiec w Europie Środkowej (do czego przy- łożył rękę poprzedni premier Gömbös), Darányi próbował je zmniejszyć przez porozumienie z państwami Małej Ententy. Negocjacje te zainicjował Beneš. W styczniu 1937 roku doszło do rozmów szefa węgierskiej dyplomacji Kálmána Kányi z ambasadorami państw Małej Ententy w Budapeszcie. Trzej dyplomaci (Czechosłowację reprezentował ambasador Milos Kobr) zaproponowali Węgrom równouprawnienie w kwestii zbrojeń w zamian za podpisanie przez rząd węgierski traktatów o nieagresji z państwami Małej Ententy. Rozmowy czechosłowacko-węgierskie rozpoczęły się wiosną 1937 roku i do- tyczyły przywrócenia wszystkich atrybutów suwerennego bytu, jakich pozbawił Węgry traktat trianoński. Kánya odrzucił propozycję podpisania traktatów z Czechosłowacją i Rumunią, a jedynym sukcesem były wszczęte rozmowy węgiersko-jugosłowiańskie, zakończone jednak pod koniec marca 1937 roku, kiedy okazało się, że Jugosławia i Wło- chy podpisały układ już 25 marca245. Jesienią 1937 roku Hitler przygotował plan uderzenia na Czechosłowację i zapro- ponował, aby Węgry także wzięły w nim udział. Propozycję tę złożono Darányiemu podczas jego pobytu w Berlinie 21 grudnia 1937 roku. Owa wizyta i rozmowy wówczas prowadzone stanowią wyraźną cezurę w działalności gabinetu Darányiego. Rząd pod jego kierownictwem, powołany w 1936 roku, miał za zadanie zredukować współpracę z Niemcami. Od grudnia 1937 roku Węgry działały w zgodzie z agresywną polityką

244 Zdaniem Konstantina von Neuratha, ówczesnego szefa dyplomacji III Rzeszy, węgierskie plany rewizji granic przy wykorzystaniu pokojowych środków były nierealne. Von Neurath stwierdził także, że zupełnym absurdem było oczekiwanie Włoch na pomoc w realizacji rewizji. Zamiast tego – jak uważał – Węgrzy powinni się skoncentrować na realnej rewizji (realnych celach do osiągnięcia) i od- rzuceniu idei powrotu do granic sprzed 1920 r. Za rozsądne uznał skupienie uwagi polityków węgier- skich na Czechosłowacji. 245 Dénes Halmosy, Nemzetközi szerződések 1918–1945, Budapest 1966, s. 309–312. 113 Hitlera w regionie. Najgroźniejszym krokiem było zerwanie rozmów z Czechami (negocjacje Emila Kofty i Kálmána Kányi w Genewie). Poza tym, odrzucając pokojowe gesty Pragi i wszczynając politykę konfrontacji z Czechosłowacją, Węgry narażały się na niezrozumienie ze strony Polski. Co prawda w kwietniu 1936 roku premier Marian Kościałkowski zapewnił w Budapeszcie stronę węgierską, że Warszawa nie ma żadnych ambicji terytorialnych na Rusi i w Słowacji, ale zmieniło się to w 1937 roku. Polskie koła wojskowe miały plany w związku ze Słowacją, polegające na stworzeniu unii z tym krajem. W tej sytuacji rząd węgierski rozpoczął negocjacje z liderem nacjonalistów słowac- kich, księdzem Jozefem Tiso, i zgodził się na warunki przyłączenia Słowacji do Węgier (m.in. niezależny parlament słowacki oraz osobny skarb). Na początku 1938 roku za- brali głos przedstawiciele środowiska przeciwnego Niemcom i skłonnego podjąć jeszcze raz rozmowy z Czechosłowacją. Należeli do nich były premier Bethlen oraz Gusztáv Gratz, który w marcu 1938 roku rozmawiał w Pradze na temat porozumienia246. Węgier- scy politycy (regent Horthy, Kálmán Kánya, István Csáky) rozmawiali także w dniach 5–10 lutego 1938 roku na temat przyszłości Czechosłowacji w Warszawie. Politycy polscy i węgierscy byli zgodni co do tego, że Anschluss to kwestia najbliższego czasu i w obliczu spodziewanych zmian w regionie podjęli decyzję o współpracy. Beck godził się na rozbiór Czechosłowacji, ale zamiast niej widział „Trzecią Europę” z niezależną Słowacją, Węgrami poszerzonymi o Ruś Zakarpacką, a także z Jugosławią i Rumunią. Taki blok miałby szansę przeciwstawić się Niemcom oraz imperializmowi Sowietów247. Opracowywanie planów dotyczących „Trzeciej Europy” trwało nawet do lata 1938 roku. W czerwcu tego roku ważna postać wśród ówczesnych Węgrów na Słowacji, János Es- terházy, w rozmowie z Beckiem i Szembekiem dowiedział się, że strona polska odrzuciła plan włączenia Słowacji do Węgier na takiej zasadzie, na jakiej Chorwacja wchodziła w skład Korony Węgierskiej po 1868 roku. Po lutowych rozmowach polsko-węgierskich w Warszawie w 1938 roku także Włochy były coraz bardziej zainteresowane współpracą wzdłuż osi północ–południe. Mussoliniemu zależało głównie na tym, aby powstrzymać podporządkowywanie sobie kolejnych państw w Europie Środkowej, a w dalszej perspektywie w kierunku Bałka- nów. Włochy chciały także zrekompensować sobie utratę wpływów w Austrii wpływa- mi w regionie, który za kilkanaście miesięcy Beck określił mianem „Trzeciej Europy”. Już w marcu 1937 roku Mussolini w rozmowie z księciem Pawłem Karadziordziewi- czem stwierdził, że za kilka miesięcy Wiedeń stanie się drugą stolicą III Rzeszy, a „Bu- dapeszt musi być nasz”248. Po dokonaniu Anschlussu Austrii Niemcy poprzez wydłużenie granicy z Czecho- słowacją mieli ułatwiony atak, ponadto osiągnęli wspólną granicę z Węgrami oraz Ju-

246 László Szarka, Versuchung und Irrwege der Revision. Die tschekoslovakische Frage in der ungarische politischen Öffentlichkeit 1938 [w:] München 1938. Ende des alten Europas, red. Peter Glotz, Essen 1990, s. 325–330. 247 Jörg K. Hoensch, Der Ungarische Revisionismus und die Zerschlagung der Tschechoslowakei, Tübingen 1967, s. 58–60. 248 Jacob B. Hoptner, Yugoslavia in Crisis, 1934–1941, New York 1962, s. 81–83. 114 gosławią i z tego powodu wywierali nacisk na polityków w Belgradzie, aby lekceważyli swoje zobowiązania wobec Małej Ententy. W samej Czechosłowacji Niemcy sudeccy nawiązali natomiast współpracę przeciwko rządowi w Pradze z przywódcą Słowaków księdzem Hlinką oraz mniejszością węgierską i polską z Zaolzia. Premier Milan Hodža chciał pozyskać do współpracy Słowaków, próbując zaspokoić ich apetyty na autonomię. Na początku lipca 1938 roku spotkał się z Jozefem Tiso i za- proponował pewne ustępstwa wobec Słowaków. Niestety porozumienia nie osiągnięto, gdyż Tiso żądał odrębnego sejmu dla Słowacji, na co nie zgodziła się Praga. W dniach 21–23 sierpnia 1938 roku odbyła się ostatnia konferencja państw Małej Ententy. Cze- chosłowacja zabiegała o poparcie sojuszników głównie w celu szachowania Węgier. Jed- nocześnie rozmawiano o zwolnieniu Budapesztu z ograniczeń wojskowych, a w zamian Węgry miały powstrzymać się od polityki agresji (faktycznie decyzje co do zbrojeń Wę- gier zapadły już w 1937 r.)249. Po rozmowach Hitlera z Chamberlainem w Godesbergu (dzielnica Bonn) w dniach 22–23 września 1938 roku Niemcy zmieniły swoją taktykę względem Czechosłowacji. Oddaliły pomysł wywołania wojny z pomocą Węgier (lub Polski) i przyłączenia się do niej, aby tym sposobem zyskać Sudety w wyniku wyciszenia lokalnej węgiersko-czechosłowackiej wojny250. W nocy z 29 na 30 września, podczas konferencji w Monachium, Hitler otrzymał oficjalne przyzwolenie na zajęcie Kraju Sudetów oraz przeprowadzenie plebiscytów na czechosłowackich terenach wytypowa- nych przez III Rzeszę. Oznaczało to zgodę mocarstw zachodnich na aneksję niezgodną z prawem międzynarodowym. Praga, nie mając wpływu na monachijskie ustalenia, mu- siała je przyjąć. Także Polskę i Węgry odsunięto od decyzji w sprawie Czechosłowacji, a 14 października 1938 roku Hitler powiedział do delegata węgierskiego Kálmána Dará- nyiego: „Nie drażnię się z Węgrami, ale wasz autobus już odjechał”251. Po konferencji w Monachium Węgry praktykowały tzw. dyplomację równoległą. Z jednej strony Węgrzy rozmawiali z rządem praskim i negocjowali, co mogą odzy- skać. Z drugiej strony rozmowy toczyły się także z Warszawą na temat ewentualnej akcji w sprawie Rusi Zakarpackiej i wspólnej granicy. Wreszcie w połowie października 1938 roku hrabia István Csáky spotkał się z ministrem Ciano w Rzymie. Nakłaniał on wło- skiego kolegę do poparcia Węgier, twierdząc, że silne Węgry to ograniczenie wpływów niemieckich. Ciano ostrzegł jednak, że poddanie się procedurze arbitrażowej mogłoby

249 Robert Kvaček, Nad Evropou zataženo. Československo a Evropa 1933–1937, Praha 1966, s. 380– 390. 250 Już po pogrzebie króla Jugosławii Aleksandra w 1934 r. Herman Göring publicznie wypowiadał się, że Niemcy nie poprą węgierskich postulatów rewizjonistycznych przeciwko Rumunii i Jugosławii. Węgierskie postulaty na tyle rozzłościły Göringa, że w maju 1935 r. podczas wizyty w Budapeszcie zaproponował odwołanie węgierskiego ambasadora w Berlinie Szilárda Masirevicha. Szerzej zob. Pál Pritz, Magyarország külpolitikája Gömbös Gyula…, s. 203–219. 251 Documents on German Foreign Policy 1918–1945, seria D, lata 1937–1945, Washington 1954, nr 62, cytowane w opracowaniu A.J.P. Taylora pt. The Origins of the Second World War (1961), http:// www.ibiblio.org/pha/policy/pre-war/1918-00-00a.pdf (dostęp: 22.02.2017). 115 narazić Budapeszt na porażkę. Mając jednak na uwadze to, że Węgrzy rozmawiali z Pol- ską na temat planu alternatywnego, wyznaczono datę arbitrażu252. Przywracanie granic Węgier sprzed Trianon rozpoczęło się w 1938 roku i trwało do 1941 roku. 2 listopada 1938 roku, w następstwie konferencji w Monachium (tam na temat roszczeń węgierskich mówiono jednak niewiele) i pierwszego arbitrażu wiedeń- skiego, Węgry otrzymały znaczą część południowej Słowacji (m.in. takie miasta, jak Érsekújvár, Léva, Losoncz, Rimaszombat; wskutek poparcia Włoch Ribbentrop przystał jeszcze na przyłączenie Koszyc). Co do reszty Słowacji oraz Rusi Zakarpackiej plany miały i Polska (aneksja Słowacji w obliczu zbliżającego się konfliktu z Rzeszą i możli- wość zabezpieczenia się od południa), i Węgry. Arbitraż wiedeński nie rozwiązał bowiem sporów terytorialnych pomiędzy Węgrami i Słowacją. Ponadto po pierwszym arbitrażu wiedeńskim Warszawa i Budapeszt zostały osamotnione na arenie międzyna- rodowej. Z powodu braku zgody Mussoliniego wspomnianym państwom nie udało się osiągnąć wspólnej granicy. Dla Węgier pierwszy arbitraż był dodatkowo porażką, po- nieważ zmiany granic nastąpiły pod naciskiem mocarstw, od których Budapeszt chciał się uwolnić. Godząc się na pośrednictwo Berlina, Węgry podpisywały pakt z diabłem. Środowiska polityczne na Słowacji, wyrażające chęć rozmów z Węgrami czy Polską, były dość nieliczne. Polacy oferowali Słowakom unię, Węgrzy autonomię. Wspólne stanowisko uzgodniono 17 czerwca 1938 roku na spotkaniu Józefa Becka oraz hrabiego Szembeka z liderem Partii Węgierskiej na Słowacji Jánosem Esterházym. Warszawa zgo- dziła się poprzeć węgierskie plany względem Słowacji (przyłączenie do Węgier i nadanie takiego samego statusu, jaki miała Chorwacja w dualistycznym państwie przed 1918 r.) i wpływać na polityków słowackich, aby ci zaakceptowali plany Węgier253. Dzięki zgodzie Warszawy na takie rozwiązanie mógł powstać blok mogący się oprzeć rosnącym wpływom niemieckim w regionie. Stosunki dyplomatyczne i handlowe z Węgrami były na tyle mocne i ważne, że Bu- dapeszt nie odwzajemnił poparcia, jakie otrzymał ze strony Londynu w sprawie zamachu w Marsylii, i nie poparł w Lidze Narodów wniosku o przegłosowanie sankcji przeciw Włochom za wszczęcie wojny z Abisynią254. W połowie maja 1938 roku regent Horthy mianował nowy rząd z Bélą Imrédym na czele. Jego zadaniem było zbliżenie Węgier do demokracji zachodnich. Zarówno w Londynie, jak i w Paryżu zaczęto w tym samym czasie dostrzegać potrzebę odbu- dowy w regionie naddunajskim „normalnej koegzystencji narodów”. Imrédy popierał zatem pomysł dalszych rozmów z Małą Ententą, ale niedługo po objęciu przez niego funkcji premiera doszło do tak zwanego kryzysu majowego i zerwania rozmów węgier- sko-czechosłowackich. Było to spowodowane mobilizacją armii czechosłowackiej i roz- lokowaniem jej wzdłuż węgierskiej (także polskiej) granicy. Rząd Imrédyego pragnął

252 Edward Chaszar, Decision in Vienna. The Czechoslovak-Hungarian Border Dispute of 1938, Astor 1978, s. 39–41. 253 Diplomáciai iratok Magyarország külpolitikájához 1936–1938, t. II, red. Magda Adám, László Zsigmond, Budapest 1965, dokument nr 250. 254 Pál Pritz, Magyarország külpolitikája Gömbös Gyula…, s. 238. 116 jednak ocalić kraj przed udziałem w wojnie z Czechosłowacją. Niemcy nakłaniali Buda- peszt do uczestnictwa w wojnie z Czechosłowacją i dlatego wysłali na Węgry własną mi- sję po to, aby wywrzeć nacisk psychologiczny255. Kierownictwo III Rzeszy myślało nawet o wykorzystaniu terytorium Węgier jako bazy wypadowej w wojnie z Czechosłowacją. Rząd Imrédyego chciał tego uniknąć i dlatego 18 lipca 1938 roku delegacja węgierska udała się do Rzymu. Celem wizyty było przedyskutowanie z włoskimi politykami kryzysu czechosłowackiego oraz uzyskanie zapewnienia, że Włochy na wypadek ataku Ju- gosławii wystąpią przeciwko Węgrom, jeśli te ostatnie zaangażowałyby się politycznie i – co najważniejsze – militarnie przeciwko Pradze. Włochy jednak odmówiły. Po konferencji monachijskiej żądania Węgier w stosunku do Czechosłowacji nabie- rały realnych kształtów. Budapeszt nie był jednak zdecydowany podjąć kroków zbrojnych przeciwko Czechosłowacji256. Rząd węgierski od 22 września 1938 roku prawie codziennie przesyłał do Pragi noty dyplomatyczne z żądaniem przywrócenia Węgrom na Słowacji przysługujących im praw. Not tych nie brano poważnie w Czechosłowacji, ponieważ wiedziano, że w obronie Pragi staną (używając chociażby środków dyplomatycznych) Wielka Brytania i Francja. Praga odrzuciła też pomysł przeprowadzenia na Słowacji plebiscytu, argumentując to tym, że pozostałe dwa państwa Małej Ententy nie zgodziłyby się na zmiany granic w Europie Środkowej257. O ile Budapeszt mógł liczyć na neutralność Jugosławii w trakcie realizacji swoich planów w stosunku do swojego północnego sąsiada, o tyle Rumunia zdawała się nie pozostawać bierna. Polska dyplomacja próbowała więc wpłynąć na władze w Bukareszcie, aby pozwoliły „działać” Wę- grom258. 7 października 1938 roku powstała Węgierska Rada Narodowa składająca się z węgierskich posłów i senatorów w parlamencie Czechosłowacji. Opowiedziała się ona za przyłączeniem do Królestwa Węgierskiego.

2.9. Rewizja granic potrianońskich

Anschluss Austrii w marcu 1938 roku uzmysłowił politykom madziarskim, że kolejnym celem III Rzeszy będzie Czechosłowacja. Węgry nie dążyły jednak do rewizji za pomocą siły militarnej, a Anschluss postawił przed dyplomacją węgierską dwie drogi do wy- boru: stworzyć modus vivendi z krajami regionu i przynajmniej na jakiś czas odstąpić od rewizjonistycznej polityki lub – wprost przeciwnie – zrealizować ambicje rewizjoni- styczne kosztem Czechosłowacji we współpracy z Berlinem.

255 MOL Kum. res. pol. 1938-47-824. 256 Zdaniem Stephena Sisa władze Węgier wykazały przywiązanie do zasady pokojowego współ- istnienia, ponieważ kiedy zaoferowano im zajęcie całej Słowacji na jesieni 1938 r., Węgrzy odmówili i zajęli tylko te tereny, które były zamieszkane przez przeważające masy ludności madziarskiej. Szerzej zob. Stephen Sisa, The Spirit of Hungary, Toronto 1990, s. 238–240. 257 Ladislav Deák, Slovensko w politikie Madarska v rokoch 1938–1939, Bratislava 1990, s. 64. 258 Henryk Batowski, Z polityki międzynarodowej…, op. cit., s. 218. 117 Anschluss spowodował zmiany w konfiguracji politycznej w Europie Środkowej. W początkach kwietnia 1938 roku węgierska ambasada w Wiedniu (na jej czele stał wówczas Arnó Bobrik) przekształciła się w konsulat generalny. Z Budapesztu odwo- łano ambasadora Austrii Eduarda Baar-Baarenfelsa (13 marca 1938 r.). Od lata 1938 roku aż od końca tego roku trwały rozmowy polsko-węgierskie na temat wspólnej granicy (Rzeczpospolita była zagrożona agresywną polityką Berlina), w której widziano zabezpieczenie na przyszłość. Polska strona podkreślała, że Słowacja może pozostać w ramach Węgier tylko na podstawie uczciwego porozumienia. Jeszcze w październiku 1938 roku Warszawa obiecała politykom słowackim pomoc w ogłoszeniu suwerennego państwa, co nie było pozytywnie postrzegane w Budapeszcie. Jedyne, co popierała polska dyplomacja, to zajęcie Rusi Zakarpackiej przez Węgry. Oprócz tego Warszawa to- nowała zapędy Budapesztu skierowane na południową część Słowacji. Brano Słowaków w obronę, ale warunkiem tej obrony była likwidacja związków słowackich z Pragą259. Węgierscy politycy uważali z kolei Czechosłowację za najsłabszy element Małej Ententy, państwo sztuczne, nieposiadające fundamentów politycznych ani żadnej przyszłości260. Plany były jasne tylko w kwestii wspólnej granicy w rejonie Rusi Zakarpackiej. Reszta pozostała niesprecyzowana. W Budapeszcie można było nawet snuć przypuszczenia co do istnienia jakichś samodzielnych planów polskich względem Słowacji (polscy politycy mieli bardzo dobre relacje ze słowackimi politykami, np. Karolem Sidorem). Sidor rozważał stworzenie unii polsko-węgierskiej lub polsko-węgiersko-słowackiej. Uważał, że tylko Polska może się stać gwarantem rosnących wpływów Niemiec i Węgier. Inne rozwiązanie preferowane przez Pála Esterházyego przewidywało połączenie Węgier i Słowacji261. Polskim dyplomatom zależało jednak na uzyskaniu pewnego przyczółku na po- łudnie od Karpat i dlatego starali się skłócić polityków słowackich i czeskich. Jeszcze w marcu 1938 roku polska dyplomacja była daleka od planów podziału Słowacji pomię- dzy Rzeczpospolitą i Węgry (myślano o zachowaniu suwerennego państwa słowackiego z mocnymi wpływami polskimi bądź o jakiejś formie federacji węgiersko-słowackiej, której gwarantem byłaby Warszawa). Od połowy 1938 roku w polskiej polityce coraz bardziej popularne stawało się inne rozwiązanie: przyznanie większości Słowacji Ma- dziarom oraz uzyskanie w wyniku tego wspólnej granicy z Węgrami262. Miało ono na celu zawarcie sojuszu węgiersko-polskiego wzmocnionego o Słowację i chociaż częścio- we ograniczenie wpływów niemieckich w Europie Środkowej. Pod koniec maja 1938 roku rozpoczęły się tajne rozmowy o ponownym połączeniu Słowacji z Węgrami. Odbywały się one podczas trwającego w tym czasie w Budapeszcie

259 Slovensko a slovenská otázka v poľských a maďarských diplomatických dokumentoch v rokoch 1938–1939, red. Dušan Segeš, Maros Hertel, Valerián Bystrycký, Bratislava 2012, dokumenty nr 135 oraz 141 na s. 335, 341–342. 260 István Janek, Hungarian Attempts at the Annexation of Slovakia in 1938, „Central European Papers” 2013, nr 1, s. 27–30. 261 Slovensko a slovenská otázka v poľských a maďarských diplomatických dokumentoch… 262 Ladislav Deak, Hra o Slovensko. Slovensko v politike Maďarska a Poľska v rokoch 1938–1939, Bratysława 1991, s. 121–123. 118 Światowego Kongresu Eucharystycznego. Rozmowy węgiersko-słowackie prowadzono jeszcze przez kilka miesięcy, ale nie przyniosły oczekiwanych w Budapeszcie wyników. Faktem jest, że Węgrzy byli skłonni pójść na różnego rodzaju ustępstwa (oddzielny sło- wacki parlament i in.), lecz Kálmán Kánya, szef węgierskiej dyplomacji, nie ufał Sło- wakom. Wszystko wskazywało no to, że ci ostatni prowadzili podwójną grę. W drugiej połowie września 1938 roku Tiso przebywał w Pradze, gdzie negocjował warunki ugody także z Czechami263. Sytuacja dla Czechosłowacji stała się trudna, kiedy od połowy lat 30. Hitler otwarcie głosił ideę zniesienia postanowień traktatu wersalskiego. W Czechosłowacji obawiano się tego, że sprawa rewizji granic Węgier znalazła zrozumienie w Polsce. Kiedy regent Horthy i szef ministerstwa spraw zagranicznych Kánya przebywali w Polsce na początku lutego 1938 roku, prasa w Czechosłowacji zaznaczyła, że zostali oni serdecznie przywi- tani przez polskich polityków, Józefa Becka i marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego264. Od około 1935 roku jasne stawało się, że państwa Małej Ententy nie mogą liczyć na pomoc Anglii czy też Francji na wypadek destabilizacji ładu wersalskiego w Europie Środkowej. Węgry jednak nie pragnęły pertraktować z rządem praskim, spodziewając się, że rewizja granic może nastąpić najszybciej w przypadku północnego sąsiada. Ne- gocjowano tylko z Rumunią i Jugosławią. W kwietniu 1937 roku doszło do konferencji w Belgradzie, gdzie rząd węgierski próbował wynegocjować lepsze warunki rozwoju dla mniejszości węgierskiej w Wojwodinie265. W styczniu 1937 roku ambasadorowie państw Małej Ententy skierowali noty do szefa ministerstwa spraw zagranicznych Węgier Kányi z propozycją rozmów na temat równouprawnienia w zbrojeniach za cenę gwarancji nienaruszalności granic w regionie. Kánya wiedział, że już latem 1936 roku zrodziło się porozumienie pomiędzy Ru- munią i Czechosłowacją (Edward Beneš–Victor Antonescu), aby w zamian za zgodę na zbrojenia Węgier uzyskać podpisanie przez nie paktu o nieagresji z Małą Ententą266. Premier Jugosławii Stojadinović początkowo był skłonny zabezpieczyć prawa Wę- grów w Jugosławii, ale po zawarciu traktatu włosko-jugosłowiańskiego w marcu 1937 roku Belgrad poczuł się pewniej i odrzucił propozycję Węgier. Podobnie uczyniła strona rumuńska, która odrzuciła inicjatywę węgierską dotyczącą poprawy położenia Ma- dziarów w Siedmiogrodzie (rozmowy w Sinaia w Rumunii 30 sierpnia 1937 r.). W Sinaia ówczesny poseł węgierski w Bukareszcie László Bárdossy poprosił państwa Małej En- tenty o zgodę na dozbrojenie armii węgierskiej oraz oferował podpisanie z nimi ukła- dów o nieagresji267. Na jesieni 1937 roku w Genewie okazało się, że dotąd niezniszczal- ne więzy sojusznicze państw Małej Ententy zaczęły pękać. Węgierski minister spraw zagranicznych Kálmán Kánya rozmawiał w Genewie z rumuńskim kolegą Victorem

263 István Janek, op. cit., s. 34. 264 Horthy nápadne slávne vitáný v Pol’sku, 6 lutego 1938 r., cyt. za: Milan Olejnik, op. cit., s. 10. 265 Nándor Bárdi, A Magyarországgal szomszédos országok magyarságpolitikája a két világhá- ború között, http://adatbank.transindex.ro/regio/kisebbsegkutatas/pdf/II_fej_02_Bardi.pdf (dostęp: 22.11.2016), s. 74–76. 266 Mihaly Fülöp, Péter Sipos, op. cit., s. 187. 267 László Gulyás, op. cit., s. 72–74. 119 Antonescu i wyraził chęć negocjowania z Węgrami (tak jak reprezentanci Jugosławii). Już w kwietniu 1937 roku poszczególne państwa Małej Ententy zdawały się jednak nie ufać sobie w kwestii polityki wobec Węgier. Na konferencji w Belgradzie Czesi zaproponowali, aby w przypadku, gdy któreś z państw zechce podpisać porozumienie z Węgra- mi, najpierw poinformowało o takim zamiarze pozostałych członków sojuszu (Beneš obawiał się, że Jugosławia jako pierwsza podpisze porozumienie z Węgrami). Zajęcie Austrii przez III Rzeszę skłoniło Rumunów do rozmów z rządem węgierskim. Oznaką rodzącego się odprężenia była decyzja Budapesztu o uruchomieniu połączenia lotnicze- go pomiędzy Budapesztem a Bukaresztem (luty 1938 r.). Wreszcie na konferencji w Bled w dniach 21–22 sierpnia 1938 roku państwa Małej Ententy zgodziły się na przyznanie Madziarom prawa do zbrojeń prowadzonych bez ograniczeń268. Zbrojenie się Węgier przebiegało bardzo powoli i do czasu konferencji w Monachium kraj nie był zdolny do podjęcia akcji zbrojnej, aby wyegzekwować na Czechosłowacji swoje postulaty terytorialne. Rząd węgierski przekonany o swojej słabości nie podjął walki, lecz zdecydował się na rokowania z rządem praskim. Warto jednak zaznaczyć, że Niemcy były zainteresowane militarną gotowością Budapesztu do walki z Czechosłowacją. Świadczyła o tym wizyta generała Wilhelma Keitla w Budapeszcie. Niemiecki wojskowy, jak sam stwierdził, miał okazję zobaczyć nad Dunajem niedobory żołnierzy i sprzętu oraz brzu- chatych oficerów269. Nadzieje na wykorzystanie sił węgierskich okazały się złudne. Podczas wizyty Horthyego w Kilonii 22 sierpnia 1938 roku kanclerz Hitler zaprezen- tował koncepcję wspólnego ataku Niemiec, Węgier i Polski na Czechosłowację270. Wę- gry jednak nie zgodziły się przyjąć na siebie roli sprawcy wojny i dyplomacja niemiecka była zmuszona do negocjowania swoich warunków na konferencji w Monachium. W jej trakcie nie rozważano jednak żądań terytorialnych Węgier, lecz pozostawiono je pod rozwagę podczas przyszłego arbitrażu271. Rozmowy w Bled odbywały się pod naciskiem politycznego zagrożenia ze strony Niemiec. Hitler nie był zadowolony z tego, że Węgrzy wybrali ugodową, a nie konfrontacyjną politykę wobec państw Małej Ententy (w tym głównie Czechosłowacji). Podczas rozmów w Kilonii szef węgierskiej dyplomacji Kánya wyraził opinię, że w razie konfliktu czechosłowacko‑niemieckiego Węgry zachowają neutralność272. Na początku września Węgry zostały zapewnione, że na wypadek ich udziału w ataku na Czechosłowację Jugosławia zachowałaby neutralność. W kontaktach z państwami zachodnimi Niemcy nie wymieniały jednak węgierskich roszczeń wobec Czechosłowacji (np. na spotkaniu Hitlera z Chamberlainem z września 1938 r.). Węgry pomimo presji Berlina nie zdecydowały się na udział w wojnie przeciw Czechosłowacji.

268 Nándor Bárdi, A Magyarországgal szomszédos országok…, s. 76. 269 Betty Jo Winchester, Hungary and the “Third Europe” in 1938, „Slavic Review” 1973 (grudzień), vol. 32, nr 4, s. 750. 270 Pál Pritz, A kieli találkozó, „Századok” 1974, nr 3, s. 563. 271 György Réti, Hungarian-Italian Relation in the Shadow of Hitler’s Germany, 1933–1940, Boulder 2003, s. 128. 272 György Ránki, Ervin Pamlényi, Loránt Tilkovszky, Gyula Juhász, A Wilhelmstrasse és Mag- yarország, Budapest 1968, s. 287–288. 120 Rozmowy węgiersko-niemieckie w Kilonii z sierpnia 1938 roku miały także inny wymiar. Odbywały się w napiętej atmosferze, ponieważ od kilku miesięcy Węgry re- alizowały własną politykę rewizji granic, polegającą na porozumieniu z państwami Małej Ententy. Niemcy miały inną wizję polityki w Europie Środkowej, opierającą się na wspólnej polsko-niemiecko-węgierskiej wojnie przeciwko Czechosłowacji. Horthy jednak dość sprytnie uniknął interwencji zbrojnej w Czechosłowacji, twierdząc, że od konferencji w Bled armia węgierska nie zdążyła się jeszcze dostateczne przygotować do otwartej wojny. Na pytanie Ribbentropa, jak zareagowałyby Węgry na wypadek konfliktu niemiecko-czechosłowackiego, minister Kánya odparł, że jego kraj zachowałby neutralność273. Dyplomacja Węgier działała w okresie kryzysu państwa czechosłowac- kiego na jesieni 1938 roku bardzo niespójnie. Wysuwano wygórowane żądania, zamiast zadowolić się Rusią Zakarpacką – potencjalnie zdobyczą najbardziej oczywistą. W War- szawie krytykowano także oddanie przez Węgry sprawy porozumienia ze Słowacją pod arbitraż międzynarodowy274. Po konferencji monachijskiej doszło do wielokrotnej wymiany not pomiędzy Pragą a Budapesztem (w myśl ustaleń konferencji kwestie sporne czechosłowacko-węgier- skie miały być rozwiązane na drodze rokowań pomiędzy tymi państwami). W dniach 9–13 października 1938 roku doszło do rokowań węgiersko-słowackich w Komarnie w sprawie granicy. Szef delegacji węgierskiej Kánya stał twardo na stanowisku, że gra- nicę należy wytyczyć, mając na uwadze dane ze spisu ludności z 1910 roku, a Słowacy dążyli do tego, aby podstawą były dane ze spisu ludności z 1930 roku. Z czasem pojawiła się nawet propozycja autonomii dla Węgrów na Słowacji, potem wymiany ludności oraz przekazania Madziarom jedynie 5700 kilometrów kwadratowych terytorium z 400 000 ludności (w tym 320 000 Węgrów). Kánya uznał to za niewystarczającą propozycję i ze- rwał rozmowy275. Po fiasku rozmów w Komarnie Horthy wysłał do Berlina swojego reprezentanta w osobie Kálmána Darányiego, aby ten uzyskał pomoc w sporze. Hitler doskonale wykorzystał tę misję: po pierwsze nie zgodził się, aby Węgry rozwiązały spór na drodze militarnej, a po drugie zaproponował Budapesztowi przystąpienie do paktu antykominternowskiego i wystąpienie z Ligi Narodów. W tych okolicznościach premier Imrédy wydał 18 października oświadczenie o tym, że polityka Węgier będzie zgodna z polityką państw osi276. Sprawę sporu na linii Praga–Budapeszt rozpatrzono w Wiedniu w tak zwanym pierwszym arbitrażu wiedeńskim (2 listopada 1938 r.), ale ani Słowacja, ani Węgry nie były zadowolone ze sposobu wytyczenia granicy i zrodziło to chęć do rewizji arbitrażu po obydwu stronach. To tłumaczy, dlaczego na konferencji w Monachium nie wspomniano ani słowem o postulatach węgierskich. Na omawianym spotkaniu dyplomatów madziarskich

273 Magda Ádám, Magyarország és a kisantant a harmincás években, Budapest 1968, s. 223. 274 D. Segeš, M. Hertel, V. Bystrický, Slovensko a slovenská otázka v polských a madarských diplo- matických dokumentach v rokoch 1930–1939, Bratysława 2012, s. 161. 275 Ladislav Deák, Viedenská arbitráž. 2. november 1938. Dokumenty I, „Matica slovenska” 2002, s. 72–78. 276 Péter Sipos, Imrédy Béla. Politikai életrajz, Budapest 2001. 121 z Hitlerem i jego kierownictwem w Kilonii padła jeszcze jedna propozycja. Za udział w interwencji zbrojnej przeciw Czechosłowacji oferowano Węgrom całą Słowację i Ruś Zakarpacką. Także tej oferty Węgrzy nie przyjęli, co spowodowało, że Niemcy dali do zrozumienia delegacji węgierskiej, że z rewizją trzeba będzie zaczekać. Hitler miał na- stępująco ocenić postulaty węgierskie: „Kto chce zasiąść do stołu, musi najpierw pomóc w jego nakryciu”277. Madziarzy nie wystąpili zbrojnie przeciwko „wynaturzonemu kro- kodylowi”, jak z powodu kształtu na mapie określano Czechosłowację. Tylko nieliczni w stolicy Węgier dostrzegali, że stosunki węgiersko-niemieckie nie są relacjami równo- prawnymi, ale silniejsze Niemcy zawsze będą oczekiwać od Węgier „zapłaty” za ich pomoc w rozstrzyganiu trudnych spraw. W styczniu 1939 roku jeden z pisarzy ludowych, Dezső Szabó, pisał do premiera Béli Imrédyego, że Niemcy, tak czy inaczej, pozosta- wią Słowację i Siedmiogród w rękach sąsiadów, że rząd marnuje węgierską krew. Szabó twierdził, że nawet za cenę przejściowych problemów trzeba zachować neutralność, bo neutralność to jedyny obowiązek Węgrów278. Wobec niejasnej postawy polityków węgierskich, dążących do rewizji granic, ale stroniących od jej realizacji w powiązaniu z III Rzeszą, w Berlinie nakreślono własny plan wobec Czechosłowacji, ale też wobec państwa słowackiego, które miało powstać w wyniku rozpadu Czechosłowacji. W Niemczech obawiano się tego, że kolejny rząd węgierski może być w mniejszym stopniu proniemiecki, a wówczas podporządkowana Węgrom cała Słowacja mogłaby się wyrwać spod kontroli Berlina. 7 października 1938 roku w Berlinie zadecydowano, że na Słowacji zostanie proklamowana niepodległość, ponieważ okrojona Słowacja nie byłaby zdolna do samodzielnego bytu, a sąsiedzi od południa i północy mogliby podzielić ją pomiędzy siebie. W tych okolicznościach rząd słowacki był skazany na współpracę z Berlinem, a nie z Budapesztem279. Już w czasach rządu Gömbösa politycy węgierscy przekonali się, że rewizja granic Węgier dokonana w myśl reguł ustalonych w Berlinie nie doprowadzi do niczego do- brego. Co więcej, na początku udało się uzyskać część Słowacji, a nie Siedmiogród, na którym najbardziej zależało politykom węgierskim. Uważny obserwator Miklós Kozma (szef ministerstwa spraw wewnętrznych w rządzie Gömbösa) zauważył we wrześniu 1938 roku: „Węgry potrianońskie zamknęły w klatce 9 milionów Madziarów. Z trzech stron otaczają je państwa Małej Ententy, a od czasów Anschlussu – od zachodu jeszcze Niemcy. Jeśli zaś w przyszłości – w co dziś już nikt nie wątpi – pokojowo czy przelewa- jąc krew, powiększymy nasze państwo, będziemy żyć w większej klatce, bo będzie nas w niej więcej. Przyłączenie Zakarpacia oznaczałoby zerwanie pierścienia otaczającego Węgry i uzyskanie połączenia terytorialnego z Polską. Nie jest problemem, czy trzeba pielęgnować dotychczasową politykę wobec Niemiec, ale to, żeby prowadzić tę polity- kę wobec Niemiec jako naszego cennego partnera w całkiem innych okolicznościach.

277 Documents on German Foreign Policy 1918–1945, vol. II, Washington 1949, s. 611. Cyt. za: István Janek, op. cit., s. 36. 278 Gábor Péterfi, Szabó Dezső és Féja Géza Trianon-reflexiója és külpolitikai nézetei, Budapest 2011, s. 73. 279 Jerzy Kozeński, Czechosłowacka jesień 1938, Poznań 1989, s. 114–116. 122 Wobec polityki osi Rzym–Berlin nie ma przeciwności, ale dla nas łatwiejsza byłaby linia Warszawa–Budapeszt–Belgrad–Rzym”280. Po pierwszym arbitrażu wiedeńskim na Węgrzech nadal zamieszkiwała około 290-tysięczna mniejszość słowacka281, a w rejonie Bratysławy i Nitry żyło jeszcze około 60 000–80 000 Węgrów. W rozgrywkę pomiędzy małymi państwami wplotły się także interesy mocarstw. Aby uniknąć „przekazania” Słowacji Węgrom, przywódcy słowac- cy ogłosili 14 marca 1939 roku niepodległość i niedługo potem poprosili o gwarancje z Berlina w sprawie ich niezależności. Berlin udzielił gwarancji, ale wiązało się to ze stacjonowaniem na Słowacji sił Wehrmachtu. Parlament w mieście Chust (obecnie Hust) na Zakarpaciu również ogłosił niepodległość, ale Węgry nie uznały tej deklaracji. ZSRR w tym samym czasie stanął przed dylematem, jak się odnieść do rozwijających się planów zmian granic po rozpadzie Czechosłowacji. W Moskwie przychylono się do oddania Zakarpacia Węgrom, zamiast Niemcom, ponieważ wpływy węgierskie w tym regionie oznaczały hamowanie rozwijającego się nacjonalizmu ukraińskiego, a Niemcy popieraliby Ukraińców, aby tym sposobem osłabić wpływy Kremla w Europie Środ- kowej i na Ukrainie282. Rumunia także widziała problem w kwestii przyłączenia Rusi Zakarpackiej do Węgier. W sprawie pośredniczył Józef Beck, który udał się 19 paździer- nika 1938 roku do Rumunii, gdzie spotkał się z królem Karolem i ministrem Nicolae Pe- trescu-Comnenem. Strona rumuńska nie zgodziła się na zajęcie Rusi. Nieoczekiwanie Mussolini powiedział Hitlerowi (kanclerz długo sprzeciwiał się organizowaniu arbitra- żu w tej sprawie), że pomoc Niemiec i Włoch w rozstrzygnięciu sporu spowodowałaby wzrost wpływów państw faszystowskich w Europie Środkowej. Wiosną 1939 roku doszło do całkowitego rozbioru Czechosłowacji i wówczas Buda- peszt upomniał się o Ruś Zakarpacką. Dyplomacja polska utwierdzała Budapeszt w tym zamiarze, informując nawet rząd węgierski, że Rumunia nie podejmie interwencji przeciwko Węgrom, jeśli zbrojnie zajmą tę prowincję. Na Rusi Zakarpackiej w połowie marca 1939 roku powstał lokalny rząd z Augustinem Voloshinem na czele. Ogłosił on niepodległość, ale w dniach 15–18 marca 1939 roku prowincja ta została zajęta przez wojsko węgierskie. Ludność nie sprzeciwiała się aneksji Rusi przez armię węgierską283. Powrót do historycznej, wielowiekowej wspólnej granicy polsko-węgierskiej uznano w Budapeszcie za największe osiągnięcie Węgier w Europie Środkowej. Ustanowienie wspólnej granicy odczytywano jako powrót do idei obrony Europy przed narodami Azji i cywilizacjami wschodnimi284. Pod koniec kwietnia 1939 roku Budapeszt za pośrednic- twem swojego ambasadora w Rzymie przekazał polskiemu ambasadorowi we Włoszech informację na temat planowanej przez III Rzeszę wojny niemiecko-polskiej. Przez cały rok 1939 roku na Węgrzech panowały nastroje propolskie (np. przemówienie ministra Csákyego w Sopronie w połowie maja 1939 r.). Niemcy protestowały z tego powodu

280 Magda Ádám, Magyarország és a kisantant…, s. 327. 281 Loránt Tilkovszky, Nemzetiségi politika Magyarországon a 20. században, Debrecen 1998, s. 74. 282 Attila Kolontari, Hungarian-Soviet Relations 1920–1941, New York 2010, s. 337–339. 283 Erich Körner-Lakatos, Horthy Miklós, Bruchstücke und Ergänzungen, Münster 2011, s. 318–319. 284 Magyarország és Lengyelorszég, Warszawa 1936, s. 83. 123 w Budapeszcie i po cichu zdawały sobie sprawę z tego, że na jakąkolwiek pomoc Węgier (np. wykorzystanie ich terytorium) w wojnie z Polską liczyć nie mogą. Samą jednak honorową postawę ministra Csákyego, który odmówił wykorzystania Węgier jako po- mostu dla Wehrmachtu w wojnie z Polską, tłumaczy się tym, iż aż do wybuchu wojny sądzono, że Polska ustąpi wobec żądań Hitlera285. Csáky już w lipcu 1939 roku poin- formował ambasadora RP Leona Orłowskiego o tym, że na wypadek wojny niemiecko-polskiej Węgry zachowają „życzliwą neutralność”, a nieco później oznajmił w liście do Hitlera, że Węgry „…z przyczyn moralnych nie widzą możliwości zbrojnego wystą- pienia przeciwko Polsce”286. 31 sierpnia 1939 toku regent Horthy przyjął ambasadora Orłowskiego. Podczas tego spotkania wyraził ubolewanie z powodu polityki Niemiec w stosunku do Polski. Regent mówił z podziwem o polityce polskiej w lecie 1939 roku. Zdając sobie sprawę z tego, że Polska była sojusznikiem Rumunii, Horthy stwierdził, że Węgry nie podejmą żadnych wrogich działań nie tylko w stosunku do Polski, ale także wobec Rumunii. We wrześniu 1939 roku, kiedy wojska niemieckie zaatakowały II Rzeczpospolitą, premier Teleki nie zgodził się na wykorzystanie linii kolejowych na Węgrzech, aby za ich pomocą przeprowadzić działania wojenne przeciwko Polsce. Posiadanie Rusi Zakar- packiej i granicy polsko-węgierskiej było niezwykle ważne, ponieważ przez przełęcze karpackie przemieściło się na Węgry kilkadziesiąt tysięcy polskich żołnierzy i cywilów. Węgry dały im schronienie, w stolicy działała polska placówka, którą prowadził ambasador Leon Orłowski. Placówka działała, mimo że faktycznie państwa polskiego już nie było, a teoretycznie rządu polskiego na emigracji rząd węgierski (jako sojusznik III Rze- szy) mógł nie uznawać. Rząd III Rzeszy oczekiwał od Węgier poparcia na jesieni 1939 roku. Co więcej, Niemcy do lata 1940 roku starały się powstrzymywać politykę zmian granic w Europie Środkowej. Dopiero latem 1940 roku przystały na zmiany, chcąc w ten sposób zagrodzić Sowietom drogę do zdobycia przyczółków w Europie Środkowej287. W 1939 roku władze Węgier rozpatrywały taką możliwość, że Niemcy po wojnie znajdą się w obozie przegranych. Zastanawiano się zatem nad takim przeprowadzeniem rewizji granic, które mogłoby być zaakceptowane po wojnie przez zwycięskie państwa zachodnie. Kluczowa w tej sytuacji była kwestia siedmiogrodzka. Władze Węgier ob- stawały nawet za rozwiązaniem, zgodnie z którym Siedmiogród otrzymałby autonomię i wszedłby w skład planowanej federacji w Europie Środkowej. Budapeszt wyczekiwał odpowiedniego momentu, aby przeprowadzić rewizję granicy w Siedmiogrodzie. Do lata 1940 roku Rumunia miała oparcie w Paryżu. Od momentu klęski Francji w 1940 roku i od czasu podpisania układu Ribbentrop–Mołotow Rumunia pozostawała w izolacji międzynarodowej. Rząd węgierski dążył do rozwiązania kwestii siedmiogrodzkiej,

285 Miklós Mitrovits, Stanowisko rządu węgierskiego wobec wojny niemiecko-polskiej w roku 1939 [w:] Henryk Sławik – śląski bohater trzech narodów, red. Joanna Januszewska-Jurkiewicz, Lech Krzy- żanowski, Bielsko-Biała 2015. 286 Telegram ministra spraw zagranicznych Istvána Csákyego z 13 lipca 1939 r. do Andrása Hory- ego, węgierskiego ambasadora w Warszawie. Cyt. za: Miklós Mitrovits, op. cit. 287 Antal Czettler, op. cit. 124 ale nie tak, jak rozwiązano problem południowej Słowacji podczas pierwszego arbitrażu wiedeńskiego. Bez poparcia Niemiec Węgry nie przeprowadziłyby rewizji, ale jedno- cześnie pożądane byłoby, aby Hitler występował w tych regulacjach nie jako arbiter, ale jako mediator (takie uregulowanie spraw Siedmiogrodu miałoby pewną legityma- cję w stolicach zachodnich). Jeszcze w lipcu Hitler odrzucił jednak pomysł konferencji w sprawie Siedmiogrodu i proponował politykom węgierskim dochodzenie sprawiedli- wości w bilateralnych rozmowach z Rumunią. Dopiero zmiany polityczne w Rumunii – dojście do władzy rządu dyktatorskiego Antonescu we wrześniu 1940 roku – sprawiły, że Niemcy nazistowskie zdecydowały się na arbitraż. Zanim jednak Hitler ogłosił jego zorganizowanie, władze węgierskie zastosowały pewną taktykę. Z Budapesztu epato- wano groźbą wojny z Rumunią, tak aby to rząd rumuński wystąpił z propozycją roz- mów rumuńsko-węgierskich w obecności dyplomatów Włoch i Niemiec. Kiedy jednak okazało się, że rząd węgierski nie zdecyduje się na wojenne kroki, Hitler wziął sprawy w swoje ręce, organizując arbitraż288. Już latem 1940 roku Węgry były zdecydowane podjąć kroki wojenne przeciwko Rumunii, aby dokonać korekty granicy. W sierpniu 1940 roku po długich rozmowach rumuńsko-węgierskich Budapeszt odzyskał północną część Siedmiogrodu. Zmiana granic etnicznych w Siedmiogrodzie miała dla Węgier olbrzymie znaczenie. Kraj osiągnął granice na łuku Karpat, chociaż granice państwowe nie przypominały na mapie zwar- tej całości sprzed 1918 roku. Odzyskanie północnej i wschodniej części Siedmiogrodu miało znaczenie legitymizujące. Uzasadniało to dalsze roszczenia terytorialne Węgier i wzmacniało w kraju pozycję prawicy289. Na samym końcu w kwietniu 1941 roku Węgry odzyskały Wojwodinę. Obszar Węgier wzrósł wówczas z 93 000 km² do 171 700 km²290.

2.10. Zmiany terytorialne Węgier w 1941 roku

Po udanej rewizji granicy węgiersko-rumuńskiej w rządzie węgierskim pojawiła się koncepcja zbliżenia się z państwami zachodnimi, którą reprezentował rząd Pála Telekie- go. Wybór Telekiego na premiera nie był przypadkowy, ponieważ jako znany w Anglii geograf brał on udział w rozwiązaniu sporu granicznego w 1925 roku pomiędzy Turcją a Irakiem (pod protektoratem brytyjskim) w rejonie Mosulu. Teleki stanął w owym sporze po stronie rządu brytyjskiego291. W okresie funkcjonowania gabinetu Telekiego wysłano do Londynu (lipiec 1939 r.) Pála Aurera oraz Tibora Eckhardta. W trakcie rozmowy z Churchillem ten ostatni miał podkreślić, że jeśli Węgry nie wystąpią przeciwko Polsce wraz z Niemcami, mogą się

288 Memorandum Pála Telekiego do regenta Horthyego z 1 września 1940 r. w: Horthy Miklós titkos iratai, red. Miklós Szinai, László Szűcs, Budapest 1965, s. 233–239. 289 Lorand Dombrád, A legfelsőbb hadúr és hadserege, Budapest 2012, s. 202–203. 290 Ignác Romsics, Magyarország története a XX. században, Budapest 2001, s. 252. 291 Spór rozwiązywano pod patronatem Ligi Narodów. András D. Bán, Az összeköttetés megszakad. Brit-magyar kapcsolatok 1938–1941, „Rubicon” 1997, nr 65, s. 40–42. 125

Mapa 2.3. Zajęcie części terytorium Jugosławii przez Węgry (kwiecień 1941 r.) Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://ntf.hu/index.php/2017/08/03/visszatert-a-delvidek-szegedi-sajtovisszhang/. w zamian za to spodziewać wyrozumiałości Londynu w sprawach rewizji granic. Jeśli jednak wybraliby stronę Niemiec – miał powiedzieć Churchill – „nie zdziwcie się, Pa- nowie, jeśli spotka Was najgorsze”292. Traktując te ostrzeżenia poważnie, Teleki otoczył się takimi współpracownikami, którzy mieli mu pomóc w nawiązaniu kontaktów ze stolicami państw zachodnich i uniknięciu związków z Niemcami. 8 maja 1939 roku mianował generała Rudolfa Andorkę na stanowisko ambasadora w Madrycie. Zdoby- wał tam wiedzę na temat polityki zagranicznej Hiszpanii, która unikała wejścia do sojuszu z nazistami293, a także wypracował kontakty z Francją294 i Wielką Brytanią. Generała

292 Ibidem. 293 A Madridi Követségtől Mauthausenig. Andorka Rudolf naplója, Budapest 1978. 294 Stosunki Węgier z Francją od maja 1940 r. układały się dobrze. W sierpniu 1941 r. Węgry uznały rząd Vichy i oddelegowały do stolicy tego marionetkowego państewka swojego ambasadora w osobie Györgya Bessenyeiego. Stosunki obu krajów w latach 1940–1944 były poprawne, dalekie od międzywojennej frankofobii rządów węgierskich. Naturalnie relacje z komitetem emigracyjnym de Gaulle’a nie istniały, ale podpisanie układu francusko-sowieckiego w grudniu 1944 r. oznaczało, że 126 Andorkę odwołano do Budapesztu 22 czerwca 1941 roku z powodu jego antynazistow- skiej postawy (jego postawa irytowała posła III Rzeszy w Madrycie)295. Szlachetna postawa Węgier w czasie ataku III Rzeszy na Polskę w 1939 roku wy- wołała złe wrażenie w Berlinie. Wreszcie w okresie wojny fińsko-sowieckiej Węgrzy za wiedzą państw zachodnich zorganizowali 400-osobowy oddział, który walczył po stronie Finów. Wiosną 1940 roku rozważano możliwość mianowania przez regenta rządu emigracyjnego. Planowano nawet ulokowanie w bankach USA 4 milionów dolarów na cele działalności przyszłego rządu. Pomysł jednak z czasem upadł, ponieważ obawiano się, że rząd emigracyjny mógłby być traktowany przez państwa zachodnie jako ugrupowanie zrzeszające osobistości z drugiej linii. Niezadowolenie Berlina z powodu polityki Budapesztu rosło. 27 września 1940 roku Węgry przystąpiły do paktu trzech (Niemcy–Włochy–Japo- nia), zostawiając za sobą wszelkie nadzieje na zachowanie neutralności w trwającej woj- nie296. Wcześniej, bo w lutym 1939 roku, przystąpiły do paktu antykominternowskiego, a w kwietniu 1939 roku wystąpiły z Ligi Narodów. 12 grudnia 1940 roku premier Pál Teleki podpisał układ o „wieczystej przyjaźni” z Jugosławią, co w pewnym sensie miało stanowić zaporę przed dalszym realizowaniem przez Budapeszt założeń polityki niemieckiej. Układ został wynegocjowany przez ministrów spraw zagranicznych Istvána Csákyego oraz Cincara Markovicia (Marković był przez cztery lata przed podpisaniem układu ambasadorem Jugosławii w Berlinie). Układ ten uznaje się za jedną z propozycji zmierzających do nawiązania już w 1940 roku stosunków z państwami „spoza osi”297. Ponadto Teleki odmówił udziału w jakiejkolwiek akcji zbrojnej wraz z Niemcami przeciwko Polsce. Istnieją jednak przypuszczenia, że układ jugosłowiańsko-węgierski z grudnia 1940 roku służył jako element nacisku, by za jakiś czas wymóc na Jugosławii jej przystąpienie do paktu antykominternowskiego298. Rząd Telekiego realizował polity- kę „zbrojnej neutralności” (fegyveres semlegesség). Faktycznie jednak w żadnym programie rządowym nie padło podobne określenie, zdarzały się za to życzliwe wobec Polski sformułowania o „przyjaźni polsko-węgierskiej”. Ciągle podtrzymywano dyplomatyczne więzy z Niemcami oraz poprawne relacje z Zachodem299. Samo przyłączenie bowiem Rusi Zakarpackiej do Węgier i uzyskanie granicy z Polską nie pozwoliły przeformować

węgierska rewizja granic nie będzie respektowana w nowych powojennych realiach. W tekście układu stwierdzono, że „Francja i ZSRR jako bezpośredni sąsiedzi Niemiec” są skazani na współpracę. Ta- kie rozumienie sprawiedliwego powojennego ładu nie wróżyło dobrze Węgrom. Szerzej zob. Gergely Fejérdy, Magyarország a „Quai d’Orsay szemével” 1944–1949, „Külügyi Szemle” 2007, s. 150–152. 295 Horthystowskie Węgry utrzymywały stosunki dyplomatyczne z frankistowską Hiszpanią do kwietnia 1945 r. Potem zostały one zerwane, a na ich wznowienie trzeba było czekać do połowy lat 70. Nastąpiło to po reformach wewnętrznych w Hiszpanii. 296 Węgry były pierwszym krajem spośród mniejszych państw satelitów, które przystąpiły do paktu. 297 Nandor Dreiszinger, op. cit., s. 40–43. 298 Antal Czettler, op. cit. 299 Tibor Frank, Treaty Revision and Doublespeak. Hungarian Neutrality, 1939–1941 [w:] Euro pean Neutrals and Non-Belligerents Turing the Second World War, red. Neville Wylie, Cambridge 2002, s. 158–159. 127 osi węgierskiej polityki zagranicznej. Czasu na powstanie nowej politycznej osi Warsza- wa–Budapeszt–Belgrad–Rzym już nie wystarczyło300. Wcześniej, w połowie września 1940 roku, zwolniono z więzienia lidera faszystów Szálasiego. Wkrótce też zawieszono rozporządzenie zakazujące wstępowania funkcjonariuszom państwa do partii politycznych. Wpływy faszystów i popularność III Rze- szy na Węgrzech rosły szybko. Świadczył o tym podpisany 10 października 1940 roku układ gospodarczy pomiędzy Węgrami a III Rzeszą. Polityka rewizji okazała się ślepą uliczką dyplomacji węgierskiej. Zrealizowana na przełomie lat 30. i 40. rewizja granic spowodowała uzależnienie się Węgier od Rzeszy Niemieckiej oraz podkopała zaufanie sąsiednich państw w stosunku do Węgier.

300 Jeszcze w lutym 1938 r. regent Horthy, premier Darányi i szef ministerstwa spraw zagranicznych Kánya rozmawiali w Warszawie z polskimi politykami na temat wspólnych planów na wypadek wojny przeciw Czechosłowacji i ewentualnych nabytków terytorialnych.

3. Polityka Węgier w okresie II wojny światowej

Ein verlonerer Krieg würde Ungarn von der Landkarte verschwinden machen1.

3.1. W kierunku wojny

Koniec II wojny światowej oznaczał dla Węgier (podobnie jak dla okupowanych ziem polskich) kres nieszczęść oraz tragicznych wyborów, przed jakimi ten naród stawał wła- ściwie od 1920 roku. Dla Węgier jako „ostatniego sojusznika” Niemiec nazistowskich lata II wojny były zakończeniem tragicznego procesu, który rozpoczął się dla tego pań- stwa w 1914 roku, a w 1920 roku osiągnął apogeum. Lata 1941–1945 stanowiły natomiast ukoronowanie zarówno błędnej polityki Węgier w okresie I wojny światowej, jak i polityki rewizji granic prowadzonej przez rząd w Budapeszcie po 1920 roku. O polityce balansowania Węgier pomiędzy III Rzeszą a Zachodem można już mówić od maja 1938 roku, kiedy powstał rząd premiera Béli Imrédyego. Premier był znanym w Londynie finansistą, a nominację przyjęto tam z zadowoleniem. Jakiś czas po nominacji, w sierpniu 1938 roku, Hitler zaproponował Węgrom rozpoczęcie wojny z Cze- chosłowacją, ofiarowując w nagrodę Słowację jako łup wojenny. Węgierscy politycy odrzucili propozycję Niemiec i 22 sierpnia 1938 roku porozumieli się w Bled z pań- stwami Małej Ententy. Budapeszt pokazał w ten sposób, że dąży do rewizji granic przy wykorzystaniu pokojowych metod. Polityka trzymania się z dala od III Rzeszy miała też wpływ na politykę wewnętrzną Węgier. Po zajęciu Austrii przez Niemcy propaganda nazistowska na Węgrzech zaktywizowała się, co skłoniło rząd do aresztowania Ferenca Szálasiego pod zarzutem propagowania nazizmu. Latem 1939 roku Węgry dążyły do utrzymania dobrej opinii o swojej polityce zagranicznej. Tak było z pewnością w przypadku stosunków angielsko-węgierskich, bo spotkanie ambasadora Györgya Barczy z Churchillem w lecie 1939 roku wpłynęło na

1 „Przegrana wojna sprawi, że Węgry znikną z mapy” – słowa zapisane przez Horthyego w 1936 r. przed jego pierwszym spotkaniem z Hitlerem. Horthy Miklós titkos iratai, oprac. Miklós Szinai, László Szűcs, Budapest 1962, s. 159. 130 to, że prawie przez dwa lata Wielka Brytania nie wypowiedziała Węgrom wojny, chociaż zerwała z Budapesztem relacje dyplomatyczne na wiosnę 1941 roku. Barcza w memorandum do rządu brytyjskiego dokładnie wyjaśniał trudną sytuację polityczną Węgier i usprawiedliwiał powody węgierskiego ataku na Jugosławię. Po zajęciu Zakarpacia w marcu 1939 roku kolejnym celem rewizji był dla Węgier Siedmiogród. Ministrowie spraw zagranicznych Rumunii i Węgier, István Csáky i Gri- gore Gafencu, odbyli w kwietniu 1939 roku kilka wizyt dyplomatycznych w Berlinie, Paryżu, Londynie i Rzymie w celu pozyskania mocarstw do obrony swoich stanowisk. Brytyjczycy wykazali pewne zrozumienie dla Budapesztu, ale radzili, aby czekać i pro- wadzić politykę lawirowania. III Rzesza podeszła do sporu rumuńsko-węgierskiego z największym cynizmem. Hitler radził Ribbentropowi, aby podgrzewać atmosferę w obydwu krajach, a w razie konieczności wykorzystać sytuację zgodnie z interesami Niemiec2. Węgierskie koła polityczne nie dały się wciągnąć w „dyplomatyczną grę” Ber- lina. Wobec Rumunii nie podejmowano wrogich działań, a o Polsce wyrażano się z sym- patią i podziwem. Minister Csáky musiał się tłumaczyć wobec zarzutów III Rzeszy z powodu propolskiego przemówienia, jakie wygłosił 14 maja 1939 roku w Sopronie (a więc kilka kilometrów od granicy niemieckiej) przy okazji wyborów na Węgrzech. W momencie wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku na Węgrzech u steru władzy był Pál Teleki. Widząc „dziwną wojnę” Zachodu z Hitlerem, stwierdził, że pod wzglę- dem militarnym nie ma co liczyć na Zachód, ale konieczna jest współpraca z państwami zachodnimi, gdyż przekonania liberalne premiera kłóciły się z ideologią totalitaryzmu. Fundamentem polityki zagranicznej rządu Telekiego było zachowanie za wszelką cenę suwerenności kraju wobec żądań III Rzeszy oraz, jeśli możliwości na to pozwolą, realizowanie polityki rewizji granic. Klęska Polski we wrześniu 1939 roku skłoniła inne państwa do działania w kierunku ratowania Europy Środkowej przed wpływami Niemiec i ZSRR3. Jesienią 1939 roku zrodził się plan budowy większej formacji politycznej w regionie przy wsparciu Włoch i za przyzwoleniem Wielkiej Brytanii. Do bloku tego miałyby wejść, poza Węgrami, także Rumunia, Jugosławia, Bułgaria, Grecja i Turcja. Planu nie udało się zrealizować, ponieważ Węgrzy chcieli dołączyć do takiego bloku państw tylko za cenę korekty granicy z Rumunią, a Włochy nie wykazywały zainteresowania osłabianiem Rumunii. Także Wielka Brytania nie była przychylnie nastawiona do Węgier. Co prawda brytyjski ambasador w Budapeszcie Owen St.C. O’Malley dawał do zrozumienia w Foreign Office, że Węgry oczekują pokojowej korekty granicy z Rumunią, ale brytyjska centrala zdawała się zajmować wojną światową, a nie małym krajem w Europie Środkowej, który nie mógł rządowi brytyjskiemu nic w zamian zaoferować. Jeszcze w lutym 1940 roku, podczas spotkania ministra Barczy z Edwardem Woodem lordem Halifax, Budapeszt zy- skał uznanie Wielkiej Brytanii za swoją postawę w czasie wojny polsko-niemieckiej we

2 Ion Calafeteanu, Români la Hitler, Bucureşti 1999, s. 22, cyt. za: L. Balogh Béni, A magyar-román kapcsolatoka kárpátaljai bevonulástól Besszarábia átadásáig (1939–1940), Limes, http://www.matarka. hu/cikk_list.php?fusz=24739 (dostęp: 23.05.2017). 3 Gyula Juhász, A Teleki-kormány politikája, Budapest 1964, s. 72–78. 131 wrześniu 1939 roku. Niedługo potem rząd węgierski odrzucił niemiecką propozycję za- jęcia pól naftowych w Galicji, które przed wojną należały do Rzeczypospolitej Polskiej. Stało się to po spotkaniu Csákyiego z Ribbentropem 5 września 1939 roku, kiedy to minister III Rzeszy zapytał, czy Węgry mają wobec Polski jakieś roszczenia terytorialne. Za pytaniem tym kryła się prośba III Rzeszy o zgodę na przemarsz wojsk niemieckich przez terytorium Węgier, skąd mogłyby one uderzyć na Rzeczpospolitą. Zdaniem rządu węgierskiego kraj nie podjął kroków wrogich Polsce, ponieważ nie brał pod uwagę an- gażowania się w żadne działania wojenne4.

Mapa 3.1. Podział obszaru II Rzeczypospolitej na jesieni 1939 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://ritkanlathatotortenelem.blog.hu/2014/10/01/a_ii_vila- ghaboru_kronikaja.

Brytyjczycy w kwietniu 1939 roku zagwarantowali, co prawda, niepodległość Ru- munii (tuż po zajęciu Zakarpacia przez Węgry), ale w dyplomacji wszystko jest możliwe i potem ze stoickim spokojem oznajmili5, że gwarancja dotyczy tylko ataku Niemiec na Rumunię oraz niepodległości, a nie integralności terytorialnej. Dyplomacja brytyjska

4 Magyarország és a második világháború. Titkos diplomáciai okmányok a háború előzményeihez és történetéhez, red. Magda Ádám, Gyula Juhász, Lajos Kerekes, Budapest 1959, s. 256–257. 5 Polski minister Józef Beck poinformował węgierskiego ambasadora Barczę o gwarancjach Wiel- kiej Brytanii dla Rumunii. Józef Beck, Dernier Rapport, politique polonaise, 1926–1939, Neuchavel 1951, s. 195–196. 132 nie podzielała jednak opinii swojego posła w Budapeszcie, że należy przeprowadzić ko- rektę granicy rumuńsko-węgierskiej. Kiedy więc w lutym 1940 roku ambasador Węgier w Londynie György Barcza złożył propozycję negocjacji w sprawie korekty granicy ze wschodnim sąsiadem, został poinformowany, że „[…] wojska węgierskie nie walczą po naszej stronie, więc nie mamy zamiaru czynić Węgrom żadnych podarunków”6. Na po- czątku 1940 roku były premier István Bethlen w jednym z memorandów podkreślił, że rozwiązanie terytorialnego sporu o Siedmiogród jest niemożliwe. Posiadanie części lub całości tej prowincji przez Rumunię albo Węgry prowadzić będzie do dalszej eskalacji wrogiej polityki jednego państwa wobec drugiego7. W styczniu 1940 roku na zaproszenie Galeazza Ciano minister István Csáky gościł w Wenecji, gdzie rozmawiał z szefem włoskiej dyplomacji na temat problemu rewizji granic w Siedmiogrodzie. Ciano radził, aby nie atakować Rumunii, i obiecał cesje terytorialne dla Węgier w Banacie. Csáky nie przybył jednak, aby uzyskać tylko takie zapewnienie. Przywiózł ze sobą mapy i wykazy statystyczne. Twierdził, że korekta granicy z Rumunią umożliwiłaby Węgrom umocnie- nie się na obszarze Niziny Naddunajskiej i odgrywanie kluczowej roli w obliczu agresji ZSRR w regionie. Jeszcze do 1940 roku ambasador brytyjski O’Malley popierał obecność Madziarów na Zakarpaciu, ponieważ po załamaniu się państwa polskiego na jesieni 1939 roku Węgry stanowiły zaporę przeciwko sowieckiej infiltracji Europy Środkowej. Do wiosny 1940 roku izolacja Węgier na arenie międzynarodowej ponownie wzra- stała. Większość mocarstw europejskich, Anglia, Francja (do czasu podboju w maju 1940 r.), ale nawet sojusznicze Niemcy i Włochy były przeciwne zmianie granicy wę- giersko-rumuńskiej. Pozycja Rumunii wzmacniała się i dlatego jedynie ZSRR tolerował- by w tamtym czasie węgierską politykę rewizji granic, gdyby do niej doszło. Niedługo po porażce Francji ZSRR skierował do Bukaresztu 48-godzinne ultimatum (26 czerwca 1940 r.) z żądaniem oddania Besarabii i północnej Bukowiny. Klęska Francji i działania ZSRR spowodowały, że 2 lipca 1940 roku rząd węgierski skierował w stronę granicy ru- muńskiej kilka jednostek swojej armii. Ambasada Rzeszy w Budapeszcie zaprotestowa- ła. Nie był to jednak protest kategoryczny, a jedynie ostrzeżenie przed wykorzystaniem przez Madziarów siły przy zmianie granicy8. Kolejna nota ambasadora Rzeszy Otto von Erdmannsdorffa była już bardzo ostra i spowodowała podjęcie rozmów rumuńsko- ‑węgierskich, których fiasko doprowadziło potem do drugiego arbitrażu wiedeńskiego (30 sierpnia 1940 r.). Przyłączenie części Siedmiogrodu do Węgier wiązało się z wymianą ludności. Rumu- nia wymianą ludności była zainteresowana już od lat międzywojennych, ale bez zmian istniejących granic politycznych. Kiedy w 1940 roku napięcie między Budapesztem a Bukaresztem groziło wybuchem wojny, Niemcy wraz z innymi mocarstwami wydały werdykt o rewizji granic. Do pomysłu wymiany ludności z Rumunią strona węgierska

6 Elisabeth Barker, British Foreign Policy in South-East Europe in the Second World War, London 1976, s. 63. 7 Diplomáciai iratok Magyarország külpolitikájához 1936–1945, t. IV, red. Gyula Juhász, Budapest 1962, nr 577. 8 Gyula Juhász, A Teleki-kormány politikája, s. 128–129. 133 nie podchodziła z entuzjazmem. Jeszcze w sierpniu 1941 roku dowódca sztabu armii węgierskiej Henrik Werth w memorandum do rządu wyraził opinię, że należy jedynie uczynić wszystko, aby przywrócić większość węgierską w łuku Karpat, ale nie wysiedlać Węgrów z Siedmiogrodu9. Ponadto Werth był zwolennikiem przyłączenia się Węgier do wojny z ZSRR, gdyż uważał, że dałoby to możliwość powrotu do granic sprzed 1914 roku. Werth twierdził, że Węgry powinny przystąpić do wojny przeciwko ZSRR, po- nieważ – jego zdaniem – w razie odmowy pomocy madziarskiej na froncie wschodnim Berlin mógł przeprowadzić rewizję drugiego arbitrażu wiedeńskiego i przesądzić o losie Siedmiogrodu na korzyść Rumunii. Ponadto koła wojskowe Węgier były zafascynowane sukcesami militarnymi Niemiec na frontach. W marcu 1940 roku premier Teleki poinstruował ambasadora Węgier w USA, aby ten w razie potrzeby wykorzystał węgierski depozyt w bankach amerykańskich (5 mln dolarów) na potrzeby utworzenia rządu węgierskiego na emigracji. Teleki przewidywał wówczas ewentualność zajęcia Węgier przez III Rzeszę i nie dostrzegał determinacji państw zachodnich do zdecydowanego przeciwstawienia się Hitlerowi10. W tym celu oddelegowano do USA Tibora Eckhardta, polityka Partii Drobnych Rolników, rzekomo na wykłady, jakie miał poprowadzić na amerykańskich uczelniach. W styczniu 1941 roku na spotkaniu, w którym wzięli udział Horthy oraz premierzy Teleki i Bethlen, ustalono, że jeśli Niemcy wysuną wobec Madziarów godzące w ich suwerenność żądania, regent Horthy odrzuci je i mianuje nowy rząd, który będzie już działał na emigracji. Przebywając w USA w 1941 roku, Eckhardt próbował stworzyć Ruch dla Niepodległych Węgier. Miał to być front krajów z dużą emigracją węgierską, aby owa emigracja stała się potem oparciem dla rządu. Wstępnie za kraj, w którym mógłby rezydować rząd emigracyjny, uznano Kanadę. Eckhardt nie był jednak dobrze postrzegany za oceanem. Faktem jest, że od około 1937 roku powoli dystansował się od polityki regenta, ale na Zacho- dzie odbierano go jako polityka popierającego Horthyego w czasach „białego terroru” po 1919 roku. Widziano w Eckhardcie zwolennika restauracji Habsburgów na tronie węgierskim, co kołom demokratycznym za oceanem się nie podobało. Niechętnie tak- że przyjęto w USA plany pośrednictwa Ottona Habsburga, który przez Lizbonę utrzy- mywał kontakty z politykami amerykańskimi, a w listopadzie 1943 roku poprowadził nawet wykład w mieście Toledo (stan Ohio), gdzie zainicjował plan powołania rządu węgierskiego z jego udziałem na emigracji. Już po rozpoczęciu działań zbrojnych w Europie w 1939 roku polityka węgierska była jednak coraz bardziej podzielona. Wyłonił się obóz dążący do wojny po stronie Niemiec. W realizacji ataku Niemiec na Jugosławię Węgry miały kluczowe znaczenie. Premier Teleki nie godził się na wystąpienie wojsk węgierskich przeciw Jugosławii razem z armią niemiecką. W trudnej sytuacji postawiły Telekiego niemiecki plan ataku na Jugosławię oraz to, jak postrzegano Węgry na Zachodzie. Zdaniem madziarskiego ambasadora w Londynie Györgya Barthy, jeśli Hitler wykorzystałby Węgry jako zaplecze

9 Horthy Miklós titkos iratai, dokument nr 59, s. 306–307. 10 John Pelenyi, The Secret Plan for Hungarian Government in the West at the Outbreak of the World War II, „The Journal of Modern History” 1964, nr 39, s. 170–177. 134 podczas wojny z Jugosławią, Wielka Brytania zamierzała zerwać stosunki dyplomatyczne z Budapesztem11. Ambasador Bartha twierdził, że także Horthy i Teleki nie liczyli się z ewentualną krytyką Londynu wobec rewizjonistycznych poczynań Madziarów. Pre- mier Teleki był przeświadczony o swoistym mesjanizmie Węgier będących okopami zachodniej cywilizacji w obliczu zagrożenia sowieckiego i polityki Kremla na Bałkanach, a nawet we wschodniej części Morza Śródziemnego12. Wielka Brytania w dwóch publicznych oświadczeniach Foreign Office (z 28 grudnia 1940 r. oraz z 30 stycznia 1941 r.) jednoznacznie określiła, że nie uznaje decyzji arbitraży wiedeńskich, ponieważ zostały one przeprowadzone siłą przez państwa osi. Gdyby jednak Madziarzy wraz z Niemcami wzięli udział w wojnie przeciw Jugosławii, ryzykowali wypowiedzenie Węgrom wojny przez Wielką Brytanię. Postawiony przed politycznym i osobistym dylematem Teleki popełnił samobójstwo 3 kwietnia 1941 roku13. Regent Horthy zwlekał do czasu, aż niemieckie wojska wkroczyły do Zagrzebia i przestało ist- nieć państwo, z którym Węgry podpisały traktat w grudniu 1940 roku. Wówczas wydał rozkaz siłom węgierskim do zajęcia Wojwodiny. Wypowiedział wtedy znamienne słowa: Előre az ezeréves déli határig! (naprzód w kierunku tysiącletniej granicy południowej). Kilka tygodni później (4 maja 1941 r.) powstały na emigracji nowy rząd jugosłowiański zerwał stosunki dyplomatyczne z Węgrami. Śmierć premiera Telekiego oznaczała odejście ostatniej osoby, z którą Zachód mógł rozmawiać o przyszłych granicach państwa węgierskiego. Churchill pisał potem, że sa- mobójstwo miało ściągnąć odpowiedzialność z narodu węgierskiego za atak przeciwko Jugosławii, ale biegu historii już nie zmieniło. Minister Anthony Eden stwierdził, że biorąc udział w agresji, naród węgierski okrył się hańbą, a zmarły tragicznie premier był ostatnią osobą, która cieszyła się zaufaniem Londynu14. Tragizm śmierci Telekiego polegał na tym, że jego życie zostało złożone w ofierze, ale grono intelektualistów po- dzielających jego poglądy okazało się zbyt małe, aby zmienić kurs polityczny państwa. 11 kwietnia 1941 roku Węgry wzięły udział w agresji przeciwko Królestwu Jugo- sławii. Uzależniały przystąpienie do wojny od tego, jaki będzie los Węgrów w Serbii oraz czy po agresji niemieckiej przeciw Jugosławii w tej części Europy nie wytworzy się geopolityczna próżnia. Na skutek podziału zaatakowanego kraju Węgry otrzymały Medjumurje (węg. Muraköz), Baczkę i część Wojwodiny15. W rezultacie udziału Węgier w kampanii przeciwko Jugosławii Wielka Brytania zerwała stosunki dyplomatyczne z Budapesztem (7 kwietnia 1941 r.), a w początkach grudnia tego samego roku wypo- wiedziała Węgrom wojnę. Londyn zwlekał jednak z decyzją o zerwaniu i uczynił to dopiero na wyraźne żądanie Kremla. Była to wielka tragedia, ponieważ polityka węgierska

11 Antal Czettler, Teleki Pál és a magyar szovjet külpolitika 1939–1941, Budapest 2008. 12 Balazs Ablonczy, Pál Teleki, The Life of a Controversial Hungarian Politician, New York 2006, s. 96, 105–107. 13 Loránt Tilkovszky, Teleki Pál titokzatos halála, Budapest 1989. 14 András D. Bán, Illúziók és csalódások: Nagy-Britannia és Magyarország, 1938–1941, Budapest 1998, s. 254. 15 József Botlik, Béla Csorba, Károly Dudás, Eltévedt mezsgyekövek. Adalékok a délvidéki mag- yarság törtenetéhez 1918–1993, Budapest 1994, s. 137–141. 135 w okresie międzywojennym miała wiele płaszczyzn wiążących ją z Wielką Brytanią. Po wojnie, w 1945 roku, Horthy miał powiedzieć brytyjskiemu historykowi i ambasadorowi tego kraju w Budapeszcie Carlile Aylmerowi Macartney’owi, że wykorzystywał zawsze swoje wpływy, aby zapobiec wypowiedzeniu wojny ZSRR oraz uniemożliwić Niemcom zajęcie Węgier16. Więcej zrozumienia dla trudnego położenia Budapesztu wykazały Stany Zjednoczone, ale w końcu i one 16 kwietnia 1941 roku uznały Madzia- rów za agresora. Zaangażowanie sił węgierskich na froncie wschodnim wzrastało dynamicznie, ale były to wojska dość słabo uzbrojone i niezaprawione w walkach. Na przełomie 1942 i 1943 roku armie węgierskie zostały rozbite na łuku dońskim i pod Woroneżem. W ko- łach politycznych i w społeczeństwie węgierskim rosło rozczarowanie z powodu wysił- ku i poniesionych na Wschodzie strat. Warto zaznaczyć, że jeszcze w lutym 1941 roku Churchill oraz minister Eden wy- syłali sygnały, że jeśli Węgry nie zaangażują się w konflikt zbrojny po stronie Niemiec, o zmianie granic trianońskich będzie można dyskutować po wojnie. Warunkiem tego było zachowanie neutralności Węgier w czasie inwazji Niemiec na Bałkanach. W Lon- dynie rozumiano, że rząd węgierski jest w trudnej sytuacji i znajduje się pod presją Niemiec. Jeszcze latem 1939 roku poseł węgierski w Londynie György Bartha rozma- wiał z politykami angielskimi (w tym z Churchillem) na temat oczekiwań Brytyjczyków względem Węgier17. Potem, w grudniu 1939 roku, Bartha przebywał ponownie w Lon- dynie i podczas rozmów z dyplomatami angielskimi stwierdził, że Węgry nie będą reali- zowały polityki zgodnej z oczekiwaniami Berlina, będą bronić swojej suwerenności, nie podejmą współpracy z ZSRR oraz nie zaatakują żadnego ze swoich sąsiadów. W poło- wie grudnia 1941 roku Anthony Eden uznał jednak, że Węgry nie mogą oczekiwać ani sympatii, ani nagrody, dopóki będą popierać państwa osi. Stany Zjednoczone uważały Węgry przez pewien czas za ofiarę, a nie sojusznika Hitlera i nie wypowiadały im wojny. Wojnę Stanom Zjednoczonym wypowiedział rząd Bárdossyego 12 grudnia 1941 roku, ale prezydent Franklin D. Roosevelt uznał to wydarzenie za tak mało znaczące, że poin- formował o nim Kongres dopiero miesiąc później. 26 czerwca 1941 roku samoloty o nieustalonej przynależności państwowej zbom- bardowały Koszyce oraz kilka innych miast we wschodniej części Węgier. Winą za ten atak powszechnie obarczano ZSRR, ale za atakiem prawdopodobnie stało lotnictwo niemieckie. 27 czerwca 1941 roku premier Bárdossy przed parlamentem wypowiedział wojnę ZSRR. Węgry wzięły udział w agresji przeciwko Sowietom (początkowo tylko lotnictwo i 45-tysięczny korpus). Decyzja o przystąpieniu do konfliktu zbrojnego przeciwko Moskwie była jedną z najtragiczniejszych decyzji podjętych przez dyplomację węgierską przed wybuchem II wojny światowej. Jeszcze 23 czerwca 1941 roku, a więc dosłownie kilka dni przez powzięciem w Budapeszcie decyzji o wystąpieniu przeciwko

16 Tibor Frank, A magyar külpolitika angolszász orientációja a második világháború előtt és alatt, „Külügyi Szemle” 2006, nr 4, s. 259–260. 17 András D. Bán, Az összeköttetés megszakad. Brit-magyar kapcsolatok 1938–1941, „Rubikon” 1997, nr 1, s. 40–42. 136 ZSRR, sowiecki komisarz Wiaczesław Mołotow deklarował poparcie dla węgierskich postulatów rewizji granic18. Przegrana wojna wepchnęła Węgry pod dominację sowiec- ką na kilka dekad, nie licząc strat ludzkich w okresie wojny. Od lata 1941 roku ZSRR i Węgry znajdowały się w stanie wojny. Sytuacja Madziarów stawała się beznadziejna. Armia węgierska dysponowała starym sprzętem wojennym i nie była w stanie podjąć wysiłku zbrojnego. Od jesieni rząd Bárdossyego rozpoczął starania, aby III Rzesza dozbroiła armię węgierską. Ten kij miał jednak dwa końce: sojusznik mógł w każdej chwili poprosić Węgry o pomoc na froncie wschodnim. W styczniu 1942 roku na Węgrzech gościł szef niemieckiej dyplomacji Ribbentrop. Celem wizyty było wynegocjowanie pomocy armii węgierskiej. Ostatecznie Węgry miały skierować na front wschodni 200-tysięczny korpus. Jednocześnie wzrastała pomoc gospodarcza Budapesztu dla Niemiec (dostawy żywności, surowców). W 1944 roku zadłużenie Nie- miec na Węgrzech wynosiło 1,5 miliardów pengö. Rząd węgierski zaangażował się we współpracę wywiadowczą z Niemcami w okresie wojny. Od 1941 roku odbywały się cykliczne spotkania dowództwa wywiadów tych krajów w Budapeszcie, Berlinie, Mona- chium i Dreźnie. Po ataku na ZSRR doszło nawet do podpisania umowy o współpracy wywiadów. Berlin korzystał z danych węgierskiego wywiadu na temat Turcji, Bułgarii i Egiptu. Dzięki węgierskim agentom III Rzeszy udało się przerzucić szpiegów w rejon Stalingradu i Baku19. Zasługi oddali Niemcom oficerowie wywiadu Ottó Hatz, Ferenc Bágonyi oraz Jenő Padányi. 7 grudnia 1941 roku Wielka Brytania, a 12 grudnia 1941 roku Stany Zjednoczo- ne wypowiedziały wojnę Węgrom. Od połowy 1941 roku Niemcy hitlerowskie coraz mocniej naciskały, aby Budapeszt zaangażował całe swoje siły zbrojne w wojnę przeciwko ZSRR. Węgry, od 1941 roku otoczone ze wszystkich stron przez III Rzeszę i jej sojuszników, były skazane na sojusz z Niemcami. Także pod względem gospodarczym węgierska gospodarka nie mogła się rozwijać bez III Rzeszy i jej wojennych zamówień. To uzależnienie pogłębiło się w okresie II wojny światowej i w jej końcowej fazie Wę- gry przestały być już niezależne finansowo20. W kołach opozycji antyhorthystowskiej pojawiało się pytanie: czy wybraliśmy słuszną drogę, angażując się po stronie Niemiec? W szeregach „pisarzy ludowych” potępiano wystąpienie Madziarów po stronie III Rze- szy. Jeden z przedstawicieli ugrupowania, Géza Féja, twierdził wręcz, że należy przepro- wadzić w państwie reformy skłaniające się ku socjalizmowi21. Wśród rządzących elit węgierskich jeszcze do konferencji w Teheranie istniało jednak mocne przekonanie, że to alianci zachodni wyzwolą Węgry. Od czasów gdy na

18 Peter Pastor, Hungarian-Soviet Diplomatic Relations 1935–1941. A Failed Rapprochement, „Eu- rope-Asia Studies” 2004 (lipiec), vol. 56, nr 5, s. 731–732. 19 Péter Oláh, Törökország és a kaukázusi régió szerepe a 40-es évek magyar külpolitikájában, „Szak- mai Szemle” 2012, nr 3–4, s. 195. 20 Zoltán Hajdú, Changes in the Politico-Geographical Position of Hungary in the 20th Century, Pécs 1998, s. 26–29. 21 Nawoływał do ogólnonarodowego oświecenia, obowiązku uczęszczania do szkoły powszechnej, ale co najważniejsze – do reformy rolnej. Szerzej zob. Géza Féja, Merre megyünk, s merre menjünk?, „Magyar Út”, 2 stycznia 1941. 137 stanowisku premiera zasiadał Pál Teleki, silne były probrytyjskie postawy w rządzie węgierskim (za ważny gest można uznać udzielenie polskim uchodźcom schronienia w początkowym okresie wojny). W czerwcu 1943 roku Aladár Szegedy-Maszák oraz prawnik Károly Schrecker wycofali się z projektów przekształceń federacyjnych, dążąc do powołania czegoś na kształt karpackiego Commonwealthu, ale i te pomysły nie zna- lazły zrozumienia na Zachodzie. Od 1943 roku los krajów Europy Środkowej zależał jednak w coraz większym stopniu od Kremla. Nawet plan Churchilla dotyczący powoła- nia konfederacji bawarsko-austriacko-węgierskiej z listopada 1943 roku pozostał tylko na papierze (zob. mapa 3.2). Od 1942/1943 roku węgierskie władze liberalizowały się, aktywnie pokazywały Eu- ropie, że nie biorą udziału w Holokauście. W 1943 roku rozpoczęły działalność niektó- re opozycyjne środowiska. Aladár Szegedy-Maszák został mianowany szefem jednego

Mapa 3.2. Plan Churchilla dotyczący powołania konfederacji bawarsko-austriacko-węgierskiej z listopada 1943 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie: Köztes-Európa térképtár 1763–1993, red. Lajos Pándi, Buda- pest 1993, mapa nr 232c. 138 z departamentów w ministerstwie spraw zagranicznych i zainicjował działania mające na celu poluzowanie sojuszu z państwami osi, kontaktowanie się z Brytyjczykami, oca- lenie Węgier od powojennej zależności od ZSRR22. Portugalia od 1940/1941 roku, czyli od czasu kiedy wybrała neutralność, stała się ważnym filarem polityki węgierskiej. W marcu 1941 roku premier Pál Teleki poprosił swojego portugalskiego kolegę Antónia de Oliveirę Salazara o pośrednictwo i mediację pomiędzy Budapesztem a Londynem. W lipcu 1942 roku polski reprezentant rządu lon- dyńskiego, niejaki pułkownik Kowalewski, zwrócił dyplomatom madziarskim uwagę na to, że dobrze byłoby (nawet z powodów praktycznych), aby Budapeszt miał swoich ludzi w Portugalii i mógł w odpowiedniej chwili podjąć rozmowy z koalicją. Szczyto- wym momentem tych negocjacji było wysłanie 18 września 1943 roku ośmiopunkto- wego żądania do posła węgierskiego w Lizbonie Andora Wodianera i zawarty w nim postulat natychmiastowej kapitulacji23. Negocjacje pomiędzy Węgrami a koalicją miały się odbywać – zgodnie z propozycją strony brytyjskiej – w Ankarze lub w innej stolicy państwa neutralnego. Poparcie z Berlina dla rewizjonistycznych ambicji Węgier doprowadziło do tego, że Budapeszt postępował zgodnie z wolą polityczną Niemiec. Pod politycznym wpływem Berlina ogłoszono w sierpniu 1941 roku trzecią ustawę antyżydowską, co było odwdzię- czeniem się za poparcie przez III Rzeszę stanowiska Węgier w drugim arbitrażu wiedeń- skim. Należy tu jednak zaznaczyć, że realizowanie polityki antyżydowskiej na Węgrzech zgodnie z wytycznymi Berlina nie zadowalało polityków niemieckich. Wpływy finan- sjery żydowskiej na życie gospodarcze Węgier były tak znaczące, że autorytarne władze Węgier nie odważyły się występować otwarcie przeciwko rodzimym Żydom aż do 1944 roku24. Faktem jest, że żądania Berlina zmieniły stanowisko Budapesztu w 1942 roku. Na liczne żądania III Rzeszy w drugiej połowie 1942 roku na Węgrzech nakazano Ży- dom nosić na ubraniach gwiazdę Dawida. Po agresji na ZSRR także z Węgier wydalono około 18 000 Żydów na tereny ukraińskie, w rejon Kamieńca Podolskiego, gdzie zostali zgładzeni. Podobnie w styczniu 1942 roku na terenie zajętej przez Madziarów Wojwo- diny węgierska żandarmeria i wojsko zamordowały 3000 serbskich partyzantów oraz Żydów, których ciała wrzucono do Dunaju. Ceną poparcia Węgier przez Rzeszę w arbitrażu było też uznanie Volksbundu25 za jedyną organizację, w której mogła się zrzeszać mniejszość niemiecka na Węgrzech. Volksbund propagował jawnie ideologię nazistowską na Węgrzech, a w późniejszym czasie mógł rekrutować żołnierzy niemieckich do Wehrmachtu. Gestem wobec Berlina

22 Gyula Juhász, Magyar-brit titkos tárgyalások 1943-ban, Budapest 1978. 23 János Sáringer, Diplomatic Relations Between Portugal and Hungary (1935–1943), http://acta. bibl.u-szeged.hu/7693/1/mediterran_012_139-145.pdf (dostęp: 22.02.2017). 24 Tylko w 1941 r. wysiedlono na Ukrainę około 18 000 Żydów (pochodzących głównie z ziem polskich), a następnie wymordowano ich. Szerzej zob. Saul Friedländer, Orna Kenan, Das Dritte Reich und die Juden 1933–1945, München 2010, s. 271–274. 25 Do tego czasu główną organizacją Niemców był Związek Kształcenia Niemców na Węgrzech (Ungarnländischer Deutscher Volksbindungverein, Magyarországi Német Népművelési Egylet). Na jej czele stali Gusztav Gratz oraz Jakab Bleyer. 139 było także uwolnienie Ferenca Szálasiego (lidera Partii Strzałokrzyżowców) i zezwo- lenie funkcjonariuszom państwowym na przynależność do partii skrajnej prawicy26. Niedługo po ogłoszeniu arbitrażu Niemcy i Węgry podpisały tzw. umowę o mniej- szościach. Dawała ona wiele praw Niemcom węgierskim. Mając Volksbund z 300 000 członków na Węgrzech, Berlin dysponował potężnym instrumentem nacisku na rząd węgierski i od jesieni 1940 roku właściwie każdy węgierski rząd musiał się liczyć z tą organizacją27. Przykładem postępującego podporządkowania się woli III Rzeszy było przetransportowanie w październiku 1940 roku przez obszar Węgier do Rumunii około 45 000 żołnierzy niemieckich (bez pytania o zgodę rządu węgierskiego) do ochrony pól naftowych znajdujących się w tym kraju. Była to konsekwencja przystąpienia Węgier do paktu trzech (20 listopada 1940 r.)28. Już w 1940 roku koleje węgierskie wykorzystano do transportu sił niemieckich na Bałkany w czasie kampanii niemieckiej w Grecji. Kilka dni po przystąpieniu Węgier do paktu trzech29 to samo uczyniły Słowacja i Rumunia. Nie oznaczało to jednak, że III Rzesza doprowadzi do wyciszenia napięć w Kotlinie Karpackiej. W trakcie pertraktacji Rumunii w sprawie przystąpienia do paktu trzech marszałek Antonescu otrzymał od Hitlera zapewnienie, że rozstrzygnięcia drugiego ar- bitrażu wiedeńskiego nie są ostateczne, ponieważ polityka zagraniczna państwa naro- dowosocjalistycznego nie zna terminu „ostatecznych granic”. Niemcy rozpoczęły tym samym swoją politykę divide et impera w stosunku do Węgier i ich sąsiadów30. Pozycja rządu Telekiego słabła pomimo potężnego sukcesu, za jaki można uznać odzyskanie części Siedmiogrodu w wyniku arbitrażu. Piąta kolumna w postaci Volks bundu i rosnące wpływy skrajnej prawicy na Węgrzech okazały się największymi bo- lączkami rządu. Pod wpływem Niemiec ogłoszono amnestię i zwolniono z więzień faszystów, którzy teraz przeżywali szczyt aktywności i politycznego poparcia. Z partii rządowej wystąpiła grupa 14 polityków i powołała do życia Partię Węgierskiego Odro- dzenia (Magyar Megújulás Párt). Skrajna prawica parła w kierunku przeorganizowania systemu politycznego Węgier na wzór niemiecki (państwo totalitarne z wodzowskim sposobem rządzenia). Rewizja na mocy arbitrażu z sierpnia 1940 r. była ostro potępiona przez Londyn, gdzie powszechnie widoczne były prorumuńskie nastroje. Jeszcze gorzej odebrano zgo-

26 Pál Pritz, Hungarian Foreign Policy between Revisionism and Vassalage, „Foreign Policy Review” 2011, s. 101. Zob. także: idem, Magyar diplomácia a két haború közöött, Budapest 1995. 27 Rząd niemiecki już od końca lat 20. wykorzystywał mniejszość niemiecką na Węgrzech do in- gerowania w wewnętrzne sprawy tego kraju, o czym w 1929 r. pisał Mihály Jungerth, dyplomata wę- gierski w Helsinkach. Przede wszystkim starano się uchronić węgierskich Niemców przed asymilacją, ale także dążono do tego, aby ludność tę włączyć do państwa niemieckiego. Zob. szerzej: Bethlen István titkos iratai, Budapest 1972, s. 321–322. 28 Mihaly Fülöp, Péter Sipos, Magyarország külpolitikája a XX. században, Budapest 1998, s. 224– 226. 29 W kraju było tylko kilku polityków, którzy potępili przystąpienie do paktu trzech. Wśród nich byli premier hr. Bethlen oraz paru posłów izby niższej parlamentu: Endre Bajcsy-Zsilinszky, Tibor Eckhardt i Károly Peyer. 30 Péter Gosztony, Magyarország katonai szerepe a masodik világháboruban, „Katolikus Szemle” (Rzym) 1983, nr 4, s. 45–49. 140 dę Węgier na przewiezienie żołnierzy niemieckich do Rumunii w celu obrony tamtejszych pól naftowych. Szef ministerstwa spraw zagranicznych Csáky początkowo uda- wał, że o niczym nie wie, ale w końcu chciał się wytłumaczyć przed Foreign Office, że akcja ta nie służy przeprowadzeniu działań wojennych.

3.2. Polityka rządu Miklósa Kállaya. Hintapolitika

W marcu 1942 roku regent Węgier Horthy wyznaczył na premiera Miklósa Kállaya. Uczynił to na wniosek byłego premiera Istvána Bethlena, który z coraz większym dystansem odnosił się do kursu proniemieckiego na Węgrzech. Zdaniem historyka Istvána Deáka Horthy nie miał planu, jak rozwiązać współpracę z III Rzeszą. Dopóki było to możliwe, wykorzystywał możliwości Wehrmachtu i powstrzymywał węgierskich faszy- stów od dojścia do władzy, ale kiedy należało negocjować z aliantami, okazało się, że korpus oficerski i spora część dyplomatów mieli proniemieckie zapatrywania politycz- ne31. Sam Kállay już w 1935 roku dał się poznać jako przeciwnik totalitaryzmu, kiedy to zrezygnował z teki ministra rolnictwa na znak protestu przeciw polityce popierania skrajnej prawicy kreowanej przez premiera Gömbösa. Faktycznie premier Kállay po- chodził z rodziny średniej szlachty, ale już ministrem rolnictwa był hrabia Dániel Bánf- fy, ministrem obrony (honwedów) – vitéz Károly Bártha, a ministrem kultury – historyk Bálint Hóman. Finansami w rządzie Kállaya kierował finansista Lajos Reményi-Schnel- ler. Tak więc tylko nieliczni członkowie rządu pochodzili z klasy średniej32. Nominacja Kállaya była także poważną zmianą jakościową w węgierskiej polityce zagranicznej. Zdaniem węgierskich historyków w rządzie tym po raz pierwszy pojawili się politycy spoza ziemiańskich (nawet arystokratycznych) elit. Warto zaznaczyć, że od momentu zakończenia I wojny światowej ministrami spraw zagranicznych byli głównie ludzie z tytułami hrabiów33, urodzeni na terenach, które po 1920 roku zabrano Węgrom (hr. Miklós Bánffy ur. w Kolozsvarze w 1873 roku, hr. István Csáky ur. w Segesvárze). Wyjątkowo hrabia Pál Teleki urodził się w Budapeszcie w 1878 roku, a nieposiadający żadnych arystokratycznych tytułów Gusztáv Gratz przyszedł na świat w Gölnicbányi (dzis Gelnica na Słowacji). Niemiecki sojusznik zażądał w styczniu 1942 roku od Węgier wysłania na front wschodni 200 000 żołnierzy oraz 50 000 tak zwanych służb pomocniczych pracujących na potrzeby frontu. W styczniu 1943 roku wojska sowieckie przełamały front i do po- czątku marca tego samego roku II Armia Węgierska nad Donem właściwie przestała istnieć. Mimo tych strat rząd węgierski dążył w swoich kontaktach z aliantami do tego, aby przede wszystkim zachować ustrój polityczny obowiązujący w czasach między

31 István Deák, Admiral and Regent Miklós Horhty. Some Thoughts on a Controversial Statesman, „The Hungarian Quartely” 1996, nr 143, s. 78. 32 József Bölöny, Magyarország kormányai, 1848–1992, Budapest 1992, s. 76. 33 Miklós Kállay, Magyarország miniszterelnöke voltam 1942–1944, t. I, Budapest 1991, s. 52–53.

141 wojennych34. Kállay odmówił także Berlinowi dokonania deportacji Żydów do obozów koncentracyjnych (podobnie uczynił Ion Antonescu). Władze w Budapeszcie były jednak zmuszone usunąć liberalnych lub przychylnych Żydom ambasadorów w krajach europejskich. Tak stało się z László Velicsem, który stracił stanowisko reprezentanta Węgier przy Lidze Narodów i uzyskał mniej ważne stanowisko ambasadora w Atenach. Velics podał się do dymisji po zajęciu Węgier przez Wehrmacht w marcu 1944 roku. Polityka wychodzenia z więzów sojuszniczych z Niemcami Miklósa Kállaya była stopniowa; od pierwszych kontaktów do coraz bardziej intensywnych rokowań. Wy- wiad III Rzeszy zdobył informacje na temat tajnych działań dyplomacji węgierskiej, stąd też metody działania strony niemieckiej stały się coraz bardziej zdecydowane, kiedy Abwehra wykryła, że Węgry prowadzą rokowania z aliantami. W dniach 16–17 kwietnia 1943 roku regent Horthy został zaproszony przez Führera i Ribbentropa do Klessheim. Gospodarze byli bardzo agresywni wobec Horthyego. Wytykali mu, że Węgry nie pod- jęły akcji likwidacji węgierskich Żydów oraz negocjują z aliantami za plecami Niemiec. Żądali od regenta, aby ten odwołał premiera. Horthy bronił premiera Kállaya, ale jed- nocześnie zdecydowanie odrzucił sugestię Ribbentropa, aby na Węgrzech rozpoczęły działalność obozy koncentracyjne, w których przeprowadzano by eksterminację Żydów. Jedyną formą dezaprobaty ze strony Niemiec było to, że ambasador Dietrich von Ja- gow miał zakaz rozmów z premierem Kállayem. Tymczasem „niechętny satelita”35 – jak określa się Węgry tego okresu w literaturze historycznej – nie miał jasno sprecyzowanego dalszego planu postępowania. W kołach wojskowych zdawano sobie sprawę z nie- uchronności klęski. Szef sztabu armii Ferenc Szombathelyi był zdania, że jak najdłużej trzeba unikać okupacji niemieckiej oraz sowieckiej i grać na czas. Premier Kállay zamierzał wykonywać polecenia Berlina i równocześnie pertrakto- wać z państwami zachodnimi na temat wystąpienia z sojuszu z III Rzeszą. W tym celu polecił uczonemu węgierskiemu Albertowi Szentgyörgyiemu, aby ten rozpoczął negocjacje z aliantami na temat wycofania się z wojny. Negocjacje odbywały się na obszarach państw neutralnych (np. w Turcji). Politykę wyczekiwania, aby w odpowiednim czasie zerwać więzy z niemieckim sojusznikiem, nazywano hintapolitika lub Kállay-kettős36. Zakładano oczywiście wykonywanie zadań i znoszenie ciężarów nakładanych przez faszystowskie Niemcy, ale tylko do czasu kiedy okoliczności pozwolą na zmianę orientacji geopolitycznej37. Spodziewano się także, iż wyjście z wojny w odpowiednim momencie umożliwi zachowanie zmienionych granic, a ustrój polityczny z regentem na czele będzie nadal funkcjonował. O ile umożliwiłaby to sytuacja w regionie, Węgrzy mieli

34 Memorandum Szegedy-Maszaka z lipca 1943 r., cytowane przez Istvana Mocsyego, Hungary Amidst the Great Powers. Documents of the Failed 1943 Pease Mission, „Hungarian Studies Review” 1983, vol. 10, nr 2, s. 116. 35 Węg. vonakodó csatlós. 36 Kettős to nazwa węgierskiego tańca. Premier Kállay próbował prowadzić niezależną politykę pomiędzy aliantami i III Rzeszą, co jedna z badaczek historii Węgier porównała do prób tańca ze związanymi nogami. Szerzej zob. Mária Ormos, Magyarországa két világháború korában 1914–1945, Budapeszt 1998, s. 242. 37 Mária Ormos, Kállay Miklós (1887–1967), „Korunk” 2004 (marzec), s. 68–94. 142 złożyć broń przed aliantami zachodnimi. Plan, chociaż ryzykowny, miał szanse powodzenia, ponieważ na jesieni 1943 roku w podobny sposób Włochy skapitulowały przed aliantami. Stopniowo Węgry wymieniły większość swoich ambasadorów, z wyjątkiem ambasadora w Berlinie i Turcji. Rokowania z aliantami odbywały się za pośrednictwem polskiego rządu w Londynie i polskich środowisk emigracyjnych w Lizbonie. Dzięki działającej w Budapeszcie komórce polskiego rządu emigracyjnego w Londynie węgier- ski rząd już latem 1942 roku wiedział o planach aliantów wobec Europy Środkowej. Oprócz tych kanałów dyplomatycznych także funkcjonariusz wydziału prasowego wę- gierskiego ministerstwa spraw zagranicznych Ullein-Reviczky oraz dziennikarz Andor Frey w lutym 1943 roku zainicjowali kontakty z aliantami w Turcji38. Akcja Ulleina‑ -Reviczkyego i innych Węgrów (prof. Szentgyörgyi, prof. Vali) nie przyniosła większego skutku z powodu przeciwdziałania Sowietów i Czechów na Zachodzie. Wybór Turcji na miejsce kontaktów nie był przypadkowy. Po pierwsze kraj ten zachowywał neutral- ność, po drugie Niemcy wykorzystywali wiedzę węgierskich uczonych na temat Turcji, Bałkanów i Bliskiego Wschodu. Od 1942 roku odbywały się spotkania wywiadu wę- gierskiego i Abwehry, na których wymieniano się doświadczeniami. W latach 1942– 1944 działała w Turcji sekcja wywiadu amerykańskiego znana jako Office of Strategic Services. Znajomość tematyki wschodniej charakteryzująca funkcjonariuszy wywiadu węgierskiego została doceniona też przez hitlerowskie Niemcy (szczególnie od czerwca 1941 r.). W Niemczech organizowano węgiersko-niemieckie konsultacje wywiadów, a III Rzesza poprosiła wywiad węgierski o pomoc w sprawach dotyczących Bułgarii, Turcji i Egiptu39. Wybór Turcji pomógł zatem Budapesztowi ocieplić wizerunek swoich władz w oczach obywateli krajów anglosaskich i członków koalicji antyhitlerowskiej40. Wśród polityków węgierskich byli także i tacy, którzy krytycznie oceniali plan wyjścia z orbity wpływów III Rzeszy i pojednania z aliantami. Były premier Bárdossy ostrzegał, że przez grę na dwa fronty Węgry mogą stracić życzliwość nazistowskich Nie- miec, nie pozyskując do swoich planów ani Amerykanów, ani Brytyjczyków41. Negocjacje z aliantami odbywały się za pośrednictwem wspomnianego A. Szent- györgyiego, noblisty i odkrywcy witaminy C. Jako pośredników wykorzystywano dy- plomatów tureckich42. Równocześnie Andor Gellért i Aladár Szegedy-Maszák prowadzili rozmowy z aliantami w Szwecji, a György Barcza w Szwajcarii. Wcześniej, w marcu

38 András Tamás, Délkeleteurópa a dipomáciai törekvések sodrán 1939–1944 között, Monteral 1961, s. 96–101. 39 Do pozyskiwania wiadomości na temat ZSRR i Bliskiego Wschodu wywiad węgierski wykorzy- stywał m.in. uchodźców polskich z 1939 r., byłych oficerów carskiej armii oraz ludność muzułmańską pochodzącą z krajów basenu Morza Czarnego. 40 Ferenc Dávid, György Oláh, Hungarian Foreign Policy and the Caucasian Region in 1940s [w:] Archivum Ottomanicum, red. György Hazai, Wiesbaden 2014, nr 31, s. 158–163. 41 Thomas L. Sakmyster, Hungary’s Admiral on Horseback. Miklos Horthy, 1918–1944, New York 1994, s. 286. 42 W chwili niepowodzenia i wkroczenia wojsk niemieckich na Węgry premier Kállay znalazł schronienie w ambasadzie Turcji. W listopadzie 1944 r. oddał się w ręce węgierskiego rządu faszystowskiego i został potem wywieziony do Dachau. 143 1941 roku, Tibor Eckhardt43 przebywał w USA i tam próbował pozyskać przychylność tamtejszych kół politycznych dla sprawy Węgier. Eckhardt przemierzał drogę z Euro- py do Nowego Jorku przez kilka miesięcy44, ponieważ władze horthystowskich Węgier pozbawiły go obywatelstwa węgierskiego (władze brytyjskie nie chciały dać mu wizy tranzytowej). Aktywność Tibora Eckhardta, chociaż potrzebna, traciła powoli sens. Gdy Eckhardt dotarł do Nowego Jorku, Stalin z sojusznika Hitlera stał się sojusznikiem Roosevelta. Kiedy bowiem ZSRR sprzymierzył się z Wielką Brytanią i USA, a sowiecki model ustrojowy zyskał akceptację demokracji zachodnich, wszelka krytyka ZSRR nie miała już takiej siły nośnej, a wszystko wskazywało, że po wojnie Europa Środkowa znajdzie się w sowieckiej strefie wpływów. Do 1943 roku istniały jednak nadzieje, że alianci zachodni dokonają inwazji we Włoszech, a potem na Bałkanach i dotrą do granic Węgier znacznie wcześniej od Rosjan, nie pozostawią zatem Węgier na łasce losu. Warunkiem przejścia Madziarów na stronę aliantów było wylądowanie wojsk anglosaskich na Węgrzech. Aliantów niepokoiło z kolei to, że rząd w Budapeszcie enigma- tycznie wypowiadał się na temat ewentualnych refom wewnętrznych, a zupełnie nic nie wspominał o terytoriach anektowanych po 1938 roku. Największe nadzieje wzbudziła jednak misja László Veresa, który w Stambule uzgod- nił z reprezentantami brytyjskiej dyplomacji (ambasadorem brytyjskim w Turcji był sir Hughe Knatchbull-Hugessen) warunki podpisania separatystycznego pokoju pomię- dzy Węgrami i aliantami45. 9 września 1943 roku warunki zawieszenia broni z Węgra- mi przekazał Veresowi ambasador Wielkiej Brytanii w Turcji. Węgry miały stopniowo ograniczać zaangażowanie po stronie Niemiec, zarówno militarne, jak i gospodarcze. Kolejny punkt okazał się trudniejszy do wypełnienia, gdyż należało czekać na odpowiedni moment, aby wszystkie zasoby kraju, ludzkie i logistyczne (lotniska, koleje), udostępnić siłom aliantów. W połowie września 1943 roku dyplomata węgierski w Lizbonie Sándor Hollán roz- mawiał na temat wystąpienia Węgier z sojuszu z Niemcami z attaché wojskowym USA w Portugalii46. Zachodni alianci sugerowali, aby armie węgierskie zaprzestały działań wojennych przeciwko aliantom i zaczęły z nimi współpracować i aby rząd węgierski

43 Tibor Eckhardt urodził się w 1888 r. w mieście Makó. Zmarł w Nowym Jorku w 1972 r. Był politykiem prawicowym, następnie działał w Węgierskiej Lidze Rewizjonistycznej oraz w Partii Drobnych Rolników. W okresie urzędowania Pála Telekiego Eckhardt, mając poparcie premiera oraz regenta Horthyego, udał się do USA. 44 Wyjechał z Węgier niedługo przed agresją Niemiec na Jugosławię, wiosną 1941 r. 45 Gyula Juhász, Magyar-brit titkos tárgyalások…, s. 67–70. 46 W styczniu 1944 r. rząd amerykański wysłał do Lizbony oficera wywiadu Ferenca Deáka, któ- ry porozumiał się z urzędującymi tu węgierskimi dyplomatami. Zażądał on od ambasadora Węgier w Lizbonie Andora Wodianera, aby Węgry udostępniły Stanom Zjednoczonym informacje na temat uzbrojenia i działań wojennych prowadzonych przez Niemcy. Drugim postulatem było wypowiedzenie Niemcom wojny przez Węgry. Według Deáka władze USA chciały uchronić Węgry przed dostaniem się pod dominację sowiecką. Jego zdaniem rząd brytyjski był bardzo przychylny Sowietom i dlatego też od początku 1944 r. odnotować można coraz większe zaangażowanie Budapesztu w kontakty z USA i malejące zaangażowanie polityczne Madziarów w kontaktach z Brytyjczykami. Szerzej: János Sárin- ger, op. cit., s. 144. 144 ogłosił wystąpienie przeciwko III Rzeszy. 18 grudnia 1943 roku Miklós Horthy młodszy (syn regenta) przekazał Amerykanom wiadomość przez dyplomatów w Szwajcarii, że Węgry byłyby skłonne poddać się siłom aliantów. O powadze sytuacji, w jakiej znajdo- wali się Madziarzy, donosił Horthyemu w grudniu 1943 roku były ambasador Węgier w Londynie György Bartha: „Po wojnie największe wpływy w Europie Środkowej będą mieli naturalnie Sowieci. Anglosasi negocjują potajemnie w Moskwie i Kairze i »przeka- żą całą Europę Środkową Sowietom«. Takie »przekazanie« nie jest potrzebne, ponieważ Sowieci jako jedyne zwycięskie mocarstwo w Europie automatycznie dojdą do takich wpływów w Europie Środkowej, jakich nie udało się osiągnąć dotąd żadnemu innemu państwu”47. Jeden z polityków radykalnych, Imre Csécsy, założyciel nielegalnej Węgierskiej Par- tii Radykalnej, napisał w 1943 roku książkę będącą formą dokumentu (Világos pillanat: adatok az 1941–1943. évek történetéhez). Książkę wydano dopiero w 1946 roku. Moż- na ją uznać za rodzaj manifestu wszystkich zwolenników wycofania się z wojny. Miała ona świadczyć o tym, że na Węgrzech pomimo związków z państwami osi funkcjonują demokratyczne instytucje, Żydzi – mimo ustaw antyżydowskich – żyją względnie bez- piecznie, związki wyznaniowe cieszą się niezależnością, a partie opozycji (poza komu- nistyczną) działają bez większych przeszkód. Celem książki było zakomunikowanie Za- chodowi: jesteśmy niepodległym państwem, chcemy wycofać się z wojny. Węgry dążyły do tego, aby podpisanie pokoju oznaczało zachowanie dotychczasowej korekty granic dokonanej w latach 1939–1941. Ponadto planowano utrzymać – z mały- mi modyfikacjami – przedwojenny ustrój państwa. Partia rządząca miała być „wzmoc- niona” przez niektóre partie opozycji: Partię Drobnych Rolników i socjaldemokratów. Plany reform zaproponowane aliantom były jednak zbyt powierzchowne. Czy negocjacje te miały szanse powodzenia? Londyn nie mógł zrobić niczego bez akceptacji pozostałych dwóch sojuszników. Popieranie tej części społeczeństwa węgier- skiego, która sprzeciwiała się trwaniu przy sojuszu z Niemcami, budziło też podejrzenia ze strony innego członka koalicji – Czechosłowacji48. Stanowisko ZSRR w kwestii separatystycznego pokoju z Węgrami okazało się jeszcze bardziej stanowcze. W 1941 roku Moskwa była w stanie porozumieć się z Węgrami w sprawie Rumunii i Siedmiogrodu, ale po tym, jak Węgry przystąpiły do wojny przeciwko ZSRR, dróg porozumień już nie było. W nocie Mołotowa z 7 czerwca 1943 roku Sowieci oświadczyli, że nie uznają postanowień drugiego arbitrażu wiedeńskiego. W początkach czerwca 1943 roku Moło- tow stwierdził jednak, że odpowiedzialność za zbrodnie wojenne powinien ponieść nie tylko rząd węgierski, ale – z pewnymi wyjątkami – cały naród węgierski49. Błędną po- litykę rewizji zauważyli też sami Węgrzy, którzy w większości odcinali się od arbitrażu

47 Mihály Fülöp, Péter Sipos, op. cit., s. 258. 48 Gyula Juhász, Magyarország nemzetközi helyzete és magyar szellemi élet 1938–1944, Budapest 1978, s. 9–10. 49 List W. Mołotowa do ambasadora brytyjskiego w Moskwie (7 czerwca 1943 r.). Dokument 32/a [w:] Gyula Juhász, Diplomaciai iratok Magyarország külpolitikájához 1936–1945, t. 5, Budapeszt 1982. 145 wiedeńskiego z 1940 roku. W 1943 i 1944 roku z Węgier wysłano do Londynu dwa me- moranda na temat przyszłości Siedmiogrodu. Autorem pierwszego był niejaki Károly Schreker (tak naprawdę koła konserwatywne na Węgrzech), a drugiego – Aladár Szege- dy-Maszák, szef jednego z wydziałów w węgierskim ministerstwie spraw zagranicznych. W obydwu memorandach odcinano się od postanowień arbitrażu z 1940 roku. Ich autorzy sugerowali korektę granicy z Węgrami bądź przyznanie Siedmiogrodowi szerokiej autonomii lub wręcz niepodległości z organami władzy na wzór konfederacji szwajcar- skiej. Pojawiały się też propozycje całkowitego oddania Węgrom Siedmiogrodu, ale tych nie traktowano poważnie w Londynie i Waszyngtonie50. Autorzy memorandów liczyli też na to, że prowincja może pozostać w unii personalnej z Węgrami. Rząd brytyjski był nieco łaskawszy w swych wypowiedziach na temat odpowiedzial- ności Węgier. Brytyjczycy uznali, że nie można karać całego narodu za głupotę jego rządu, oraz uzależnili swoje dalsze kroki od tego, co zrobi rząd węgierski51. Brytyjska dyplomacja nie zainteresowała się jednak propozycjami Budapesztu, a te dotyczyły zachowania w rękach Madziarów terytoriów zdobytych w latach 1938 i 1940–1941. Plan Węgier (sięgający do przedwojennych idei pisarzy ludowych) opisywał te terytoria jako konfederację ludów środkowoeuropejskich52. Na propozycję Węgier Foreign Office za- reagowało w sposób następujący: „Jeśli rząd węgierski myśli, że na podstawie tych idei [o konfederacji naddunajskiej – przyp. T.K] będziemy z nim pertraktować, to musi się on dużo nauczyć”53. W czerwcu 1942 roku Mołotow oznajmił zachodnim aliantom, że dyplomacja kremlowska nie poprze idei federacji środkowoeuropejskiej. Amerykański komitet przygotowujący warunki pokojowe zajmował się sprawą Siedmiogrodu w lutym 1943 roku. Najpoważniejsze rozwiązanie dla prowincji, jakie zaproponowano, to niepodległe państwo siedmiogrodzkie będące węgiersko-rumuńskim kondominium. Amerykanie brali też pod uwagę oddanie całości Siedmiogrodu Rumunii z pewnymi korektami granicy na korzyść Węgier oraz z autonomią Ziemi Seklerów. W 1944 roku amerykańskie ministerstwo spraw zagranicznych ponownie zajęło się kwestią Siedmio- grodu, rozważając nawet pozostawienie status quo po arbitrażu z 1940 roku jako racjo- nalne. Ostatecznie uzgodniono, że należy przeprowadzić korektę granicy, reszta Sied- miogrodu powinna zostać przy Rumunii, a mniejszość węgierska otrzyma autonomię. Wszelkie pomysły dotyczące suwerennego Siedmiogrodu, który w związku z innymi

50 Gyula Juhász, Magyar-brit titkos targyalások…, s. 130–132. 51 Ibidem, s. 100–102. 52 Trzeba tu zaznaczyć, że „pisarze ludowi” postrzegali politykę zagraniczną inaczej niż rządzą- ce elity polityczne. Obawiali się zagrożenia zarówno „panslawistycznego”, jak i niemieckiego. Jeden z ideologów tego ugrupowania, Dezső Szabó, pisał w okresie międzywojennym, że celami imperiali- zmu niemieckiego będą: Wiedeń, potem Praga, a następnie Warszawa. Niestety „pisarze ludowi” nie dostrzegali w Polsce godnego partnera do współpracy, raczej widzieli go w Rumunii, która po prostu obawiała się Węgier z powodu rewizjonizmu madziarskich kół rządowych. Zob. szerzej: Péter Nagy, Szabó Dezső, wyd. II, Budapest 1979, s. 412. 53 Gyula Juhász, Magyar-brit titkos targyalások…, s. 112. 146 państwami regionu stworzyłby federację, oddalono, ponieważ sojusznicy sowieccy nie godzili się na takie rozwiązania w Europie Środkowej54. W grudniu 1943 roku ZSRR podpisał układ o wzajemnej pomocy z czechosło- wackim prezydentem na uchodźstwie Benešem. Omawiano też polityczną przyszłość Europy Środkowej, problem niemiecki i problem mniejszości narodowych. W kwestii Węgier obie strony ustaliły, że należy całą winę za skutki wojny w Europie Środkowej zrzucić na Madziarów. Stwierdziły, że nie podejmą rozmów z obecnym rządem węgier- skim, a w sprawie rozgraniczeń terytorialnych zgodziły się na powrót do granic z 1937 roku. Wszystko wskazuje na to, że już pod koniec 1943 roku politycy czechosłowaccy (nie tylko sam Beneš, ale i czeska diaspora komunistyczna w ZSRR) uzyskali zgodę na przesiedlenia mniejszości narodowych po wojnie. Sowiecka dyplomacja także nie pozostawiała złudzeń co do przychylnego rozpatrze- nia problemu granic. W tajnym dokumencie sowieckim z 11 stycznia 1944 roku stwierdzono, że silne państwo węgierskie nie leży w interesie ZSRR. Dyplomacja kremlowska uznała, że sprawy przynależności Siedmiogrodu powinno się rozwiązać, mając na względzie zasadę większości etnicznej, lecz w przypadku zachodzących spornych kwestii „należy rozwiązywać te kwestie na korzyść Rumunii”55. Rumunia powiększo- na o Siedmiogród miała być dla Moskwy ważnym pomostem w kierunku dominacji w południowo-wschodniej Europe, Węgry zaś należało – według polityków sowieckich – zachować w politycznej izolacji przynajmniej przez pewien okres po zakończeniu wojny. Dodatkowo oddanie Siedmiogrodu Rumunii stanowiło formę rekompensaty ZSRR za odebranie temu państwu Bukowiny i Besarabii po wojnie. Były jeszcze inne czynniki, które zaważyły na decyzji Kremla o przynależności Siedmiogrodu: istnienie w Rumunii partii skłonnych współpracować po wojnie z ZSRR oraz obietnica współ- pracy sowiecko-rumuńskiej po zakończeniu konfliktu zbrojnego. Sowieci odrzucili też koncepcję „siedmiogrodzkiego państwa”, ponieważ nie chcieli, aby stało się ono przedmiotem sporu pomiędzy Węgrami i Rumunią. Ponadto Kreml dopuszczał w skrajnych wypadkach ustanowienie niezależnego państwa siedmiogrodzkiego, ale tylko pod takim warunkiem, jeśli nie weszłoby nigdy w związki federacyjne z innymi państwami w regionie. Państwo siedmiogrodzkie – gdyby powstało – otwierałoby możliwości dla dyplomacji sowieckiej, aby wywierać naciski polityczne, zarówno na Rumunię, jak i na Węgry, oraz utrudniłoby zaistnienie takich kombinacji geopolitycznych (np. federacji w Europie Środkowej), które byłyby niekorzystne dla Kremla56.

54 A dokumentumot közli Amerikai béketervek a háború utáni Magyarországról. Az Egyesült Álla- mok Külügyminisztériumának titkos iratai 1942–1944, red. Ignác Romsics, Gödöllő 1992, s. 241–245. 55 Ignác Romsics, A független vagy autonom Erdély terve magyar és a nemzetközi politikában 1919– 1945, „Korunk” 2001, nr 11, s. 100–101. 56 Tofik M. Islamov, Erdély a szovjet külpolitikábn a második világháború alatt, „Múltunk” 1994, nr 1–2, s. 34–38. 147 3.3. Okupacja niemiecka. Początki sowieckiego protektoratu

18 marca 1944 roku Horthy w rozmowie z Hitlerem usłyszał żądanie Führera, aby pod- dać Węgry niemieckiej kontroli wojskowej. Kiedy regent odmówił, do działania przy- stąpiły wojska niemieckie. 19 marca 1944 roku zajęły Węgry, rozpoczynając okupację kraju. Na rozkaz generała Ferenca Szombathelyiego wkraczające oddziały traktowano jak armię zaprzyjaźnioną57. Dotychczasowy premier Kállay (podobnie jak hr. Szapary) schronił się w ambasadzie tureckiej. Niestety zajęcie Węgier przez wojska niemieckie 19 marca 1944 roku, ekstermina- cja Żydów węgierskich i przejęcie przez III Rzeszę zasobów gospodarczych kraju na potrzeby machiny wojennej oznaczały, że rząd węgierski oraz całe społeczeństwo byli traktowani jak podmioty wrogie państwom koalicji antyfaszystowskiej. Okupacja niemiecka oznaczała aresztowania i wymianę aparatu urzędniczego (mianowano 70% nowych żupanów). Aresztowano polityków o poglądach liberalnych i demokratycznych (m.in. Ferenca Nagya, Károlya Peyera i Ferenca Chorina). Zawieszono ukazywanie się niektórych gazet oraz uniemożliwiono dostęp do 447 000 książek autorów o poglądach liberalnych i pochodzenia żydowskiego (część publikacji zniszczono). Elity polityczne Węgier były sceptyczne co do udziału w wojnie po stronie Niemiec. Zakładały one minimalne zaangażowanie się Madziarów w wojnie na froncie wschodnim i wzrastające zaangażowanie armii węgierskiej na Bałkanach i w Jugosławii. W 1943 roku generał Ferenc Szombathelyi (właściwe nazwisko Franz Knauz) miał wziąć udział w okupacji krajów bałkańskich, by tam następnie złożyć broń przed aliantami. Na prze- łomie 1943 i 1944 roku wywiad niemiecki przedstawił ambasadorowi Węgier w Ber- linie Döme Sztójayowi materiały zebrane na temat działalności węgierskich ambasad w Szwecji i Szwajcarii. To właśnie Sztójay (właściwie: Dmitrije Stojaković)58 objął po Kállayu stanowisko premiera Węgier (22 marca 1944 r.). Powierzono mu także tekę ministra spraw zagranicznych (piastował to stanowisko do 29 sierpnia 1944 r.). Jego dzia- łania całkowicie uzależniły Węgry od III Rzeszy. Podpisane pomiędzy ZSRR a Rumunią zawieszenie broni (12 września 1944 r.) i ogłoszone niedługo potem oświadczenia władz sowieckich zakładały oddanie całości lub znaczącej części Siedmiogrodu Rumunii59. Sowieci drastycznie zmienili swoje stanowisko, jeśli wziąć pod uwagę opinię Mołotowa na temat Węgier z 1941 roku. (Pamię- tajmy, że trzy dni po agresji niemieckiej przeciwko ZSRR w czerwcu 1941 r. Mołotow wyraził zrozumienie dla węgierskich postulatów wobec Siedmiogrodu). Brytyjczycy nie godzili się na takie rozwiązanie kwestii siedmiogrodzkiej. Przejście Rumunii do obozu alianckiego spowodowało, że pod koniec sierpnia 1944 roku regent mianował nowy rząd z generałem Gézą Lakatosem60 na czele. Rząd ów w widoczny sposób zbliżał się

57 Michał Sokolnicki, Dziennik ankarski 1943–1946, Londyn 1978, s. 123–124. 58 Pochodził z serbskiej rodziny. Urodził się w miejscowości Vršac w Banacie. 59 Gyula Juhász, Magyarország külpolitikája 1919–1945, s. 413. 60 Premier Lakatos został wywieziony przez faszystów do Sopronu, a potem dostał się do sowieckiej niewoli, w której przebywał do lata 1946 r. Po wojnie nie mógł powrócić do Budapesztu z powodu 148 ku aliantom, między innymi ograniczając eksterminację Żydów i zamykając działają- ce w Budapeszcie Judenkommando Adolfa Eichmanna. Działo się to wobec protestów Berlina. W zakamuflowany sposób rząd Lakatosa prowadził negocjacje z aliantami (głównie z ZSRR). W zasadzie było to ratowanie dryfującego okrętu przed zatonięciem. W kraju zwolniono z więzień polityków przetrzymywanych od kwietnia 1944 roku pod zarzutem działalności antyniemieckiej. Jeszcze do końca września 1944 roku Horthy sądził, że Węgry będą zajęte przez siły alianckie. Wojska sowieckie zbliżały się do granic Węgier od końca 1944 roku. W kraju ścierali się reprezentanci dwóch koncepcji. Spierali się oni, czy wycofać się z wojny na warunkach zachodnich aliantów i narazić kraj na wojnę domową (na Węgrzech stacjo- nowały wojska niemieckie i część dowództwa liczyła na zwycięstwo Niemiec), czy też negocjować z Sowietami. Trudno jednak sobie wyobrazić rozpoczęcie negocjacji prawicowego rządu węgierskiego z Moskwą, różnice ideologiczne były ogromne. W roz- poczęciu rozmów pomógł hrabia Ladomer Zichy, który posiadał majątki na Słowacji. 11 września Zichy powrócił z Węgier na Słowację i nawiązał kontakt z działającym na tamtym terenie oddziałem partyzantów sowieckich oraz z ich dowódcą, pułkownikiem Makarowem. W wyniku rozmów z Makarowem i późniejszych ustaleń w Budapeszcie wysłano do Moskwy delegację, której Sowieci nie uznali za oficjalną reprezentację rządu (24 września 1944 r.). W jej skład weszli baron Ede Aczél, siedmiogrodzki arystokrata o lewicujących poglądach, oraz dwóch komunistów – József Dudás oraz Imre Faust. Pod koniec września 1944 roku Horthy wysłał do Moskwy delegację, która miała ne- gocjować warunki zawieszenia broni61. W jej składzie znaleźli się: przedstawiciel armii Gábor Faragó, nauczyciel akademicki Géza Teleki oraz sekretarz stanu Domokos Szent-Iványi. Podpisanie zawieszenia broni w takim momencie wojny nie było już jednak proste. Należało wycofać wojska węgierskie z terytoriów zajętych po 31 grudnia 1937 roku i zrezygnować z wystąpień zbrojnych przeciwko armii sowieckiej. W tej sytuacji szukano dogodnego momentu, aby wypowiedzieć niemieckim okupantom po- słuszeństwo i przejść na stronę Sowietów. Horthy prosił Moskwę o zaprzestanie ataków przeciwko Węgrom, aby mógł odwołać część wojsk madziarskich z frontu i zabezpie- czyć swoimi siłami stolicę. Regent poinstruował też zaufanych dowódców wojskowych, aby skontaktowali się z dowództwem Armii Czerwonej i zaprzestali walk z Sowietami w chwili ogłoszenia przez Horthyego zerwania sojuszu z III Rzeszą. Niestety nie było to możliwe, ponieważ generał Szilárd Bakay, ogrywający ważną rolę w spisku, został aresztowany 8 października i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Mauthausen, gdzie więziono go do początku maja 1945 roku. Horthy planował ogłosić zawieszenie broni 20 października 1944 roku, o czym poinformowano też sowieckie dowództwo. Alianci zachodni nie zgadzali się na przyjęcie zawieszenia broni od Madziarów, tym bardziej że 11 października pierwsze dywizje so- zakazu władz sowieckich, żył na prowincji i utrzymywał się dzięki pracy fizycznej. W 1960 r. wyemi- grował na Zachód. 61 Péter Gosztonyi, A magyar-szovjet fegyverszüneti tárgyalások (1944. október), „Új Látóhatár” 1969 (listopad), s. 401–418. 149 wieckie przekroczyły granice Węgier w rejonie górnej Cisy i stoczyły bitwę pancerną z połączonymi siłami niemiecko-węgierskimi. W tak trudnej sytuacji 15 października regent Horthy ogłosił odezwę do wojska62. Oznajmił w niej o podjęciu decyzji o zerwaniu z Niemcami i próbie złożenia broni przed Sowietami. Niemcy odpowiedzieli ope- racją o kryptonimie Panzerfaust, kierowaną przez Ottona Skorzenyego. Regent Horthy został uwięziony, a jego syn, Miklós Horthy młodszy, aresztowany przed planowanym spotkaniem z sowiecką delegacją. Przewieziono go do Niemiec i przetrzymywano jako zakładnika. Na Węgrzech władzę przejęli faszyści z Szalasim na czele, ale faktyczną wła- dzę polityczną sprawował pełnomocnik III Rzeszy na Węgrzech Edmund Veesenmayer. Sprawy kontroli nad organizacjami politycznymi i bezpieczeństwa interesów III Rzeszy na Węgrzech strzegł oficer SS Otto Winkelman (dowodził obroną Budapesztu w obliczu nadchodzącej Armii Czerwonej). 17 października Eichmann powrócił na Węgry i wznowił swoją zbrodniczą aktywność. W połowie listopada 1944 roku naziści wysiedli- li z Budapesztu kilkanaście tysięcy Żydów, którzy pieszo maszerowali do Austrii. Resztę Żydów węgierskich ulokowano na terenie getta w Peszcie; na przełomie 1944 i 1945 roku większość z nich została wymordowana63. Trzeba tu zaznaczyć, że pomimo widocznej proniemieckiej orientacji Węgry do połowy października 1944 roku były państwem po- siadającym wielopartyjny system polityczny, działające związki zawodowe i stosunkowo wolną prasę. Niektórzy badacze twierdzą, że Hitler celowo utrzymywał na Węgrzech pozory demokracji, gdyż w takich warunkach było łatwiej podejmować decyzje, a także uzyskać większą wydajność w realizacji celów wojennych (głównie niemieckich celów)64. Nowy rząd węgierski uformował się w wyniku decyzji Mołotowa i Stalina. Powstał problem, w jaki sposób powołać nowy rząd węgierski, do czego się odnieść w kon- tynuacji idei państwowej. Dla Rosjan nawet Horthy był do przyjęcia jako polityczny punkt odniesienia, ale po przystąpieniu Węgier do walk po stronie III Rzeszy Horthy odszedł dla Sowietów w polityczny niebyt. Rosjanie opowiadali się za powołaniem nowych władz, a nawet nowego ciała ustawodawczego (niezwiązanego z przedwojennym parlamentem), wyłonionego z reprezentantów związków zawodowych i lokalnych rad robotniczych. 3 grudnia 1944 roku na terytorium opanowanym przez Armię Czerwoną utworzony został Węgierski Narodowy Front Niepodległościowy. Weszły do niego także ugrupowania niekomunistyczne. Utworzyły one Tymczasowe Zgromadzenie Narodo- we i powołały Tymczasowy Rząd Narodowy z Miklósem Bélą von Dálnokim na czele. Rząd ten wypowiedział Niemcom wojnę. 21 grudnia 1944 roku, w czasie oblężenia Bu- dapesztu, opozycja antynazistowska utworzyła w Debreczynie Tymczasowe Zgroma- dzenie Narodowe. Reprezentowały je partie działające w opozycji do władz horthystowskich, które już latem 1944 roku utworzyły Węgierski Front Ludowy65.

62 Magyarország és a második világháború…, s. 485–486. 63 David Cymet, History vs. Apologetics. The Holocaust, the Third Reich, and the Catholic Church, New York 2010, s. 366–368. 64 Pál Pritz, Hungarian Foreign Policy between Revisionism and Vassalage, s. 102. 65 Komuniści nie posiadali zorganizowanych struktur, ponieważ w 1943 r. ich partia została roz- wiązana przez III Międzynarodówkę. Pozostali na Węgrzech działacze funkcjonowali w nielegalnych organizacjach, którym przewodził robotnik János Csermanek (posługujący się też pseudonimami Bar- 150 Ostatnie uzgodnienia pomiędzy politykami Kremla i komunistami węgierskimi za- padły w dniach 6–7 grudnia 1944 roku w Moskwie. 7 grudnia 1944 roku z dworca ki- jowskiego w stolicy ZSRR wyruszył specjalny pociąg, który przywiózł do Debreczyna członków rządu oraz przyszłych dyplomatów sowieckich na Węgrzech (posła Georgija Puszkina, gen. Iwana Z. Susjakowa). Po kilku dniach podróży pociąg był witany w De- breczynie nie przez tłumy Węgrów, lecz przez uzbrojonych czerwonoarmistów66. Rząd Tymczasowy, „poczęty” w Moskwie, „narodził się” w Debreczynie 22 grudnia 1944 roku. Chociaż w rządzie tym było kilku oficerów horthystowskich – dla zachowania pozorów legitymizacji – to przemożną rolę w jego polityce odgrywali komuniści. Ci ostatni mieli duży udział w formowaniu polityki zagranicznej nowego rządu, domagali się zaprzesta- nia antysowieckiej polityki rządów międzywojennych i zakończenia współpracy z hitle- rowskimi Niemcami67. 28 grudnia 1944 roku Rząd Tymczasowy wypowiedział wojnę Niemcom. 20 stycznia 1945 roku podpisano w Moskwie układ o zawieszeniu broni z państwami koalicji, ponadto Węgry godziły się na wypłatę odszkodowań na rzecz ZSRR, Czecho- słowacji i Jugosławii oraz zobowiązały się pociągnąć do odpowiedzialności zbrodniarzy wojennych. Suwerenność państwa węgierskiego została czasowo ograniczona na rzecz Sojuszniczej Komisji Kontroli z Klementem Woroszyłowem na czele. Wojska węgier- skie broniły się przed armią sowiecką, długo przysparzając Armii Czerwonej wielkich strat (44 000 zabitych czerwonoarmistów oraz 26 000 żołnierzy rumuńskich). Obrona Festung Budapest była potem przez żołnierzy niemieckich określana jako „drugi Stalin- grad”. Ostatecznie siły niemieckie opuściły terytorium Węgier 13 kwietnia 1945 roku. Około miliona Węgrów, głównie reprezentantów klasy średniej, wyjechało przed So- wietami na Zachód, część z nich potem wróciła, ale na stałe poza ojczyzną znalazło się 200 000 Madziarów. W czasie II wojny światowej życie straciło około 900 000 Węgrów (w tym 340 000–360 000 żołnierzy i około 500 000 Żydów). Zawieszenie broni podpisane ze Związkiem Sowieckim określiło politykę Węgier na kilka kolejnych dekad. Węgierskie wojska i administrację państwową zmuszono w tym układzie do wycofania się z terenów znajdujących się poza granicami z 31 grudnia 1937 roku. Ponadto ZSRR, Czechosłowacja i Jugosławia otrzymały od Węgier 300 milio- nów dolarów w ramach odszkodowań za straty wojenne. Terytorium Węgier zostało oddane do użytku wojsk sowieckich i właściwie miało status równy dawnym koloniom. Około 170 000 Węgrów wywieziono do ZSRR, a w kraju stacjonowało 150 000 żołnierzy sowieckich. Koszty ich aprowizacji pokrywało społeczeństwo węgierskie. na oraz Kádár). Ponadto trzon organizacyjny stanowiło kilku intelektualistów: Gyula Kállay, László Rajk oraz Lajos Fehér. Nie mieli oni jednak do pierwszych lat powojennych sprecyzowanego programu politycznego, także w polityce zagranicznej. Szerzej zob. Ignác Romsics, Hungary in XX Century, Bu- dapest 2001, s. 209. 66 Szovjet elképzelések a második világháború utáni Magyarországról [w:] A Kreml árnyékában. Magyarország és a Szovjetunió kapcsolatainak történetéhez, 1944–1990, red. Baráth Magdolny, Buda- pest 2014, s. 21–39. 67 Sándor Balogh, Gizella Föglein, Magyarország története, 1918–1975, Szöveggyűjtemény, Buda- pest 1986, s. 133. 151 Ważną kwestią było uznanie rządu na arenie międzynarodowej. Po wyborach parla- mentarnych na Węgrzech w listopadzie 1945 roku stosunki z Węgrami nawiązały Sta- ny Zjednoczone. Pod koniec września 1945 roku Moskwa uznała rząd węgierski. Rząd brytyjski, hołdując zasadzie legitymizmu (był w stanie wojny z Węgrami), uznał nowy rząd węgierski dzień po podpisaniu przezeń traktatu pokojowego (16 września 1947 r.).

Zakończenie

Węgry po 1918 roku należały do mniejszych państw europejskich. Utrata znaczącej części terytorium zgodnie z postanowieniami traktatu z Trianon odcisnęła piętno na polityce zagranicznej Madziarów w XX wieku. Dziś Węgry są krajem mającym dość skomplikowane stosunki międzypaństwowe z sąsiadami – Rumunią, Serbią i Słowa- cją. Źródłem tego są oczywiście postanowienia traktatu trianońskiego oraz rosnąca nieufność sąsiadów w stosunku do rządu węgierskiego, co jest spowodowane próbami objęcia opieką mniejszości węgierskiej żyjącej w wyżej wymienionych krajach. Od dzie- sięcioleci Węgry stały przed dylematem, z kim realizować swoją politykę zagraniczną. Przez dłuższy czas (po 1918, 1920 i 1956 r.) znajdowały się w izolacji dyplomatycznej i politycznej w Europie. Interwencja sowiecka na jesieni 1956 roku przyczyniła się do kreowania przez Węgry koncepcji współpracy państw ponad podziałami politycznymi. Spowodowało to między innymi zbliżenie do takich krajów jak Austria i Finlandia. Charakterystyczne jest, że także po 1920 roku Madziarzy nie szukali sojuszów i poro- zumień z mocarstwami, ale opierali się na krajach o mniejszym znaczeniu (w okresie międzywojennym na polityce Włoch, Turcji, Polski). Znalezienie sojusznika nie było takie proste. Mało kto wie, że podczas wojny Węgry balansowały pomiędzy aliantami a III Rzeszą, od 1942/1943 roku próbując porozumieć się z tymi ostatnimi za cenę uratowania kraju przed okupacją sowiecką. Negocjacje z państwami zachodnimi były utrudnione także dlatego, że rząd węgierski uparcie dążył do zachowania nabytków terytorialnych z lat 1938–1941 przy jednoczesnym nawiązywaniu współpracy z aliantami. XX wiek w polityce zagranicznej Węgier to okres bardzo bolesny. W 1920 roku Węgry utraciły około 70% swojego historycznego terytorium. Przez następne 20 lat węgierska dyplomacja próbowała różnymi metodami zmienić ten stan rzeczy. Koniec II wojny światowej przekreślił wszelkie nadzieje i przypieczętował na dalsze lata dotychczasowe, utrwalone po traktacie w Trianon granice Węgier. Okres międzywojenny to także nowy etap w relacjach pomiędzy Polską i Węgrami. Nowy, ponieważ od początku obydwa kraje, już jako niezawisłe podmioty, nawiązały stosunki polityczne. W 1920 roku relacje polsko-węgierskie poddane zostały próbie. W czasie inwazji bolszewickiej w kierunku zachodnim właściwie jedynym państwem, które udzieliło Rzeczypospolitej pomocy, były horthystowskie Węgry. Kolejne lata od- 154 daliły od siebie Budapeszt i Warszawę. Polscy politycy postrzegali relacje z Berlinem jako zagrożenie dla bytu państwowego, podczas gdy Węgrzy upatrywali w Niemczech nadziei na pomoc w przeprowadzeniu rewizji granic trianońskich. Węgry prowadzą dziś politykę zagraniczną w wielu przypadkach niezgodną z wytycznymi Unii Europejskiej. Po 2001 roku przedmiotem dyskusji była Karta Węgra, czyli ustawa stwarzająca wiele możliwości dla Madziarów w krajach sąsiednich, a źle oceniana w Bratysławie i Bukareszcie. Po wielu perturbacjach wspomnianą ustawę zno- welizowano i zastosowano w praktyce. Polityka regionalna, która stanowi główny punkt założeń węgierskiej polityki zagranicznej, często jednak szwankuje. Dzisiejsze relacje ze Słowacją przypominają niekiedy odbijanie piłeczki z jednej stolicy do drugiej, ale na- leży pamiętać, że jest to spuścizna okresu formowania się ideologii nacjonalistycznych w XIX wieku oraz polityki Małej Ententy w stosunku do Węgier. Osoby kształtujące wę- gierską politykę zagraniczną po 1920 roku zakładały odzyskanie obszarów utraconych na mocy traktatu w Trianon. Rewizja granic spowodowała zbliżenie się Budapesztu do takich państw jak Włochy i Turcja oraz do III Rzeszy, co ostatecznie przypieczętowało los kraju i narodu po 1945 roku. Relacje Węgier z Polską po 1918 roku były bardzo poprawne, ale nie wykorzystano całego spektrum możliwości, jakie rysowały się przed tą współpracą. Kraje te znalazły się w dwóch różnych obozach, obozie zwycięzców i obozie pokonanych. Ale nie tylko to wykluczało dalszą współpracę. Węgry należały do państw mniej zagrożonych przez ZSRR, podczas gdy Polska międzywojenna, mając dwóch agresywnych sąsiadów, zainteresowana była współpracą państw regionu. Niestety polska dyplomacja nie była w stanie dopomóc węgierskim władzom w rewizji granic trianońskich, chociaż Budapeszt liczył na to. Polska, mając dobre relacje z Rumunią, mogła wywierać wpływ na tamtejsze władze, aby poprawić stosunki rumuńsko-węgierskie. Tak się niestety nie stało, a War- szawa okazała się dla węgierskiej polityki zagranicznej „martwą placówką”. Faktem jest, że już w okresie międzywojennym wiele łączyło Polskę i Węgry. Coraz bardziej oczywiste stawało się to, że w Europie Środkowej należy zbudować pakt łączący Polskę, inne kraje regionu wraz z Węgrami oraz Jugosławią i Włochami, co w oczywisty sposób było zbieżne z polskimi planami Międzymorza. Różnice istniejące pomiędzy państwami regionu uniemożliwiły jednak realizację takiego projektu. Bibliografia

Materiały archiwalne, dokumenty drukowane

Juliusz Andrássy, Diplomatie und Weltkrieg, Berlin–Wien 1920. István Bethlen, Válogatott politikai irások és beszédek, red. I. Romsics, Budapest 2000. Bethlen István titkos iratai, Budapest 1972. István Bibó, Eseje polityczne. Nędza małych państw wschodnioeuropejskich, tłum. J. Snopek, Kraków 2012. Marvin B. Fried, Austro-Hungarian War Aims in the Balkans during World War I, London 2014. Rezső Havass, Magyar imperializmus, Budapest 1902. Rezső Havass, Magyarország és a Balkán, Budapest 1913. Helyünk Európában. Nézetek és koncepciók a 20. századi Magyarországon, red. Éva Ring, t. I, Budapest 1986. Pál Hoitsy, Nagymagyarország. A magyar történet jövő századai, Budapest 1902. Horthy Miklós titkos iratai, red. Miklós Szinai, László Szűcs, Budapest 1965. János Karácsonyi, A magyar nemzet történeti joga Hazáánk területéhez a Kárpatoktól le az Adriáig, Budapest 1921. A Madridi Követségtől Mauthausenig. Andorka Rudolf naplója, Budapest 1978. Alajos Paikert, A Turáni Társaság eddigi és jövendő működése. II. Jelentés és előterjesztés az 1914. évi január hó 31-iki közgyűlés részére, Budapest 1914. Aurel Popovici, Die Vereinigten Staaten von Groß-Österreich. Politische Studien zur Lösung der nationalen Fragen und staatsrechtlichen Krisen in Österreich-Ungarn, Leipzig 1906. Schicksalsjahre Oesterreich. Das politische Tagebuch Josef Redlichs, t. 1, Wien 1953. Slovensko a slovenská otázka v poľských a maďarských diplomatických dokumentoch v rokoch 1938–1939, red. Dušan Segeš, Maros Hertel, Valerián Bystrycký, Bratislava 2012. Gyula Székfű, Nép, nemzet, állam (Válogatott tanulmányok), przygotował Vilmos Erős, Bu- dapest 2002. Ruska Krajina, Archiwum Akt Nowych, Gabinet Rady Ministrów. Czechosłowacja. Do- wództwo WP o sytuacji w Czechosłowacji i jej stosunkach z sąsiadami.

Źródła drukowane

Sándor Balogh, Gizella Föglein, Magyarország története, 1918–1975, Szöveggyűjtemény, Bu- dapest 1986. Arie Bloed, The Conference on Security and Co-operation in Europe. Analysis and Basic Do- cuments. 1972–1993, Dordrecht 1993. 156

Diplomáciai iratok Magyarország külpolitikájához 1936–1938, t. II, red. Magda Adám, László Zsigmond, Budapest 1965. Diplomáciai iratok Magyarország külpolitikájához 1936–1945, t. IV, red. Gyula Juhász, Bu- dapest 1962. Documents on Brtish Foreign Policy 1919–1939, red. E. Woodward, R. Butler, t. 2, London 1947. Documents on German Foreign Policy 1918–1945, seria D, lata 1937–1945, Washington 1954. A dokumentumot közli Amerikai béketervek a háború utáni Magyarországról. Az Egyesült Államok Külügyminisztériumának titkos iratai 1942–1944, red. Ignác Romsics, Gödöllő 1992. Dokumenty k českosloveské zahraniční politice, Ministerstvo zahraničí ČSSR, 6/1968. Horthy Miklós titkos iratai, red. Miklós Szinai, László Szűcs, wyd. II, Budapest 1962. Magyarország és a második világháború. Titkos diplomáciai okmányok a háború előzményei- hez és történetéhez, red. Magda Ádám, Gyula Juhász, Lajos Kerekes, Budapest 1959. Mihály Jungerth-Arnóthy, Moszkvai napló, Budapest 1989. Miklós Kállay, Magyarország miniszterelnöke voltam 1942–1944, t. I, Budapest 1991. Michał Sokolnicki, Dziennik ankarski 1943–1946, Londyn 1978. Tisza István összes munkái, t. I, Budapest 1923–1927.

Prasa

„Délamerikai Magyar Ujság” „Élet és Irodalom” „Figyelő” „Külpolitika” „Magyar Nemzet” „Népszabadság” „Népszava” „New York Times Magazine” „Új Magyarország” „Új Szó”

Artykuły

Abdallah Abdel-Ati, Supplementary to the History of Egyptian-Hungarian Relations, „Chro- nica” 2009–2010, vol. 9–10. Balázs Ablonczy, Összeesküvés a frank ellen, „Rubicon” 2005, nr 9. Balázs Ablonczy, Útkeresés a Turáni Társaságban (Teleki Pálról feketén-fehéren), „Rubicon” 2004/2, XV, nr 140. Ádam Anderle, Bevezetés. A magyar-spanyol diplomáciai kapcsolatok történetéhez, „Külügyi Szemle” 2010, nr 3. Adam Anderle, Bevezetés. A magyar-spanyol diplomáciai kapcsolatok történetéhez, „Külügyi Szemle” 2010, nr 7. 157

András D. Bán, Az összeköttetés megszakad. Brit-magyar kapcsolatok 1938–1941, „Rubikon” 1997, nr 65. Nándor Bárdi, A budapesti kormányzatok magyarságpolitikai intézményrendszere és stratégi- ája 1918–1938, „Kisebbségkutatás” 2007, nr 1. Gábor Bátonyi, Anglo-French Rivalry and the Treaty of Trianon, „Oxford Scholarship On- line”, October 2011. Ágnes Bernek, Geopolitics and/or Geoeconomics. The Interrelations between the World Eco- nomy and World Politics in the 21st Century, „Geopolitics in the 21st Century” 2001, nr 1(1). István Bethlen, A magyarság helyzete a Dunamedencében, „Magyar Szemle” 1933, nr 12. Ludwig Bittner, Das österreichisch-ungarische Ministerium des Aussern, Seine Geschichte und seine Organisation, „Berliner Monatshefte” 1937, nr 15. Ildikó Császár, From Isolation to Active Foreign Policy. The Hungarian-Italian Treaty of Friendship of 1927, „West Bohemian Historical Review” 2017, nr 1. Zsuzsa M. Csaszar, Magyarország gazdasági, politikai és kulturális kapcsolatai a Balkán egyes államaival a 21. század elején, „Modern Geografia” 2010, vol. 5, nr 1. Ladislav Deák, Viedenská arbitráž. 2. november 1938. Dokumenty I, „Matica slovenska” 2002. Gábor Demeter, Expanzió vagy önvedelem? Az Osztrák–Magyar Monarchia diplomaciai kö- reinek tervei Szerbiával kapcsolatban (1913–1915), „Világtörtenet” 2015, nr 5. Nandor Dreiszinger, The Long Shadow of Trianon. Hungarian Alliance Policies During World War II, „Hungarian Studies” 2003, nr 17/1. Gábor Egry, Nemzetiségpolitikák Magyarországon 1919–1944, „Limes, Tudományos Szemle, Tatabánya” 2010, nr 2. Gergely Fejérdy, Magyarország a „Quai d’Orsay szemével” 1944–1949, „Külügyi Szemle” 2007. Tibor Frank, A magyar külpolitika angolszász orientációja a második világháború előtt és alatt, „Külügyi Szemle” 2006, nr 4. Tibor Glant, American-Hungarian Relations 1900–1918, „Hugarian Studies Review” 2005, vol. XXXII, nr 1–2. Péter Gosztony, Magyarország katonai szerepe a masodik világháboruban, „Katolikus Szem- le” 1983, nr 4. Péter Gosztonyi, A magyar-szovjet fegyverszüneti tárgyalások (1944. október), „Új Látóhatár” 1969 (listopad). Johanna C. Granville, The First Domino. International Decision Making During the Hungari- an Crisis of 1956, „Eastern European Studies” 2004, nr 26. István Györfi, A magyar-kínai politikai kapcsolatok alakulása a 2000-es években, „Geopoliti- ka a 21. Században” 2013, nr 4. Harry Hanak, The Government, the Foreign Office and Austria-Hungary, 1914–1918, „The Slavonic and East European Review” 1969 (styczeń), vol. 47, nr 108. Árpád Hornyák, „Nem akarok több katonát látni!” – Linder Béla. Egy politikai kalandor port- réja, „Rubicon”, R. 16, 2005/9. Daniel Hrenciuc, Approaches on the Interwar Romanian-Polish Relations (1919–1939), „Co- drul Cosminului” 2007, nr 13. Tofik M. Islamov, Erdély a szovjet külpolitikában a második világháború alatt, „Multunk” 1994, nr 1–2. 158

Benedek Jancsó, A magyar társadalom és az idegen uralom alá került magyar kisebbség sorsa, „Magyar Szemle” 1927, nr 1. Géza Jeszenszky, A dunai államszövetség eszméje Nagy-Britanniában és az Egyesült Államok- ban az I. világháború alatt, „Századok” 1988, nr 4. Gyula Juhász, Magyarország nemzetközi helyzete. Magyarország nemzetközi helyzete és a magyar szellemi élet 1938–1944, „Magyar Tudomány” 1986, nr 2. András Köves, A KGST-kereskedelemtõl az EU-csatlakozásig, „Közgazdasági Szemle” 2003 (lipiec–sierpień). László J. Kulcsár, Cristina Bradatan, Politics without Frontiers. The Impact of Hungarian Do- mestic Politics on the Minority Question in Romania, „Communist and Post-Communist Studies” 2007, nr 40. Lucian Leuştean, Economy and Foreign Relation in Europe in the Early-War Period – The Case of Hungary’s Financial Reconstruction, „Eastern Journal of European Studies” 2013 (czerwiec), vol. 2. Tamás Magyarics, Nagy-Britannia Közép-Európa-politikája 1918-tól napjainkig, „Pro Mino- ritate” 2002, nr 2–3. István Máté, Adalékok a magyar-szovjet kapcsolatok két világháború közötti történetéhez, kü- lönös tekintettel az 1934–1939 közötti idõszakra, „Clio” 1986, nr 2. Fülöp Mihály, A Külügyminiszterek Tanácsa és a magyar békeszerződés, „Külpolitika” 1985, nr 4. Istvan Mocsy, Hungary Amidst the Great Powers. Documents of the Failed 1943 Pease Missi- on, „Hungarian Studies Review” 1983, vol. 10, nr 2. Béla G. Németh, Realpolitikus és utopista egy személyben. Kállay Bertalan elméti irásai, „Kri- tika” 1990/3. István Németh, Külpolitikai útkeresés Magyarországon 1918–1921-ben, „Acta Academie Ag- riensis. Nova series” 2012, t. XXXIX. György Iván Neszmélyi, Zoltán Sándor Kusai, László Pap, India – az új kihívás és esély, „Kül- ügyi Szemle” 2007, nr 1, s. 127–136. Péter Oláh, Behiç Erkin török követ budapesti tevékenysége (1928–1939), „Keletkutatás” 2014 (jesień). Péter Oláh, A török és a magyar turanizmus kapcsolata a 20. század első felében, „Keletkuta- tás” 2012 (wiosna). Péter Oláh, Törökország és a kaukázusi régió szerepe a 40-es évek magyar külpolitikájában, „Szakmai Szemle” 2012, nr 3–4. Anne Orde, France and Hungary in 1920: Revisionism and Railways, „Journal of Contempo- rary History” 1980 (lipiec), vol. 15, nr 3. Maria Ormos, Bethlen koncepciója az olasz-magyar (1927–1931), „Történelmi Szemle” 1971, nr 1–2. Mária Ormos, Francia-magyar tárgyalások 1920-ban, „Századok” 1975, nr 5–6. László Pallai, Az európai egység kérdése és a magyar kulpolitika a két világháború között, „Acta Academiae Beregsasiensis” 2012, nr 1. Norbert Pap, A magyar Balkán-politika kihivásai, „Külügyi Szemle” 2012, nr 4. Peter Pastor, Hungarian-Soviet Diplomatic Relations 1935–1941. A Failed Rapprochement, „Europe-Asia Studies” 2004 (lipiec), vol. 56, nr 5. Peter Pastor, Hungary in World War I. The End of Historic Hungary, „Hungarian Studies Review” 2001, vol. XXVIII, nr 1–2. 159

Peter Pastor, Major Trends in Hungarian Foreign Policy from the Collapse of the Monarchy to the Peace Treaty of Trianon, „Hungarian Studies” 2003, nr 17/1. John Pelenyi, The Secret Plan for Hungarian Government in the West at the Outbreak of the World War II, „The Journal of Modern History” 1964, nr 39. Pál Pritz, A kieli találkozó, „Századok” 1974, nr 3. Pál Pritz, Hungarian Foreign Policy between Revisionism and Vassalage, „Foreign Policy Re- view” 2011. János Rapcsák, Zahraniční politika Maďarska v historickém kontextu, „Mezinárodní vztahy” 1994, nr 2, s. 48–55. Ignác Romsics, A független vagy autonom Erdély terve magyar és a nemzetközi politikában 1919–1945, „Korunk” 2001, nr 11. Ignác Romsics, A magyar külpolitika útja Trianontól a háborúig, „Rubikon” 2000, nr 9. Ignác Romsics, Olaszország és a román-magyar megegyezés tervei, 1918–1938, „Valóság” 1993, nr 6. Levente Sipos, Kristóffy József moszkvai magyar követ, „Rubicon” 2011, nr 6. Petar Stojanov, Macedónia helye az osztrák-magyar, orosz és szerb kormány – a Balkán érdek- szferákra való felosztásával és meghoditásaval kapcsolatos – terveiben 1876-1878 között, „Létünk” 1978, nr 8. I. Szilágyi, Magyarország és Szerbia viszonya a rendszerváltás ota eltelt időszakban, „Külügyi Szemle” 2011, vol. 10, nr 4. Mátyás Szűrös, A nemzeti és nemzetközi kölcsönhatása a szocializmus magyarországi fejlődé- sében, „Tarsadalmi Szemle” 1984 (styczeń), nr 1. Andrej Tóth, Czechoslovak Policy and the First Restoration Attempt of Charles Habsburg in Hungary in the Spring of 1921, „The Prague Papers on the History of International Re- lations” 2007. Szilvia Váradi, A Páneurópa-mozgalom és hatása Magyarországon, „Acta Universitatis Sze- gediensis” 2006. Solomon Wank, Aehrenthal and the Sanjak of Novibazar Railway Project. A Reappraisal, „The Slavonic and East European Review” 1964 (January), vol. 42, nr 99. Betty Jo Winchester, Hungary and the “Third Europe” in 1938, „Slavic Review” 1973 (grudzień), vol. 32, nr 4. Nagy L. Zsuzsa, Az olasz érdekek és Magyarország 1918–1919-ben, „Történelmi Szemle” 1965, nr 2–3.

Prace zwarte

Abdallah Abdel-Ati, Mohamed Abdel Salam Mohamed, Az egyiptomi-magyar kapcsolatok a két világháború közötti időszakban, praca doktorska napisana w Szegedzie w 2014 r. pod kier. Istvána Zimonyiego. Balazs Ablonczy, Pál Teleki. The Life of a Controversial Hungarian Politician, New York 2006. Magda Ádám, Magyarország és a kisantant a harmincás években, Budapest 1968. Gábor Adriányi, A Vatikán keleti politikája és Magyarország (1939–1978), Budapest 2004. Rudolf Agstner, Austria (-Hungary) and Its Consulates in the United States of America Since 1820, New York 2012. Ádám Anderle, A magyar-spanyol kapcsolatok ezer éve, Szeged 2006. 160

Lajos Arday, Térkép a csata után. Magyarország a brit külpolitikában 1918–1919, Budapest 1986. I.D. Armour, Austro-Hungarian Policy towards Serbia 1867–71, with Special Reference to Benjamin Kallay, London 1994. Sándor Bálint, A szegedi paprika, Budapest 1962. Wiesław Balcerak, Wpływ sytuacji międzynarodowej na kształtowanie się reżimów dyktatorskich i autorytarnych w Europie Środkowo-Wschodniej (1918–1939) [w:] Dyktatury w Europie Środkowo-Wschodniej (1918–1939), red. Janusz Żarnowski, Wrocław 1973. András D. Bán, Illúziók és csalódások: Nagy-Britannia és Magyarország, 1938–1941, Buda- pest 1998. Elisabeth Barker, British Foreign Policy in South-East Europe in the Second World War, Lon- don 1976. Gábor Bátonyi, Britain and Central Europe, 1918–1933, Oxford 1999. Henryk Batowski, Rozpad Austro-Węgier 1914–1918, Kraków 1982. Henryk Batowski, Z polityki międzynarodowej XX wieku, Kraków 1979. Edward Beneš, Světová válka a naše revoluce, t. II, Praha 1927–1928. Risto Besarović, Kultura i umjetnost u Bosni i Hercegovini pod austrougarskom uprawom, Sarajevo 1968. György Borsányi, Kun Béla, Budapest 1979. József Botlik, Béla Csorba, Károly Dudás, Eltévedt mezsgyekövek. Adalékok a délvidéki ma- gyarság törtenetéhez 1918–1993, Budapest 1994. József Bölöny, Magyarország kormányai, 1848–1992, Budapest 1992. Győző Bruckner, Ferenc Ferdinánd trónörökös magyarországi politikai tervei, Miskolc 1929. James Burgwyn, Italian Foreign Policy in the Interwar Period 1918–1941, Westport 1997. Eliza Campus, The Little Entemnte and the Balkan Alliance, Bucureşti 1978. Edward Chaszar, Decision in Vienna. The Czechoslovak-Hungarian Border Dispute of 1938, Astor 1978. David Cymet, History vs. Apologetics. The Holocaust, the Third Reich, and the Catholic Church, New York 2010. Antal Czettler, Teleki Pál és a magyar szovjet külpolitika 1939–1941, Budapest 2008. István Deák, Admiral and Regent Miklós Horhty. Some Thoughts on a Controversial States- man, „The Hungarian Quartely” 1996, nr 143. Ladislav Deák, Hra o Slovensko. Slovensko v politike Maďarska a Poľska v rokoch 1938–1939, Bratysława 1991. Ladislav Deák, Slovensko w politikie Madarska v rokoch 1938–1939, Bratislava 1990. István Diószegi, Az Osztrák-Magyar Monarchia külpolitikája 1867–1918, Budapest 2001. István Diószegi, Hungarians in the Ballhausplatz. Studies on the Austro-Hungarian Common Foreign Policy, Budapest 1983. Lóránd Dombrád, Hadsereg és politika Magyarországon 1938–1944, Budapest 1986. Robert Donald, The Tragedy of Trianon. Hungary’s Appeal to Humanity, London 1928. Ferenc Eckhardt, A Short History of the Hungarian People, London 1931. Andrzej Essen, Polska a Mała Ententa 1920–1934, Warszawa–Kraków 1992. Sidney Bradshaw Fay, The Origins of the Word War, New York 1928. Wacław Felczak, Tadeusz Wasilewski, Historia Jugosławii, Wrocław 1985. Tibor Frank, The British Image of Hungary 1865/1870, Budapest 1967. Saul Friedländer, Orna Kenan, Das Dritte Reich und die Juden 1933–1945, München 2010. 161

Mihály Fülöp, Péter Sipos, Magyarország külpolitikája a 20 században, Budapest 1998. Jan Galandauer, Vznik Československé republiky, 1918: programy, projekty, perspektivy, Praha 1988. József Galántai, A Habsburg-monarchia alkonya, Budapest 1985. Antoni Giza, Bośnia i Hercegowina w dobie tureckiego i austriackiego panowania 1800–1914, Szczecin 2002. William D. Godsey, Aristocratic Redoubt. The Austro-Hungarian Foreign Office in the Eve of the First World War, West Lafayette 1999. Minton F. Goldman, Slovakia Since Independence. A Struggle for Democracy, Greenwood 1999. Erik Goldstein, Igor Lukes, The Munich Crisis, 1938, Prelude to World War II, London 1999. Imre Gonda, Bismarck és az 1867-es osztrák-magyar kiegyezés, Budapest 1960. Lajos Gulácsy, Mélységról a magasba – bizonyságtétel az elmult időkból, önéletrajzi irások, Budapeszt 2004. Péter Gunst, A magyar történetírás története, Debrecen 2000. Elemér Gyárfás, Erdélyi problemák 1903–1923, Kolozsvár 1923. Zoltán Hajdú, Changes in the Politico-Geographical Position of Hungary in the 20th Century, Pécs 1998. Dénes Halmosy, Nemzetközi szerződések 1918–1945, Budapest 1966. Péter Hanák, 1867 – európai térben és időben, Budapest 2001. Péter Hanák, Magyarország a Monarchiában. Tanulmányok, Budapest 1975. Éva Haraszti, Az angol külpolitika a magyar szabadságharc ellen, Budapest 1951. András Hegedüs, Élet egy eszme árnyékában, Budapest 1989. Paul N. Hehn, A Low, Dishonest Decade. The Great Powers, Eastern Europe and the Economic Origins of World War II, 1930–1941, New York 2002. Hans Georg Heinrich, Hungary: Politics, Economics and Society, London 1986. Elémer Helmay, A reviziós gondolat a világpolitikában, Budapest 1927. Géza Herczegh, Magyarország külpolitikája 896-1919, Budapest 1987. Géza Herczegh, Lajos Arday, János Johancsik, Magyaroszág nemzetközi kapcsolatainak tör- tenéte, Budapest 2001. Jörg K. Hoensch, Der Ungarische Revisionismus und die Zerschlagung der Tschechoslowakei, Tübingen 1967. Jacob B. Hoptner, Yugoslavia in Crisis, 1934–1941, New York 1962. Árpád Hornyák, Magyar-jugoszláv diplomáciai kapcsolatok 1918–1927, Újvidék 2004. Karl G. Hugelmann, Das Nationalitätenrecht des alten Österreich, Wien–Leipzig 1934. Tofik M. Islamov, T.A. Pokivajlova,Vostochnaja Evropa v silovom pole velikih derzhav, Transilnaskij vopros 1940-1946 gg., Moskva 2008. István Janek, Hungarian Attempts at the Annexation of Slovakia in 1938, „Central European Papers” 2013, nr 1. Milan Janota, Nápor proti Trianonu, Praha 1932. Oszkár Jászi, A kommunizmus kilátástalansága, Budapest 1989. Oszkár Jászi, Magyarország jövője és a Dunai Egyesült Államok, Budapeszt 1918. Ludwig Jedlicka, Ende und Anfang Österreich 1918–1949, Salzburg 1969. Barbara Jelavich, Modern Austria 1815–1986, Cambridge 1987. Vera Jelinek, Hungarian Factor in Italian Foreign Policy 1918–1927, New York 1977. János Johancsik, Magyarország külpolitikája 1918–1999, Zsigmond Király Főiskola 2010. 162

Imre Josika-Herczeg, Hungary after Thousand Years, New York 1936. Gyula Juhász, Diplomaciai iratok Magyarország külpolitikájához 1936–1945, t. 5, Budapeszt 1982. Gyula Juhász, Hungarian Foreign Policy 1919–1945, Budapest 1979. Gyula Juhász, Magyar-brit titkos tárgyalások 1943-ban, Budapest 1978. Gyula Juhász, Magyarország nemzetközi helyzete és magyar szellemi élet 1938–1944, Buda- pest 1978. Robert A. Kann, A History of the Habsburg Empire 1526–1918, Berkeley 1977. Kárpátalja 1919–2009 történelem, politika, kultúra, red. Cs. Fedinec, M. Vehes, Budapest– Ungvár 2010. Elek Karsai, A budai Sándor-palotában történt 1919–1941, Budapest 1964. Elek Karsai, Iratok a Gömbös-Hitler találkozó (1933. június 17–18.) történetéhez, Budapest 1962. Gábor G. Kemény, A magyar nemzetiségi kérdés története, Budapest 1946. Géza Kende, Magyarok Amerikában. Az amerikai magyarság története, Cleveland 1927. Róbert Kerepeszki, A „tépelődő gentleman” Darányi Kálmán (1886–1939), Pécs–Budapest 2014. Károly Kocsis, Eszter Hodosi, Magyarok a határainkon túl, Budapest 1992. Attila Kolontari, Hungarian-Soviet Relations 1920–1941, New York 2010. Kálmán Koós, Voltunk, vagyunk, leszünk, Budapest 1999. Maciej Koźmiński, Polska i Węgry przed drugą wojną światową (październik 1938–wrzesień 1939). Z dziejów dyplomacji irredenty, Warszawa 1970. Robert Kvaček, Nad Evropou zataženo. Československo a Evropa 1933–1937, Praha 1966. C.A. Macartney, Hungary and Her Successors. The Treaty of Trianon and Its Consequences 1919–1937, London 1937. C.A. Macartney, October Fifteenth. History of Modern Hungary 1929–1945, Edinburgh 1957. C.A. Macartney, Teleki Pál miniszterelnöksége 1939–1941, Budapest 1993. László Márkus, A Károlyi Gyula-kormány bel-és külpolitikája, Budapest 1968. Valentina Vladimirowna Maryina, Zakarpatskaya Ukraina (Zakarpatskaya Rus) v politikie Beneša i Stalina 1939–1945, Moskwa 2003. Erwin Matsch, Der Auswärtige Dienst von Österreich (-Ungarn) 1720–1920, Wien 1986. Emil Nagy, The Road towards Recification [w:] Justice for Hungary, London 1928. Mária Ormos, Magyarország története 1914–1919, Budapest 2009. Mária Ormos, Magyarországa két világháború korában 1914–1945, Budapeszt 1998. Mária Ormos, Merénylet Marseille-ben, Budapest 1984. Mária Ormos, Pádovától Trianonig, Budapest 1984. Mária Ormos, I. Majoros, Európa a nemzetközi küzdőtéren. Felemelkedés és hanyatlás 1814– 1945, Budapest 1998. Maurice Paléologue, A cárok Oroszországa az első világháború alatt, Budapest 1982. M. Paulová, Balkánské války 1912–1913 a český lid, Praha 1963. János Péter, A magyar-szovjet diplomáciai kapcsolatok történetéből 1939–1941, Budapest 1979. Gábor Péterfi, Szabó Dezső és Féja Géza Trianon-reflexiója és külpolitikai nézetei, Budapest 2011. Kálmán Petőcz, National Populism and Slovak-Hungarian Relations in Slovakia 2006–2009, Šamorín 2009. 163

R. Popov, Avstro-Ungarija i reformate v Evropejska Turcija 1903–1908, Sofia 1974. Anita Prażmowska, Eastern Europe and the Origins of the Second World War, New York 2000. Pál Pritz, Magyar diplomácia a két haború közöött, Budapest 1995. Pál Pritz, Magyarország külpolitikája Gömbös Gyula miniszterelnöksége idején 1932–1936, Budapest 1982. György Ránki, Ervin Pamlényi, Loránt Tilkovszky, Gyula Juhász, A Wilhelmstrasse és Ma- gyarország, Budapest 1968. Görgy Réti, Budapest-Róma Berlin árnyékában, Budapest 1998. György Réti, Hungarian-Italian Relation in the Shadow of Hitler’s Germany, 1933–1940, Boulder 2003. József Revay, Gömbös Gyula élete és politikája, Budapest 1934. Ignác Romsics, Istvan Bethlen. The Great Conservative Statesman of Hungary 1874–1945, New York 1995. Helmut Rumpler, Die rechtlich-organisatorischen und sozialen Rahmenbedingungen für die Außenpolitik der Habsburgermonarchie 1848–1918. Die Habsburgermonarchie 1848– 1918, część IV: Die Habsburgermonarchie im System der internationalen Beziehungen, Wien 1989. Thomas L. Sakmyster, Hungary’s Admiral on Horseback. Miklos Horthy, 1918–1944, New York 1994. Thomas L. Sakmyster, Hungary, the Great Powers and the Dunabian Crisis 1936–1939, Athens 1980. János Sáringer, Adattár a magyar külügyi szolgálat történetéhez 1920–1944. A külügyi tárca költségvetése, a magyar külpolitika fő irányai és a külföldi szolgálat, Budapest 2004. H. Seton Watson, Eastern Europe Between the Wars 1918–1941, Cambridge 1945. Éva Somogyi, Kormányzati rendszer a dualista Habsburg Monarchiában, Budapest 1996. Zoltán Szabó, A magyarság Európában Európa a magyarságban, red. Sándor András, Buda- pest 2002. Károly Szász, Tisza István: Élet és jellemrajzi vázlat, Budapest 1920. Dezső Szegh, Magyarország a Balkánon. Gazdaságpolitikai tanulmány, Budapest 1908. András Tamás, Délkeleteurópa a dipomáciai törekvések sodrán 1939–1944 között, Montreal 1961. A.J.P. Taylor, Struggle for Mastery in Europe, Oxford 1954. János Terényi, Előszó helyett. Reflexiók Oroszország megítéléséről és a magyar-orosz viszony- ról, Külügyi Szemle, Budapest 2009. László Tőkéczki, Tisza István eszmei, politikai arca, Budapest 2000. Gyula Vargyai, Nemzetiségi kérdés és integráció. Adalékok Jászi Oszkár nemzetiségi koncepció jának értekeléséhez, Pécs 1970. Gábor Vermes, Tisza István, Budapeszt 1994. Ludwik Villat, Rola Węgier w wojnie polsko-bolszewickiej, Warszawa 1930. Vuk Vinaver, Jugoslavija i Madarska 1918–1933, Beograd 1971. Péter Wintermantel, A magyar-japán diplomáciai kapcsolatok két évtizede: 1944–1964, Bu- dapest (ELTE) 2014. Nagy L. Zsuzsa, A parizsi békekonferenciá és Magyarország 1918–1919, Budapest 1965. 164 Fragmenty większych opracowań

Balázs Ablonczy, „Lándzsahegy”, néprokonság, small talk [w:] Magyar külpolitikai gondolko- dás a 20. Században, red. Pál Pritz, Balázs Sipos, Miklós Zeidler, Budapeszt 2006. Magda Ádám, Delusions of Trianon [w:] Trianon and East-Central Europe, red. Béla K. Ki- rály, László Veszprémy, New York 1995. Magda Ádám, France and Hungary at the Beginning of the 1920’s [w:] War and Society in East Central Europe. Essays on World War I: Total War and Peacemaking. A Case Study of Trianon, Boulder 1982. Róbert Bartha, Tisza István és a preventív háború koncepciója [w:] Tisza István emlékezete. Tanulmányok Tisza István 150. születésének évfordulójára, red. Zoltán Maruzsa, László Pallai, Debrecen 2011. Lukáš Benda, Nacionalismus v současném maďarském stranickém systém [w:] Nacionalistic- ké politické strany v Evropě, red. Břetislav Dančák, Petr Fiala, Brno 1999. Iván Berend, Inflation, Stabilisation and an Independent Financial System [w:] Evolution of the Hungarian Economy 1848–1989, red. I. Berenda, Tamása Csató, New York 2001. Budapest-Moszkva. Szovjet-Oroszország és a Magyarországi Tanácsköztársaság kapcsolatai táviratok tükrében, 1919. március 22-augusztus 1, red. Magda Imre, Imre Szerényi, Bu- dapest 1979. Ferenc Csirkés, Gábor Fodor, Vámbéry as Public Figure [w:] Archivum Ottomanicum, red. György Hazai, Wiesbaden 2014. Ferenc Dávid, György Oláh, Hungarian Foreign Policy and the Caucasian Region in 1940s [w:] Archivum Ottomanicum, red. György Hazai, Wiesbaden 2014. Ferenc Eiler, Kisebbségvédelem és revizió. A kisebbségi kérdés helye a magyar kormanypoliti- kában [w:] Kisebbségi magyar közösségek a 20. században, t. 2, red. Laszló Szarki, Buda- pest 2008. Exploring Caucasuss in the 21 Century, red. Françoise Companjen, László Károly, Amster- dam 2010. Tibor Frank, Treaty Revision and Doublespeak. Hungarian Neutrality, 1939–1941 [w:] European Neutrals and Non-Belligerents Turing the Second World War, red. Neville Wy- lie, Cambridge 2002. András Gerő, A régi Magyarország az eltűnt Monarchiában [w:] A magyar történelem vitatott személyiséégei, red. Robert Hermann, t. III, Budapest 2005. Klaus Detlev Grothusen, Auβenpolitik [w:] Südosteuropa-Handbuch. Ungarn, red. Klaus Detlev Grothusen, Göttingen 1987. Zoltán Hajdú, Az intézményes Balkán-kutatás kialakulásának és fejlődésének problémái Ma- gyarországon 1948-ig, különös tekintettel a földrajzi kutatásokra, Balkán Füzetek, nr 1, red. Zsuzsa M. Császár, Pécs 2003. Péter Kamenov, Ausztria-Magyarország és a Balkán-háborúk 1912–1913-ban. Tisza István kormányának politikai nézetei [w:] Bulgaria and Hungary in the Wars from the Second Decade of the 20th Century, red. Penka Peykovska, Gábor Demeter, Sofia–Budapest 2013. Kunó Klebelsberg, A magyar neonacionalizmus [w:] Tudomány, kultúra, politika: Gróf Kle- belsberg Kunó válogatott beszédei és írásai (1917–1932), red. Ferenc Glatz, Budapest 1990. Magyar történeti szöveggyűjtemény 1914–1999, red. Ignác Romsics, Budapest 2000. Mihály Szegedy-Maszák, A polgári társadalom korának művelődése, t. II [w:] Magyar műve- lődéstörténet, red. László Kosa, Budapest 1998, s. 332–397, 428–459. 165

Miklós Mitrovits, Stanowisko rządu węgierskiego wobec wojny niemiecko-polskiej w roku 1939 [w:] Henryk Sławik – śląski bohater trzech narodów, red. Joanna Januszewska-Jur- kiewicz, Lech Krzyżanowski, Bielsko-Biała 2015. Péter Oláh, A török-magyar kapcsolatok alakulása egy diplomata szemével – Tahy László ankarai követ munkássága (1924–1933) [w:] Tanulmányok Vásáry István 70. születésnapjá- ra, „Keletkutatás” 2015 (wiosna). Ferenc Pölöskei, Magyarország és nagyhatalmak a 20-as években [w:] Magyarország és nagyhatalmak a 20-as században, red. Ignác Romsic, Budapest 1995. Pál Pritz, Nationalitäten und Aussenpolitik in Ungarn in den dreissiger Jahren [w:] Etudes his- toriques hongroises 1990. Ethnicity and Society in Hungary, red. Ferenc Glatz, Budapest 1990. Imre Ress, Ungarns Weg in den Krieg, Ungarische Einflussnahme auf die Außenpolitik der Habsburgermonarchie 1913–1914 [w:] Der Erste Weltkrieg aus ungarischer Sicht, red. Ro- bert Fiziker, Csaby Szabó, Wien 2015. Ignác Romsics, A nagyhatalmak és az Osztrák-Magyar Monarchia felbomlása [w:] Magyaror- szág és Európa 1919–1939, red. András Döbör, Gábor Ferenc Kiss, Szeged 2001. Ignác Romsics, The Trianon Peace Treaty in Hungarian Historiography and Political Thinking [w:] Hungary’s Historical Legacies. Studies in Honor of Steven Béla Várdy, red. Dennis P. Hupchick, William R. Weisberger, Boulder 2000. Dénes Sokcsevits, Magyar rendezési tervek a horvát- (délszláv-) kérdésmegoldására az Els világháború idején [w:] A horvát-magyar együttélés fordulópontjai. Intézmények, társada- lom, gazdaság, kultúra, red. Pál Fodor, Dinko Šokčević, Budapest 2015. Sándor Szakály, Magyar küldöttség Kemal Atatürk temetésén Törökországban, 1938, november [w:] Tanulmányok a 60 éves Romsics Ignác tiszteletére, red. Sándor Gebei, Iván Berté- nyi, János M. Rainer, Eger 2011. László Szarka, Versuchung und Irrwege der Revision. Die tschekoslovakische Frage in der ungarische politischen Öffentlichkeit 1938 [w:] München 1938. Ende des alten Europas, red. Peter Glotz, Essen 1990. Szovjet elképzelések a második világháború utáni Magyarországról [w:] A Kreml árnyékában. Magyarország és a Szovjetunió kapcsolatainak történetéhez, 1944–1990, red. Baráth Mag- dolny, Budapest 2014. Loránt Tilkovszky, Die Nationalitatenpolitik Ungarns und das heimische Deutschtum zwischem 1919–1945 [w:] 300 Jahre Zusammenleben – Aus der Geschichte der Ungarn deutschen, red. Wendelin Hambuch, Budapeszt 1988. Andrej Tóth, První bilaterální jednání mezi Československem a Maďarskem (1921) v Mari- ánské Lázně, „Moderní dějiny – sborník k dějinám 19. a 20. Století”, Praga 2002, nr 10. M. Vanku, Mala Antanta u velikoj ekonomsko krizi 1929–1933 [w:] Svetska ekonomska kriza 1929–1934 godine i njen odraz u zemljana jugostočne Evropa, Belgrad 1976. Mari Vares, Finn-magyar kapcsolatok a két világháború közti időszakban [w:] Rokoni körben. A magyarországi finn képviselet története, red. Jaakko Sievers, Budapest 2010. Branislav Vranešević, Die aussenpolitischen Beziehungen zwischen Serbien und der Habs- burgermonarchie [w:] Habsburgermonarchie, t. VI, red. Adam Wandruszka, Peter Urba- nitsch, Wien 1989. K.B. Winogradow, J.A. Pissarew, Die internationale Lage der österreichisch-ungarischen Mo- narchie in den Jahren 1900 bis 1918 [w:] Österreich-Ungarn in der Weltpolitik 1900 bis 1918, red. Fritz Klein, Berlin 1965. 166

Péter Wintermantel, A magyar-japán diplomáciai kapcsolatok története, 1918–1945 [w:] Ta- nulmányok a magyar-japán kapcsolatok történetéből, red. Ildikó Farkas, István Szerdahe- lyi, Yuko Umemur, Péter Wintermantel, Budapest 2009. Miklós Zeidler, A Nemzetek Szövetsége a magyar külpolitikai gondolkodásban [w:] Magyar külpolitikai gondolkodás a 20. században, red. Pál Pritz, Balázs Sipos, Miklós Zeidler, Budapest 2006.

Materiały pochodzące ze stron internetowych

Thomas Ambrosio, Preventing Hungarian Irredetism through Western Integration, s. 41, blogs.shu.edu/diplomacy/files/archives/ambrosio.pdf. The Anatomy of a Historical Conflict: Romanian-Hungarian Diplomatic Conflict in the 80’s, praca magisterska obroniona na Central European University, http://www.cimec.ro/e_ istorie.htm. Nándor Bárdi, A Magyarországgal szomszédos országok magyarságpolitikája a két világhá- ború között, http://adatbank.transindex.ro/regio/kisebbsegkutatas/pdf/II_fej_02_Bardi. pdf (dostęp: 22.11.2016). L. Balogh Béni, A magyar-román kapcsolatoka kárpátaljai bevonulástól Besszarábia átadá- sáig (1939–1940), Limes, http://www.matarka.hu/cikk_list.php?fusz=24739 (dostęp: 23.05.2017). Attila Fábián, Tamás Matura, Hungarian-Chinese Relations: Foreign Trade and Investments, s. 97–98, https://www.researchgate.net/publication/274835139 (dostęp: 10.05.2017). Petra Hamerli, Magyarország és Olaszország kapcsolódási pontjai 1927 és 1934 között, http://www.academia.edu/11830675/Magyarorsz%C3%A1g_%C3%A9s_Olaszorsz% C3%A1g_kapcsol%C3%B3d%C3%A1si_pontjai_1927_%C3%A9s_1934_k%C3%B- 6z%C3%B6tt (dostęp: 12.04.2017). Guy Lázár, A kisebbségek szerepe a nemzeti identitás kialakulásában. Fragment większego opracowania tego autora zamieszczony na stronie: http://www.sulinet.hu/oroksegtar/ data/magyarorszagi_nemzetisegek/roma/periferian_roma_szociologiai_tanulmanyok/ pages/014_A_kisebbsegek_szerepe.htm (dostęp: 12.03.2017). T. Magyarics, A szomszédsági kapcsolatok helye a magyar külpolitikában, 2009, http://hvg. hu/other/20070216_magyarics_szomszedsai_kapcsolat_t.asp. Richard Mohr, Magyar-kínai kapcsolatok rövidített változat, 2008, http://www.eastinfo.hu/ hu/media/download/m-k_kapcsolatok_rovid.pdf. Lirsen Myrtaj, Orbans’s Hungary: the Consequences of Nationalism, 4 października 2013, http://foreignaffairsreview.co.uk/2013/10/hungary-nationalism/. Éva Nagy, A magyar-belorusz kapcsolatok alakulása Magyarország EU-tágga válása után, Bu- dapeszt 2008, http://elib.kkf.hu/edipD_14102.pdf. László J. Nagy, Magyar-eyiptomi kapcsolatok a második világháború után (1947–1955), www. belvedere-meridionale.hu/wp.../02_Nagy_2015_03.pdf (dostęp: 14.03.2017). Milan Olejnik, Criticism of Revisionistic Policies in Hungary in Contemporary Czehoslovak Press During Third Decennium of Twentieth Century, http://www.saske.sk/cas/public/ media/6007/05_Olejnik.pdf (dostęp: 13.01.2017). Ignác Romsics, Bethlen István életpályája, http://www.grotius.hu/doc/pub/BEBYEU/2013 -10-08_romsics-ignac_bethlen-istvan-eletpalyaja.pdf (dostęp: 12.03.2017). 167

János Sáringer, Diplomatic Relations Between Portugal and Hungary (1935–1943), http:// acta.bibl.u-szeged.hu/7693/1/mediterran_012_139-145.pdf (dostęp: 22.02.2017). János Terényi, Hungary’s Foreign Policy Perspective of Central Europe, s. 12–15, http://kki.gov. hu/download/c/6c/b0000/Foreign_Policy_Review_2010_01_Hungary%E2%80%99s_ Foreign_Policy.pdf. Visegrad Four Discuss Energy Cooperation at Budapest Summit, http://www.neurope.eu/arti- cle/visegrad-four-discuss-energy-cooperation-budapest-summit. Укpaïнa в концeпцıях ı дoктpиинaх Угopшини. Materiał dostępny na stronie: http://lito- pys.org.ua/ukrxx/r09.htm.

Aneks

Wykaz węgierskich ministrów spraw zagranicznych oraz dyplomatów w służbie państwa Habsburgów 170 uwagi W literaturze węgierskiej występuje jako István Burián, w źródłach niemieckich jako Stephan Stephan jako niemieckich w źródłach Burián, István jako występuje węgierskiej W literaturze - 1887 do listo od maja w Bułgarii Austro-Węgier generalnym Rajecz. konsulem Był von Burián pada 1895 r. - I Habs Karol cesarz I. Nowy Karola następcy tronu doradcą był światowej I wojny wybuchu Po - Czernin spra zagranicznych. spraw ministra stanowisko na 22 grudnia go 1916 r. powołał burg w negocjacjach pokojowych Austro-Węgier reprezentantem Był urząd do kwietnia 1918 r. wował Rady został członkiem Narodowej wojny zakończeniu Po Rosją i Ukrainą. z Rumunią, w 1918 r. pod 1924 r. koniec politycznego się z życia Wycofał Austrii. Republiki - i ko Józefa Franciszka – po śmierci W 1916 r. Serbii. wypowiedzenie poparł wojny W 1914 r. po IV) – stanął Karola (jako Węgier króla na I Habsburga, Karola cesarza następcy, jego ronacji włączył się do dla państwa, za zagrożenie Tiszy premiera rządy Uznając władcy. nowego stronie gabinetu do dymisji doprowadziły w czerwcu 1917 r. które opozycyjnych, koalicji stronnictw to którą Austro-Węgier, zagranicznych spraw został ministrem krótko na 1918 r. Jesienią Tiszy. ze - ogłosił propozycję urzędowania swojego W okresie rozpadu. do dnia ich funkcję sprawował ententy. z państwami pokoju osobnego zawarcia chęć i zadeklarował rwania z Niemcami sojuszu Narodowej. Partii Chrześcijańskiej szefem był parlamencie w węgierskim Od 1920 r. Ministrowie spraw zagranicznych Austro-Węgier zagranicznych spraw Ministrowie urzędu okres piastowania okres piastowania 16 kwietnia 1918– 24 października 1918 dyplomata austriacki czeskiego i polityk pochodzenia, minister zagranicznych spraw w la - ‑ Węgier Austro tach 1916–1918 spraw minister ostatni - Austro zagranicznych w latach ‑ Węgier 23 października 1918– 1918 2 listopada nazwisko i imię Burián István Burián 1851 16 stycznia ur. tery na dziś - (Stomfa, Słowacji), torium zm. 20 października 1922 (Wiedeń) Czernin Ottokar 26 września 1872, ur. zm. 4 kwietnia 1932 Andrássy Gyula (młodszy) 30 czerwca 1860 ur. na dziś (Tőketerebes, Słowacji), terytorium zm. 11 czerwca 1929 171 Pacyfista i zwolennik demokratycznych form ustrojowych. Jednym z pierwszych z posunięć Jednym ustrojowych. form demokratycznych i zwolennik Pacyfista - co sprawi węgierskiej, armii pełna demobilizacja Lindera) była wojny ministra (oraz Károlyiego poczynań sąsiadów. wobec agresywnych bezbronne pozostawały że Węgry ło, - dla Madzia w Belgradzie. był ten Rozejm rozejm z ententą zawarły Węgry 1918 r. 7 listopada całych dotyczące Giusti z Villa postanowienia z niego wyeliminowano choć niekorzystny, rów 1918 i 1919 r. przełomie Na terytorium. węgierskiego aneksję umożliwiały które ‑ Węgier, Austro Trudna terytorium. części zagarnięcia węgierskiego w celu rozejm łamać zaczęli sąsiedzi Węgier z trudną sytuacją wewnętrzną. była połączona granicach sytuacja na Przywódcy Béli Kuna. wybuchły walki pomiędzy rządem a komunistami 1919 r. 20 lutego podjęli alianci decyzję Węgrzech walkami na Zaniepokojeni zostali aresztowani. komunistyczni linię demarkacyjną niekorzystną nową, Wyznaczająca państwa. obszarów znacznych o okupacji a socjaldemokra - między do zbliżenia komunistami doprowadziła 1919 r. z 20 marca Vixa nota został, zagranicznych spraw Ministrem Károlyiego. rządu się do upadku co przyczyniło tami, do wyemigrował i w lipcu 1919 r. zrezygnował Károlyi z więzienia, Béla Kun. wypuszczony i Paryżu. mieszkał w Londynie Od 1924 r. i Jugosławii. do Czechosłowacji a potem Austrii, - się sił wę wycofanie nakazującą Vixa notę otrzymał rząd węgierski 1919 r. marca W połowie linie walk że nowe przewidywały, Węgrzech na polityczne fora Szersze Węgier. w głąb gierskich Będący państwowymi. granicami stać się w przyszłości u władzy ówczesny mogą frontowych rząd po- jej odrzucić. w stanie W konsekwencji ale nie był też noty, zaakceptować rząd nie chciał ci jednak się z socjaldemokratów, rząd składający nowy mianował Prezydent dał się do dymisji. Rad. Republice – Węgierskiej reżimowi nowemu i dali początek połączyli siły z komunistami - Ministrowie spraw zagranicznych Węgier w okresie I Republiki Węgier zagranicznych spraw Ministrowie 31 października 1918– 1919 19 stycznia Niepod – Partia PP ległości i 1848 roku 1919– 19 stycznia 1919 24 stycznia Par – Obywatelska PP tia Radykalna (Polgári Radikális Párt) minister spraw zagra - spraw minister - ‑ Wę Austro nicznych gier w latach 1918– 2 listopada 1918 11 listopada Károlyi MihályKárolyi 1875 4 marca ur. (Budapeszt), 1955 zm. 19 marca Francja) (Vence, Berinkey Dénes 17 października ur. - w komita 1871 (Csúz cie Komarom), zm. 25 czerwca 1944 (Budapeszt) Ludwig von Flotow Ludwig von 1867, ur. zm. 6 kwietnia 1948 172 W 1909 r. uzyskał stopień doktora na Uniwersytecie w Budapeszcie. Od 1906 r. współpracował współpracował Od 1906 r. w Budapeszcie. Uniwersytecie na doktora stopień uzyskał W 1909 r. - został kore W 1916 r. „Népszava”. potem Újság”, „Friss „Munka”, lewicowymi, np. z pismami W rządzie Károlyiego astrów. się w rewolucję zaangażował a w 1918 r. wojennym, spondentem urząd komisarza Rad Republiki piastował W okresie rządowym. i Berinkeya komisarzem był - wyjechał do Wied komunistów rządów upadku Po i wojskowych. zagranicznych ds. ludowego W latach komunistycznych. o przekonaniach węgierskich emigrantów wśród pracował nia, gdzie Od 1929 r. Komunistycznej. Międzynarodówki w wydziale propagandy w ZSRR 20. pracował a następnie został aresztowany, w ZSRR. W 1937 r. Planowania Urzędu zarządu członkiem był stalinowskich. w wyniku czystek rozstrzelany Był synem Pála Harrera, burmistrza Óbudy. Ferenc Harrer związał się ze stolicą i przygotował i przygotował związał się ze stolicą Harrer Ferenc Óbudy. burmistrza Harrera, Pála synem Był Budapesztu, burmistrza został zastępcą W 1918 r. Budapesztu. Wielkiego rozbudowy plan powierzył Károlyi, hr. Lider rewolucji, Rady członkiem Narodowej. astrów rewolucji a w okresie pełnił obowiązki 1919 r. od do marca stycznia W okresie w Austrii. ambasadora stanowisko mu - zagranicz spraw ministra stracił stanowisko Kuna B. komunistów rządów szefa MSZ. W czasie w Izbie narodu – reprezentantem a od 1934 r. politykiem samorządowym, był 1925 r. Po nych. węgierskiego. parlamentu Wyższej wschodnim w okresie froncie na Walczył socjaldemokracji działaczem węgierskiej Był od 1902 r. do partii bolszewickiej. jenieckim i w obozie przystąpił rosyjskiej dostał się do niewoli wojny, oddziały też Armii Czerwonej grupę RKP(b). Tworzył węgierską założył 1918 r. W marcu został Węgry, na powrócił 1918 r. W listopadzie Radzieckiej jeńców. w Rosji węgierskich wśród - została proklamo Rad, która Republice W Węgierskiej uwolniony. po rewolucji aresztowany, i wojskowych, zagranicznych spraw komisarza pełnił funkcję ludowego 1919 r., w marcu wana istniał czele na z Kunem pierwszą jednak Rząd komunistyczny był faktycznie osobą w państwie. Rad. obaliły Republikę Horthyego narodowe wojska oraz a interwencjatylko rumuńska 133 dni, domowej podczas Radzieckiej, okrucieństwem w Rosji zasłynął wojny działał potem gdzie Kun - Komuni Międzynarodówki Wykonawczego Komitetu członkiem był Od 1921 r. w tym kraju. mieszkał w ZSRR, Od 1928 r. Komunistycznej. Partii podziemnej i liderem Węgierskiej stycznej został rozstrzelany. stalinowskich w wyniku czystek a w 1938 r. - Ministrowie spraw zagranicznych Węgier w czasach Republiki Rad Węgier zagranicznych spraw Ministrowie 3 kwietnia 1919– 24 czerwca 1919 Partia – Węgierska PP Socjalistyczna- (Ma Szocialista gyarországi Párt) 24 stycznia 1919– 24 stycznia 1919 21 marca Par – Obywatelska PP tia Radykalna (Polgári Radikális Párt) 1919– 21 marca 3 kwietnia 1919 Partia – Węgierska PP Socjaldemokratyczna ur. 8 listopada 1886 8 listopada ur. (Budapeszt), 1938 zm. 8 lutego (Moskwa) Kun Béla Kun używał (do 1916 roku Kohn) nazwiska 1886 20 lutego ur. Rumunia), dziś (Lele, zm. 29 sierpnia 1938 30 listopada (lub 1939) (Moskwa) József Pogány (do 1903 używał Schwartz nazwiska József) Harrer Ferenc Harrer 2 czerwca 1874 ur. (Budapeszt), 1969 zm. 21 listopada (Budapeszt) 173 na temat chybionych założeń asymilacji Żydów na na asymilacji założeń Żydów chybionych temat na útja A zsidók książkę napisał W 1917 r. mianowała potem która Rady Narodowej, udział w pracach aktywny brał Od 1918 r. Węgrzech. w rządzie stanu sekretarzem był 1919 r. Od lutego Bihar. w komitacie rządowym komisarzem go - dyplomatycz się kontaktami w sekcji zajmującej Berinkeya. Rad Republiki pracował W okresie Rad Republiki czasie był w Wiedniu).W ententy z przedstawicielami (rozmowy z ententą nymi dyplomacji szefem a potem Centralnej Rady kierownictwa Robotniczej Budapesztu, członkiem ale uratowała śmierć, na i skazany został aresztowany 1919 r. 15 listopada w rządzie Peidla. Moskwy, do trafił 1922 r. i Rosją (w lutym Sowiecką pomiędzy Węgrami wymiana jeńców go się działalnością naukową emigracji zajmował Na do Paryża). a potem do Londynu, w 1924 r. i Kautskyego). Engelsa (także prac tłumaczeniem idei marksistowskich i propagowaniem w Ate- wojskowym attaché w Belgradzie, od 1914 r. ambasadorem 1907–1909 był W latach 1917–1918 – a w latach w Bukareszcie, wojskowym attaché 1915–1916 był W latach nach. - zagranicz Rad spraw Republiki został ministrem upadku Po cesarskiej. w armii wojskowym wojskowej. służby do czynnej ponownie przeszedł w 1920 r. Friedricha; w rządzie Istvána nych wyty - W okresie Lidze Narodów. przy delegacji wojskowej węgierskiej został szefem W 1923 r. za odpowiedzialny rządowy komisarz jako pracował granicyczania węgiersko-czechosłowackiej węgierskiej. ze strony zadanie to Ministrowie spraw zagranicznych Węgier w czasach regenta Miklósa w czasach regenta Horthyego Węgier zagranicznych spraw Ministrowie 24 czerwca 1919– 1 sierpnia 1919 Partia – Węgierska PP Socjalistyczna- (Ma Szocialista gyarországi Párt) 24 czerwca 1919– 1 sierpnia 1919 Partia – Węgierska PP Socjalistyczna- (Ma Szocialista gyarországi Párt) 7 sierpnia 1919– 15 sierpnia 1919 – bezpartyjny PP Ágoston Péter się jako (urodził Augenstein) 1874 25 marca ur. (Zsombolya), zm. 6 września 1925 (Paryż) Kun Béla Kun Gábor Tánczos 1872 22 stycznia ur. (Budapeszt), zm. 11 sierpnia 1953 (Hajdúnánás) 174 Absolwent prawa na Uniwersytecie w Budapeszcie (1895). W 1896 r. został współpracownikiem został współpracownikiem (1895). W 1896 r. w Budapeszcie Uniwersytecie na prawa Absolwent z polityków, jednym był Od 1901 r. redaktorem. jej głównym potem gazety „Magyarország”, i wewnętrz - Niepodległości. polityki Przeciwnik zagranicznej Partii z liderów później jednym lutową (z radością rewolucję powitał w wojnie udziału Węgier przeciwnik ‑ Węgier, Austro nej (został Rady wziął Narodowej udział w pracach burżuazyjnej rewolucji wybuchu Po w Rosji). wyznań i oświecenia). ministrem i objął Węgry na Wrócił w Wiedniu. przebywał okres krótki rad przez rewolucji upadku Po z polityki Niezadowolony w rządzie Friedricha. zagranicznych spraw ministra stanowisko krytykował władz zdecydowanie politykę gdzie do Jugosławii, wyemigrował Horthyego, regenta horthystowskich. Od (Przyszłość). „Jövő” gazetę lewicową w Wiedniu wydawał wraz z Ernő Garamim W 1921 r. niedłu - za działalność antypaństwową; niemu przeciwko z oskarżeniem władze wystąpiły 1925 r. zmarł. potem go - krót w Genewie, Berlinie Po i w Paryżu. Austro-Węgier dyplomatą był światową I wojną Przed (1920– w Watykanie Węgier posadę objął ambasadora ministra stanowiska kim zajmowaniu węgierskiego. parlamentu Wyższej Izby członkiem był 1924) oraz artykuły Pisał Węgrzech. USA i na w Niemczech, i ekonomii Kształcił prawa się w zakresie się także Azją zajmował kilku języków znajomości Dzięki specjalistycznych. do pism naukowe regent r. 1920 marcu W Ludowej. Partii z ramienia do trafił parlamentu i Afryką. W 1901 r. tę na funkcję odbyło zaprzysiężenie a oficjalne Węgier, Semadama premierem mianował Horthy W lipcu z Trianon. traktat podpisał Simonyi-Semadam 4 czerwca 1920 r. roku. tego się 15 marca pełnił który funkcję Telekiego, Pála przez premiera stanowisku na został zastąpiony 1920 r. - to członkiem Semadam był latach W następnych rządzie. w jego zagranicznych spraw ministra pomiędzy Japonią za wymianę kulturalną odpowiedzialnego ‑ japońskiego, węgiersko warzystwa się z chrześci - Związał prawnik. jako pracował politycznego się z życia wycofaniu Po a Węgrami. Rolników. Drobnych do Partii wstąpił a w 1921 r. politycznym, ruchem jańskim 15 sierpnia 1919– 11 września 1919 – bezpartyjny PP 11 września 1919– 1920 15 marca – bezpartyjny PP 1920– 15 marca 1920 19 lipca – Chrześcijańska PP Partia Narodowa (Keresztény Jedności Egyesülés Nemzeti Pártja) Somssich József 19 grudnia 1864 ur. Austria), (Graz, 1941 zm. 22 stycznia (Budapeszt) Simonyi-Semadam Sándor 1864 23 marca ur. (Csesznek, komitat Veszprem), zm. 4 czerwca 1946 (Budapeszt) Lovászy Márton 1864 6 listopada ur. (Zenta), zm. 21 sierpnia 1927 (Budapeszt) 175 Jego ojciec, Albin Csáky, był ministrem oświaty w latach 1888–1894. Imre Csáky ukończył Aka - Csáky ukończył 1888–1894. Imre w latach oświaty ministrem był Csáky, Albin ojciec, Jego oraz Berlinie, Bukareszcie Petersburgu, w Dreźnie, konsul i służył jako demię Dyplomatyczną pokoju udział w negocjacjach podpisaniem w MSZ (brał przed pracował Od 1917 r. w Warszawie. z fran - pertraktowała która wszedł delegacji pokojowej, w skład (1918). W 1920 r. brzeskiego) Aby z Francją. i gospodarczego politycznego zbliżenia temat na cuskim rządem Paléologue’a rozmów fiasku Po szefa MSZ w rządzie Telekiego. na Csákyego mianowano cel, ten zrealizować francuskimi podałz partnerami 1921–1922 pracował (grudzień się do dymisji 1920). W latach - konfe na kraj swój Reprezentował Węgier. granic delimitacji dokonała która mieszanej, komisji w - porozu zaproponowanego jednak przyjął nie projektu optantów; tzw. Brukseliw sprawie w rencji Zdecydował emigrację się na do Wenezueli. politycznego. się z życia wycofał mienia i całkowicie do Ameryki w drodze Kanaryjskich Południowej. Wyspach Zmarł na 19 kwietnia 1920– 22 września 1920 – Chrześcijańska PP Partia Narodowa (Keresztény Jedności Egyesülés Nemzeti Pártja) 22 września 1920– 16 grudnia 1920 – bezpartyjny PP 16 grudnia 1920– 1921 17 stycznia – Chrześcijańska PP Partia Narodowa (Keresztény Jedności Egyesülés Nemzeti Pártja) Csáky Imre 1882 16 lutego ur. (Szepesmindszent), 1961 zm. 22 maja - Cruz de Tene (Santa Kanaryj - Wyspy riffa, skie) Pál Teleki Teleki Pál Teleki 1879 1 listopada ur. (Budapeszt), zm. 3 kwietnia 1941 (Budapeszt) 176 . - postę z twórców jednym Był i Budapeszcie. w Kolozsvárze uniwersytecie na prawa Absolwent (1899). Század” „Huszadik pisma oraz Társasag Társadalomtudományi towarzystwa powego - (Alkot Konstytucyjną Partię do życia powołał konserwatystami razem z innymi W 1906 r. wybuchem pierwszej Przed Pracy (Munkapárt). Partii członkiem był a od 1910 r. mánypárt), (GYOSZ), przemysłowców węgierskich skupiającego związku został liderem światowej wojny negocjacjachBrał udział w w rządzie Esterházyego. finansów ministra tekę objął a w 1917 r. - antybolsze komitet Rad Republiki stworzył a w okresie brzeskiego, do pokoju prowadzących powrotu pierwszej próbie Po w Wiedniu. posłem węgierskim był Od 1919 r. wicki w Wiedniu. drugiej, nieudanej skutek Na go. zdymisjonowano węgierski tron na Habsburga Karola cesarza się publicystyką. zajął następnie uwięziony, krótko został na G. Gratz monarchy powrotu próby - Volks Deutscher Ungarländischer do życia powołał Bleyerem (Jakab) wraz z Jakubem W 1924 r. redaktorem też był Gratz Węgrzech). na Niemców Kulturalne (Stowarzyszenie bildungs-Vereint A bolsevizmus pt. artykułów zbioru autorem oraz Wirtschaftsarchiv” periodyku „Ungarisches pt. Magyarországon 12 kwietnia 1921– 14 kwietnia 1921 – Chrześcijańska PP Partia Narodowa (Keresztény Jedności Egyesülés Nemzeti Pártja) 17 stycznia 1921– 17 stycznia 12 kwietnia 1921 – bezpartyjny PP Teleki Pál Teleki Gusztáv Gratz Gratz Gusztáv 1875 30 marca ur. (Gölnicbánya), 1946 zm. 21 listopada 177 , opublikowanych pomiędzy 1934 a 1940 r., wskazywał pomiędzy 1934 a 1940 r., , opublikowanych na przyczyny rozpadu Korony św. Stefana (jego zdaniem była to krótkowzroczność magnaterii magnaterii krótkowzroczność to była zdaniem (jego Stefana św. Korony rozpadu przyczyny na dyktatorem z rumuńskim rozmowy Bánffyprowadził 1943 r. i klas W kwietniu wyższych). - faszy sojuszu i opuszczenia pokoju separatystycznego podpisania w sprawie Antonescu Ionem nie udały się jednak, sta- bo Mironescu kością był niezgody z Gheorghe Rokowania stowskiego. rumuńsko-węgierskich rokowaniach nieudanych Po po wojnie. północnego Siedmiogrodu tus Bánffyego w (należały do Bonchida spaliła niemiecka się armia majątki i zniszczyła wycofująca sojusznika. węgierskiego Bánffych) za nielojalność w odwecie rodu dóbr - konsula w następujących (pracował austro-węgierskim dyplomatą był światową I wojną Przed Istvána Bethlena W rządzie Amsterdam). Kijów, Saloniki, Belgrad, tach: Odessa,Skutari, Sofia, - szefa MSZ. W aktywności potem dyplomatycz sprawiedliwości, ministra stanowiska piastował z Rosją ale Sowiecką, dążył bezskutecznie. do zacieśnienianej współpracy politycznej społeczeństwie: w węgierskim warstwy wewnętrznej zjednoczył najsilniejsze dwie W polityce kraju terenów z rolniczych ziemiaństwo węgierskie oraz z Budapesztu burżuazję żydowską w struktury Ligi Narodów także Węgry Rząd Bethlena polityczna). wprowadził (konsolidacja Bethlena Do porażek Włochami. można z faszystowskimi sojuszu do bliskiego doprowadził oraz jednakzaliczyć z Trianon. m.in. pewne oddalenie traktatu rewizji koncepcji do radykalizacji sceny węgierskiej Węgrzech na kryzys doprowadził gospodarczy Światowy - wę jeden z nielicznych Bethlena (1931). Jako do odwołania oraz z funkcji premiera politycznej kiedy III Rzesza W chwili z Niemcami. Bethlen sojuszu przeciwnikiem polityków był gierskich do Bethlen – doprowadzić się – bez starał skutku światowej, zaczęła tracić w II wojnie inicjatywę po zdobyciu 1945 r., W kwietniu a aliantami. pomiędzy Węgrami pokojowego układu osobnego do ZSRR. Zmarł i uprowadzony Bethlen sowieckie, został wojska aresztowany przez Budapesztu 72 lata. mając w moskiewskim więzieniu, 5 października 1946 r. Karierę polityczną rozpoczął w czasach monarchii Habsburgów. W 1901 r. został wybrany jako jako został wybrany W 1901 r. Habsburgów. monarchii w czasach rozpoczął polityczną Karierę a zarazem awangardy, zwolennikiem oraz tradycjonalistą Był węgierskiego. narodu reprezentant Béla po mógł - Bartók niemu raz pierwszy Dzięki kon nowel. dwóch oraz sztuk pięciu autorem Istvána kuzyna Bánffy w rządzie swojego został ministrem W 1921 r. w Budapeszcie. certować - W trzech pra Bethlena. nie poczynił został zdymisjonowany. Kiedy granic, w rewizji postępów Trilógia Az jako Erdélyi określanych cach 19 grudnia 1922– 7 października 1924 – bezpartyjny PP 7 października 1924– 1924 15 listopada Jedności – Partia PP (Egységes Párt) 14 kwietnia 1921– 19 grudnia 1922 – bezpartyjny PP Daruváry Géza 1866 12 stycznia ur. (Budapeszt), zm. 3 sierpnia 1934 (Budapeszt) Bethlen István 8 października ur. 1874 (Gernyeszeg), zm. 5 października 1946 (Moskwa) Bánffy Miklós 30 grudnia 1873 ur. (Kolozsvár), zm. 5 czerwca 1950 (Budapeszt) 178 Absolwent prawa, studiował na uniwersytetach w Paryżu i w Budapeszcie. W 1889 r. rozpoczął rozpoczął W 1889 r. i w Budapeszcie. w Paryżu uniwersytetach na studiował prawa, Absolwent (brał zagranicznych spaw do ministerstwa trafił po zaś 1920 r. handlu, w ministerstwie karierę kariery jego szczeble funkcja w mi - to sekretarza Kolejne pokojowych). udział w rokowaniach w rządzie Bethlena. Następnie zagranicznych spraw ministra i stanowisko handlu nisterstwie - po nacjonalizacji II woj banku Po Kredytowego. Banku Węgierskiego zarządu w skład wchodził Węgier. parlamentu Wyższej Izby członkiem był do USA. Od 1927 r. emigrował nie światowej Kredytowego Banku Węgierskiego – prezesa Weissa zięciem (Fülöp) Filipa był minister Przyszły narodową gospodarkę studiował a następnie Węgrzech, na prawnicze studia Ukończył w Peszcie. W 1911 r. w bankowości. pracował zagranicznych studiów ukończeniu i Berlinie. Po w Lipsku w mini - stanowiska różne piastował 20. W latach finansów. został urzędnikiem w ministerstwie Od lat połowy handlu. w ministerstwie pracował 20. krótko lat W połowie finansów. sterstwie Bethlena rządów w okresie Szczególnie MSZ w rządzie Bethlena szefem Károlyiego. 20. był oraz udało się zaciągnąć Wówczas Węgier. finansowej zasługi w stabilizacji miał duże Walko minister w Peszcie. Kredytowego Banku Węgierskiego został prezesem W 1938 r. zagraniczne. pożyczki Abaúj-Torna), podżypanem komitata (był Węgrzech na lokalnego szczebla polityk Od 1906 r. Abaúj-Torna komitatu żupan od 1922 r. Kis-Hont, oraz Borsod, Gömör w komitatach od 1920 r. Sprawował partii w politykę rządowej. zaangażowany Od 1924 do 1933 r. miasta Miskolc. oraz przewodniczącym był w rządzie Gömbösa, następnie wewnętrznych funkcję spraw ministra na artykułów licznych Autor parlamentu. Wyższej w Izbie i senatorem Administracyjnego Sądu i USA. Włoszech we i polityki gospodarki w kraju, temat 15 listopada 1924– 15 listopada 1925 17 marca Jedności – Partia PP (Egységes Párt) 1925– 5 marca 9 grudnia 1930 Jedności – Partia PP (Egységes Párt) 9 grudnia 1930– 24 grudnia 1930 Jedności – Partia PP (Egységes Párt) 24 sierpnia 1930– 1 października 1932 Jedności – Partia PP (Egységes Párt) 1 października 1932– 1933 9 stycznia Partia – Narodowa PP (Nemzeti Jedności Egységes Párt) Walko Lajos Walko 30 października ur. 1880 (Budapeszt), 1954 zm. 10 stycznia Károlyi Gyula 1871 7 maja ur. (Nyírbakta), zm. 23 kwietnia 1947 (Budapeszt) Lajos Walko Puky Endre 1871 20 lutego ur. obecnie (Koszyce, Słowacja), 1941 zm. 20 lipca (Szovátafürdő) Scitovszky Tibor Scitovszky 21 czerwca 1875 ur. (Nőtincs), zm. 12 kwietnia 1959 (Los Angeles) 179 W 1932 r. mianowany na premiera przez Horthyego (wzrost znaczenia rodzimych faszystów). faszystów). rodzimych znaczenia (wzrost Horthyego przez premiera na mianowany W 1932 r. - roz się z planów i wycofanie retoryki antysemickiej ograniczanie Gömbösu na wymusił Horthy Jednym międzynarodowej. aktywność arenie dużą na przejawiał Gömbös parlamentu. wiązania i Austrią. a Włochami między Węgrami porozumienia zawarcie było celów głównych z jego poleciał Gömbös do Włoch i zobaczył się z Benito po tym, jak został premierem, Wkrótce poparcie Gömbösowi i Duce obiecał politycy doszli do porozumienia Ci dwaj Mussolinim. Węgier a także wojny pomoc Włoch w przypadku trianońskiego, traktatu rewizji planach przy terytoriów. państw rzecz na tych utraconych odzyskanie celu na mającej i Rumunią, z Jugosławią ograniczały które traktatu, punktów zażądał obalenia tych premier węgierski W czerwcu 1933 r. posiadania lotnictwa i cięż- zabraniały do 35 000 żołnierzy oraz sił zbrojnych liczbę węgierskich i profrancuską proangielską zerwał Gömbös z dawną kiej artylerii. całkowicie W tymże roku faszystowskim. z obozem związać Węgry Bethlena. on orientacją że zamierza się jasne, Stało Węgier. terytorium na przebywać i mogli oni (ustaszy) chorwackich separatystów Wspierał miała ta również Wizyta do Polski. podróż odbył premier węgierski W październiku 1934 r. Czechosłowacji. przeciwko bowiem była wymierzona planom, rewizjonistycznym jego służyć uzy - Jedności) Partia (Narodowa Egység Nemzeti partia Pártja rządowa W wyborach w 1935 r. planami wcześniejszymi Zgodnie ze swoimi parlamencie. w 245-mandatowym 170 głosów skała uczynił zresztą podobnie oficerami, i wyposażył zwiększył obsadził ją zaufanymi premier armię, zmarł Gömbös do puczu przygotowań Podczas cywilnymi.z siłami Dążył do faszyzacji kraju. po - od części planów odstąpił Darányi, Kálmán następca, Jego niewydolności nerek. z powodu zagraniczną. jednak politykę jego kontynuował przednika, i Berli - Meksyku w Stambule, Austro-Węgier pełnił funkcję węgierski, ambasadora Dyplomata - ‑ czechosłowac węgiersko czele na (1933–1938). Stał Węgier zagranicznych spraw minister nie, węgierskich Hitlera przez o poparcie zabiegał kiej delegacji podczas negocjacji w Komárom, o pomoc i prośby w Niemczech Imrédym (wizyta wraz z premierem terytorialnych roszczeń Orła Orderu Ukrainę na Był kawalerem Zakarpacką.ataku planu po fiasku III Rzeszy). Ustąpił 1938). (4 lutego Białego 9 stycznia 1933– 9 stycznia 1933 4 lutego Partia – Narodowa PP (Nemzeti Jedności Egységes Párt) 1933– 4 lutego 1938 28 listopada Partia – Narodowa PP (Nemzeti Jedności Egységes Párt) Kánya Kálmán Kánya 1869 7 listopada (Sopron), 1945 zm. 28 lutego Gömbös Gyula 26 grudnia 1886 ur. (Murga), zm. 6 października - (Mona 1936 roku chium) 180 - gé d’affaires ambasady w Madrycie i Lizbonie, ale w 1935 r. ponownie wrócił do ministerstwa do ministerstwa wrócił r. ponownie Madrycie w i ale w 1935 ambasady Lizbonie, d’affaires gé węgierskiej. ze strony obserwatorem był monachijskiej konferencji W okresie w Budapeszcie. wszedł do W 1938 r. wiedeńskiego. pierwszego arbitrażu podpisywaniu przy takżeBył obecny szefa MSZ fotelu zasiadał na Od grudnia Ózd. 1938 r. z okręgu partii z list rządowej parlamentu przystąpiły Węgry urząd, ten sprawował gdy W czasie Telekiego. a potem Imrédyego, w rządach (sierpień wiedeński II arbitraż podpisały 1939) oraz (styczeń antykominternowskiego do paktu - kon zwolennikiem 1940). Csáky był trzech (listopad do paktu przystąpiły zaś 1940), następnie w Belgradzie W grudniu 1940 r. Włochami. z III Rzeszą oraz zbliżenia politycznego tynuowania o przyjaźni. traktat z Jugosławią podpisał W maju 1938 r. ze sprawowanej funkcji zrezygnował Kálmán Darányi. Regent Horthy mianował mianował Horthy Regent Darányi. Kálmán funkcji zrezygnował ze sprawowanej 1938 r. W maju prowadził Imrédy W pierwszych miesiącach urzędowania premiera. stanowisko na Imrédyego do Brytanią prowadzącą oraz z Wielką polepszenie relacji na nastawioną zagraniczną politykę polityki zagra - zmienił kurs 1938 r. Jesienią i Włochami. z Niemcami ochłodzenia stosunków jednocześnie pozycji dążył do umocnienia swojej prowłoski, oraz proniemiecki na nicznej swoją miesięcy zradykalizował drastycznie następnych W ciągu prawicy. węgierskiej w kręgach opozycji. się m.in. zwalczaniem co przejawiało politykę, dowody Miklósowi Horthyemu przedstawili premiera przeciwnicy polityczni 1939 r. W lutym – nie a ten pokazał je Imrédyemu, Horthy Imrédyego. korzeniach świadczące o żydowskich podał – ostatecznie się do dymisji. im zaprzeczyć mogąc w Budapeszcie. Uniwersytecie na prawa oraz w Wiedniu dyplomatycznych szkół Absolwent pokojowych udział w rokowaniach brał sekretarz w MSZ i jako karierę rozpoczął W 1919 r. w Watykanie, Węgier ambasady został sekretarzem W 1921 r. światową. I wojnę kończących w ambasadzie 1924–1926 pracował funkcje w MSZ. W latach 1923–1924 pełnił różne w latach char był MSZ. Od Prasowym 1933 r. Wydziałem kierował od 1928 do 1932 r. w Bukareszcie, 27 stycznia 1941– 27 stycznia 1941 4 lutego Élet – Magyar PP Pártja 28 listopada 1938– 28 listopada 10 grudnia 1938 Partia – Narodowa PP (Nemzeti Jedności Egységes Párt) 10 grudnia 1938– 1941 27 stycznia Partia – Narodowa PP (Nemzeti Jedności Egységes Párt) Teleki Pál Teleki Csáky István 1894 14 lipca ur. lub (Uncsukfalva Segesvár), 1941 zm. 27 stycznia (Budapeszt) Imrédy Béla Imrédy 29 grudnia 1891 ur. (Budapeszt), 1946 zm. 28 lutego (Budapeszt) 181 - Po ukończeniu studiów prawniczych rozpoczął pracę w ministerstwie oświaty (1913). Od 1922 r. (1913). Od 1922 r. oświaty w ministerstwie pracę rozpoczął prawniczych studiów ukończeniu Po został naczelnikiem. W 1930 r. jego był a od Prasowym, 1924 do 1931 r. w Wydziale pracował szefa na Wyznaczony w Bukareszcie. – ambasadorem a w 1934 r. w Londynie, radcą ambasady 1941 r. w kwietniu Jugosławię na do ataku udział w przygotowaniu brał 1941 r., MSZ w lutym się na powołując gabinet, Jego rządu. czele na stanął Telekiego premiera śmierci samobójczej Po nie to, i zrobił ZSRR wypowiedział wojnę Koszyce), na sowiecki wiarygodne (atak mało dowody Zjednoczo - Stanom wypowiedział Rząd ów wojnę węgierskiego. parlamentu aprobaty zyskując wschodni II Armię Węgierską. front na że wysłał w 1942 r. także się go winą za to, Obarcza nym. pomiędzy chrześcijanami o zakazie małżeństw ustawę też uchwalono Za Bárdossyego rządów niemiec- wpływów udział w popieraniu nadal brał Bárdossy gabinetu jego dymisji Po i Żydami. w 1944 r. w Sopronie działalnościfaszystowskiego rządu w okresie Jeszcze Węgrzech. na kich wyjechał do 1945 r., początku na światowej, II wojnie Po aktywnie rząd Szalasiego. popierał - a na węgierskim, władzom Został przekazany wizę do Szwajcarii. uzyskać i próbował Niemiec śmierci. karę na i skazany osądzony stępnie kariery W pierwszych latach pracował w Budapeszcie. Uniwersytecie na prawa Absolwent Od Pécsu. strukturyantybolszewickie w r. zorganizował W 1919 finansowych. w instytucjach Somogy. komitatu żupanem od 1925 r. miasta Pécs, oraz Baranya komitatu żupanem był 1921 r. oraz w rządzie Károlyiego wewnętrznych spraw urząd ministra 1931–1935 piastował W latach Bár Telekiego, W rządzie Imrédyego, węgierskim. parlamentarzystą 30. był Gömbösa. W latach dossyego oraz Kállaya otrzymał stanowisko ministra spraw wewnętrznych. Podlegały mu policja mu Podlegały wewnętrznych. spraw ministra stanowisko otrzymał Kállaya oraz dossyego ograniczały siłowo oraz środki siłowe stosowały czasach w tych które i siły bezpieczeństwa, politycznego należał otoczenia do ścisłego światowej II wojny W okresie wpływy komunistów. okupacji W okresie anglosaskich. do krajów Węgier zbliżenia koncepcję i reprezentował regenta - kon obozu do i trafił Gestapo przez został aresztowany 1944 r.) (po marcu Węgier hitlerowskiej szczątki Jego w Wiedniu. Zmarł w 1948 r. Doczekał Sowietów. przez wyzwolenia centracyjnego. pogrzebano w Pécsu. i ponownie w 1999 r. Węgry na uroczyście przewieziono 4 lutego 1941– 4 lutego 1942 7 marca Élet – Magyar PP Pártja 1942– 7 marca 1942 9 marca Élet – Magyar PP Pártja Keresztes-Fischer Keresztes-Fischer Ferenc 1881 18 stycznia ur. (Pécs), 1948 zm. 3 marca (Wiedeń) Bárdossy LászlóBárdossy 10 grudnia 1890 ur. (Szombathely), 1946 zm. 10 stycznia (Budapeszt) 182 Wykształcenie zdobywał w Genewie i w Monachium. Doktorat z nauk prawnych uzyskał na na uzyskał prawnych z nauk Doktorat w Genewie zdobywał i w Monachium. Wykształcenie – od 1922 do 1929 r. Nagykálló, urzędnikiem w okręgu 1920–1922 był W latach Węgrzech. w ministerstwie stanu sekretarz jako 1929–1930 pracował W latach Szabolcs. komitatu żupanem 1932–1935 a w latach partii z ramienia rządowej, posłem do parlamentu był Od 1931 r. handlu. w miejsce premiera wyznaczył na go Horthy regent 1942 r. Od marca rolnictwa. – ministrem Miklós Kállay Bárdossyego. premiera orientację proniemiecką zdecydowanie reprezentującego że niedostatecznie po części dlatego, fiasko, ale ona poniosła prozachodnią, politykę prowadził i Nowy Moskwa jakie wysuwały Londyn, podzgadzał się z oczekiwaniami, Budapesztu adresem Po Węgier). granic (odcięcie powojennych III Rzeszy od pomocy kwestia Jork węgierskiej, - w Budapesz Turcji o azyl w ambasadzie poprosił 1944 r. w marcu Niemcy przez Węgier zajęciu przez koncentracyjnym w obozie i uwięziony został aresztowany ambasady opuszczeniu Po cie. wyjechał do USA. Na w 1951 r. Włoszech, żył we 1945 r. Po niemieckie władze okupacyjne. aktywności pamiętniki z czasów politycznej. emigracji napisał 30. był Od połowy lat konsularnej. w służbie pracował Habsburgów monarchii w okresie Jeszcze 1937–1939 attaché i Belgradzie, w Pradze a w latach Węgier Królestwa posłem nadzwyczajnym szefa MSZ kariery jego pełnienie obowiązków było w Berlinie. Zwieńczeniem Węgier ambasady 1943–1944. w latach - Repu Węgierskiej wojska pokonała potem która Horthyego, narodowej służył w armii W 1919 r. potem w Rzymie, najpierw wojskowy attaché jako w dyplomacji pracował bliki Rad. Od 1927 r. w Berlinie. ambasadorem był potem wojny, w ministerstwie pracował w Berlinie. Od 1933 r. pełnił gdzie do kraju, został odwołany 1944 r. w marcu Wehrmacht przez Węgier zajęciu Po odpo - Jest sierpnia 1944 r.). (marzec–koniec zagranicznych spraw i ministra premiera obowiązki Ponosi 1944 r. i maju jeszcze w kwietniu żołnierzy węgierskich za wysłaniefront na wiedzialny miesiącach w ostatnich koncentracyjnych do obozów za deportacjewinę tysięcy setek Żydów przez skazany wojnie z III Rzeszą. Po gospodarczych umów niekorzystnych zawarcie oraz wojny wykonano. Wyrok śmierci. karę na sąd ludowy 9 marca 1942– 9 marca 1943 24 lipca Élet – Magyar PP Pártja 1943– 24 lipca 1944 22 marca – bezpartyjny PP 1944– 22 marca 29 sierpnia 1944 – bezpartyjny PP Ghyczy Jenő Ghyczy 1893, 4 maja ur. 1982 zm. 18 stycznia Döme Sztójay nazwisko (pierwotne - Sztojako Dimitrije vich) 1883 5 stycznia ur. (Versec), zm. 22 sierpnia 1946 (Budapeszt) roku Kállay MiklósKállay 1887 23 stycznia ur. (Nyíregyháza), 1967 zm. 14 stycznia Jork) (Nowy 183 - I woj w okresie froncie Służył na wojskowej. w szkole w Budapeszcie naukę rozpoczął W 1907 r. służył w sztabie, wojny koniec porucznika. na Pod został mianowany w 1917 r. światowej, ny Węgier wojskowym attaché był a następnie obrony, 20. – w ministerstwie – do połowy lat potem funkcje- w szero różne 30. i 40. sprawował W latach Belgradziew Paryżu, w Atenach. oraz szefa MSZ. fotelu zasiadał na jesieni i w wywiadzie. 1944 r. Na wojskowości rozumianej ko został pod 1944 r. węgierskich, koniec faszystów przez po 15 października 1944 r. Aresztowany dni mieszkał w zachodnich swoich Do końca w 1945 r. go Uwolniono do Niemiec. wywieziony zwi - Schicksal m.in. Ungarns Napisał naukową. się pracą zajął Tam w Monachium. Niemczech, 1975). (München–Mainz Lebenserinnerungen West. und Ost schen jednym Był prawnych. nauk doktor arystokratycznej, pochodził polityk, z rodziny Węgierski (w rządzie Ferenca w rządzie faszystowskim zagranicznych spraw ministrów z najmłodszych w administracji pracował międzywojennym W okresie 1944 i 1945 r.). przełomie na Szalasiego terrorem. przed Węgier służbę dyplomatyczną Chronił do gazet prawicowych. pisał lokalnej, Zachód, na amery uciekać dostał się do niewoli - próbował faszystowskiego rządu upadku Po Wyrok śmierci. karę na i skazały osądziły go a te węgierskim, władzom Został wydany kańskiej. 1946 r. w marcu wykonano Ministrowie spraw zagranicznych Węgier w czasach rządów faszystowskich Węgier zagranicznych spraw Ministrowie 29 sierpnia 1944– 16 października 1944 – bezpartyjny PP 16 października 1944– 1945 28 marca Strzało – Partia PP (faszyści) krzyżowców Kemény GáborKemény 14 grudnia 1910 ur. (Budapeszt), 1946 zm. 19 marca (Budapeszt) Hennyey Gusztáv Hennyey 25 września 1888 ur. (Kolozsvár), zm. 14 czerwca 1977 (Monachium) Redakcja Jadwiga Makowiec

Korekta Elżbieta Krok

Skład i łamanie Anna Gagatek

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, fax 12-663-23-83