TAK CZYNIĄ WSZYSTKIE ALBO SZKOŁA KOCHANKÓW WOLFGANG AMADEUSZ MOZART dyrektor naczelny Tomasz Bęben dyrektor artystyczny Paweł Przytocki chórmistrz, szef chóru Dawid Ber

dyrektor generalny Peter Gelb honorowy dyrektor muzyczny James Levine dyrektor muzyczny Yannick Nézet-Séguin główny dyrygent Fabio Luisi 2.

Kelli O'Hara jako Despina w Così fan tutte W.A. Mozarta. Fot. Marty Sohl/Metropolitan Opera

Prapremiera w Burgtheater w Paryżu – 26 stycznia 1790 roku Premiera niniejszej inscenizacji w The Metropolitan Opera w Nowym Jorku – 15 marca 2018 roku Transmisja z The Metropolitan Opera w Nowym Jorku – 31 marca 2018 roku Retransmisja w Filharmonii Łódzkiej – 26 maja 2018 Przedstawienie w języku włoskim z napisami w języku polskim Wolfgang Amadeusz Mozart Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków 3.

TAK CZYNIĄ WSZYSTKIE ALBO SZKOŁA KOCHANKÓW (COSÌ FAN TUTTE, OSSIA LA SCUOLA DEGLI AMANTI)

OPERA BUFFA W DWÓCH AKTACH KV 588 LIBRETTO: LORENZO DA PONTE

OSOBY Fiordiligi sopran Dorabella sopran Despina sopran Ferrando tenor Guglielmo bas Don Alfonso bas

REALIZATORZY reżyseria Phelim McDermott scenografia Tom Pye kostiumy Laura Hopkins światło Paule Constable

OBSADA Fiordiligi Amanda Majeski Dorabella Serena Malfi Despina Kelli O’Hara Ferrando Ben Bliss Guglielmo Adam Plachetka Don Alfonso Christopher Maltman

Chór i orkiestra The Metropolitan Opera dyrygent – David Robertson

AKCJA ROZGRYWA SIĘ W STANACH ZJEDNOCZONYCH W LATACH PIĘĆDZIESIĄTYCH XX W. 4.

DAVID ROBERTSON DYRYGENT Pełnił funkcje dyrektora artystycznego St. Louis mi, jak New York Philharmonic, Los Angeles Symphony, pierwszego dyrygenta gościnnego Philharmonic, Boston Symphony Orchestra, BBC Symphony Orchestra, dyrektora artystycz- Chicago Symphony Orchestra, Berlin Philhar- nego Orchestre National de Lyon, dyrygenta monic, Staatskapelle Dresden czy Hong Kong gościnnego Jerusalem Symphony Orchestra Philharmonic Orchestra. Zajmuje się również oraz dyrektora artystycznego paryskiego En- pracą pedagogiczną – pracował ze studentami semble Intercontemporain. Znany jest z wyko- w Carnegie Hall’s Academy, Konserwatorium nawstwa muzyki współczesnej – jego dysko- Paryskim czy Juilliard School. W Met debiuto- grafia obejmuje nagrania utworów Adamsa, wał w 1996 r., dyrygując operą Leoša Janáčka Bartóka, Bouleza, Cartera, Ginastery, Milhauda Věc Makropulos. i Reicha. Współpracował z takimi orkiestra-

AMANDA MAJESKI FIORDILIGI (SOPRAN) Amerykanka, absolwentka prestiżowego Curtis w Opera Philadelphia, Witelia w Łaskawości Institute of Music w Filadelfii. Po pierwszym wy- Tytusa W.A. Mozarta w Lyric Opera of Chicago, stępie w partii Hrabiny Almavivy (w Lyric Opera Małgorzata w Fauście Ch. Gounoda w Opern- of Chicago pod dyrekcją sir A. Davisa), „Chicago haus Zürich, Marszałkowa w Kawalerze srebrnej Magazine” napisał: „Majeski zawładnęła sceną”. róży R. Straussa, Blanche de la Force w Dia- Partię tę śpiewała później w Opera Theatre logach karmelitanek F. Poulenca i tytułowa of Saint Louis, Semperoper w Dreźnie i podczas w Rusałce A. Dvořáka w Oper Frankfurt. Często Glyndenbourne Festival (w przedstawieniu występuje również na estradach filharmonicz- w reżyserii M. Grandage’a). Inne jej role to m.in.: nych, śpiewając utwory A. Berga, W.A. Mozarta, Donna Elvira w Don Giovannim W.A. Mozarta J.S. Bacha, G. Mahlera i G.F. Haendla.

SERENA MALFI DORABELLA (MEZZOSOPRAN) Studiowała w rzymskim Konserwatorium Teatro alla Scala, Milano, londyńskiego Covent i Accademia di Santa Cecilia. Zadebiutowała Garden in London, Bayerische Staatsoper w 2009 r. w La Grotta di Trofonio A. Salieriego w Monachium czy Staatsoper Dresden. Współ- na Festiwalu Winterthur. Występowała na sce- pracowała m.in.: z Fabiem Luisim, Markiem nach florenckiego Teatro Comunale Firenze, Minskowskim, Michelem Mariottim, Ottaviem Teatro dell’Opera Roma, amsterdamskiego Dantonem i Alanem Curtisem. W swoim re- Concertegebouw, Palau de les Arts Valencia, pertuarze ma takie partie, jak Pippo w Sroce madryckiego Teatro Real, Opera de Oviedo, złodziejce G. Rossiniego, Romeo w Capuleti Opéra National de Paris, Theatre des Champs i Montecchi V. Belliniego, Zerlina w Don Giovan- Elysees, Teatro Colon , Opery nim i Cherubino w Weselu Figara W.A. Mozarta Wiedeńskiej, Staatsoper Berlin, mediolańskiego czy Dydona w Dydonie i Eneaszu H. Purcella.

KELLI O’HARA DESPINA (SOPRAN) Amerykańska śpiewaczka musicalowa, aktorka Kennedy Center Honors – corocznych nagród i autorka tekstów piosenek, znana z wystę- za wkład w amerykańską kulturę, bierze udział pów w teatrach Broadwayu i off-Broadwayu. w koncertach z okazji Dnia Niepodległości, Kilkakrotnie nominowana do Nagrody Tony wystąpiła także w Carnegie Hall. Za partie (wyróżniono ją także nominacjami do nagród: Elizy w My Fair Lady F. Loewego i Julii Jordan Drama Desk i Outer Critics Circle) m.in. za role w Karuzeli R. Rodgersa w koncercie z udziałem w musicalach Południowy Pacyfik i Król i ja The New York Philharmonic zebrała owacyjne R. Rodgersa, Daleko od nieba S. Farnkela, Piża- recenzje. Występowała również w filmach tele- mowa rozgrywka R. Adlera i J. Rossa, Dracula wizyjnych. W Metropolitan Opera debiutowała F. Wildhorna i Follies S. Sondheima. Kilkakrotnie rolą Walentyny w Wesołej wdówce F. Lehara. wystąpiła na koncertach z okazji przyznania Wolfgang Amadeusz Mozart Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków 5.

BEN BLISS FERRANDO (TENOR) Jest laureatem licznych wyróżnień, m.in. jak Tamino w Czarodziejskim flecie W.A. Mozar- nagrody Martina E. Segala 2016, konkursów ta, Cassio w Otellu G. Verdiego, Arturo (na Francisco Viñas International Competition w Łucji z Lamermooru G. Donizettiego, Ster- 2015 zdobył drugie miejsce), otrzymał także nik w Holendrze tułaczu R. Wagnera, Camille prestiżowe stypendia, np. był uczestnikiem de Rosillon w Wesołej wdówce F. Lehára czy Met’s Lindemann Young Artist Development Tom Rakwell w Żywocie rozpustnika I. Stra- Program. Na deskach Metropolitan Opera wińskiego. Wykonuje również utwory oratoryjne debiutował jako Vogelgesang w Śpiewakach i kantatowe takie jak Magnificat i Pasja norymberskich R. Wagnera pod batutą Jamesa wg św. Mateusza J.S. Bacha czy Mesjasz Levine’a. W swoim repertuarze ma takie partie, G.F. Haendla.

ADAM PLACHETKA GUGLIELMO (BAS-BARYTON) Pochodzi z Pragi. Jest laureatem pierwszej (, Figaro, Publio w Łaskawości nagrody na Międzynarodowym Konkursie Tytusa). Występuje na prestiżowych festiwalach Wokalnym im. Antonína Dvořáka w Karlowych (w Salzburgu, Baden-Baden, Glyndebourne) Warach. Zadebiutował w Teatrze Narodowym oraz znakomitych scenach: Bawarskiej Opery w Pradze w 2005 r. W 2010 r. został członkiem Państwowej w Monachium, Królewskiego Teatru zespołu Wiener Staatsoper, gdzie wykonywał w Brukseli, Królewskiego Teatru w Covent Gar- partie w operach G. Pucciniego (Schaunard den, Musikverein w Wiedniu, Opery Niemieckiej w Cyganerii), G.F. Haendla (Melisso w Alcinie), w Berlinie, Carnegie Hall w Nowym Jorku, Teatro G. Donizettiego (Dulcamara w Napoju miło- alla Scala w Mediolanie i in. Dokonał nagrań dla snym), G. Rossiniego (Mustafá we Włoszce wytwórni: Arte, Arthaus Musik, Česká televize, w Algierze, Alidoro w Kopciuszku), W.A. Mozarta Český rozhlas, Deutsche Grammophon i in.

CHRISTOPHER MALTMAN DON ALFONSO (BARYTON) Swoje umiejętności wokalne doskonalił w lon- Wiedeńska, berlińska Deutsche Staatsoper dyńskiej Royal Academy of Music (oprócz tego czy londyński Royal Opera House. Na deskach na Warwick University studiował biochemię). Metropolitan Opera debiutował rolą Arlekina W 1997 roku został laureatem Lieder Prize w Ariadnie na Naksos R. Straussa, następnie podczas Cardiff Singer of the World Compe- angażowano go jak Papagena w Czarodziej- tition. Występował w tak prestiżowych salach skim flecie W.A. Mozarta, Lescauta w Manon koncertowych i teatrach, jak salzburskie Mozar- Lescaut G. Pucciniego, Figara w Cyruliku teum, amsterdamski Concertgebouw, medio- sewilskim G. Rossiniego, Eisensteina w Zemście lańska La Scala, nowojorskie Carnegie Hall nietoperza J. Straussa syna i Silvia w Pajacach i Lincoln Center, frankfurcka Alte Oper, Opera R. Leoncavalla.

PHELIM MCDERMOTT REŻYSER W teatralnej branży pracuje od 1984 roku. J.-P. Rameau i A. Vivaldiego i librettem W 1996 r. współtworzył przedsięwzięcie te- J. Samsa oraz Galę 125-lecia. Poza operą atralne Improbable, które przygotowało takie Satyagraha reżyserował również dwie inne widowiska, jak Hill Lane, Lifegame, Animi, Coma, Ph. Glassa: The Perfect American oraz Akhna- Spirit, Sticky, The Hanging Man, Cinderella, ten, która została uhonorowana 2017 Olivier Panic, Theatre of Blood (wspólnie z londyń- Award dla Najlepszego Nowego Spektaklu skim National Theatre) czy Beauty and the Operowego. Jednym z jego najnowszych pro- Beast (wspólnie z ONEOFUS). W Metropolitan jektów jest BambinO L. Pattersona dla Scottish Opera debiutował realizacją opery Ph. Glassa Opera, przeznaczona dla dzieci między szóstym Satyagraha, odpowiadał również za widowisko a osiemnastym miesiącem życia. Zaczarowana wyspa z muzyką G.F. Haendla, 6.

TAK CZYNIĄ WSZYSTKIE I WSZYSCY

Pewien duży europejski teatr operowy ou le Festin de pierre Moliera, – w ramach noworocznego żartu skończywszy na bezpośredniej – opublikował listę postanowień inspiracji, czyli libretcie Giovanniego podjętych przez bohaterów dzieł Bertatiego do opery Giuseppe z żelaznego repertuaru. Fiordiligi Gazzanigi Don Giovanni Tenorio, i Dorabella, ferraryjskie panny o sia Il convitato di pietra, która miała zaręczone z żołnierzami o imionach prapremierę w Wenecji zaledwie Guglielmo i Ferrando, obiecały sobie, osiem miesięcy przed pierwszym że zapiszą się na wizytę u okulisty: wystawieniem Mozartowskiego żeby już nigdy nie paść ofiarą równie dramma giocoso w Pradze. Così fan podstępnej intrygi jak ta, która stała tutte sprawia w tym zestawie się osią Così fan tutte. Gdyby w dwóch wrażenie literackiej sieroty, poparte albańskich zalotnikach od razu XIX-wieczną anegdotą o cesarzu rozpoznały swoich narzeczonych, Józefie II, który rzekomo podsunął oszczędziłyby sobie mnóstwo wstydu. twórcom temat – historię opartą A przy okazji pozbawiłyby miłośników na faktach, a w każdym razie szeroko opery jednego z najwspanialszych komentowaną w rozplotkowanych arcydzieł gatunku buffa – nie tylko salonach Wiednia. w dorobku Wolfganga Amadeusza Mozarta. Tyle że to nieprawda. Topos zamiany narzeczonych był popularny już Zadziwiające, że ta niejednoznaczna w średniowieczu, a skandalizujące i w ostatecznym rozrachunku dość rozwinięcie znalazł w Dekameronie gorzka opowieść wciąż cieszy Boccaccia, który w połowie się mniejszą popularnością niż XVI wieku znalazł się na indeksie poprzednie dwa człony Mozartowskiej ksiąg zakazanych. Nawiązywał „trylogii miłosnej” do librett Lorenza do niego Szekspir, między innymi Da Ponte – Wesele Figara z 1786 roku w Cymbelinie i Poskromieniu złośnicy. i późniejszy o rok Don Giovanni. Czyżby Nie wspominając o tym, że smutną operomanom zabrakło czytelnych historię zazdrosnej Prokrys, która odwołań do pierwowzoru literackiego? przez przypadek padła trupem W Weselu Da Ponte nawiązał z ręki niesłusznie podejrzewanego do La Folle Journée ou le Mariage o zdradę Cefala, znacznie wcześniej de Figaro Beaumarchais’go, opisał Owidiusz w Metamorfozach. drugiej po Cyruliku sewilskim Da Ponte przewrotnie domknął swój komedii o perypetiach hrabiego „traktat miłosny”: zdaniem włoskiego Almavivy i jego łebskiego służącego. muzykologa Massima Mili, w Weselu Don Giovanni jest dzieckiem wielu Figara opisał pogoń za miłosnym ojców, począwszy od El burlador szczęściem, w Don Giovannim de Sevilla y convidado de piedra dowiódł niemożności prawdziwego Tirsa de Moliny, poprzez Dom Juan kochania, w Così – dokonał cynicznej Wolfgang Amadeusz Mozart Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków 7.

Adam Plachetka jako Guglielmo i Kelli O'Hara jako Despina w Così fan tutte W.A. Mozarta. Fot. Marty Sohl/Metropolitan Opera 8.

Amanda Majeski jako Fiordiligi w Così fan tutte W.A. Mozarta. Fot. Marty Sohl/Metropolitan Opera Wolfgang Amadeusz Mozart Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków 9.

rekapitulacji wcześniejszych wniosków kontekście narracji. Przede wszystkim i wskazał, że miłość jest z natury nawracającą w dziejach kultury rzeczy niedoskonała. zachodniej fascynację kulturą Wschodu – w XVIII-wiecznej W świetle najnowszych badań upadła codzienności Wiednia objawiającą się nawet teza, że pomysłodawcą Così zarówno chichotliwym szyderstwem był cesarz Józef. Za tę samą historię z dzikich mieszkańców Orientu, wziął się , opery jak i fascynacją ich odmiennością jednak nie dokończył. W annałach – tajemniczym urokiem haremów, dziejów muzyki zachodniej zapisał płynnością ról płciowych, przepychem się utwór Mozarta – skomponowany kostiumu, niecodzienną dla Zachodu w ciągu niespełna czterech swobodą w podejściu do sfery miesięcy, wykonany po raz pierwszy zmysłów. Dwaj narzeczeni, wplątani w Burgtheater 26 stycznia 1790 roku, w niecną intrygę przez Don Alfonsa, po śmierci cesarza zdjęty z afisza podszywają się pod Albańczyków do czerwca, potem zagrany jeszcze – egzotycznych, a przy tym kusząco pięć razy i od tamtej pory niewidziany niebezpiecznych przybyszów i niesłyszany na wiedeńskich z Imperium Osmańskiego. Dwie scenach przez ponad trzy dekady. siostry próbują im się oprzeć, w końcu Przez cały XIX wiek Così fan tutte jednak ulegają piętrowej intrydze wzbudzała na przemian zgrozę zaprawionego w erotycznych i oburzenie. Edward Said, urodzony bojach Alfonsa i poddają się jego w Jerozolimie palestyński krytyk podszeptom, choć nie do końca i teoretyk kultury, pisał o Fideliu, świadomej powagi sytuacji, że można go zinterpretować jako pokojówki Despiny. bezpośrednią i dość rozpaczliwą reakcję na Così; że jedyna opera To nie jest wesoła powiastka Beethovena poniekąd powiela o kochankach poddanych próbie narrację opery Mozarta, a zarazem wierności. To przewrotna opowieść daje jej stanowczy odpór, stając po o mechanizmach władzy, w tym stronie kochanków wiernych, lojalnych przypadku sprawowanej przez i nieprzejednanych. Ryszard Wagner cynicznego Don Alfonsa, który wydał znamienny werdykt na Così stoi ponad wszelkimi nakazami fan tutte – jego zdaniem byłoby zachodniej moralności. W tej mrocznej haniebne, gdyby Mozart wyposażył postaci nie ma nic z Sarastra, który to ekscentryczne libretto w muzykę manipuluje dwojgiem młodych równą maestrii Wesela Figara. z Czarodziejskiego fletu, żeby Intryga zawarta w libretcie nie raziła wpoić im dojrzałą sztukę kochania. uczuć współczesnych Mozartowi Nie ma też nic z Komandora, który wiedeńczyków. Stała się solą w oku przestrzega Wielkiego Rozpustnika, XIX-wiecznej burżuazji, która uznała czym kończy się bunt przeciw tę przewrotną opowieść za zbyt dotychczasowej hierarchii. Don Alfonso przyziemną, amoralną, a może wręcz jest kłopotliwą figurą libertyna – niemoralną – i przez to naruszającą doskonale wykształconego, racjonalnie ówczesny porządek świata. myślącego i gorzko doświadczonego światowca, który z niejednego pieca Naprawdę trudno oceniać Così, jadł chleb i pod niejedną pierzyną pomijając kilka kluczowych w tym zaznawał erotycznych rozkoszy, 10.

Christopher Maltman jako Don Alfonso i Kelli O'Hara jako Despina w Così fan tutte W.A. Mozarta. Fot. Marty Sohl/Metropolitan Opera Wolfgang Amadeusz Mozart Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków 11.

a teraz chce tylko jednego: zemścić się pewne: tak czynią wszystkie, koło na młodszych od siebie, odrzeć ich będzie się toczyć w nieskończoność, ze złudzeń, udowodnić, że tak czynią cyklu zdrady i podejrzeń nie przerwie wszystkie i inaczej nie będzie. Że miłość nawet śmierć któregoś z partnerów. aż po grób jest tylko społecznym Na każdej miłości kładą się cieniem konstruktem, który nie ma nic wstyd, gniew, żal i obezwładniający wspólnego z nieubłaganą, biologiczną lęk przed przyszłością. rzeczywistością ludzkiego gatunku. Mozart rozpisał tę cierpką komedię Cała ta przewrotna manipulacja na sześć nie do końca określonych odnajduje dobitne odzwierciedlenie głosów – trzy soprany w rolach w muzyce: w sekstecie z pierwszego kobiecych, tenora w partii Ferranda aktu, rozpoczynającego się frazą i dwa basy w rolach Guglielma Don Alfonsa „Alla bella Despinetta i Don Alfonsa. We współczesnej vi presento, amici miei”, w którym praktyce wykonawczej dąży się Mozart otwarcie drwi ze sztywnej, do większego zróżnicowania formalnej konwencji opera seria; – nie tylko po to, by osiągnąć bogatsze w cudownym tercecie „Soave sia współbrzmienie w ansamblach, il vento”, gdzie dwie zakochane ale też przez wzgląd na konieczność siostry życzą swoim narzeczonym zarysowania indywidualnych cech pomyślnych wiatrów w podróży, postaci. Dojrzalszej, sopranowej tymczasem Alfonso co rusz wymyka Fiordiligi przeciwstawia się „płochą”, się zgodnym współbrzmieniom, mezzosopranową Dorabellę, śmiejąc się w kułak, że jego intryga w partii Don Alfonsa obsadza się przebiega zgodnie z planem. Narracja często lżejsze barytony, przewrotnie nieubłaganie zmierza w stronę kontrastujące z dźwięcznym, finału, który bynajmniej nie obiecuje młodzieńczym basem Guglielma. szczęśliwego zakończenia. Reszta zależy od kunsztu śpiewaków, Don Alfonso ujawnia swoje mądrości dyrygenta i reżysera. machinacje i łączy zdemaskowane Così fan tutte nie ma nic wspólnego pary – nie wiadomo jednak, co stanie z beztroską farsą. To opera się dalej. Nie wiadomo, czy Fiordiligi w nieustannym przebraniu: wąsatego i Guglielmo dożyją końca swych dni Albańczyka, pociesznego notariusza, w niezmąconej zgodzie, czy Dorabella mówiącego dziwnym językiem lekarza. i Ferrando z ufnością zawierzą Przebierańcom ufać nie wolno sobie nawzajem swój los. Jedno jest – coś tu się musi źle skończyć.

Dorota Kozińska zajmuje się krytyką muzyczną, tłumaczy poezję, beletrystykę, eseistykę i literaturę popularnonaukową; przez wiele lat prowadziła dział koncertowy, później dział operowy w „Ruchu Muzycznym”, pisała felietony pod pseudonimem Mus Triton; współpracownica „Tygodnika Powszechnego”, „Teatru”, „Muzyki w Mieście” i Programu 2 Polskiego Radia (jest jednym z dwojga stałych sędziów Trybunału Dwójki – drugim jest Kacper Miklaszewski); redagowała „Goniec Chopinowski” – gazetę Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. F. Chopina; prowadzi blog o operze i sztuce wokalnej „Upiór w operze” (www.atorod.pl). 12. Wolfgang Amadeusz Mozart Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków 13.

Scena z II aktu Così fan tutte W.A. Mozarta. Fot. Marty Sohl/Metropolitan Opera 14.

STRESZCZENIE LIBRETTA

AKT I Don Alfonso przekupuje Despinę, aby pomogła mu przedstawić Stany Zjednoczone, lata obu siostrom jego dwóch młodych pięćdziesiąte XX w. Dwóch przyjaciół, zauroczonych wdziękiem oficerów, Ferrando i Guglielmo, dziewcząt. Za młodzieńców przebrali przebywa na wakacjach ze swoimi się Guglielmo i Ferrando. Fiordiligi narzeczonymi, siostrami Dorabellą i Dorabella są oburzone ich zalotami i Fiordiligi, w motelu Skyline niedaleko i nie chcą słuchać miłosnych wyznań. Pleasure Garden. W nocnym Oficerowie są pewni wygrania klubie cyniczny Don Alonso, nowy zakładu. przyjaciel oficerów, dzieli się z nimi swoimi wątpliwościami dotyczącymi Alfonso wprowadza w życie problemu kobiecej wierności. dodatkowy plan: młodzi ludzie Proponuje im zakład: dowiedzie, udają, że z rozpaczy zażyli truciznę. że ich ukochane okażą się niewierne Liczą na współczucie ze strony jak wszystkie inne kobiety. Mężczyźni sióstr. Despina i Alfonso udają bronią swych narzeczonych się po pomoc, pozostawiając obie i przyjmują zakład. dziewczyny, by zaopiekowały się w tym czasie nieznajomymi. Despina, Następnego ranka Fiordiligi przebrana za „Doctora Magnetico” i Dorabella, przechadzając się udaje, że ratuje młodzieńców po deptaku, rozmawiają o swych za pomocą swojej słynnej maszyny kochankach. Nadchodzi Alfonso wibracyjnej. Kiedy „przywróceni i oznajmia, że ich ukochanych do życia” Ferrando i Guglielmo wezwano na wojnę. Dziewczęta proszą dziewczęta o pocałunki, pozostają niepocieszone. aby w pełni odzyskać siły, siostry, nadal odrzucając ich umizgi, Despina, motelowa pokojówka, skarży zaczynają ostrożnie interesować się się na ogrom pracy. Widząc smutek nieznajomymi. sióstr po odjeździe ukochanych mężczyzn, zachęca je, by cieszyły się daną im wolnością i znalazły sobie nowych adoratorów. Fiordiligi i Dorabelli nie podoba się ta propozycja. Wolfgang Amadeusz Mozart Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków 15.

AKT II Fiordiligi gani Dorabellę za jej zdradę. Ta postanawia opuścić Pleasure Despina karci Fiordiligi i Dorabellę Garden i dołączyć do ukochanego za brak umiejętności postępowania przy bramie parku. z mężczyznami. Siostry rozważają sugestię pokojówki – przecież Nagle pojawia się Ferrando niewinny flirt z przystojnymi i namiętnie wyznaje miłość Fiordiligi. nieznajomymi to nic złego. Każda Ta przyjmuje wyznanie, a Guglielmo więc wybiera młodzieńca, który jej tylko bezsilnie przygląda się tej się spodobał – sęk w tym, że obie scenie. Obaj zalotnicy są strapieni wskazują na nie swoich narzeczonych. niewiernością narzeczonych. Don Alfonso zabiera siostry Rozbawiony don Alfonso namawia do Pleasure Garden na spotkanie ich, aby wybaczyli ukochanym z mężczyznami. i poślubili je. Przecież ta „niewinna” zdrada wynika z ludzkiej natury. W wesołym miasteczku Dorabella szybko przyjmuje zaloty Guglielma. Ślubu z młodymi nieznajomymi Ten wręcza jej prezent, a ona odrzuca udziela siostrom udająca prawnika medalion z portretem Ferranda. Despina. Nagle don Alfonso oznajmia Z kolei Fiordiligi nie poddaje się powrót Guglielma i Ferranda z wojny. urokowi Ferranda, choć przyznaje Siostry w panice ukrywają swoich przed sobą, że młodzieniec zdobył przyszłych mężów. Prawdziwi jej serce. narzeczeni udają przerażenie ujawnionymi kontraktami Ferrando jest już pewien, że wygrali małżeńskimi. W końcu obaj zakład. Guglielma uszczęśliwia przyznają się do intrygi, a Fiordiligi wiadomość, że Fiordiligi pozostała i Dorabella proszą o wybaczenie mu wierna, jednak gdy pokazuje im lekkomyślności. Don Alfonso przyjacielowi portret otrzymany zwraca się z prośbą do zakochanych, od Dorabelli, Ferrando czuje się aby sobie dobrze przyswoili zawiedziony. Gugliemo prosi don przerobioną lekcję. Alfonsa o wypłacenie jego połowy wygranej, ale ten przypomina mu, że dzień się jeszcze nie skończył.

NA PODSTAWIE MATERIAŁÓW THE METROPOLITAN OPERA 16.

ŚMIECH MOZARTA

Zdawałoby się, że miano purytańskiej publiczności, jaką „najbardziej filozoficznej z oper” sztuka kiedykolwiek miała – jako należy się bezdyskusyjnie „Don kłopotliwie niemoralne, nieuchronnie Giovanniemu”. W końcu arcydzieło naznaczone arystokratyczną i ludową Mozarta stało się kanwą słynnej nieprzyzwoitością wcześniejszych filozoficznej interpretacji, jaką stuleci. Dopiero po 1945 roku, na jego marginesach napisał Søren w zmieniających się znowu warunkach Kierkeggard w pierwszym tomie obyczajowych, do opery powrócono: rozprawy „Albo-albo”. Określenie zyskała popularność – wedle statystyk to nie pojawiło się jednak przy okazji jest dziś czternastą najczęściej „Don Giovanniego”, lecz przy na pozór wystawianą operą świata – i uznanie bezpretensjonalnej, Mozartowskiej publiczności, ale nie przestała być komedii Così fan tutte, ossia La scuola kłopotliwa. Co wcześniej piętnowano degli amanti – „Tak czynią wszystkie, za niemoralność, teraz oskarżono czyli szkoła kochanków”. Zawsze było o zawstydzającą mizoginię. Jest to – i jest – dzieło trochę pechowe to dzisiaj zarzut tak poważny, i trochę kłopotliwe. Najpierw pech: jak oskarżenie o niemoralność koniec osiemnastego wieku, który w dziewiętnastym wieku. Możemy mógł jeszcze dzieło docenić, właściwie sobie jedynie wyobrazić, co działoby go nie poznał. Mimo że Così fan tutte się, gdyby dzisiejsza publiczność zaprezentowano w wiedeńskim zobaczyła na własne oczy już Burgtheater 26 stycznia 1790 roku, niedostępny, najgrubszy żart Mozarta: to wykonano je ledwie pięć razy. aria Come scoglio z intersującej Żałoba po śmierci cesarza Józefa II nas opery to szczyt okazjonalnej przerwała spektakle, a po żałobie złośliwości. Wykonywała ją pierwotnie do „Tak czynią wszystkie” już nie Adriana Ferrarese del Bene, która powrócono. Także zagraniczne słynęła z bardzo zabawnych ruchów teatry wykazywały umiarkowane głową przy atakowaniu bardzo zainteresowanie. Co prawda wysokich i bardzo niskich dźwięków. londyński King’s Theatre wystawił Mozart skomponował więc arię operę w 1811 roku, ale nawet z takich skoków melodycznych, bardzo spóźniona amerykańska które zmuszały primadonnę premiera – Metropolitan Opera do nieustannego atakowania wystawiła Così fan tutte dopiero niewygodnych dźwięków, wskutek w 1922 roku! – nie przerwała czego śpiewu było ponoć niewiele, braku większego zainteresowania. ale głowa śpiewaczki trzęsła się Brak zainteresowania to zresztą nieustannie ku uciesze kompozytora niedokładne określenie: Così fan tutte i publiczności. W każdym razie nie tyle zapomniano, co raczej Così fan tutte stała się przedmiotem metodycznie omijano. Dzieło jawiło głośnego sporu interpretatorów, się bowiem publiczności między sporu o tyle istotnego, że wydobył on 1815 a 1945 rokiem – tej najbardziej z całą mocą pytanie o to, jak w operze Wolfgang Amadeusz Mozart Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków 17.

Amanda Majeski jako Fiordiligi i Serena Malfi jako Dorabella w Così fan tutte W.A. Mozarta. Fot. Marty Sohl/Metropolitan Opera 18.

mają się do siebie słowo i dźwięk, o to, niemoralnie. Don Alfonso intryguje co właściwie w tego rodzaju dziele jest kosztem przyjaciół i ich kochanek, znaczeniem – gdzie to znaczenie tkwi. by udowodnić banalną skądinąd tezę, że wszyscy są niemoralni. Tezę Co jest właściwie przedmiotem tę zresztą udowadnia. Żołnierze sporu? Zacznijmy od akcji postępują niemoralnie, oszukując scenicznej, ona to bowiem jest własne kochanki i odgrywając powodem większości kontrowersji. „albańską” komedię. Nie tylko są Niejedyne to przecież kłopotliwe zresztą niemoralni, są także zupełnie libretto, jakie wyszło spod pióra nieporadni – gdyby nie interwencje Lorenza da Ponte. Wystarczy krótki pokojówki, nie osiągnęliby nic. zarys. Dwóch wojaków chełpi się Kochanki żołnierzy postępują stałością uczuć i wiernością uczuć niemoralnie: nie tylko w końcu ulegają, swoich kochanek. Rozbawiony ich ale i ich opory okazują się bardziej naiwnością filozofujący Don Alfonso konwenansem i strachem przed namawia żołnierzy na eksperyment: konsekwencjami niż wiernością. bohaterowie pozorują wyjazd, A jak są podręcznikowo niewierne! po czym wracają w przebraniu Pozostają przecież przekonane, Albańczyków, aby incognito uwieść że ich kochankowie udali się na bitwę, własne kochanki i wypróbować ich a czyż jest niewierność bardziej wierność. Zwróćmy uwagę na te archetypiczna i bardziej wołająca przebrania, wskazujące na wieczną o pomstę niż niewierność kochanki atrakcyjność barwnego awanturnika względem walczącego żołnierza? jako uwodziciela. Osiemnastowieczna A jednak – i tutaj tkwi najgłębsza Europa zna jeszcze Albańczyków, niemoralność – nie ma żadnej pomsty, tych wąsatych, fascynujących górali nie ma żadnej kary. Jest ironiczne o drażliwym honorze, pojawiających zakłopotanie, zrozumienie, wzajemne się wszędzie, gdzie potrzeba wybaczenie i śmiech. Wszyscy najemnego żołnierza, wolnych jak zachowują dobry humor. Nikt nikogo ptaki i śmielszych niż Kozacy, których nie zabija (nawet siebie), nikt nie nie powstrzymuje nawet religia: „gdzie idzie do klasztoru, nikt nie czuje się szabla, tam wiara” – mówi albańskie pohańbiony, wszyscy mają zdrowe przysłowie. Bez względu na wszelkie żołądki i żadnych pretensji do świata. opory, kłopoty i niepewności, koniec Nie stało się nic wielkiego, a wiele końców przebrani Albańczycy zabawnego. Żeby choć grom stawiają na swoim i sprawy już idą z jasnego nieba albo jakaś straszliwa w stronę ołtarza – w końcu „tak vendetta godna pióra Lorda Byrona… czynią wszystkie”. Po udowodnieniu jednak tego, co było do udowodnienia, Mizoginia: kobiety okazują się płoche, opadają maski i w miejsce krwawej niemądre, niestałe, obdarzone zemsty – szczęśliwie dla kobiet to sumieniem jedynie okolicznościowym tylko fałszywi Albańczycy – następuje i skrupułami oraz „głębią uczuć” pełne dobrego humoru powszechne jedynie dzięki hipokryzji. Mężczyźni przebaczenie, w którym „intrygant” manipulują nimi, jak zechcą. No, może Don Alfonso ma swój znaczący udział. nie jak zechcą – nasi „Albańczycy” nie grzeszą inteligencją i zręcznością Niemoralność: wszyscy bohaterowie – ale nawet jeśli potrzebują pomocy, Così fan tutte postępują w końcu osiągają swój cel. Kobieta to Wolfgang Amadeusz Mozart Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków 19.

raz jeszcze „puch marny”. Nie chodzi książkę. Zastąpimy ją jednak tylko przy tym o te dwie konkretne kobiety, kilkoma uwagami. Bez względu przecież od początku występują one na to, czy muzyka sama posiada jedynie jako przykład prawa ogólnego: znaczenie czy też nie, musiałoby così fan tutte. to być znaczenie innej natury niż to, które posiada język. Gdyby były Nic więc dziwnego, że wiek to znaczenia tego samego rodzaju, dziewiętnasty wolał tę operę to wiedzielibyśmy, o czym jest Trio ominąć, a zarazem hedonistyczny a-moll Brahmsa i inne utwory muzyki i ideologiczny przełom wieku absolutnej, „o czym są” w tym samym dwudziestego i dwudziestego sensie jak wiemy, o czym jest powieść. pierwszego ma z nią problem: A jeśli znaczenie muzyki samej jest zakochał się w muzyce Mozarta, innej natury niż znaczenie języka a ze swoim zmysłem ironii i lekkości (ciągle skracamy domniemaną czerpie przyjemność z komedii, książkę), to jak może być ono ale żadną miarą nie chce być sprzeczne lub zgodne z tym, co mówi mizoginistyczny. Rozkoszuje się język, np. libretto opery? Gdybyż więc Così fan tutte z nieczystym jeszcze Mozart pozostawił po sobie sumieniem i żeby się usprawiedliwić rodzaj słownika znaczeń muzycznych tworzy sofizmaty. Najważniejsze na kształt Wagnerowskich usprawiedliwiające rozumowanie list motywów przewodnich głosi, że całość przesłania libretta – przedsięwzięcie nie byłoby może Così fan tutte jest podważana przez beznadziejne. Nie ma jednak takiej znaczenie samej muzyki. I oto nagle listy pochodzącej od Mozarta. jesteśmy pośrodku najtrudniejszego Twierdzić więc, że niewygodne problemu, jaki filozofia muzyki znaczenie libretta Così fan tutte jest w ogóle może sobie postawić: pytania podważane przez muzykę samą, o znaczenie „muzyki samej”, music to w najlepszym razie formułować alone, jak mawia filozof Peter Kivy. odczucie. Odczucie to może być Nawet po części nie będziemy tutaj zasadne i godne wyartykułowania, odpowiadać na tego rodzaju pytanie. ale przekształcać je w interpretację, Być może jest ono nierozstrzygalne, w rozprawę o znaczeniu opery – to już przynajmniej w odniesieniu do sofizmat. Gdyby Antonio Salieri artystycznej muzyki Europy. Zresztą ukończył swoją operę do tego samego to właśnie ta muzyka stworzyła libretta – a przecież zaczął taką samo pytanie, rozdzielając najpierw pisać – mielibyśmy chociaż materiał słowo i dźwięk, nadając jednemu do porównania i jakiś punkt wyjścia. i drugiemu osobne życie i zmuszając nas, by wciąż na nowo ustalać Wydaje się więc, że Così fan tutte stosunki między nimi. Nie jest to jest wciąż dziełem w szczególnej wbrew pozorom problem uniwersalny sytuacji. Uwodzi pięknem swojej i nie sposób przenosić go na tego muzyki, a jest to – jeśli wolno wyrazić rodzaju muzykę, gdzie jak w bluesie taką opinię – jedna z najpiękniejszych słowo i dźwięk rodzą się w jednym, oper w całej historii muzyki, a geniusz nierozdzielnym geście i tylko jako owa Mozarta sięgnął tutaj jednego jednia są znaczeniem. Na pewno ze swych szczytów. Zarazem jednak jest to problem Mozarta. jednak nie sposób zignorować jego W tym miejscu powinniśmy napisać niewygodnego przesłania i jego 20.

Ben Bliss jako Ferrando Dorabella w Così fan tutte W.A. Mozarta. Fot. Marty Sohl/Metropolitan Opera Wolfgang Amadeusz Mozart Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków 21.

niedopasowania do dzisiejszych Zresztą nie wydaje mi się ani sposobów myślenia. Lepiej zresztą takie, ani takie. Da Ponte i Mozart radzić sobie z tą sprzecznością przez nie czynią przecież komukolwiek sofizmaty niż przez przemilczenie. zarzutu: wszystko zostaje wybaczone Così fan tutte należy zresztą do całej i wyśmiane. Ludzie są niemądrzy rodziny takich dzieł zachwycających i niemoralni – taki jest porządek i niewygodnych, by wspomnieć tylko rzeczy. Nie sądzę też, by było to antysemickie wycieczki w tekstach dzieło niemoralne, wprost przeciwnie. opracowywanych przez Jana Wszystko ogarnia tutaj moralność Sebastiana Bacha z Pasją według opierająca się na świadomości św. Jana na czele, czy Carmina ułomności świata i ludzi, świadomości, Burana Orffa – dzieło wykonywane która mimo wszystko, świat ten do dziś mimo jej związków przyjmuje, jakim jest i świat ten kocha. z hitlerowską SS-Jugendkultur. Być przeciwko niemoralności tych Przypadek Così fan tutte należy mężczyzn i tych kobiet – to być niejako więc do łagodnych. „Filozoficzność” przeciwko samej mocy życia. Pozorna tej opery polega na owych niemoralność jest tylko niszczeniem sprzecznościach, na tym, że jej złudzeń, odzieraniem kolejnych słuchanie i oglądanie staje się masek hipokryzji, za którymi stoi nieuchronnie refleksją nad naturą śmieszny w swojej pretensjonalności samego dźwięku i samego słowa. człowiek. A nad wszystkim unosi się Być może wystarczy zachować samą wszechogarniająca, pozamoralna, tę problematyczność. nieziemsko piękna muzyka. Jest to moralność „Kandyda”, która A jednak moja własna opinia przeniknęła już złudzenia moralności o Così fan tutte różni się od tych konwencjonalnej. I zachowała dobry najczęściej wypowiadanych. humor. Być może czytelnicy pamiętają Nie widzę w tej operze mizoginii. pewien stały motyw z powieści Jej ostrze nie jest skierowane Hermana Hessego Wilk stepowy. przeciw kobietom, lecz przeciw Za każdym razem, gdy bohater wszystkim. Kobiety i mężczyźni są tej powieści, Harry Haller, gubi się tutaj równie niemoralni, niestali, w głębiach metafizycznych dociekań, śmieszni, nieporadni i niemądrzy. egzystencjalnych lęków, wątpliwości Mądrość Don Alfonsa polega na tym co do siebie i świata, gdy – jak mawiał jedynie, iż wie on, że wszystko jest Nietzsche – „patrzy w otchłań” – słyszy niemądre. Jest to dzieło równie niestosownie dźwięczący i nazbyt bardzo antymęskie, co antykobiece. donośny śmiech Mozarta.

Krzysztof Moraczewski Doktor habilitowany, profesor poznańskiego Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Zakładzie Badań nad Kulturą Artystyczną Instytutu Kulturoznawstwa. Zajmuje się zagadnieniami teorii i historii kultury artystycznej, ze szczególnym uwzględnieniem kultury muzycznej oraz problemami metodologii nauk humanistycznych. Autor książki „Sztuka muzyczna jako dziedzina kultury”. 22.

PLAN TRANSMISJI w sezonie 2017/2018

7 PAŹDZIERNIKA 2017 / G. 18.55 Christian Van Horn (Julio), VINCENZO BELLINI John Tomlinson (doktor Carlos Conde) dyrygent: Thomas Adès „NORMA” reżyseria: Tom Cairns PREMIERA SEZONU obsada: Sondra Radvanovsky (Norma), 10 LUTEGO 2018 / G. 18.00 Joyce DiDonato (Adalgiza), Joseph Calleja (Pollione), Matthew Rose (Orowist) GAETANO DONIZETTI dyrygent: Carlo Rizzi „NAPÓJ MIŁOSNY” reżyseria: Sir David McVicar NOWA OBSADA obsada: Pretty Yende (Adina), 14 PAŹDZIERNIKA 2017 / G. 18.55 Matthew Polenzani (Nemorino), Davide Luciano (Belcore), Ildebrando D’Arcangelo (Dulcamara) „CZARODZIEJSKI FLET” dyrygent: Domingo Hindoyan PO RAZ PIERWSZY W HD / reżyseria: Bartlett Sher WERSJA ORYGINALNA obsada: Golda Schultz (Pamina), 24 LUTEGO 2018 / G. 18.30 Kathryn Lewek (Królowa Nocy), Charles Castronovo (Tamino), GIACOMO PUCCINI Markus Werba (Papageno), „CYGANERIA” Christian Van Horn (Przemawiający), René Pape (Sarastro) NOWA OBSADA dyrygent: James Levine obsada: Sonya Yoncheva (Mimi), reżyseria i kostiumy: Julie Taymor Susanna Phillips (Musetta), Michael Fabiano (Rodolfo), Lucas Meachem (Marcello), Alexey Lavrov (Schaunard), 18 LISTOPADA 2017 / G. 18.55 Matthew Rose (Colline), Paul Plishka THOMAS ADÈS (Benoit / Alcindoro) dyrygent: Marco Armiliato „ANIOŁ ZAGŁADY” reżyseria i scenografia: Franco Zeffirelli PREMIERA SEZONU / PO RAZ PIERWSZY W MET 10 MARCA 2018 / G. 18.55 obsada: Audrey Luna (Leticia Maynar), Amanda Echalaz (Lucia de Nobile), Sally Matthews (Silvia de Ávila), Sophie „SEMIRAMIDA” Bevan (Beatriz), Alice Coote (Leonora Palma), Christine Rice (Blanca Delgado), PO RAZ PIERWSZY W HD Iestyn Davies (Francisco de Ávila), Joseph obsada: Angela Meade (Semiramida), Kaiser (Edmundo de Nobile), Frédéric Elizabeth DeShong (Arsace), Javier Antoun (Raúl Yebenes), David Portillo Camarena (Idrenus), Ildar Abdrazakov (Eduardo), David Adam Moore (Colonel (Assur), Ryan Speedo Green (Oroe) Álvaro Gómez), Rod Gilfry (Alberto Roc), dyrygent: Maurizio Benini Kevin Burdette (Señor Russell), reżyseria: John Copley Wolfgang Amadeusz Mozart Tak czynią wszystkie albo Szkoła kochanków 23.

14 KWIETNIA 2018 / G. 18.30 26 MAJA 2018 / G. 18.55 GIUSEPPE VERDI WOLFGANG AMADEUS MOZART „LUIZA MILLER” „COSÌ FAN TUTTE” PO RAZ PIERWSZY W HD („TAK CZYNIĄ WSZYSTKIE”) obsada: Sonya Yoncheva (Luiza), RETRANSMISJA / PREMIERA SEZONU Olesya Petrova (Fryderyka), Piotr Beczała obsada: Amanda Majeski (Fiordiligi), (Rudolf), Plácido Domingo (Miller), Serena Malfi (Dorabella), Kelli O’Hara Alexander Vinogradov (Walter), (Despina), Ben Bliss (Ferrando), Dmitry Belosselskiy (Wurm) Adam Plachetka (Guglielmo), dyrygent: James Levine Christopher Maltman (Don Alfonso) reżyseria: Elijah Moshinsky dyrygent: David Robertson reżyseria: Phelim McDermott 28 KWIETNIA 2018 / G. 18.55 JULES MASSENET 9 CZERWCA 2018 / G. 18.55 „KOPCIUSZEK” GIACOMO PUCCINI PREMIERA SEZONU / „TOSCA” PO RAZ PIERWSZY W MET RETRANSMISJA / PREMIERA SEZONU obsada: Joyce DiDonato (Kopciuszek), obsada: Sonya Yoncheva (Tosca), Alice Coote (książę Charmant), Vittorio Grigolo (Cavaradossi), Stephanie Blythe (Madame de Haltière), Bryn Terfel (baron Scarpia), Kathleen Kim (Wróżka), Laurent Naouri Patrick Carfizzi (Zakrystian) (Pandolf) dyrygent: Andris Nelsons dyrygent: Bertrand de Billy reżyseria: Sir David McVicar reżyseria i kostiumy: Laurent Pelly

Dyrekcja Met uprzejmie informuje, że repertuar i obsady mogą ulec zmianie. Opracowano na podstawie materiałów nadesłanych przez Met z uwzględnieniem dwóch zmian terminów transmisji (Tosca, Così fan tutte) z powodu innych wydarzeń artystycznych w Filharmonii Łódzkiej. Prezentowany plan transmisji dotyczy tylko Filharmonii Łódzkiej. ADRES Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina ul. Narutowicza 20/22 90-135 Łódź www.filharmonia.lodz.pl

INFORMACJE, REZERWACJA I SPRZEDAŻ BILETÓW 42 664 79 79 [email protected] (honorujemy karty płatnicze)

ORGANIZATORZY, SPONSORZY, PARTNERZY MECENAS SEZONU 2017/2018

WYDAWCA Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina

OPRACOWANIE PROGRAMU Aida Stępniak

PROJEKT GRAFICZNY Mamastudio

ZDJĘCIA Marty Sohl / Metropolitan Opera

KOREKTA Ewa Juszyńska-Poradecka

SKŁAD, ŁAMANIE, PRZYGOTOWANIE DO DRUKU Media Press P. Augustyniak i wspólnicy S.J. Beata Gawłowska / www.media-press.com.pl

NAŚWIETLENIA, DRUK Zakład Poligraficzny Sindruk

ODDANO DO DRUKU 14 maja 2018 r. TAK CZYNIĄ WSZYSTKIE ALBO SZKOŁA KOCHANKÓW WOLFGANG AMADEUSZ MOZART