Budowa Geologiczna I Rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego

Grzegorz Haczewski Józef Kukulak Krzysztof Bąk Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego Grzegorz Haczewski, geolog, prowadzi! badania geologiczne w Bieszczadach jako student Akademii Górniczo-Hutniczej, pra cownik Instytutu Geologicznego, Instytutu Nauk Geologicznych PAN, Akademii Pedagogicznej w Krakowie i Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach. Józef Kukulak, geograf, geomorfolog; pracownik Akademii Pedagogicznej w Krakowie. W Bieszczadach bada! rozwój rzeźby i osadów czwartorzędowych. Krzysztof Bąk, geograf i geolog; pracownik Akademii Pedagogicznej w Krakowie. W Bieszczadach bada! budowę geologiczną i wiek serii skalnych. Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Prace Monograficzne nr 468 Grzegorz Haczewski Józef Kukulak Krzysztof Bąk Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej Kraków 2007 dr hab. Wacław Ca baj prof, dr hab. Kazimierz Klimek dr hab. Kazimierz Żytko © Copyright by Grzegorz Haczewski, Józef Ku ku lak, Krzysztof Bąk & Wydawnictwo Naukowe AR, Kraków 2007 Zdjęcie na okładce udostępnione przez Huberta Adamczyka i Marcina „Rogera" Pojałowskiego. Galeria ich zdjęć Bieszczadów z lotu ptaka dostępna w Internecie pod adresem http://roger.wrota.net/bieszczady oraz http://www.hubi.net.pl/ redaktor Adam Ruta projekt okładki Maciej Kwiatkowski ISSN 0239-6025 ISBN 978-83-7271-427-5 Redakcja/Dział Promocji Wydawnictwo Naukowe AP 30-084 Kraków, ul. Podchorążych 2 tel./fax (012) 662-63-83 tel. (012) 662-67-56 e-mail: [email protected] Zapraszamy na stronę internetową: http://www.wydawnictwoap.pl łamanie Helena Jasek WPROWADZENIE Bieszczady są dla wielu wyjątkowe wśród pasm polskich Beskidów. Co jest źródłem ich specyficznego uroku? Nie tylko pamięć dramatycz nej historii i dzikiego pustkowia, jakie utrzymywało się tu przez dziesię ciolecia. Swoiste dla Bieszczadów są liczne elementy krajobrazu, inne niż w Gorcach, Beskidzie Śląskim, czy Sądeckim, a charakterystyczne raczej dla Karpat Wschodnich. Wiele tego egzotycznego uroku zawdzię czają Bieszczady budowie geologicznej i ewolucji rzeźby. Choć zasadni cze rysy budowy geologicznej są wspólne z pozostałą częścią polskich Beskidów, kilka czynników, pozornie drugorzędnych, złożyło się na po wstanie swoistej odmiany krajobrazu górskiego. Jakież to osobliwości odróżniają Bieszczady od pasm beskidzkich położonych na zachód i na północ od nich? Po pierwsze, bezleśne grzbiety z połoninami, gdzie długie, równole głe skaliste grzędy ukazują wyraziście układ leżących na przemian bardziej i mniej odpornych warstw skalnych. Po drugie, bieszczadzkie strumienie na długich odcinkach mają skalne dna urozmaicone szypotami na wysta jących warstwach piaskowców, podczas gdy inne potoki i rzeki beskidzkie płyną po rumowiskach i żwirach, skalne podłoże odsłaniając tylko w miej scach lokalnie zwiększonego spadku. Wreszcie częściej niż w zachodniej części Beskidów można tu zobaczyć wydobywanie się z ziemi ropy nafto wej i gazu ziemnego. Dla geologów atrakcyjność Bieszczadów zwiększa granica dwu wielkich jednostek tektonicznych, wzdłuż której rozwinęło się Obniżenie Śródbieszczadzkie, od Przełęczy Beskid, przez Wetlinę, po Rabę. Takich granic tektonicznych jest w Karpatach więcej, ale na ogół rozwinęły się wzdłuż nich łagodne, szerokie obniżenia ubogie w odsłonięcia skał pod łoża. W Obniżeniu Śródbieszczadzkim natomiast głęboko wcięte koryta Wołosatki, Rzeczycy, Prowczy, Wetlin ki i ich dopływów wyjątkowo dobrze odsłaniają różnorodne struktury deformacyjne związane z nasunięciem jednostki dukielskiej na śląską. Jedna z osobliwości geologicznych Bieszczadów ma swoje źródło w niedawnej historii. Akcja „Wisła" - wysiedlenie całej niemal ludności - przekształciła nagle obszar gęsto zaludniony i intensywnie wykorzysty wany rolniczo w bezludzie o minimalnym wpływie gospodarki człowie ka na procesy naturalne. Procesy gromadzenia osadów i erozji dopro wadziły do wyjątkowej w Karpatach sytuacji - ślady gospodarki człowie ka z ostatnich kilkuset lat odczytujemy metodami geologicznymi, z zapi su utrwalonego w osadach i odsłanianego przez nasiloną współcześnie erozję rzeczną. Choć wiele jest opracowań poświęconych florze i faunie Bieszczadów, od specjalistycznych monografii po popularne foldery, trudno znaleźć po pularne publikacje o budowie geologicznej i rzeźbie Bieszczadów. Prze wodnik geologiczny po Wschodnich Karpatach Fliszowych (Gucik i in. 1973) jest już białym krukiem. Żaden z kilkunastu tomów Monografii Bieszczadzkich nie jest poświęcony budowie geologicznej ani rzeźbie. Tylko nieliczne teksty w niskonakładowych wydawnictwach krajoznaw czych (np. Krukar 2000), pomagają czytelnikowi rozpoznać w krajobrazie charakterystyczne zjawiska geologiczne i geomorfologiczne. Badania geologiczne w Bieszczadach zaczęły się w drugiej połowie XIX wieku, w związku z poszukiwaniem ropy naftowej i sporządzaniem Atlasu Geologicznego Galicji (patrz Ślączka 1998). Podstawowe jednost ki geologiczne zostały rozpoznane w latach międzywojennych (Opolski 1926, 1933, 1935). Badanie bogatych w skamieniałości skał egzotycz nych było celem ekspedycji organizowanych we wczesnych latach powo jennych przez S. Krajewskiego (1952, 1955). Uczestnik tych ekspedycji, A. Ślączka (1961) wyjaśnił, że egzotyki znalazły się w swym obecnym położeniu w wyniku osuwisk podmorskich. Ten sam autor, a także jego koledzy z Instytutu Geologicznego (IG) wykonali pionierskie szczegółowe badania na wybranych niewielkich obszarach. W latach 60. XX wieku Adam Tokarski z AGH zachęcił do szczegółowych prac kartograficznych kilkunastu magistrantów. Prace te, zmierzające do odkrycia złóż ropy naftowej i gazu ziemnego, rozwijały koncepcję budowy geologicznej (Kuśmierek, Tokarski 1965; Kuśmierek 1979) odmienną od przyjmowa nej przez geologów z IG. Wynikiem tych badań były głębokie wiercenia Instytutu Geologicznego (w Zatwarnicy, Suchych Rzekach i Wetlinie), które dostarczyły nowych danych i zaowocowały odkryciem złóż ropy (Zatwarnica) i gazu (Wetlina). Pierwszą szczegółową mapę geologiczną większego obszaru wykonał w Bieszczadach A.K. Tokarski. W tych sa mych latach jeden z autorów tej książki przeprowadził rozpoznawcze kartowanie w dolinach Wołosatego i Mucznego oraz krótkiego odcin ka Sanu w górę od Procisnego (Haczewski 1972). Wobec braku szcze gółowych zdjęć geologicznych obraz budowy geologicznej przedstawio ny na arkuszu Łupków Mapy Geologicznej Polski 1 : 200 000 (Ślączka, Żytko 1978; Ślączka 1980) był w znacznym stopniu hipotetyczny, skon struowany poprzez ekstrapolację istniejących zdjęć szczegółowych z mak symalnym wykorzystaniem wszelkich dostępnych cząstkowych danych. W latach 90. L. Mastella ze współpracownikami przeprowadził szcze gółowe kartowanie i analizę strukturalną strefy przeddukielskiej, w ra mach projektu badawczego, którego wyniki nie zostały opublikowane. Szczegółowe badania pozostałej części opisanego tu obszaru (ryc. 1) wykonali autorzy tej książki sporządzając dwa arkusze Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 - Dźwiniacz Górny i Ustrzy ki Górne. W ramach tego opracowania L. Mastella i J. Rubinkiewicz przedstawili budowę strefy przeddukielskiej na podstawie swoich wcze śniejszych prac i dodatkowego szczegółowego kartowania. W wielu miejscach mieliśmy przyjemność rzadką dziś w Polsce - oglądaliśmy wy chodnie skalne, których nie widział przed nami żaden geolog. Napotka liśmy sporo nieznanych wcześniej cennych obiektów geologicznych. Są one wartościowe na różny sposób. Jedne pomogły rozstrzygnąć kwestie budowy geologicznej i te opracowaliśmy na potrzeby mapy. Inne umoż liwiają poznanie zjawisk geologicznych wykraczających poza problema tykę mapy geologicznej. Były też takie, które nie kryją w sobie proble mów badawczych, ale są szczególnie czytelnymi i poglądowymi przy kładami ciekawych zjawisk geologicznych. Niniejsza książka jest dodat kowym, obok map i ich objaśnień, efektem naszej bieszczadzkiej przygo dy geologicznej. Pełny opis i dokumentacja budowy geologicznej i rzeźby zbadanego przez nas obszaru znajdują się na mapach geologicznych i w objaśnieniach do nich. W tej książce przedstawiamy wybrane zagadnienia w możliwie przystępnej formie. Chcemy w ten sposób ułatwić czytanie bieszczadz kiego krajobrazu wszystkim zainteresowanym, niezależnie od kierunku ich zawodowego przygotowania. Obszar opisany w tej książce obejmuje południowo-wschodni cypel terytorium Polski po Wetlinę od zachodu i po linię Hnatowe Berdo-Pszcze- liny od północy (ryc. 1). Od północy zatem opisujemy obszar wykraczający poza Bieszczadzki Park Narodowy, najbardziej zaś wysunięte na zachód fragmenty Parku - pasmo Smereka i zachodnie zbocza doliny Moczarne- go - nie były przez nas dokładnie badane. Szczegółowa charakterystyka wielu wytypowanych przez nas obiek tów była tematem kilkunastu prac magisterskich wykonanych pod na szym kierunkiem przez studentów geografii z Akademii Pedagogicznej w Krakowie, a także geoturystyki z AGH (wykaz na końcu, po spisie cyto wanej literatury). Wiele osób wsparło naszą pracę swą życzliwością i po mocą w terenie. Ówczesny Dyrektor Bieszczadzkiego Parku Narodowego, inż. Wojomir Wojciechowski, udzielił zezwoleń na prowadzenie badań i zapewnił przychylną dla naszych prac atmosferę; ze wsparciem i radą w terenie pospieszyli nam szczególnie pracownicy Parku: nadleśniczy Antoni Derwich, leśniczy Waldemar Kalinowski i leśniczy Tadeusz Kwolek. Swą radą i wiedzą wspierał nas mgr inż. Andrzej Luks z Nadleśnictwa

Load more