Grzegorz Haczewski Józef Kukulak Krzysztof Bąk Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego Grzegorz Haczewski, geolog, prowadzi! badania geologiczne w Bieszczadach jako student Akademii Górniczo-Hutniczej, pra­ cownik Instytutu Geologicznego, Instytutu Nauk Geologicznych PAN, Akademii Pedagogicznej w Krakowie i Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach. Józef Kukulak, geograf, geomorfolog; pracownik Akademii Pedagogicznej w Krakowie. W Bieszczadach bada! rozwój rzeźby i osadów czwartorzędowych. Krzysztof Bąk, geograf i geolog; pracownik Akademii Pedagogicznej w Krakowie. W Bieszczadach bada! budowę geologiczną i wiek serii skalnych. Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Prace Monograficzne nr 468 Grzegorz Haczewski Józef Kukulak Krzysztof Bąk Budowa geologiczna i rzeźba Bieszczadzkiego Parku Narodowego Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej Kraków 2007 dr hab. Wacław Ca baj prof, dr hab. Kazimierz Klimek dr hab. Kazimierz Żytko © Copyright by Grzegorz Haczewski, Józef Ku ku lak, Krzysztof Bąk & Wydawnictwo Naukowe AR, Kraków 2007 Zdjęcie na okładce udostępnione przez Huberta Adamczyka i Marcina „Rogera" Pojałowskiego. Galeria ich zdjęć Bieszczadów z lotu ptaka dostępna w Internecie pod adresem http://roger.wrota.net/bieszczady oraz http://www.hubi.net.pl/ redaktor Adam Ruta projekt okładki Maciej Kwiatkowski ISSN 0239-6025 ISBN 978-83-7271-427-5 Redakcja/Dział Promocji Wydawnictwo Naukowe AP 30-084 Kraków, ul. Podchorążych 2 tel./fax (012) 662-63-83 tel. (012) 662-67-56 e-mail: [email protected] Zapraszamy na stronę internetową: http://www.wydawnictwoap.pl łamanie Helena Jasek WPROWADZENIE Bieszczady są dla wielu wyjątkowe wśród pasm polskich Beskidów. Co jest źródłem ich specyficznego uroku? Nie tylko pamięć dramatycz­ nej historii i dzikiego pustkowia, jakie utrzymywało się tu przez dziesię­ ciolecia. Swoiste dla Bieszczadów są liczne elementy krajobrazu, inne niż w Gorcach, Beskidzie Śląskim, czy Sądeckim, a charakterystyczne raczej dla Karpat Wschodnich. Wiele tego egzotycznego uroku zawdzię­ czają Bieszczady budowie geologicznej i ewolucji rzeźby. Choć zasadni­ cze rysy budowy geologicznej są wspólne z pozostałą częścią polskich Beskidów, kilka czynników, pozornie drugorzędnych, złożyło się na po­ wstanie swoistej odmiany krajobrazu górskiego. Jakież to osobliwości odróżniają Bieszczady od pasm beskidzkich położonych na zachód i na północ od nich? Po pierwsze, bezleśne grzbiety z połoninami, gdzie długie, równole­ głe skaliste grzędy ukazują wyraziście układ leżących na przemian bardziej i mniej odpornych warstw skalnych. Po drugie, bieszczadzkie strumienie na długich odcinkach mają skalne dna urozmaicone szypotami na wysta­ jących warstwach piaskowców, podczas gdy inne potoki i rzeki beskidzkie płyną po rumowiskach i żwirach, skalne podłoże odsłaniając tylko w miej­ scach lokalnie zwiększonego spadku. Wreszcie częściej niż w zachodniej części Beskidów można tu zobaczyć wydobywanie się z ziemi ropy nafto­ wej i gazu ziemnego. Dla geologów atrakcyjność Bieszczadów zwiększa granica dwu wielkich jednostek tektonicznych, wzdłuż której rozwinęło się Obniżenie Śródbieszczadzkie, od Przełęczy Beskid, przez Wetlinę, po Rabę. Takich granic tektonicznych jest w Karpatach więcej, ale na ogół rozwinęły się wzdłuż nich łagodne, szerokie obniżenia ubogie w odsłonięcia skał pod­ łoża. W Obniżeniu Śródbieszczadzkim natomiast głęboko wcięte koryta Wołosatki, Rzeczycy, Prowczy, Wetlin ki i ich dopływów wyjątkowo dobrze odsłaniają różnorodne struktury deformacyjne związane z nasunięciem jednostki dukielskiej na śląską. Jedna z osobliwości geologicznych Bieszczadów ma swoje źródło w niedawnej historii. Akcja „Wisła" - wysiedlenie całej niemal ludności - przekształciła nagle obszar gęsto zaludniony i intensywnie wykorzysty­ wany rolniczo w bezludzie o minimalnym wpływie gospodarki człowie­ ka na procesy naturalne. Procesy gromadzenia osadów i erozji dopro­ wadziły do wyjątkowej w Karpatach sytuacji - ślady gospodarki człowie­ ka z ostatnich kilkuset lat odczytujemy metodami geologicznymi, z zapi­ su utrwalonego w osadach i odsłanianego przez nasiloną współcześnie erozję rzeczną. Choć wiele jest opracowań poświęconych florze i faunie Bieszczadów, od specjalistycznych monografii po popularne foldery, trudno znaleźć po­ pularne publikacje o budowie geologicznej i rzeźbie Bieszczadów. Prze­ wodnik geologiczny po Wschodnich Karpatach Fliszowych (Gucik i in. 1973) jest już białym krukiem. Żaden z kilkunastu tomów Monografii Bieszczadzkich nie jest poświęcony budowie geologicznej ani rzeźbie. Tylko nieliczne teksty w niskonakładowych wydawnictwach krajoznaw­ czych (np. Krukar 2000), pomagają czytelnikowi rozpoznać w krajobrazie charakterystyczne zjawiska geologiczne i geomorfologiczne. Badania geologiczne w Bieszczadach zaczęły się w drugiej połowie XIX wieku, w związku z poszukiwaniem ropy naftowej i sporządzaniem Atlasu Geologicznego Galicji (patrz Ślączka 1998). Podstawowe jednost­ ki geologiczne zostały rozpoznane w latach międzywojennych (Opolski 1926, 1933, 1935). Badanie bogatych w skamieniałości skał egzotycz­ nych było celem ekspedycji organizowanych we wczesnych latach powo­ jennych przez S. Krajewskiego (1952, 1955). Uczestnik tych ekspedycji, A. Ślączka (1961) wyjaśnił, że egzotyki znalazły się w swym obecnym położeniu w wyniku osuwisk podmorskich. Ten sam autor, a także jego koledzy z Instytutu Geologicznego (IG) wykonali pionierskie szczegółowe badania na wybranych niewielkich obszarach. W latach 60. XX wieku Adam Tokarski z AGH zachęcił do szczegółowych prac kartograficznych kilkunastu magistrantów. Prace te, zmierzające do odkrycia złóż ropy naftowej i gazu ziemnego, rozwijały koncepcję budowy geologicznej (Kuśmierek, Tokarski 1965; Kuśmierek 1979) odmienną od przyjmowa­ nej przez geologów z IG. Wynikiem tych badań były głębokie wiercenia Instytutu Geologicznego (w Zatwarnicy, Suchych Rzekach i Wetlinie), które dostarczyły nowych danych i zaowocowały odkryciem złóż ropy (Zatwarnica) i gazu (Wetlina). Pierwszą szczegółową mapę geologiczną większego obszaru wykonał w Bieszczadach A.K. Tokarski. W tych sa­ mych latach jeden z autorów tej książki przeprowadził rozpoznawcze kartowanie w dolinach Wołosatego i Mucznego oraz krótkiego odcin­ ka Sanu w górę od Procisnego (Haczewski 1972). Wobec braku szcze­ gółowych zdjęć geologicznych obraz budowy geologicznej przedstawio­ ny na arkuszu Łupków Mapy Geologicznej Polski 1 : 200 000 (Ślączka, Żytko 1978; Ślączka 1980) był w znacznym stopniu hipotetyczny, skon­ struowany poprzez ekstrapolację istniejących zdjęć szczegółowych z mak­ symalnym wykorzystaniem wszelkich dostępnych cząstkowych danych. W latach 90. L. Mastella ze współpracownikami przeprowadził szcze­ gółowe kartowanie i analizę strukturalną strefy przeddukielskiej, w ra­ mach projektu badawczego, którego wyniki nie zostały opublikowane. Szczegółowe badania pozostałej części opisanego tu obszaru (ryc. 1) wykonali autorzy tej książki sporządzając dwa arkusze Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 - Dźwiniacz Górny i Ustrzy­ ki Górne. W ramach tego opracowania L. Mastella i J. Rubinkiewicz przedstawili budowę strefy przeddukielskiej na podstawie swoich wcze­ śniejszych prac i dodatkowego szczegółowego kartowania. W wielu miejscach mieliśmy przyjemność rzadką dziś w Polsce - oglądaliśmy wy­ chodnie skalne, których nie widział przed nami żaden geolog. Napotka­ liśmy sporo nieznanych wcześniej cennych obiektów geologicznych. Są one wartościowe na różny sposób. Jedne pomogły rozstrzygnąć kwestie budowy geologicznej i te opracowaliśmy na potrzeby mapy. Inne umoż­ liwiają poznanie zjawisk geologicznych wykraczających poza problema­ tykę mapy geologicznej. Były też takie, które nie kryją w sobie proble­ mów badawczych, ale są szczególnie czytelnymi i poglądowymi przy­ kładami ciekawych zjawisk geologicznych. Niniejsza książka jest dodat­ kowym, obok map i ich objaśnień, efektem naszej bieszczadzkiej przygo­ dy geologicznej. Pełny opis i dokumentacja budowy geologicznej i rzeźby zbadanego przez nas obszaru znajdują się na mapach geologicznych i w objaśnieniach do nich. W tej książce przedstawiamy wybrane zagadnienia w możliwie przystępnej formie. Chcemy w ten sposób ułatwić czytanie bieszczadz­ kiego krajobrazu wszystkim zainteresowanym, niezależnie od kierunku ich zawodowego przygotowania. Obszar opisany w tej książce obejmuje południowo-wschodni cypel terytorium Polski po Wetlinę od zachodu i po linię Hnatowe Berdo-Pszcze- liny od północy (ryc. 1). Od północy zatem opisujemy obszar wykraczający poza Bieszczadzki Park Narodowy, najbardziej zaś wysunięte na zachód fragmenty Parku - pasmo Smereka i zachodnie zbocza doliny Moczarne- go - nie były przez nas dokładnie badane. Szczegółowa charakterystyka wielu wytypowanych przez nas obiek­ tów była tematem kilkunastu prac magisterskich wykonanych pod na­ szym kierunkiem przez studentów geografii z Akademii Pedagogicznej w Krakowie, a także geoturystyki z AGH (wykaz na końcu, po spisie cyto­ wanej literatury). Wiele osób wsparło naszą pracę swą życzliwością i po­ mocą w terenie. Ówczesny Dyrektor Bieszczadzkiego Parku Narodowego, inż. Wojomir Wojciechowski, udzielił zezwoleń na prowadzenie badań i zapewnił przychylną dla naszych prac atmosferę; ze wsparciem i radą w terenie pospieszyli nam szczególnie pracownicy Parku: nadleśniczy Antoni Derwich, leśniczy Waldemar Kalinowski i leśniczy Tadeusz Kwolek. Swą radą i wiedzą wspierał nas mgr inż. Andrzej Luks z Nadleśnictwa