18-50 Studia Eseje A. Ulmer Majowie II
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
STUDIA – ESEJE Andrzej ULMER 1 WPŁYWY CYWILIZACJI MEZOAMERYKA ŃSKIEJ A MIEJSCOWE KULTURY AMERYKI ŚRODKOWEJ W EPOCE PREKOLUMBIJSKIEJ (CZ . II) Kultury miejscowe i wpływy mezoameryka ńskie w świetle źródeł archeologicznych The Influence of Mesoamerican Civilization on Local Central American Cultures in the Pre-Colombian Era (part II). Local Cultures and Mesoamerican Influences in the Light of Archaeological Sources Artykuł nadesłany: 25 maja 2017 Wersja ostateczna: 25 kwietnia 2018 Streszczenie Niniejszy tekst jest kontynuacj ą wydanego w numerze 4/2018 artykułu tego samego autora i prezentuje przejawy kultury mezoameryka ńskiej w Ameryce Środkowej na płaszczyznach geograficznej i chronolo- gicznej. Przedstawiono w zarysie style ceramiczne i handel obsydianem wi ążą ce si ę z infiltracj ą z północy. Prze śledzone zostały migracje ludów mezoameryka ńskich mówi ących j ęzykami nahuat i otomangue, które zało żyły swe o środki na obszarach obecnych republik środkowoameryka ńskich. Funkcjonowanie, organi- zacja polityczna, religia, obyczaje, kalendarze i sposoby prowadzenia wojen przez te ludy opisano na podstawie dzieł hiszpa ńskich kronikarzy, głównie Fernandeza de Oviedo. Wyjątkowo interesuj ącym szcze- gółem s ą dzieje grupy Azteków w Panamie, którzy w nowym dla siebie otoczeniu zdołali przetrwa ć 200 lat od upadku swojego imperium na Wy żynie Meksyka ńskiej. Uwzgl ędnione zostały w zarysie tak że kultury ludów Chibcha w sensie archeologicznym i historycznym. Słowa kluczowe: Ameryka Środkowa, Nikaragua prekolumbijska, Mezoameryka, Majowie, j ęzyki india ńskie, ceramika Cocle, Gran Chiriquí, Gran Darién, odontologia mezoameryka ńska, Quelepa, Ometepe, Conte, Pipil, Cuzcatlan. Abstract The present paper is a continuation of the article published in the past 4/2018 number and presents the various expressions of the Mesoamerican culture of Central America in the geographical and temporal [chronological] problem domains. Ceramics trade and manufacturing styles and obsidian-ware circulation and commerce are presented – both as phenomena related to the cultural infiltration from the north. The description is carried out against the background of the migration by Mesoamerican people speaking the Nahuat and Otomangue languages. These people had established their habitats in the regions of Central America where currently particular republics are located. On the basis of works authored by Spanish chronicle-writers, mainly Fernandez de Oviedo are described such characteristics of these people as: their functioning, political organisation, religion, customs, calendar systems and war conduct patterns. Particular emphasis is laid onto the extremely interesting case - the history of Aztec group in Panama, who managed to subsist 200 years after the collapse of their empire on Mexican Plain. The paper is concluded with the description of the cultures of the Chibcha people as understood on the basis of archeological and historical [chronological] sources. Keywords: Central America, Pre-Colombian Nicaragua, Mesoamerica, Maya, Indian languages, Cocle ceramic, Gran Chiriquí, Gran Darién, Mesoamerican dentistry, Quelepa, Ometepe, Conte, Pipil, Cuzcatlan. 1 Andrzej Ulmer – latynoamerykanista, doktor nauk humanistycznych, kierownik Muzeum Politechniki Warszawskiej. ISSN 1506-8900; e-ISSN 2081-1152 18 Ameryka Łaci ńska , 1 (99) 2018, 18-50 Wpływy cywilizacji mezoameryka ńskiej… STUDIA – ESEJE Przyst ępuj ąc do omawiania zadeklarowanych w tytule artykułu wpływów mezoameryka ńskich w Ameryce Środkowej wydaje si ę uzasadnione da ć zarys tych infiltracji w chronologicznym porz ądku z uwzgl ędnieniem kultur miejsco- wych. Mo żna s ądzi ć, że w okresie przedklasycznym i klasycznym geografia kultur, j ęzyków i ludów omawianego obszaru wygl ądała inaczej, ni ż w epokach pó źnopoklasycznej i konkwisty. Terytoria Republik Hondurasu i Salwadoru naj- wcze śniej ze wszystkich odbierały impulsy z północy, przy czym Salwador w cało ści stał si ę ju ż w epoce klasycznej (Davis, 1988: 54) immanentn ą cz ęś ci ą Mezoameryki poprzez adaptacje jej kultury jak i presj ę migracyjn ą z północy, za ś Honduras jedynie w swych północnych i zachodnich rejonach, które miały bliski kontakt z cywilizacj ą Majów. Ludy mówi ące j ęzykami misumalpa i chibcha z cał ą pewno ści ą si ęgały dalej na północ ni ż obecnie. Równocze śnie nale ży podkre śli ć, że cały obszar Ameryki Środkowej podlegał równie ż znacznym wpływom połud- niowoameryka ńskim czego przykładem jest obecno ść j ęzyków chibcha, a w Pa- namie tak że caribe. Wysoko rozwini ęta metalurgia tych obszarów wskazuje na kontakty z rejonem andyjskim. Interesuj ąca jest te ż informacja flamandzkiego dominikanina, Adriana van Uffeldre (zwanego przez Hiszpanów Adrianem de Santo Tomás), który w połowie XVII wieku prowadził aktywno ść misyjn ą w śród Guaymi, że Indianie ci w celu wspomo żenia pami ęci u żywali sznurków i w ęzłów, co przywodzi na my śl staroperuwia ńskie quipu (Ibarra, 1999: 75). Wpływy z po- łudnia nie s ą jednak wiod ącym tematem tej narracji. Warto jedynie zaznaczy ć, że w Ameryce Środkowej w epoce prekolumbijskiej miały miejsce silne interakcje północy z południem czego przechowanym do dzi ś świadectwem jest konfigu- racja j ęzykowa. Mo żna przypuszcza ć, że na terenach Ameryki Środkowej istniały jeszcze inne j ęzyki, które w trakcie dziejowych zawieruch nie dotrwały do chwili obecnej lub te ż zostały zepchni ęte na inne obszary. Poszlak ą wskazuj ącą na tak ą ewen- tualno ść jest wymarły ju ż, niewielki lud Yurumangui. J ęzyk yurumangui stanowi trudn ą do rozwikłania zagadk ę. Niektórzy ł ącz ą go z południowoameryka ńskimi językami opaye i chamicura (Campbell, 2000: 172). Istnieje jednak wa żna hipo- teza, że Yurumangui przynale żeli do rodziny j ęzykowej hoka, której główni przedstawiciele żyj ą w stanie Kalifornia, na Półwyspie Kalifornijskim i w Meksy- ku (Aizpuru, 1956-1958: 134). Maria Aizpuru przed laty sugerowała, że Yuru- mangui przesun ęli si ę do Kolumbii, a ż w okolice Barbacoa pod naciskiem migracji ludów Choco (Aizpuru, 1956-1958: 134). Mo żna wi ęc zakłada ć, że w trudnym do okre ślenia okresie, Yurumangui mieszkali na obszarze południo- wej (?) Panamy, dopóki Caribes (Karaibowie), a pó źniej niew ątpliwie tak że konkwistadorzy nie zmusili ich do opuszczenia z poprzednio zajmowanych Ameryka Łaci ńska , 1 (99) 2018, 18-50 19 STUDIA – ESEJE Andrzej Ulmer terenów. Yurumangui byliby wi ęc ewentualno ści ą potwierdzaj ącą wi ększ ą ró żno- rodno ść j ęzykow ą w Ameryce Środkowej, w epoce prekolumbijskiej. Na terytorium Republiki Salwadoru w okresie przedklasycznym, klasycz- nym i poklasycznym kwitły o środki reprezentuj ące cywilizacj ę Majów, takie jak Chalchuapa, Santa Leticia czy Tazumal, ale nie zostan ą one uwzgl ędnione w na- szej narracji, gdy ż ani opis cywilizacji Majów, ani jej poszczególnych miast nie nale ży do rozwa żanego tematu. Bardziej interesuj ący, z punktu widzenia tego artykułu, jest lud Lenca genetycznie wywodz ący si ę z j ęzyków macro-chibcha. W epoce poklasycznej rzeka Lempa była północn ą granic ą terenów zamieszka- łych przez Lenca. Po drugiej stronie rzeki rozci ągały si ę obszary nale żą ce do Pipil (Amador, Ramírez, Garnica, 2007). W okresach przedklasycznym i klasycznym najwa żniejszym o środkiem ludu Lenca było miasto Quelepa. Jego ruiny znajduj ą si ę w odległo ści 8 km na północny-zachód od San Miguel nad rzek ą San Esteban. Zachowało si ę około 40 budowli w postaci platform, kopców, piramid o wyso- ko ści do 10 m i boisko do gry w piłk ę. Quelepa dzieli si ę na cz ęś ci wschodni ą i zachodni ą, które rozdziela w ąwóz Agua Zarca. Pocz ątki o środka si ęgaj ą fazy Uapala (500-400 r. p.n.e.-150 r. n.e.). Uwa ża si ę, że miasto zostało zało żone przez grupy proto-Lenca przybyłe z zachodu, które weszły w bliskie kontakty z Majami (Braswell, Andrews, Glascock, 1994). Relacje te musiały by ć bardzo ścisłe, co mi ędzy innymi uwidoczniło si ę maja ńskimi naleciało ściami w j ęzyku lenca (Con- stenla, 2001). W Quelepa znaleziono spore ilo ści ceramiki typu Usulután, której jednym z najwa żniejszych wytwórców było miasto Chalchuapa (Braswell, Andrews, 1994: 174; Urbina Gaitan, Urquiza, 2009: 25). W okresie pó źnym przedklasycznym i klasycznym po świadczone s ą relacje z tak wa żnymi miastami Majów, jak wzmiankowana Chalchuapa oraz Kaminaljuyu i Copán. W fazie Shila (150-625 r. n.e.) Quelepa utrzymywała interakcje z obszarami Kostaryki, za ś w fazie Lepa (625-1000 r. n.e.) z rejonem półwyspu Nicoya. Pod koniec epoki klasycznej odnotowano pewne zmiany. W jednym ze schowków w Quelepa archeolodzy odsłonili okaryny, flety, kamienne yugos (jarzma), hachas (topory) i palmas (palmy). Dwie palmas były ozdobione wizerunkami Quetzalcoatla za ś dwie figurki z zielonego kamienia przedstawiały posta ć z kaczym dziobem. Badacze wi ążą te znaleziska z wpływami z rejonów meksyka ńskich stanów Tabasco i południowego Veracruz (Braswell, Andrews, 1994: 177). Istnieje przypuszczenie, że nosicielami tych wpływów byli zmeksykanizowani Majowie przybywający z terenów nad Zatok ą poprzez znajduj ące si ę w kryzysie klasyczne miasta Copán i Seibal (Urbina Gaitán, Urquiza, 2009: 28). Był to burzliwy okres ko ńcz ący epok ę klasyczn ą w dziejach Mezoameryki. Około 1000 roku w Zachod- niej Grupie, w Quelepa archeolodzy odsłonili świadectwa na wykonanie „rytu- ałów zako ńczenia”. Wkrótce potem ten najwa żniejszy klasyczny o środek ludu 20 Ameryka Łaci ńska , 1 (99) 2018, 18-50 Wpływy cywilizacji mezoameryka ńskiej… STUDIA – ESEJE Lenca wyludnił si ę. Nale ży przypuszcza ć, że jego upadek miał zwi ązek z upad- kiem miast Majów w Petén, Chiapas, Campeche i Belize. O ile wpływ cywilizacji mezoameryka ńskiej (a ści ślej mówi ąc Majów) na obszarze Republiki Salwadoru zaznaczył si ę do ść wcze śnie, co jest uzasadnione ze wzgl ędu na blisk ą odległo ść , to panowało przekonanie, że na terenach poło- żonych bardziej na południe wpływy te pojawiły si ę dopiero w okresie poklasycz- nym. Jednak badania w Nikaragui, podejmowane w latach dziewi ęć dziesi ątych XX wieku, w ramach Proyecto de Levantamiento Cartográfico en la Región Nor- te y Central oraz Proyecto Regional Granada wykazały, że kontakty z Mezoame- ryk ą na terytorium tej republiki miały miejsce ju ż nawet przed 300 rokiem n.e.