Koç EM ve ark.

DERLEME Ruhun ve Bedenin Gıdası: Geçmişten Günümüze MAKALE Müzik ve Tıp

Esra Meltem Koç1 Duygu Ayhan Başer 2 Rabia Kahveci2 Adem Özkara2 ÖZ Sanat ve tıp ilişkisi ve sanatın önemli bir kolu olan müziğin insan

hayatındaki önemi yadsınamaz. Müzik sadece bir sanat değil, aynı

zamanda insan hayatının her döneminde önemli yeri olan bir kavramdır;

zihinde ve vücutta olumlu etkileri vardır. Günümüze kadar birçok

medeniyet kendi sosyal ve kültürel düzeyine göre müziğin sağlık üzerine

olan etkisini keşfetmiş; müzik, ritm ve dansı pek çok konuda

kullanmışlardır. Bu makale ile tarihsel pencereden müzik ve tıbbın

ilişkisini değerlendireceğiz. 1Ankara Mamak Toplum Sağlığı Anahtar Kelimeler: Müzik, Terapi, Tarih Merkezi, Aile Hekimliği Uzmanı,

Ankara.

2Ankara Numune Eğitim ve

Araştırma Hastanesi Aile

Hekimliği Kliniği, Ankara.

Yazışma Adresi: Uz. Dr. E. Meltem Koç Mamak Toplum Sağlığı Merkezi, Ankara Tel: +90 312 369 69 95 Email:[email protected]

Nutrition of the Soul and Body: Music and Medicine from Past to Present

Geliş Tarihi: 19.11.2014 ABSTRACT Kabul Tarihi: 19.09.2015 The relationship of art and science and the importance of music that is an important branch of art in human life is undeniable. Music is not only as an art but also as a concept that takes place in every period of human life and has healing effects on mind and body. Many civilizations discovered the effects of music on health according to their social and cultural level Konuralp Tıp Dergisi and made use of music, rhythm and dance in many subjects. With this e-ISSN1309–3878 article, we will evaluate the relationship between art and medicine from [email protected] [email protected] historical perspective. www.konuralptipdergi.duzce.edu.tr Keywords: Music, Therapy, History

Konuralp Tıp Dergisi 2016;8(1):51-55 51 Koç EM ve ark.

GİRİŞ Ses; aralarında uyum bulunan titreşimler Aslı Yunanca olan müzik kelimesi olarak tanımlanmaktadır ve pek çok canlı tarafından “musica” sözcüğünden gelmektedir. Birçok iletişim için kullanılmaktadır. Daha geniş anlamda araştırmacıya göre Musica’nın etimolojisi muse-şifa bir ritm, tempo ve ahengi çağrıştıran canlı veya dağıtan peri veya melek anlamına gelmektedir. cansız sistemlerin çıkardığı seslere kâinatın veya Türkçede müzik yerine musiki kelimesi de tabiatın musikisi denilebilir (rüzgâr sesi, akan su kullanılmaktadır. Eski Yunanlılara göre her türlü veya kıyıya vuran dalganın sesi, kuş cıvıltıları vs).3 erdemin kökeni olan müzik ruhun arındırılması ve Bu bakış açısıyla müzik insanın yaratılmasıyla eğitilmesinde önemli bir rol almaktadır. “Paignio” birlikte hep var olan ve yaşamın her döngüsünde bu dönemde hastalıklardan ve dertlerden ona eşlik eden hayatın vazgeçilmez bir parçasıdır. kurtulmayı sağlayan neşe ve sevinç içeren şarkılara Başka bir deyiş ile de müzik, birtakım duygu ve verilen isimdir. Apollon’un oğlu, eski Yunan düşünceleri belli kurallar çerçevesinde uyumlu müzisyeni Orpheus’un lir adı verilen bir çalgı seslerle anlatma sanatıdır (1,2). çaldığı bilinmektedir. İnanışa göre lir insanların Yapılan çalışmalar çocukların melodik sıkıntılarını, dertlerini gideren bir çalgıdır. Tıbbın ritimleri algılama ve hatırlama, bir bestedeki babası sayılan Hippocrates’ in de 2400 yıl önce, yükselen ve alçalan ses tonlarını fark etme ve hastaları ilahiler eşliğinde tapınağa götürdüğü tempo değişikliklerini algılamada özel bir bilinir. Xenokrates, Hipocrate, Asclepiade, Colinos yetenekleri olduğunu göstermektedir (2,3). İnsan ve Areteus, Cacleius, Theofraste, tıbbi tedaviden fayda hayvanlarla yapılan bu tür bilimsel çalışmalarla görmeyen hastalarda müzik tedavisini kullanmıştır müziğin canlı organizmalar üzerindeki fiziksel ve (8-12). psikolojik etkileri incelenmektedir. Yapılan M.Ö. 9. yüzyılda yaşayan Yunan şairi çalışmalar yoğun bakım hastalarında müzik Homeros yazmış olduğu Odyssiea adlı eserinde, tedavisinin hastalarda ağrı şiddetini ve müziğin kanamaya karşı iyi geldiğini iddia etmiştir. anksiyetelerini azalttığını, gevşemeyi sağladığı Ayrıca ameliyatlarında müziği kullanarak, etkili gözlenmiştir. Arya ve arkadaşlarının primigravid olduğunu göstermiştir. M.Ö. 585–500 yıllarında, sağlıklı hamileler ile yaptığı bir randomize yaşayan filozof ve matematikçi Pythagoras, kontrollü çalışmada antenatal dönemde müziğe umutsuzluğa düşen ve çabuk öfkelenen hastaları maruz kalan yenidoğanların davranışlarının önemli tedavi edebilmek için çeşitli yollar araştırmıştır. derecede ve olumlu etkilendiği belirlenmiştir (4,5). Bunun için farklı melodiler ile tedavi fikrini öne Son yıllarda geliştirilen fonksiyonel sürmüştür. Aesculape ise sağırlığın tedavisi için manyetik rezonans (MR) görüntüleme ve Pozitron trampet kullanmıştır. Yunanlıların büyük Emisyon Tomografisi (PET) görüntüleri müziğin filozoflarından olan Sokrates’in öğrencisi Platon’ beyin ve merkezi sinir sistemi üzerindeki etkilerinin da (Eflatun) M.Ö. 400 yıllarında ve ritimle daha yakından izlenmesinin yolunu açmış ve müziğin ruhun derinliklerine etki ederek kişiye “nöromüzik” teriminin tıp literatürüne girmesine hoşgörü ve rahatlık sağladığından bahsetmektedir neden olmuştur (4). Müziğin ruh ve beden (8,10,11). üzerindeki tedavi edici özelliğinin hipotalamik Xenokrates, akıl hastalarını at pituatuar adrenal aksta yaptığı modülasyon sonucu kemiklerinden veya içi boşaltılmış bir çeşit bitki serum dehidroepiandrosteron, epinefrin, sapından yapılmış aletlerle musiki çalarak tedavi interleukin–6 ve kortizol gibi diğer stres hormon ediyordu. M.S. 5. yüzyılda Afrikalı bir hekim olan konsantrasyonlarındaki belirgin azalmalarla ilişkili Caeleius Aurelianus, kronik hastaları tedavi etmek olabileceği düşünülmektedir. Müziğin rahatlatıcı için obua çalmayı öneriyor ve özellikle bazı bazı özellikleri inflamatuar markerlarda azalma ve psikiyatrik hastalıklarda müziğin etkili olduğunu bağışıklık sisteminin doğal öldürücü hücrelerin savunuyordu. Celsus ve Areteus, Roma’da müziğin aktivasyonlarının geliştirilmesi gibi biyokimyasal ruhu rahatlatıp yatıştırdığını ve ruh hastalarını ölçülebilir stres azaltıcı etkileri ortaya çıkmaktadır tedavi etmede faydalı olduğunu belirtmiştir. Eski (6,7). Roma’da müziğin sara, histeri, böcek sokmaları, İnsanlık tarihinin her döneminde yer alan mikrobik hastalıklar, konuşmama ve ağrılar için müziğin insan sağlığı üzerine çok olumlu etkilerinin kullanıldığı bazı kaynaklarda yazılı olarak gözlenmesi tarih boyunca müzik ile tedavinin her belirtilmiştir. Özellikle histeri hastalarının flüt ile toplumda yaygın olarak kullanılmasına neden tedavi edildiğine dair yazılı kaynaklar olmuştur. Müziğin tedavi amacıyla kullanıldığı en bulunmaktadır. Roma hekimlerinden eski medeniyetlerin başında Sümerler, Babiller, Asclepiades’in psikiyatrik hastalıkların tedavisinde Asurlar, Şamanlar, Çinliler, Eski Mısır ve müzik terapisini kullandığı da bilinmektedir (8). Yunanlılar gelmektedir. Milattan sonra sahne alan Eski Mısır’da hastalara tedavi öncesinde Endülüs, Emevi, Selçuklu ve Osmanlı dönemi müzik dinletilir, böylece hastaların tedavi öncesinde İslam coğrafyası şifahanelerinde müzik farklı ruhsal büyük bir güç kazandıkları düşünülürdü. Ayrıca ve bedensel rahatsızlıkların tedavisinde yaygın doğum sırasında da müziği kullandıkları olarak kullanılmaktaydı (8,9). bilinmektedir. Meşhur Çin filozofu Konfüçyus

Konuralp Tıp Dergisi 2016;8(1):51-55 52 Koç EM ve ark. “müzik ile insanlar arası ilişkilerin düzeldiğini, 2. Rehavi makamı: İnsana beka (sonsuzluk gözlerin parladığını, kulakların keskinleştiğini, fikri) verir. kanın hareketi ve dolanımının sakinleştiğini” ifade 3. Kuçek makamı: İnsana hüzün ve elem ederek müziğin insan vücudu üzerindeki etkilerine verir. dikkati çekmiştir. Çin toplumunda gür ses veren 4. Büzürk makamı: İnsana havf (korku) verir. “Lo” isimli gong kötü cinleri ve ruhları hastanın 5. Isfahan makamı: İnsana hareket kabiliyeti, yanından uzaklaştırdığı inancı ile hastalara iyi güven hissi verir. olmaları için çalınırdı (8,10). 6. Neva makamı: İnsana lezzet ve ferahlık Türklerde müzik kültürü, Türk tarihi kadar verir. eskiye dayanmaktadır. Yaklaşık 6000 yıldan daha 7. Uşşak makamı: İnsana gülme hissi verir. uzun süreye dayanan bir geçmişten söz 8. Zirgüle makamı: İnsana uyku verir. edilmektedir. Türk tarihinde Altay Türk kültürü 9. Saba makamı: İnsana cesaret, kuvvet M.Ö. 3000’li yıllardan başlayarak Türk müzik verir. kültürünün temellerini oluşturmuştur ve göçler 10. Buselik makamı: İnsana kuvvet verir. sayesinde kültür dört bir yana yayılmıştır. Türkler 11. Hüseyni makamı: İnsana sükûnet, rahatlık üflemeli, vurmalı, telli çeşitli müzik enstrümanları verir. kullanmışlardır.12 Bunlardan kopuz veya saz Orta 12. Hicaz makamı: İnsana tevazu (alçak Asya döneminde iyi ruhları çağırıp kötü ruhları gönüllülük) verir. uzaklaştırdığına inanılan, tedavi edici kabul edilen İbni Sina musikiyi, Farabi’nin eserlerinden bir çalgıdır. Davullar hasta tedavisinde ve dini öğrenip tıp mesleğinde uyguladığını, Kitabü-ş Şifa törenlerde özellikle ölüler, ruhlar, cinler ve perilerle adlı eserinde “Tedavinin en iyi yollarından, en irtibat kurarak hastaları tedavi ettiğine inanılan etkililerinden biri hastanın akli ve ruhi güçlerini “şamanlar (trans ustaları)” tarafından kullanılmıştır arttırmak, ona hastalıkla daha iyi mücadele etmek (12,13). için cesaret vermek, hoşa gider hale getirmek ona Altay, Kırgız, Kaşgar Türklerinde, dansı en iyi musikiyi dinletmek ve onu sevdiği insanlarla ve müziği hastalıkların tedavisinde kullanan biraraya getirmektir” diyerek belirtmiştir (12,13). “Baskı” ve “Kam” adı verilen hekimler vardı. Bu Safiyuddin Urmevi, 13.yüzyılda yaşamış, hekimlerin seans boyunca şiir, müzik, dansı Türk Musiki sistemini ilmi şekilde ortaya koymuş sanatsal bir biçimde birleştirerek trans ile iyileştirici ve mugni, ve nüzhe gibi çalgıları icat özelliği olduğuna inanılırdı. Çok yaygın olarak etmiştir. 1360–1435 yılları arasında yaşamış Hoca bilinmese de Özbekistan’da da “Kinne Yöyücüler” Abdülkadir Meragi büyük bir bestekâr, musiki denilen, şarkı ve dansla nazar değen hastanın bilgini, hanende ve sazende olarak tanınmaktadır. ruhundan şeytanı uzaklaştırdığına inanılan kişiler Mevlana’nın babası Bahaeddin Veled Anadolu’da olmuştur (8,12,13). Mevlevi kültürünün oluşmasına, Itri ve İsmail Dede İslamiyet’in ilk yıllarında müzik insanı Efendi Türk Sanat Müziği’nin gelişmesine katkıda dini vazifelerinden uzaklaştıracağına, zevk ve bulunan isimlerdir. Klasik Türk Müziği ve Mevlevi sefaya yönelteceğine inanıldığı için hoş müziğinin yanı sıra Hoca Ahmet Yesevi’nin şiirleri karşılanmamıştır. Ancak sonraları Peygamber ve Bektaşi nefesleri ile Türk Halk müziği de çok Efendimiz Hz. Muhammed’in Kuran-ı Kerim’in büyük bir gelişme göstermiştir (12,13). güzel okunmasından memnuniyet duyması ile Türk tarihinde ilk müzikle tedavi toplumun müziğe bakış açısı değişmiştir. Zamanla çalışmalarının Selçuklu ve Osmanlılar döneminde kişiler kültürlerinin yöresel müziklerine göre Kuran uygulandığı görülmektedir. Darüşşifa, hastaların okumaya başlamışlardır. Böylece kademe kademe tedavi edildiği mekân anlamına gelmektedir. Orta insanların yaşamlarına giren müzik, devletin ileri Asya Türkleri Darüşşifa yerine Darülmerza, gelenlerinin ilgisi ile gelişmeye devam etmiştir ve Selçuklular Darülafiye, Osmanlılar Darüssıha, Abbasiler döneminde ise yüksek bir seviyeye Şifahane, Bimarhane ve Tımarhane terimlerini ulaşmıştır. Abbasiler döneminde yaşayan ünlü kullanmışlardır (12,14). Türk-İslam bilgini ve filozofu Farabi, Kitab ül Selçuklular döneminde müzikle tedavi Musiki adlı eserinde müziği nazari açıdan açıklamış yapılan hastaneler; Nureddin Hastanesi (1154), ve müzik enstrümanlarından bahsetmiştir (12,13). Kayseri Gevher Nesibe Tıp Medresesi ve Maristanı İslam tarihinde sufiler müzikle ilgilenmiş (1206), Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası ve ve ruh hastalıklarının tedavisinde kullanıldığından Amasya Darüşşifası (1308)’dır (14). bahsetmişlerdir. Bu dönemlerde yaşamış olan Osmanlılar döneminde müzikle tedavi Zekeriya Er-Razi (854–932), Farabi (870–950) ve yapılan hastaneler Fatih Darüşşifası(1470), Edirne İbni Sina (980–1037), ruhi hastalıklarda müzik II. Bayezid Darüşşifası(1488) ve Süleymaniye kullanımının öncüsü olmuşlardır (12,13). Darüşşifası (1557)’dır. Bayezid Darüşşifası’nın iki Farabi, “Musiki ul Kebir” eserinde avlu ve bir ana blok olmak üzere üç bölümden müziğin astronomi ve fizik ile olan ilişkisini ele oluşan 30 yataklı akıl ve ruh hastalarının su ve almıştır. Farabi, Türk Müziği makamlarının ruh musiki sesi ile tedavi edildiği bir şifahane olduğu üzerine olan etkilerini şu şekilde sınıflandırmıştır kayıtlarda ifade edilmektedir. Evliya Çelebi bu (8,12,13): şifaheneden “Bayezid Veli hazretleri 1. Rast makamı: İnsana sefa (neşe-huzur) vakıfnamesinde” hastalara deva, dertlilere şifa, verir. divanelerin ruhuna gıda ve def’i sevda olmak üzere

Konuralp Tıp Dergisi 2016;8(1):51-55 53 Koç EM ve ark. on adet hanende (şarkı söyleyen) ve sazende (saz Uşşak Makamı: çok küçük çocuklarda çalan) gulam tayin etmiş ki, üçü hanende biri dinletilirse tüm organlarına ferahlık verir. neyzen, biri kemancı, biri musikarcı, biri santurcu, Hüseyni Makamı: Ferahlık duygusu veren bu biri çengi, biri cenk santurcu, biri udcu olup haftada makam, karaciğer ve kalp iltihabını gidermede üç kere gelerek hastalara ve delilere musiki faslı etkilidir. icra ederler. Allah’ın emri ile nicesi saz sesinden Neva Makamı: Ergenlik çağına gelmiş hoşlanır ve rahat ederler. Doğrusu musiki ilminde çocuklarda kalça ağrılarında etkilidir. Ayrıca neva, rast, dügah, segah, çargah, suzinak makamları kötü ve sıkıntılı fikirleri sevinç ve sakinlik ona mahsustur. Ama zengüle makamı ile buselik veren duygulara dönüştüren bir makamdır. makamında rast kara kılsa insana hayat verir. Bütün Tarih boyunca devam eden müzikoterapi saz ve makamlarda ruha gıda verir.’ şeklinde çalışmaları günümüzde de tüm dünyada devam bahsetmektedir (12,14). etmektedir. Türkiye’de de son yıllarda pekçok Osmanlı şair hekimlerinden Şuuri Hasan merkezde benzer çalışmalar yapılmaktadır. 2005- Efendi (ö.1639) “Tadil-ül Emzice” adlı eserinde 2006 yıllarında 40 kontrol, 40 deney grubu toplam makamların hangi vakitlerde icra edileceğini şu 80 gebenin katıldığı indüksiyon uygulanan primipar şekilde belirtmiştir (8,12): gebelere travayda verilen eğitim ile dinletilen Rast ve Rehavi Makamları: Seher zamanları müziğin doğum sürecine etkisi (Ersanlı, 2007) adlı etkilidir. çalışmada deney grubundaki gebelere eğitim Hüseyni Makamı: Sabahları etkilidir. verilmiş, doğum ağrılarına iyi geldiği bilinen Irak Makamı: Kuşlukta (sabah ve öğle arası ) Rehavi makamındaki müzik birer saat arayla, her etkilidir. saatte 20 dakika olmak koşulu ile en az 6 kez Nihavend Makamı: Öğleyin etkilidir. dinletilmiş, kontrol grubundaki gebelere eğitim Hicaz Makamı: İki ezan arası etkilidir. verilmemiş, müzik dinletilmemiştir. Araştırma Buselik Makamı: İkindi (öğle ile akşam arası) sonucunda indüksiyon uygulanan primipar gebelere etkilidir. travayda verilen eğitim ile dinletilen müziğin Uşşak Makamı: Gün batarken etkilidir. doğum sürecine olumlu etkileri olduğu saptanmıştır Zengüle Makamı: Gurubdan (güneş battıktan (15). sonra) etkilidir. 2007 yılında Gazi Üniversitesi Algoloji Muhalif Makamları: Yatsıdan sonra etkilidir. Bölümünde bel, boyun ve baş ağrısı çeken 20 hasta Rast Makamı: Gece yarısı etkilidir. ile ağrılı hastalarda Türk Müziği ile tedavinin Zirefkend Makamı: Gece yarısından sonra etkinliği araştırılmıştır. Hastaların terapi öncesi ve etkilidir sonrası ağrı şiddetleri (0 ile 10 arasında) verbal Tokatlı Mustafa Efendi’nin talebesi Hekimbaşı numerik skala (VNS) ile değerlendirilmiştir ve Gevrekzade Hasan Efendi “Emraz-ı Ruhaniyeyi hastaların ağrı dereceleri ile terapi öncesi ve Negama-ı Musikiye” adlı eserinde çocuk sonrasında anlamlı bir fark çıkmıştır. Ayrıca hastalıklarına hangi makamın iyi geldiğini şu hastaların terapi öncesi ve sonrası ACTH ve şekilde belirtmiştir (8,13): kortizol stres hormonlarında da %40 azalma tespit Rast Makamı: Felçle birlikte giden edilmiştir (Babacan, vd. 2008) (15). hastalıklarda etkilidir. 2009 yılında Ege bölgesinde bir Araştırma Irak Makamı: Menenjit ve hırçınlıkta etkilidir. ve Uygulama Hastanesinin Pediatri Kliniklerinde Isfahan Makamı: Zihin açıklığı verir ve 46 hemşire ve doktor ile müziğin klinikte kullanımı zekânın keskinliğini artırır. Kalpte ferahlık hakkındaki görüşlerini belirlemek için yapılan duygusu yaratır. Ateşli hastalıklardan korur. çalışmada bilgi düzeylerinin yeterli olmadığı Zirefgend Makamı: Felç, ağızda felç, sırt belirlenmiştir (16). Müzik ile tedavinin insan ağrısı, eklem ağrıları ve kamburluk hayatındaki olumlu etkileri tarihin her döneminde durumlarında çok tesirlidir. anlaşılmış ve pek çok medeniyet tarafından Rehavi Makamı: Baş ağrısına, burun uygulanmıştır. Günümüzde de müzik ile tedavi için kanamasına, balgam oluşturan üst solunum Avrupa, Amerika ve Güney Amerika ülkelerinde yolu hastalıklarına iyi gelir. lisans ve yüksek lisans eğitim programları vardır; Büzürk Makamı: Beyin ve ensede ortaya çıkan ayrıca bu alanda dernekler kurulmakta, bilimsel şiddetli hastalıklarda kuvvetsizliği ortadan kongreler ve konferanslar düzenlenmektedir. Mısır, kaldırmak için kullanılır. Letonya, Japonya gibi Türkiye de müzikle tedavi Zengük Makamı: Kalp hastalıkları, karaciğer eğitimi için yurt dışına öğrenciler göndermeli, hastalıkları, mide yanması ve beyin müzik profesyonellerinin ilgisini bu alana çekmeli hastalıklarında kullanılır. ve tıp, psikoloji sosyoloji gibi alanlarda çalışan Hicaz Makamı: idrar zorluğunda kullanılır. kişilerin bu konuda çalışmalar yapmasını teşvik Buselik Makamı: Beyindeki düşünce etmelidir (15). yoğunluğunu azaltıcı etkisi vardır. Göz ve kalça ağrılarında da etkilidir.

Konuralp Tıp Dergisi 2016;8(1):51-55 54 Koç EM ve ark.

KAYNAKLAR 1. Türk Dil Kurumu. http://www.tdk.gov.tr (Erişim Tarihi: 19.03.2013). 2. Yıldırım F. Müziğin Sağlık Üzerindeki Beş Etkisi. http://www.saglikveyasamdergisi.com.tr (Erişim tarihi: 19.03.2013). 3. Aydın S. Tedavi ve Zihin Gelişiminde Müzik. Sızıntı Dergisi 2000; 22 (5):256. 4. Uyar M, Akın Korhan E. Yoğun bakım hastalarında müzik terapinin ağrı ve anksiyete üzerine etkisi. AĞRI 2011;23(4):139-46. 5. Arya R, Chansoria M, Konanki R, Tiwari DK. Maternal Music Exposure during Pregnancy Influences Neonatal Behaviour: An Open-Label Randomized Controlled Trial. International Journal of Pediatrics 2012;2012:901812. doi: 10.1155/2012/901812. Epub 2012 Feb 14. 6. Kemper KJ, Danhauer SC. Music as Therapy. Southern Medical Journal 2005;98(3):282-8. 7. Cervellin G, Lippi G. From music-beat to heart-beat: A journey in the complex interactions between music, brain and heart. European Journal of Internal Medicine 2011; 22(4):371-4. 8. Karahan S. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müzik Anasanat Dalı. Tarihsel Süreç İçerisinde Türklerde Müzikle Terapi Yüksek Lisans Tezi. Tunak Ü. Tez dnş. İstanbul; 2006. 9. Erer S, Atıcı E Selçuklu ve Osmanlılarda Müzikle Tedavi Yapılan Hastaneler Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 2010;36(1): 29-32. 10. Uçan Ö, Ovayolu N. Müzik ve Tıpta Kullanımı. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi 2006;1(3):14-22. 11. Altınölçek H Tedavide Müzik ve Antik Dönem'de Uygulanması. Müzik ve Bilim Dergisi 2004: 1(1). 12. Güner SS. Müziğin Tedavideki Yeri ve Şekli. Karadeniz Araştırmaları 2007;12: 99-112. 13. Somakcı P. Türklerde Müzikle Tedavi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2003;15 (2): 131-40. 14. Erer S, Atıcı E. Selçuklu ve Osmanlılarda Müzikle Tedavi Yapılan Hastaneler Uludağ Üniversitesi Tıp Fakultesï Dergisi 2010:36 (1):29-32. 15. Uçaner B, Öztürk B, 2009. Türkiye’de ve Dünyada Müzikle Tedavi Uygulamaları, I.Uluslararası Eğitim Araştırmaları Kongresi Çanakkale Erişim adresi: http://www.muzikegitimcileri.net/bilimsel/bildiri/Ucaner- Ozturk.pdf (Erişim Tarihi: 19.03.2013). 16. Dündar SA Pediatri Kliniğindeki Hemşire ve Doktorların, Müziğin Klinikte Kullanımı Hakkındaki Düşünceleri. Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 2011;12(3):11-5.

Konuralp Tıp Dergisi 2016;8(1):51-55 55