Uluborlu Alâeddin Camii
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Uluborlu Alâeddin Camii Özet al›flmam›z, Isparta ‹li Uluborlu ilçesi eski yerlefliminde yer alan Alâeddin Camii üzerine, bir tan›t›m ve belgeleme niteli¤indedir. Eski Uluborlu, Ortaça¤dan Cumhuriyetin ilk Ç y›llar›na kadar önemli bir yerleflim yeridir. Alâeddin Camii, mevcut kitabe ve kaynaklara göre; XIII. yüzy›lda infla edilmifltir. Yap›; XX. yüzy›l›n bafllar›nda ç›kan bir yang›n sonras›nda büyük ölçüde zarar görmesiyle, yöre halk› taraf›ndan yeniden infla ettirilmifltir. Yap› planlama aç›s›ndan; kuzey- güney do¤rultusunda, dikdörtgen bir mekân kurgusuna sahiptir. Harim k›sm›, üç sah›na ayr›l›p orta sah›nda, dairesel ve oval biçimli kubbeler, yan sah›nlarda ise dairesel formda küçük kubbeler yer almaktad›r. Süslemeleri, XIX.-XX. yüzy›l bezeme anlay›fl›nda, yöresel tarzda yap›lm›flt›r. Anahtar Kelimeler: Uluborlu, Alâeddin Camii, XIX.-XX. Yüzy›l Osmanl› Mimarisi Uluborlu Alâeddin Mosque Abstract Alâeddin Mosque; Uluborlu Castle, located outside the old city walls in Uluborlu in Isparta. Old Uluborlu, from the middle ages to the early years of the Republic is an important settlement area. The ruins that remain from these periods are important determining factors for the settlement of Uluborlu. According to the available inscription and resources, Alâeddin Mosque was built in XIII. Century. The structure that existes today was rebuild by the local people after fire, in the early XX. Century. in terms of the type of Structure-planning, it has the north-south direction in a rectangular space. Harim part, divided into three sections, and the in middle sahn, there are circular and oval form of domes, in right and left sides, there are small domes. XIX.-XX. Century in the sense of decoration, was presented in the local style. Yrd. Doç. Dr. fievki DUYMAZ Key Words: Uluborlu, Alâeddin Mosque, XIX.-XX. Century Süleyman Demirel Üniversitesi Ottoman Architecture Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü Ö¤retim Üyesi - 65 - VAKIFLAR DERG‹S‹ G‹R‹fi Seleukoslar›n eline geçmifltir (Komisyon 2003:528). Bu dönemde, Uluborlu s›n›rlar› içinde Apollonia Isparta ‹line ba¤l› ilçe merkezi olan antik kenti kurulmufltur. Kent büyük ihtimalle Uluborlu’nun; kuzeyinde Dinar, do¤usunda Senirkent, güneyinde Atabey, Gönen ve bat›s›nda Seleukos Kral› Seleukos I (M.Ö. 312–280) taraf›ndan Keçiborlu ilçeleri bulunmaktad›r (Çizim 1). Kentin kurulmufl olmal›d›r. Apollonia, Strabon’da (1993:62) yak›n ça¤daki ilk yerleflimi, Toros kollar›n›n uzant›s› Frigya, Ptolomaios’da Pisidia flehri olarak ad› geçer. olan Kap› Da¤›’n›n eteklerine, 1950 y›l›ndan sonra Kentin eski ismi Stephanus Byzantinus taraf›ndan ise flimdiki Uluborlu Ovas›’na tafl›nm›flt›r (Komisyon Mordiaeum veya Margium olarak kaydedilmifltir. 2003:530, Türk Ansiklopedisi 1983:508, Anonim Apollonia, Roma ‹mparatorluk dönemi (M.Ö. 27- 1982:3505-3509). M.S.395) sikkeleri üzerinde ve yaz›tlarda kendini Likya ve Trakyal›lar›n kolonisi olarak gösterir Uluborlu’nun, güneybat›s›nda Pupa, güney- (Komisyon 2003:529). do¤usunda fiehir çaylar›, güneyinde fialgaml›k ve Halkal› dereleri ile do¤usunda Su Uçan, Akçay M.Ö. l88 y›l›nda Roma ordusuna yenilerek flelaleleri, De¤irmen deresi, bat›s›nda ‹leyda¤› çay›, Apameia Bar›fl›n› imzalayan Seleukoslar, Toroslara kuzeyinde yer alan K›z›ldere ve Dereköy çaylar› belli kadar olan k›s›mdan çekilmifller ve bölge Romal›lar bafll› akarsular›d›r (http://tr.wikipedia.org/wiki/ taraf›ndan Bergamal›lara b›rak›lm›flt›r. M.Ö. l88–133 Uluborlu,_Isparta). Pupa Çay› üzerinde 1977 y›l›nda y›llar› aras›nda Bergama Krall›¤›’n›n elinde bulunan Uluborlu ve 1995 tarihinde ‹leyda¤› Barajlar› bölge; M.Ö. l30’da Romal›lar taraf›ndan ele kurularak sulama amaçl› kullan›lmaktad›r. Isparta’ya geçirilerek, M.Ö. 102–49 y›llar› aras›nda Kilikya 65 km. uzakl›ktaki ilçenin merkez nüfusu 5.900 ve Eyaleti içine al›nm›fl, daha sonra Asya Eyaletine çevresiyle toplam nüfusu 13.248’dir (Komisyon ba¤lanm›flt›r. M.Ö. 39 y›l›nda Galat Kral› Amyntas›n 2003:530). kontrolüne giren bölge M.Ö. 25 y›l›na kadar bu durumda kalm›fl, daha sonra Galatia eyaleti içine Uluborlu, tarih boyunca birçok uygarl›¤›n al›nm›flt›r. Apollonia, Roma ‹mparatorlu¤u’nun M.S. hâkimiyeti alt›na girmifltir (Ramsay 1961, Anonim 395 y›l›nda parçalanmas›yla Do¤u Roma 1982:3050-3615, Komisyon 2003:528-529, Demirdal ‹mparatorlu¤u (Bizans) s›n›rlar› içinde kalm›flt›r 1968:20-38, Böcüzade 1983:47). Kentin bulundu¤u (Demirdal 1968:28-38, Komisyon 2003:529). bölge içerisinde yer alan di¤er ilçelerin mevcut tarihi geçmifline bak›ld›¤›nda, Uluborlu tarihini yaklafl›k Uluborlu tarihsel süreç içerisinde; Apollonia, M.Ö. 5000’li y›llara kadar götürmek mümkündür. Mordiaum (Ayvalar Memleketi), Mardion, Margion, Ancak, çevrede varl›¤› bilinen höyükler ve kal›nt›lar Mardiaion, Sozopolis (Zosimus isimli papazdan al›r) bulunmas›na ra¤men, arkeolojik araflt›rmalar ve ve Türk hâkimiyetinde de Borgulu, Burgulu, Borulu, bilimsel çal›flmalar›n yeterince olmamas› kentin, tarih Uluborlu adlar›yla bilinir (Ramsay 1961:446-448, öncesine ait bilgilerini yetersiz k›lmaktad›r. Demirdal 1968:60-62). Uluborlu’nun bulundu¤u bölge, Hitit metinlerinde Pitaflfla olarak geçer. Hititler, Frigler, 1- ‹lk Türk Yerleflmesinden Günümüze Lidyal›lar ve Persler zaman›nda bölge; sadece siyasal Uluborlu olarak el de¤ifltirmifl fakat tam olarak ele geçirilememifltir. Bölge, M.Ö. 334–323 tarihleri VII. yüzy›ldan itibaren Anadolu’ya yap›lan aras›nda Büyük ‹skender’in kontrolüne girmifl ve ‹slam ak›nlar›nda Abbasilerin etkinli¤i M.Ö. 323 y›l›nda ‹skender’in ölümünden sonra gözlenmektedir. Bizans s›n›r boylar›na yerleflen ve haleflerinden, Seleukos ve Lysimakhos aras›nda gaza anlay›fl›n› icra eden Müslümanlar daha sonraki yap›lan Kurupedion Savafl› (M.Ö. 281) sonucunda dönemlerde yerleflik hale gelmeye bafllam›fllard›r. - 66 - SAYI 32 XI. yüzy›lda Türklerin Anadolu’yu fethi öncesi, nedeniyle, Isparta ve çevresinde Anadolu Isparta ve çevresi Bizans yerleflimi olarak karfl›m›za beyliklerinden Hamido¤ullar›, bölgenin yönetimini ç›kmaktad›r. XII. yüzy›ldan itibaren de bölgede ele geçirir (Böcüzade 1983:18-29, Kofo¤lu 2006:95- Türklerin ak›nlar› söz konusudur (Turan 1993a:171, 142). Feleküddin Dündar Bey döneminde; önce Türk dönemi Uluborlu için bkz.: Aksarayi 2000:24, Uluborlu, arkas›ndan da E¤irdir beylik merkezi 103, ‹bni Bibi 1996:26-28, 89, 142, 148, 238, ‹bni olmufltur (Demirdal 1968:46, Kofo¤lu 2006:143- Bibi 1941:228, 254, 259, Gordlevski 1988, Anonim 197). Hamido¤ullar› k›sa sürede; Burdur-Gölhisar, 1982:3521-3523, 3586, Kofo¤lu 2006, Demirdal Korkuteli ve Antalya’ya kadar s›n›rlar›n› geniflletir. 1968, Böcüzade 1983, Akda¤ 1959, Ar›kan 1988, Bundan sonra, beylik iki koldan ilerlemeye bafllar. Cahen 1994, Tu¤lac› 1985:296, Can 1998, Y›ld›z Dündar Bey, E¤irdir ve çevresinde Hamido¤ullar›n›, 2000, Uzunçarfl›l› 1995). kardefli Yunus ise, Antalya ve çevresinde Tekelio¤ullar› Beyli¤inin hakimiyetini bafllat›r Uluborlu, 1074 y›l›nda Büyük Selçuklu Sultan› (Karaca 2002:39-40). Sonraki süreçte, Hamido¤ullar› Melikflah taraf›ndan Anadolu’nun fethinde Beyli¤i ile Konya ve çevresinde yer alan görevlendirilen Süleyman fiah ile Bizans ‹mparatoru Karamano¤ullar› Beyli¤i aras›nda, toprak konusunda VII. Mihail aras›nda yap›lan anlaflma ile Selçuklu mücadeleler bafllar (Anonim 1982:3521). egemenli¤ine girmifltir. Ancak, bu yörelerdeki Büyük Selçuklu egemenli¤i uzun süreli olmam›flt›r. Çünkü XIV. yüzy›l bafllar›nda güçlenen Hamido¤ullar›, Anadolu’da mevcut birçok beyli¤e göre daha etkin Bizans’›n güçlü savunmas› ve Haçl› seferleri bir konumdad›r. 1314 y›l›nda Anadolu’ya gelen sebebiyle burada Türk egemenli¤i tam olarak ‹lhanl› valisi Emir Çoban, Anadolu Beyliklerine sa¤lanamam›flt›r (Komisyon 2003:529). ‹lhanl› egemenli¤ini kabul ettirmek ister. Bu 1176 Miryakefalon/Karam›kbeli Savafl›’ndan do¤rultuda, ba¤l›l›¤›n› bildiren beylerden biri de sonra Anadolu’yu kesin olarak yurt edinen Türkler, Dündar Bey’dir (Kofo¤lu 2006:169-170). 1324 kal›c› yerleflme siyasetinin do¤al bir sonucu olarak y›l›nda bölge valisi olan Temürtafl (Demirtafl), bask›lar›n› artt›r›rlar. Bölgede Bizans’›n etkinli¤i beyli¤in üzerine do¤ru harekete geçince, Dündar Bey k›r›l›nca, Sultan II. ‹zzeddin K›l›ç Arslan zaman›nda Antalya’ya gider ve yakalanarak öldürülür (Emecen Isparta çevresi ele geçirilir (Turan 1993b:695-696) ve 1999:195). Böylece, bölgeyi yönetimi alt›na alan 1182’de I. G›yaseddin Keyhüsrev bölgeye Melik Temürtafl, Antalya’n›n yönetimini de Dündar Bey’in olarak tayin edilir (Baykara 1990:58). ye¤eni Mahmud Bey’e b›rak›r. 1327’de vali 1207 y›l›nda Sultan I. G›yaseddin Keyhüsrev, Temürtafl’›n ‹lhanl› yönetimiyle iliflkileri bozulup Antalya’n›n fethini gerçeklefltirdikten sonra bölge Memlükler’e s›¤›nmas›yla, bölgenin idaresi tekrar yönetimini Subafl› Mübarizeddin Ertokufl’a b›rak›r H›z›r Bey’in baflkanl›¤›nda Hamido¤ullar›’na geçer (Turan 1993a:284, Baykara 1990:45). Bundan sonra (Komisyon 2003:65, Kofo¤lu 2006:197-210). Ertokufl’un Antalya, Isparta ve çevresinde 1328 y›l›nda H›z›r Beyin ölümüyle birlikte gerçeklefltirdi¤i faaliyetleri, bölge tarihi aç›s›ndan bafllayan kar›fl›kl›klar nedeniyle Hamido¤ullar› son derece önemlidir. s›ras›yla; Necmeddin ‹shak, Muzaffereddin Mustafa, 1243 Köseda¤ Savafl› yenilgisi sonras› Mo¤ol Hüsameddin ‹lyas, Kemaleddin Hüseyin Beyler istilas›n›n getirdi¤i olumsuz etkiler, Isparta ve taraf›ndan yönetilmifltir (Do¤an 2008:28-29, Kofo¤lu çevresinde de kendini gösterir. Yönetimdeki zay›fl›k, 2006:210-277). yeni oluflumlar› beraberinde getirir ve ülkede kendi Hüseyin Bey; Karamano¤ullar›’n›n beylik hâkimiyetlerini kuran Beylikler Devrini bafllat›r. üzerindeki bask›s›n› kald›rmak için Osmanl›lardan Mo¤ol istilas› sonras› ortaya ç›kan otorite bofllu¤u yard›m ister ve bu yard›m karfl›l›¤›nda da; Yalvaç, - 67 - VAKIFLAR DERG‹S‹ fiarkîkaraa¤aç, Beyflehir, Akflehir ve Seydiflehir Madalyas›na sahip ilçe olma unvan›na sahip olmufltur yörelerini Osmanl›lara satar (Emecen 1999:195).