Eemsdelta Cultuurhistorische Biografie Woord Vooraf
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Eemsdelta Cultuurhistorische biografie Woord vooraf ........................................ 4 Pioniersgeest ......................................... 38 Eemsdelta ................................................. 7 Spijk – Wierde ......................................... 40 Water ...................................................... 7 Appingedam – Damsterdiep met pakhuizen Gemeenschappelijk erfgoed ....................... 11 en hangende keukens ............................. 42 Musea .................................................... 13 Appingedam – Synagoge ......................... 44 Wirdum – Steenfabriek en ‘tichelborg’ Rusthoven ............................................. 46 Wad & Water ....................................... 14 Oterdum – Dijk en grafstenen ..................... 48 Westeremden – Wierde en Fivel ................. 16 Tjamsweer – Ekenstein en Damsterdiep ........ 18 Termunten – Ursuskerk, Eems en Dollard ....... 20 Macht & Pracht ..................................... 50 Punt van Reide ......................................... 22 Zeerijp – Jacobuskerk ................................ 52 Termunterzijl – Boog van Ziel ...................... 24 Appingedam – Raadhuis ............................ 54 Krewerd – Het orgel van de Mariakerk ........ 56 Stedum – Grafmonument Adriaan Clant Grensland ............................................. 26 en borgplaats Nittersum ......................... 58 Appingedam – Steenhuis aan de Dijkstraat ... 28 Groninger Amsterdamse School .................. 60 Middelstum – Borgterrein Ewsum ................. 30 Appingedam – Voormalige Appingedam – Nicolaikerk ........................ 32 gereformeerde kerk ................................ 62 Inhoudsopgave Delfzijl – Grote Waterpoort ........................ 34 Delfzijl en Fiemel – Bunkers ........................ 36 Woord vooraf ‘Door de bomen het bos niet meer kunnen zien’ is een uitdrukking Die laatste vraag is vooral van belang die voor de provincie Groningen op de meeste plaatsen niet op gemeentelijk niveau, zeker nu door letterlijk opgaat. Figuurlijk wel. Het cultuurhistorisch aanbod is de herindeling nieuwe gemeenten zijn of veelal versnipperd, veel bijzondere plekken blijven onder de worden gevormd. Het thematisch ordenen radar en wat is eigenlijk het grotere verhaal dat het erfgoed in van erfgoed, in samenhang met het land- een bepaald gebied vertelt? schap en de geschiedenis, is een eerste stap om een kernachtig thematisch verhaal te kunnen vertellen dat zowel interessant is voor inwoners als bezoekers. Juist het Stad & benoemen van bovenlokale betekenissen Een cultuurhistorische biografie is vastgesteld na overleg met toeristische ook mogelijk om op locatieniveau de Agri Natuur Erfgoed Bezinning Cultuur draagt bij aan een ‘gebiedsidentiteit’. nadrukkelijk géén monumenteninventarisatie ondernemers en regionale marketing- invalshoek van een ander thema te kiezen. of historische canon. Ook is de lijst niet organisaties: Wad & water, Grensland, De Verhalen van Groningen ontwikkelt gelimiteerd of statisch. In eerste instantie zijn Pioniersgeest en Macht & Pracht. Bovenal: een belangrijk criterium voor de selectie van locaties is dat deze voor Gemeentelijke cultuurhistorische biografieën daarom voor Groninger gemeenten hierin een twintigtal locaties opgenomen, Groningen Stad heeft, als centrum van cultuurhistorische biografieën. Die helpen verdeeld over vijf thema’s. Die vertellen niet de provincie in meerdere opzichten, bezoekers ‘beleefbaar’ moeten zijn en regionale marketingorganisaties om hun alleen kernachtig een plaatsgebonden een eigen verhaallijn. de moeite van het bezoeken waard. Ook aanbod te bundelen, dit reliëf te geven verhaal, maar zijn tezelfdertijd illustratief zonder uitgebreide cultuurhistorische voor- Schatkamer cultuurhistorische content en steviger te communiceren. De biogra- voor een grotere geschiedenis van de regio. Vanzelfsprekend hebben de thema’s de kennis moeten de plekken zeggingskracht Wad & Water Pioniersgeest Groningen stad Grensland Macht & Pracht fieën helpen bovendien om aansluiting te nodige onderlinge overlap. In beeldspraak: hebben. Dit alles houdt vanzelfsprekend vinden bij de vijf toeristische ‘zuilen’ van Die grotere geschiedenissen zijn geordend ze liggen als dakpannen over elkaar heen, in dat voor deze cultuurhistorische biografie Marketing Groningen. volgens de verhaallijnen die De Verhalen feitelijk ook met hetzelfde doel, namelijk uitsluitend is gekozen voor openbaar van Groningen gebruikt bij de ontsluiting het onderliggende goed bedekken. toegankelijke locaties. van haar cultuurhistorisch aanbod. Ze zijn De thematische raakvlakken maken het vaak 4 5 Eemsdelta Toch heeft het gebied een aantal gedeelde de ondergrond. Klei is de gemeenschap- karakteristieken. Een groot deel van pelijke deler, maar de wordingsgeschiedenis Eemsdelta De begrenzing van deze cultuurhistorische Eemsdelta beslaat het historische landschap – verschilt van streek tot streek in de biografie is de per 1 januari 2021 gevormde (bestuurlijke eenheid) Fivelingo, evenals gemeente. Globaal valt Eemsdelta in dit gemeente Eemsdelta, bestaand uit het het Klei-Oldambt, het noordelijk deel van opzicht uiteen in drie gebieden: Fivelingo grondgebied van de gemeenten Appinge- het Oldambt. Juist in het huidige fysieke (excl. Fivelboezem), Fivelboezem en dam, Delfzijl en Loppersum. Vanzelfsprekend landschap zit de gemeenschappelijkheid. Klei-Oldambt. is Eemsdelta geen historische entiteit of eenheid, evenmin als de afzonderlijke Water Het deel van de gemeente gelegen in bestanddelen dat ooit waren – Delfzijl en Bepalend voor de ontwikkeling van Eemsdelta Fivelingo bestaat uit oude zeeklei, voormalig Loppersum kwamen in 1990 tot stand na was, zoals de gemeentenaam al gedeeltelijk kwelderland waar bewoning en landbouw een gemeentelijke herindeling, alleen illustreert, de ligging aan het water. In de vanaf enkele eeuwen voor het begin van Appingedam heeft min of meer zijn gemeen- eerste plaats zorgde de eeuwenlange de jaartelling mogelijk waren op natuurlijke tegrenzen uit 1811 weten te behouden. invloed van de zee voor het ontstaan van hoogtes als zandruggen en kwelder- en oevervallen, net als op kunstmatig 2 opgeworpen woonheuvels, de wierden. 1 1 2 Boerderijen in een open agrarisch landschap bepalen het karakter van Fivelingo, zoals deze De hoge, goeddeels afgegraven wierde van Loppersum Appingedam Delfzijl kop-hals-rompboerderij bij Wirdum. Foto Bert van As, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Eenum. Foto Willemjans / Wikimedia. 6 7 de levensader van Fivelingo. Een dorp 3 4 als Garrelsweer had in de 11e eeuw zelfs Eemsdelta korte tijd het recht op muntslag, maar vooral Appingedam wist zich lange tijd te handhaven als belangrijkste handelsstad en overslagplaats van de provincie naast de stad Groningen. Door het graven van 4 het Eemskanaal verschoof die functie eind 19e eeuw naar Delfzijl. De dijk bij Termunten, waar een wierdenlandschap De loop van de verdwenen rivier de Fivel. 5 overgaat in een gebied van grootschalige polders. Kaartje uit: O.S. Knottnerus, De Fivelboezem. Foto Martin Hillenga. De erfenis van een verdwenen rivier, Profiel, Bedum 2006 Een uitzondering hierop is de Fivelboezem – het gebied waar de (verdwenen) rivier Parallel aan de landschapsontwikkeling de Fivel uitmondde in de Waddenzee. loopt de economische geschiedenis, 5 Deze bestaat uit jonge zeeklei omdat het waarin waterbeheersing en de natte infra- land pas vanaf de volle middeleeuwen is structuur (kanalen, maren) bepalend zijn. bedijkt. Een wierdenlandschap is ook te De bodem was (en is) in eerste plaats de 3 vinden in het Klei-Oldambt, dat afwijkt basis voor de landbouw. Waterwegen van het zuidelijker (Wold-)Oldambt dat zorgden voor een infrastructuur die handel Het Oosterwijtwerdermaar tussen Oosterwijtwerd landschappelijk bepaald wordt door mogelijk maakte. Achtereenvolgens waren en Damsterdiep. Maren – veelal natuurlijke, maar overstromingen en het weer terugdringen van belang de Fivel, Eems, Delf/Damsterdiep oms ook gegraven waterlopen – zijn typerend van de zee door bedijkingen en de aan- en tot slot het Eemskanaal. Daarmee ver- voor het open wierden- en dijkenlandschap van leg van grootschalige polders vanaf de bonden is het economisch belang van Noord-Groningen. Via de maren waren zelfs de zestiende-zeventiende eeuw. de aan de kanalen gelegen plaatsen. kleinste dorpen per schip bereikbaar. Foto Bert Het Damsterdiep was lange tijd van As, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Loppersum Appingedam Delfzijl 8 9 Gemeenschappelijk erfgoed De gemeenschappelijke kenmerken komen De kerkelijke geschiedenis, die nauw ver- Eemsdelta ook tot uitdrukking is de (voormalige) bonden is met de lokale adel, is naast het 7 gemeentewapens, die al het resultaat waren landschap een zwaartepunt in de cultuur- van eerdere gemeentelijke samenvoegingen. historie van Eemsdelta. De gemeente telt Ze tonen elementen die betrekking hebben maar liefst 25 middeleeuwse, romaanse op water, de kerk en adellijke families. en romanogotische kerken (en één middel- eeuwse toren naast een nieuwere kerk, namelijk in Uitwierde). Tussen de kerken bestaan grote verschillen, variërend van de grote en imposante ‘boerenkathedraal’ van Loppersum tot het verstilde en eenzame kerkje van Marsum. Het kerkje van Marsum. Foto’s David Woltinge. De meeste van deze kerkgebouwen zijn 6 7 bezit van de Stichting Oude Groninger 6 Kerken (SOGK), wat betekent dat zij doorgaans open zijn voor publiek. Twee kerken – Middelstum en Krewerd – zijn zelfs deelnemer aan het project Grootste Museum