Basilica Koekelberg

NATIONALES IRES LO G ES . D V A

AV. DE L'HÔPITAL FRANCAIS

N AV CHAUSSÉE DE JETTE

O . D E E S

H TUNNEL R20 GL R. VANDERBORGHT

T OIR

N ES

A N

AV. DU CHÂTEAU P A

U ON

D A

. LE

V S R. DES ARCHERS A PARVIS DE LA BASILIQUE TUNNEL LEOPOLD II AV. DE JETTE R. M. L. UYTROEVER AV. DE LA BASILIQUE

AV. DU PANTHEON AV. EMILE BOSSAERT

R. O. LEPREUX PARC ELISABETH

R. DU PETIT-BERCHEM R. OMER LEPREUX R. DU COMPTOIR AV. DU CHÂTEAU

PARC ELISABETH AV. DE LA BASILIQUE

R. EMILE DEROOVER AV. SEGHERS AV. R. DE NECK DU PA NT HE ON AV. DE BERCHEM-SAINTE-AGATHE

TUNNEL R20 R. DE LA CARRIÈRE AV. AV. DE LA PAIX

à la carte PLACE R. DE L ARMISTICE AV. EMILE BOSSAERT EUGENE SIMONIS Koekelberg CHAUSSÉE DE JETTE AV. SEGHERS Promenades R. LEON FOUREZ

R. DU PARC ELISABETH AV. DU CHÂTEAU AV. DE L'INDÉPENDANCE BELGE R. JULES BESME AV. DE LA LIBERTÉ PLACE DE BASTOGNE 1. Au cœur du BOULEVARDvieux LEOPOLD Koekelberg II

SQUARE FÉLIX D DépartVANDE SANDE : rue Deschampheleer - métro Ribaucourt A Arrivée : place Victoria - bus 20 AV. DU KARREVELD R AV. DE LA LIBERTÉ . HE R. DES BRAVES RK R. JULES BESME Durée: environ 1h30OLI ERS R. DE NORMANDIE CIMETIERE DE MOLENBEEK-ST-JEAN BOULEVARD LOUIS METTEWIE R. GEORGE-DIT-MARCHALR. VAN BERGEN E R. FÉLIX VANDE SANDE N N R. DE L ARMISTICE -A E T IN R A

E S

K C R. ALBERT DILLIE > E E IS

B L

E G R. HERKOLIERSç D É ' > S L E E R. MONTAGNE AUX ANGES L . D JU R . à R R. DE LA TANNERIE PLACE CHATEAU-FERME DU KARREVELD HENRI VANHUFFEL ! ) R. DU RELAIS SACRÉ TÉ D RI U R. DU JARDINIER à la carte: un nouveau regard - EC è S A L § à la carte sur votre commune E R D R. DE GANSHOREN . . E R. FRANCOIS DELCOIGNER MI & LE SERGIJSELS R. HOUZEAU DE LEHAIE Découvrez les trésors du petit patrimoine qui IMPASSE DES C COMBATTANTS & SQUARE H KOEKELBERG nous entoure. Parcourez des coins inconnus. A DE NOVILLE U S é R S ( E Suivez l’itinéraire et n’hésitez pas à jouer! R. LÉON AUTRIQUE É E

E L

D E

E H >

Avec cette collection de cartes-promenades P R > > J . D ET M E T A R. STEPMAN R. DE LÉGLISE SAINTES ANNE E H

richement illustrées, les communes bruxelloises R. DUz CUBISME TI SC SS E a> D R. DU NEEP ER R. sont passées à la loupe. Un carnet à emmener en AN > DS PLACE VAN HOEGAERDEN balade ou à consulter chez soi. R. SAINT-JULIEN

R . A N e Koekelberg à la carte T O R. VAN HOEGAERDE ET U IN Q E CR. P. PIERMEZ A C Située au Nord-Est de la Région, Evere est une commune J O N U EA R . J T bien connue de ceux qui se rendent à l’aéroport R CHAUSSÉE DE GAND international ou qui cherchent à rejoindre l’autoroute. NATIONALES IRES LO G Son nom est souvent associé à l’Otan et aux grands buildingsES . D V de la périphérie. Mais il sufﬁ t de quitter une des grandesA artères et de rentrer dans les quartiers pour non seulement découvrir une commune riche de patrimoine mais également 2. Promenade Royale humer un air de village que la Région a su conserver. D Départ et A arrivée : angleAV avenue de la Liberté et avenue du Panthéon . D ES bus 20, tram 19, métro Simonis GL OIR C’est ce que nous dévoile le douzième numéro de la collection ES NA AV. DE L'HÔPITAL FRANCAIS Durée: environ 1h30 TIO à la carte, dédiée au patrimoine des communes qui composeN NA CHAUSSÉE DE JETTE

O TUNNEL R20 LE

E S H

notre belle Région. Objet idéalement formaté pour T être

A R. VANDERBORGHT

AV. DU CHÂTEAU P

tenu en main, ce petit guide pédagogique donne à chacunU la

V R. DES ARCHERS possibilité de déambuler dans la ville et d’aiguiser son regardA TUNNEL LEOPOLD II AV. DE JETTE sur ses détails. texte à venirR. M. L. UYTROEVER AV. DE LA BASILIQUE AV. DU PANTHEON PARVIS DE LA BASILIQUE À partir de textes courts et de belles illustrations, l’amateur AV. EMILE BOSSAERT d’architecture ou l’amoureux de nature se familiariseraR. O. LEPREUX à ç PARC ELISABETH R. DU PETIT-BERCHEM R. OMER LEPREUX R. DU COMPTOIR l’histoire et au développementAV. DU CHÂTEAU urbanistique d’Evere. Il pourra aller au devant de la ville en suivant deux promenades qui > PARC ELISABETH

AV. DE LA BASILIQUE ç dévoilent le passé rural et attirent l’attention sur les espaces ! > A AV. SEGHERS V. R. DE NECK verts tout autant que sur les trésorsR. EMILE DEROOVER d’architecture Art Déco DU PA NT à HE et moderniste dont la commune recèle ! è ON

AV. DE BERCHEM-SAINTE-AGATHE §

Je vous souhaite d’agréables découvertes … ( > TUNNEL R20 R. DE LA CARRIÈRE AV. AV. DE LA PAIX Charles Picqué ) PLACE R. DE L ARMISTICE AV. EMILE BOSSAERT é Ministre-Président de la Région de Bruxelles-Capitale, EUGENE SIMONIS CHAUSSÉE DE JETTE chargé de Monuments et Sites > AV. SEGHERS R. LEON FOUREZ

R. DU PARC ELISABETH AV. DU CHÂTEAU AV. DE L'INDÉPENDANCE BELGE - R. JULES BESME AV. DE LA LIBERTÉ PLACE DE BASTOGNE - & BOULEVARD LEOPOLD II R. DES BRAVES a SQUARE FÉLIX a D VANDE SANDE > z AV. DU KARREVELD AV. DE LA LIBERTÉ R. H ERK R. JULES BESME OLI ERS R. DE NORMANDIE R. VAN BERGEN

CIMETIERE DE E N MOLENBEEK-ST-JEAN BOULEVARD LOUIS METTEWIE R. GEORGE-DIT-MARCHAL N R. FÉLIX VANDE SANDE -A E T IN A Les solutions du jeu (pages centrales). Dans le sens des aiguilles d’une montre en commençant par le S Koekelberg R R. DE L’ARMISTICE E E K IS coin supérieur gauche : A 2, B 3, C I, L 12, G 17,texte C 12, A à 11, venir K 12, I 12, D 22 C R. ALBERT DILLIE L E G B E 'É L R. HERKOLIERS D E S E D L . R. MONTAGNE AUX ANGES U R . J R R. DE LA TANNERIE PLACE CHATEAU-FERME DU KARREVELD HENRI VANHUFFEL

R. DU RELAIS SACRÉ TÉ RI U R. DU JARDINIER EC S LA E D R R. DE GANSHOREN . . E R. FRANCOIS DELCOIGNER MI LE SERGIJSELS R. HOUZEAU DE LEHAIE IMPASSE DES C COMBATTANTS SQUARE H DE NOVILLE A U R. LÉON AUTRIQUE S R S E É E E L D E E H

R. JE P R. DU CUBISME D T M ES T HA R. STEPMAN R. DE LÉGLISE SAINTE ANNE T E C IS ES SE . D RA R R. DU NEEP N DS PLACE VAN HOEGAERDEN R. SAINT-JULIEN

ET U CQ A R J . N A EA N . J T R O R. VAN HOEGAERDE IN R. P. PIERMEZ E C O U R T CHAUSSÉE DE GAND N ML OE SR D N A L LEOPOLD II-TUNNEL

BASILIEKVOORPLEIN

JETSELN FRANS GASTHUISLN

VANDERBORGHTSTR.

N LANDSROEMLN

O TUNNEL R20 JETSE STEENWEG E

A P BOOGSCHUTTERSSTR. KASTEELLN LEOPOLD II-TUNNEL BASILIEKLN

M. L. UYTROEVER STR.

EMILE BOSSAERT LN ELISABETHPARK LANDSROEMLN

HANDELSKANTOORSTR. KLEIN BERCHEMSTR. OMER LEPREUXSTR.

BASILIEKLN JETSELN

DE NECKSTR. EMILE DEROOVER STR. SEGHERSLN ELISABETHPARK ST-AGATHA-BERCHEMSELN TUNNEL R20

VREDELN

STEENGROEFSTR. EMILE BOSSAERTLN à la carte EUGENE SIMONIS WAPENSTILSTANDSTR. PLEIN Koekelberg PANTHEONLN WandelingenJETSE STEENWEG BELGISCHE ONAFHANKELIJKHEIDSLN SEGHERSLN LÉON FOUREZ LN (TRAD) KASTEELLN JULES BESMESTR. VRIJHEIDSLN PARK ELISABETHSTR. BASTENAKENPLEIN 1. In het hart vanLEOPOLD II-LNoud Koekelberg

DAPPERENSTR. V Vertrek: Deschampheleerstraat - metro Ribaucourt (lijnen 2 en 6) A VRIJHEIDSLN FELIXAankomst: VANDE SANDE Victoriaplein - bus 20 HER KARREVELDLN SQUARE KO JULES BESMESTR. Duur: ongeveer 1u30LIE RSS BEGRAAFPLAATS VAN TR. ST-JANS-MOLENBEEK NORMANDIESTR. LOUIS METTEWIELN

GEORGE-DIT-MARCHALSTR.VAN BERGENSTR. . FÉLIX VANDE SANDE STR.(TRAD?) R T S . K R R T E S K WAPENSTILSTANDSTR. R

E ALBERT DILLIESTR. A K > N C N HERKOLIERSSTR.

E A

B - ç T E > D IN S E S L ENGELENBERGSTR. JU à HUIDVETTERIJSTR. KASTEEL-BOERDERIJ KARREVELD H. VANHUFFEL PLEIN ) FAKKELLOOPSTR. ! . V TR SS HOEVENIERSTR. à la carte: uw gemeente in de kijker GANSHORENSESTR. - D è EI H § IG à la carte L E I E M Bekijk uw gemeente met nieuwe ogen, ontdek al FRANCOIS DELCOIGNESTR.V ILE & ERG de pareltjes van het erfgoed dat u dagelijks IJSELSSTR. HOUZEAU DE LEHAIESTR. DE NOVILLE J STRIJDERSGANG & SQUARE E KOEKELBERG omringt, leer ongekende hoekjes kennen, T S E . S é R L. AUTRIQUE STR. T ( T

volg het parcours en speel het spel mee. E S

E R N E

W E>

E L WEVERSSTR. > E In deze collectie worden de Brusselse gemeentes > STEPMANSTR. G SINT-ANNA-KERKSTR. PH

in de kijker gezet in een rijk geïllustreerde en z AM KUBISMESTR. CH a> S praktische wandelbrochure, waarmee u op stap DE NEEPSTR. > VAN HOEGAERDEN . PLEIN TR kan gaan of die u gezellig thuis kan doorbladeren. T S UE SAINT-JULIENSTR. CQ JA AN SC JE HM A IT N ZS T T O R. I e N VAN HOEGAERDESTR. Koekelberg à la carte E C O P. PIERMEZSTR. U R T Koekelberg ligt letterlijk en ﬁ guurlijk in de schaduw van de S T R Basiliek van het Heilig Hart. Maar als we dit alomtegenwoordige . monument nu eens links lieten liggen en op zoek gingen naar STEENWEG OP GENT N de andere rijkdommen die deze gemeente te bieden heeft? ML OE SR D N A In het eerste deel van deze wandelkaart reizen we terugL naar LEOPOLD II-TUNNEL de tijd toen er op het plateau van Koekelberg nog schaapjes 2. Koninklijke wandeling graasden, we zien hoe de industrie zich in de gemeente installeert en een spoorlijn haar grondgebied in twee snijdt. V Vertrek en A Aankomst: hoek Vrijheidslaan en Pantheonlaan Bus 20 (Vrijheid), tram 19 (Besme), metro Simonis Vervolgens verschijnt Leopold II op het toneel die de gemeente JETSELN FRANS GASTHUISLN Duur: ongeveer 1u30

zal integreren in zijn groots stedenbouwkundig project.

O VANDERBORGHTSTR. JETSE STEENWEG

De wandelingen nemen ons mee langs lanen met ronkendeE H

A namen en prachtige huizen maar evengoed langs oude P BOOGSCHUTTERSSTR. KASTEELLN LEOPOLD II-TUNNEL steenwegen met restanten van arbeiderswoningen,BASILIEKLN ateliers

M. L. BASILIEK en estaminets. We maken ook kennisUYTROEVER STR. met de opmerkelijke VOORPLEIN

realisaties van enkele modernistische architecten in opdracht EMILE BOSSAERT LN van de Koekelbergse haard. ELISABETHPARK HANDELSKANTOORSTR. KLEIN BERCHEMSTR. OMER LEPREUXSTR. ç Het spel op de middenpagina zoomt dan weer wel in op de ELISABETHPARK

BASILIEKLNbasiliek, nodigt u uit om haar zowel van binnen als van > ç JETSELN ! > buiten te gaan bekijken en test uw kennis van objecten PAN DE NECKSTR. EMILE DEROOVER STR. TH SEGHERSLN EO die je enkel in kerken terugvindt. NL ST-AGATHA-BERCHEMSELN à è N §

Ik wens u veel wandelplezier. VREDELN (

> Rudi Vervoort STEENGROEFSTR. EMILE BOSSAERTLN ) Minister-President van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, EUGENE SIMONIS WAPENSTILSTANDSTR. é PLEIN bevoegd voor Monumenten en Landschappen > JETSE STEENWEG SEGHERSLN LÉON FOUREZ LN (TRAD) KASTEELLN JULES BESMESTR. - VRIJHEIDSLNPARK ELISABETHSTR. BASTENAKENPLEIN BELGISCHE ONAFHANKELIJKHEIDSLN - & V LEOPOLD II-LN DAPPERENSTR. a a > z VRIJHEIDSLN FELIX VANDE SANDE HER KARREVELDLN SQUARE KO JULES BESMESTR. LIE RSS BEGRAAFPLAATS VAN TR. ST-JANS-MOLENBEEK NORMANDIESTR. VAN BERGENSTR. LOUIS METTEWIELN GEORGE-DIT-MARCHAL STR. FÉLIX VANDE SANDESTR. . R T S . K De oplossingen van het spel (zie middenpagina’s). In wijzerzin, te beginnen in de linkerbovenhoek: R R T E Koekelberg S K R 2B, 3C, 9I, 5E, 7F, 4D, 10J, 1G, 6A, 8H. E ALBERT DILLIESTR. A WAPENSTILSTANDSTR. K N C N HERKOLIERSSTR. E A B - E T D IN S E S L ENGELENBERGSTR. JU HUIDVETTERIJSTR. H. VANHUFFEL KASTEEL-BOERDERIJ KARREVELD PLEIN FAKKELLOOPSTR.

. TR SS GANSHORENSESTR. ID E HOEVENIERSTR. H IG IL E E M FRANCOIS DELCOIGNESTR.V ILE ER GIJSELSSTR. HOUZEAU DE LEHAIE STR.

DE NOVILLE J STRIJDERSGANG E SQUARE T R S E E E S L L. AUTRIQUE STR. T E E H E P N W AM WEVERSSTR. E H G SC SINT-ANNA-KERKSTR. DE STEPMANSTR.KUBISMESTR. R.

NEEPSTR. VAN HOEGAERDEN PLEIN R. SAINT-JULIEN

. TR S SC ET HM U IT Q ZS AC A T J N R N . A T VAN HOEGAERDESTR. JE O IN E P. PIERMEZSTR. C O U R T S T R . STEENWEG OP GENT à la carte Koekelberg

In het hart van oud Koekelberg

Deze wandeling zet ons op het spoor van het industriële verleden van de wijk en het dagelijkse leven van de arbeiders van vroeger: hun cafés, scholen, huizen, enz. Duur: ongeveer 1u30

N ML OE SR D N A L

Wijk in de kijker

FRANS GASTHUISLN L AN JETSE STEENWEG D VANDERBORGHTSTR. SR

N TUNNEL R20 O

L EM

N LN

N A BOOGSCHUTTERSSTR.

KASTEELLN P BASILIEKVOORPLEIN LEOPOLD II-TUNNEL JETSELN

M. L. UYTROEVER STR. BASILIEKLN

EMILE BOSSAERT LN OMER LEPREUXSTR. ELISABETHPARK HANDELSKANTOORSTR. KLEIN BERCHEMSTR. OMER LEPREUXSTR.

ELISABETHPARK BASILIEKLN

EMILE DEROOVER STR. PA DE NECKSTR. SEGHERSLN NT HE ON ST-AGATHA-BERCHEMSELN LN

VREDELN TUNNEL R20

STEENGROEFSTR. EMILE BOSSAERTLN EUGENE SIMONIS WAPENSTILSTANDSTR. PLEIN JETSE STEENWEG

LÉON FOUREZLN Een ruraal landschap SEGHERSLN

KASTEELLN JULES BESMESTR. PARK ELISABETHSTR. BASTENAKEN- VRIJHEIDSLN LEOPOLD II-LN Tussen twee steenwegen PLEIN BELGISCHE ONAFHANKELIJKHEIDSLN DAPPERENSTR. FÉLIX Een middeleeuws gehucht VANDE SANDE Ontstaan van een industriële voorstad SQUARE VRIJHEIDSLN HER KARREVELDLN KO JULES BESMESTR. LIE Steegjes en arbeiderswijken RSS TR. NORMANDIESTR. VAN BERGENSTR. Victoria, koekjes en chocolade LOUIS METTEWIELN GEORGE-DIT-MARCHALSTR. . Het plateau van Koekelberg FÉLIX VANDE SANDESTR. R T S . K R R De spoorlijn, breuklijn T E S K R A E ALBERT DILLIESTR. N WAPENSTILSTANDSTR. K N in het stedelijk landschap C HERKOLIERSSTR. A E - B T E N D I De Leopold II-laan, een nieuwe stadsas S S E L ENGELENBERGSTR. JU HUIDVETTERIJSTR. H. VANHUFFEL PLEIN FAKKELLOOPSTR.

. TR SS HOEVENIERSTR. GANSHORENSESTR. D EI H IG IL E E M Berchem ok FRANCOIS DELCOIGNESTR.V ILE ERG IJSELSSTR. HOUZEAU DE LEHAIESTR.

DE NOVILLE J STRIJDERSGANG E SQUARE T S L. AUTRIQUE STR. E . S R T T Koninklijke wandeling E S R E E N E W L E WEVERSSTR. EG H SINT-ANNA-KERKSTR. P KUBISMESTR. M STEPMANSTR. HA Een wandeling in een wijk die oorspronkelijk de SC DE residentie moest worden van koning Leopold II NEEPSTR. VAN HOEGAERDEN PLEIN en de hoge burgerij. Op dit parcours ontdekken SAINT-JULIENSTR. SC HM we talrijke herenhuizen en burgerwoningen, . A IT TR N ZS S T TR ET O . maar ook huizen van meer bescheiden allure U IN Q E C JA C VAN HOEGAERDESTR. N O of recentere datum. A P. PIERMEZSTR. U E R J T S T R Duur: ongeveer 1u30 . STEENWEG OP GENT Meer weten? • CABUY, Y., DEMETER, S., Atlas van de archeologische ondergrond van het Gewest Brussel. 11. Koekelberg. Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel, 1995. • SUTTER, D., Koekelberg. Au ﬁ l du temps… Au cœur des rues…, Drukker, 2012. • TONDEUR, F., Koekelberg, Guides des communes de la région bruxelloise, CFC-Éditions, Brussel, 2000.

Koekelberg ok Koekelberg à la carte

Koekelberg, industrieel en koninklijk

In de 13de eeuw was Koekelberg een landelijk dorpje, gelegen in de vallei van de Paruckbeek rond de heerlijkheid van Koekelberg. Landbouw en veeteelt waren de voornaamste bronnen van bestaan. Onder de Franse bezetting werd Koekelberg samengevoegd met Sint-Agatha-Berchem, een situatie die duurde tot 1841, toen het een zelfstandige gemeente werd. In tegenstelling tot Sint-Agatha-Berchem, dat grotendeels landelijk bleef, ontwikkelde Koekelberg zich in de tweede helft van de 19de eeuw tot een industriële en ambachtelijke gemeente, vooral in zijn lage gedeelte. Een snel groeiende arbeidersbevolking woonde dicht op elkaar in een wirwar van straatjes, binnenhoven en doodlopende gangen. Het inwonersaantal steeg van 1.900 in 1841 tot 5.000 in 1880. Onder het bewind van koning Leopold II zette de verstedelijking zich voort in westelijke richting. Op het plateau van Koekelberg, dat een schitterend uitzicht biedt over Brussel, werd in 1880 de ontwikkeling van een chique woonwijk gepland rond een uitgestrekt park, het huidige Elisabethpark. Deze groene long van de gemeente ligt aan de voet van de nationale basiliek van Koekelberg, een monument dat alle Belgen kennen. Met zijn 20.000 inwoners is de tweede kleinste gemeente van het Brussels Gewest (1,17 km2) vandaag vooral een woongemeente. Wandelen door Koekelberg is op zoek gaan naar de sporen van het industriële verleden maar ook zeer uiteenlopende wijken ontdekken met een verrassend rijk bouwkundig erfgoed.

Redactie, opzoekingen en iconograﬁ e Archives d’Architecture Moderne Anne-Marie Pirlot Kaarten: Brussel URBIS ®© – Distributie CIBG, Adviescomité Kunstlaan 20, 1000 Brussel Anne-Sophie Walazyc, Philippe de Gobert © AAM kabinet van de Minister-President Alfred de Ville de Goyet © MRBC-MBHG Aude Stordeur en Gaëtan Van der Smissen Wim Robberechts © MRBC-MBHG van de gemeente Koekelberg Marcel Vanhulst © MRBC-MBHG Verzameling Belﬁ usbank – Académie royale Coördinatie Paula Dumont, Directie Monumenten en Landschappen de Belgique Vertaling Bedankingen Gitracom Het College van Burgemeester en Schepenen van de gemeente Koekelberg Herlezing Harry Lelièvre, Directie Monumenten en Landschappen Graphisme www.generis.be Foto’s en andere illustraties Algemeen Rijksarchief, kaarten en plannen – © AGR Drukwerk Archief van de gemeente Jette JCBGAM printing

Wettelijk depot D/2013/6860/008. Deze wandelbrochure wordt gratis verspreid. Koekelberg à la carte

Een ruraal landschap Een middeleeuws gehucht De Paruckbeek, een kleine bijrivier van de Zenne, De adellijke familie ‘van Koekelberg’ werd vormde tot aan zijn overwelving in 1869 de grens omstreeks 1250 eigenaar van een domein tussen Sint-Jans-Molenbeek en Koekelberg. gelegen tussen Berchem, Sint-Jans-Molenbeek Zijn kronkelende meanders zijn vandaag nog en Laken. Dit was de oorsprong van het gehucht herkenbaar in de bochtige gemeentegrenzen. Koekelberg. De heerlijkheid werd in 1264 in leen De vochtige gronden van de vallei leenden gegeven aan de abdij van Dielegem in Jette terwijl zich uitstekend voor veeteelt en tuinbouw. de Sint-Annakapel, waarschijnlijk aan het begin van Meerdere vijvers, gevoed door de beek, waren de 14de eeuw gebouwd door de heer van Koekelberg, N ML OE SR rijk aan vis. En op het plateau van Koekelberg werd D afhing van de abdij van Grimbergen. Deze kapel werd N A al sinds de 12de eeuw graan geteeld. L later bij de parochie Sint-Agatha-Berchem gevoegd. Het dorp breidde zich geleidelijk uit in de nabijheid van het landgoed en langs de steenwegen naar

FRANS GASTHUISLN JETSE STEENWEG

L VANDERBORGHTSTR.

N A Gent en Jette.

L TUNNEL R20 ND N S

O E

E ML

H N JETSELN T

A BOOGSCHUTTERSSTR. KASTEELLN P LEOPOLD II-TUNNEL M. L. UYTROEVER STR. BASILIEKLN BASILIEKVOOR- PLEIN

EMILE BOSSAERT LN

ELISABETHPARK HANDELSKANTOORSTR. KLEIN BERCHEMSTR. OMER LEPREUXSTR.

ELISABETHPARK BASILIEKLN

PA DE NECKSTR. EMILE DEROOVER STR. NT SEGHERSLN HE ON ST-AGATHA-BERCHEMSELN LN

VREDELN TUNNEL R20 STEENGROEFSTR. EMILE BOSSAERTLN EUGENE SIMONIS WAPENSTILSTANDSTR. PLEIN JETSE STEENWEG SEGHERSLN BELGISCHE ONAFHANKELIJKHEIDSLN LÉON FOUREZLN

KASTEELLN JULES BESMESTR. BASTENAKEN- PARK ELISABETHSTR. PLEIN VRIJHEIDSLN

DAPPERENSTR. LEOPOLD II-LN FELIX VANDE SANDE SQUARE VRIJHEIDSLN HER KARREVELDLN KO JULES BESMESTR. LIE RSS TR. VAN BERGENSTR. NORMANDIESTR. FÉLIX VANDE SANDESTR LOUIS METTEWIELN GEORGE-DIT-MARCHAL STR. . R T S . K R R T E S K R E ALBERT DILLIESTR. A WAPENSTILSTANDSTR. K N C N HERKOLIERSSTR. E A B - E T D IN S E S L ENGELENBERGSTR. JU HUIDVETTERIJSTR. H. VANHUFFEL Tussen twee PLEIN FAKKELLOOPSTR.

R. steenwegen ST S GANSHORENSESTR. ID E HOEVENIERSTR. H IG IL E E M FRANCOIS DELCOIGNESTR.V ILE ERG De steenwegen naar Gent en Jette zijn beide zeer oude IJSELSSTR. HOUZEAU DE LEHAIESTR. DE NOVILLE J STRIJDERSGANG E SQUARE T S E . verkeerswegen. De Steenwech, de huidige Gentse Steenweg, S R L. AUTRIQUE STR. T T S E R E E N E W L E WEVERSSTR. EG H verbond vanaf het begin van de 13de eeuw Brussel met SINT-ANNA-KERKSTR. P KUBISMESTR. M HA SC STEPMANSTR. DE Vlaanderen en het Rijnland. Het was een drukke handelsweg VAN HOEGAERDEN NEEPSTR. PLEIN die van groot belang was voor de uitwisseling van goederen SAINT-JULIENSTR. . TR S SC ET HM U IT Q ZS tussen stad en platteland en voor de bevoorrading van AC A T J N R N . A T JE O IN E VAN HOEGAERDESTR. Brussel met levensmiddelen. De oude weg naar Wemmel, P. PIERMEZSTR. C O U R T S T de huidige Jetse Steenweg, zorgde voor de verbinding tussen R . STEENWEG OP GENT de abdij van Dielegem en Brussel. De eerste bewoning zou zich vooral langs deze twee verkeersassen concentreren.

Een atheneum in art-decostijl

De school is bij uitstek de vertrouwde plaats twee tekenklassen, vier laboratoria voor natuur- Uitgerust met alle moderne didactische van het kind en hoe klaarder en mooier deze kunde, scheikunde en biologie, een gymnastiek - materiaal beantwoordde de school voor die plaats zal zijn, hoe meer het kind hierin zaal, een muziekklas, een bibliotheek en tijd aan het beste wat men op dit terrein mag zijn brein zal ontwikkelen in harmonieuze twee studiezalen. De keuze van de materialen verwachten. In vijf jaar steeg de schoolbevolking voorwaarden (Henri Jacobs, 1924). werd geleid door één algemeen principe: een er van 60 naar 600 leerlingen! maximum aan kwaliteit voor een relatief Architect Henri Jacobs (1864-1935) had reeds lage prijs. heel wat ervaring met schoolarchitectuur – hij had al een vijftiental scholen op zijn naam Samen met zijn zoon Henri-Aimé (1896-1964) waarvan twee in de Herkoliersstraat – toen hij ontwierp Jacobs een gebouw in art-decostijl in 1933 de opdracht aanvaardde voor de bouw waarvan de monumentale en geometrische van het Athénée royal de Koekelberg (Omer gevel beklemtoond wordt door een imposant Lepreuxstraat 15). Jacobs is vooral bekend ingangsportaal, nog versterkt door een smeed- voor zijn realisaties in art-nouveaustijl maar ijzeren balkon. Het geraamte in gewapend verraste hier door in dit nieuwe schoolgebouw beton werd bekleed met gevels van baksteen, radicaal te breken met zijn geliefde stijl. hardsteen en granito.

De door het gemeentebestuur gevraagde Grote vensteropeningen met metalen schrijn- infrastructuur was aanzienlijk: 39 klaslokalen, werk laten volop licht binnen in de lokalen. Koekelberg à la carte

Ontstaan van een industriële voorstad Victoria, koekjes en chocolade In de 19de eeuw vestigden fabrieken (steenbakkerijen, metaalgieterijen) en diverse In 1896 vestigde zich een industriële koekjesbakkerij, opgericht door drie nijverheden (weefateliers, ververijen, leerlooierijen, distilleerderijen, brouwerijen) Brusselse pasteibakkers, op het plateau van Koekelberg. Onder de naam zich in de omgeving van de Paruckbeek en de vijvers. Deze ambachtelijke en Manufacture de biscuits et desserts Victoria produceerde ze naar Engels industriële activiteiten trokken een gestaag toenemende arbeidersbevolking aan. voorbeeld diverse soorten koekjes: boudoirs, makarons, petits-beurre, … De sterke demograﬁ sche groei leidde in 1841 tot de splitsing van de dorpen Koekelberg In 1908 werd ook chocolade aan het assortiment toegevoegd. Na de en Sint-Agatha-Berchem, die sinds de Franse bezetting één bestuurlijk geheel vormden. Eerste Wereldoorlog maakte het succes van de chocolade de bouw Koekelberg moest voortaan alleen instaan voor de administratieve nodig van een nieuwe productievestiging in de Wapenstilstandstraat en ﬁ nanciële gevolgen van deze immigratiegolf. (architect Arthur Pladet, 1921). De befaamde grenadier, het embleem van N ML OE SR D het merk, ontstond in 1938 en het meest bekende product, de Big Nuts, N A L in 1953. Op de Expo 58 verwelkomde het paviljoen van Victoria meer dan 230.000 kinderen in vijf maanden! De Victoriafabriek sloot haar deuren in 1970. Een deel

FRANS GASTHUISLN JETSE STEENWEG

L VANDERBORGHTSTR.

N A van de gebouwen werd verkocht aan chocolade- en

L TUNNEL R20 ND N S

O E

E ML

H N JETSELN T

N snoepproducent Godiva terwijl de oude koekjesbakkerij

A BOOGSCHUTTERSSTR. KASTEELLN P LEOPOLD II-TUNNEL M. L. UYTROEVER STR. BASILIEKLN BASILIEKVOOR- aan de De Neckstraat zal worden omgevormd tot PLEIN

EMILE BOSSAERT LN chocolademuseum het Belgium Chocolate Village. ELISABETHPARK HANDELSKANTOORSTR. KLEIN BERCHEMSTR. OMER LEPREUXSTR.

ELISABETHPARK BASILIEKLN

PA DE NECKSTR. EMILE DEROOVER STR. NT SEGHERSLN HE ON ST-AGATHA-BERCHEMSELN LN

VREDELN TUNNEL R20 STEENGROEFSTR. EMILE BOSSAERTLN EUGENE SIMONIS WAPENSTILSTANDSTR. PLEIN JETSE STEENWEG SEGHERSLN BELGISCHE ONAFHANKELIJKHEIDSLN LÉON FOUREZLN

KASTEELLN JULES BESMESTR. BASTENAKEN- PARK ELISABETHSTR. PLEIN VRIJHEIDSLN

Steegjes en arbeiderswijken R. T SS GANSHORENSESTR. D HOEVENIERSTR. EI H IG IL E E M FRANCOIS DELCOIGNESTR.V ILE De instroom van arbeiders en ambachtslui leidde ERG IJSELSSTR. HOUZEAU DE LEHAIESTR. DE NOVILLE J STRIJDERSGANG E SQUARE T S . tot een aanzienlijke verdichting van de bebouwing, E R S T L. AUTRIQUE STR. S T R E E E E N L W E en het ontstaan van talrijke arbeiderswijken. WEVERSSTR. E H G P SINT-ANNA-KERKSTR. M KUBISMESTR. HA SC STEPMANSTR. DE Kroostrijke gezinnen leefden er opeengehoopt in kleine VAN NEEPSTR. HOEGAERDEN ongezonde huizen, gelegen in smalle straten en steegjes PLEIN R. SAINT-JULIENSTR. ST S T CH UE M die uitgaven op de Jetse Steenweg, in gesloten woonblokken Q IT ZS AC A T J N R N . A T JE O IN met een binnenkoer of in arbeiderscités gegroepeerd rond een E VAN HOEGAERDESTR. P. PIERMEZSTR. C O U R T S gemeenschappelijke ruimte. De toenemende verpaupering bevorderde T R de verspreiding van ziekten. De cholera-epidemies van 1832, 1849 en . STEENWEG OP GENT 1866 troffen Koekelberg bijzonder hard.

In de tijd dat Koekelberg brouwde …

De brouwerijen De Boeck, gebouwd tussen Tsjechische en Duitse bieren bij de consument 1877 en 1897, produceerden lambiek, faro, zetten ondernemende industriëlen er toe aan huishoudbier, bruin bier en blond bier. om ook bij ons bieren van lage gisting op de Hun specialiteit was oude lambiek. Het markt te brengen. destijds omvangrijk en homogeen complex – brouwerij, mouterij, biermagazijn, kantoren, De topproducten van deze brouwerij waren enz. – werd omsloten door de Delcoignestraat, Munich, Petite Bavière (huishoudbier) en vooral de Van Hoegaerdestraat en de Schmitzstraat. de Bock van Koekelberg. Van dit industriële geheel blijft vandaag alleen nog het huis van de brouwmeesters over op de hoek van de Delcoignestraat en de Vroeger dronken mensen liever bier dan Het staat vast dat in Koekelberg al in de 13de Van Hoegaerdestraat. water dat vaak onzuiver was en verdacht eeuw bier werd gebrouwen. In de 17de eeuw werd aan de oorsprong te liggen van telde men acht brouwerijen. Maar vooral de De Grande Brasserie de Koekelberg, in bedrijf epidemies zoals pest en cholera. Bier was 19de eeuw was de bloeiperiode van de sinds 1887 op het plateau van Koekelberg de volksdrank bij uitstek en werd dan ook in Koekelbergse bieren met de vestiging van (Vrijheidslaan), was een van de eerste grote hoeveelheden gedronken door alle twee brouwerijen die op korte tijd een brouwerijen, naast Wielemans-Ceuppens in Brusselaars. spectaculaire groei kenden en overschakelden Vorst, die ‘pilsner’ of pilsbier begon te van ambachtelijke op industriële productie. brouwen. Het toenemende succes van de Koekelberg à la carte

Het plateau van Koekelberg De Leopold II-laan, een nieuwe stadsas In december 1868 keurde de gemeenteraad de bouw goed van een nieuwe wijk rond Ingenieur Victor Besme plande vanaf 1861 de aanleg van een laan in het verlengde een centraal gelegen Nijverheidspaleis, naar het plan van Victor Besme. Dit project van de Antwerpselaan, die het noorden van Brussel zou verbinden met het plateau van werd in 1872 vervangen door het idee voor een ‘Koninklijke wijk’ bestaande uit een Koekelberg. Als sluitstuk van het perspectief wou hij in de as van de nieuwe laan groot park waarin een koninklijk verblijf zou worden gebouwd, omringd door villa’s. Ook een groot Nijverheidspaleis bouwen. Het ontwerp werd in augustus 1864 dit plan vond geen doorgang. Koning Leopold II stelde daarop de bouw voor van een bij koninklijk besluit goedgekeurd, de laan zelf werd pas in 1891 voltooid. nationaal pantheon om de 50ste verjaardag van de Belgische onafhankelijkheid Ze bevorderde de ontwikkeling van een nieuwe wijk op de hoogte en gaf te vieren. Dit pantheon zou worden opgericht in een park van 17 hectare, een belangrijke impuls aan de bevolkingsgroei van de gemeente. Langs op het grondgebied van de gemeenten Koekelberg en Ganshoren. de laan werden geleidelijk herenhuizen en burgerwoningen gebouwd. N ML OE SR Rond dit park zouden meerdere lanen worden aangelegd zoals D In 1956, met de komst van miljoenen bezoekers aan de Expo 58 in het N A de Pantheonlaan, de Landsroemlaan, de Onafhankelijkheidslaan, L vooruitzicht, werd het wegennet gemoderniseerd en de met enz. Dit nieuwe plan werd uitgevoerd vanaf 1880 bomen beplante laan omgevormd tot een stads autoweg maar het pantheon zou in 1903 om de Heizelvlakte beter bereikbaar te maken.

FRANS GASTHUISLN JETSE STEENWEG

L VANDERBORGHTSTR.

op vraag van Leopold II N A Het perspectief van de basiliek werd verminkt

L TUNNEL R20 ND N S

O E

E ML

H N JETSELN T

worden vervangen door N door een viaduct die pas in 1986 zou worden

A BOOGSCHUTTERSSTR. KASTEELLN P LEOPOLD II-TUNNEL M. L. UYTROEVER STR. BASILIEKLN een basiliek ter ere van BASILIEKVOOR- ontmanteld en vervangen door een tunnel. PLEIN

het Heilig Hart. EMILE BOSSAERT LN ELISABETHPARK HANDELSKANTOORSTR. KLEIN BERCHEMSTR. OMER LEPREUXSTR.

ELISABETHPARK BASILIEKLN

PA DE NECKSTR. EMILE DEROOVER STR. NT SEGHERSLN HE ON ST-AGATHA-BERCHEMSELN LN

VREDELN TUNNEL R20 STEENGROEFSTR. EMILE BOSSAERTLN EUGENE SIMONIS WAPENSTILSTANDSTR. PLEIN JETSE STEENWEG SEGHERSLN BELGISCHE ONAFHANKELIJKHEIDSLN LÉON FOUREZLN

KASTEELLN JULES BESMESTR. BASTENAKEN- PARK ELISABETHSTR. PLEIN VRIJHEIDSLN LEOPOLD II-LN DAPPERENSTR. FELIX VANDE SANDE SQUARE VRIJHEIDSLN HER KARREVELDLN KO JULES BESMESTR. LIE RSS TR. VAN BERGENSTR. NORMANDIESTR. FÉLIX VANDE SANDESTR LOUIS METTEWIELN GEORGE-DIT-MARCHAL STR. . R T S . K R R T E S K R E ALBERT DILLIESTR. A WAPENSTILSTANDSTR. K N C N HERKOLIERSSTR. E A B - E T D IN S E S L ENGELENBERGSTR. JU HUIDVETTERIJSTR. H. VANHUFFEL PLEIN FAKKELLOOPSTR.

De spoorlijn, R. T SS GANSHORENSESTR. D HOEVENIERSTR. EI H IG IL E E M breuklijn in het stedelijk landschap FRANCOIS DELCOIGNESTR.V IL E ERG IJSELSSTR. HOUZEAU DE LEHAIESTR. DE NOVILLE J STRIJDERSGANG E SQUARE T S . E R De aanleg van de westelijke ringspoorweg tussen het Noord- S T L. AUTRIQUE STR. S T R E E E E N L W E WEVERSSTR. EG PH en het Zuidstation in 1871-1872 vertraagde de stadsuitbreiding SINT-ANNA-KERKSTR. M KUBISMESTR. HA SC STEPMANSTR. DE naar het westen toe en verscherpte de verschillen tussen het VAN NEEPSTR. HOEGAERDEN hart van Koekelberg, een dichtbevolkte en volkse industriële PLEIN . SAINT-JULIENSTR. TR S SC ET HM U IT Q ZS voorstad, en hoog-Koekelberg waar de meer gegoede klassen AC A T J N R N . A T JE O IN E VAN HOEGAERDESTR.

woonden. Bovendien bleef het Simonisplein gedurende bijna P. PIERMEZSTR. C O U R T S T vijfentwintig jaar een stedenbouwkundig vacuüm door de gebrekkige R . STEENWEG OP GENT synchronisatie tussen de opening van de ringspoorweg en het project voor stadsuitbreiding op het plateau van Koekelberg.

De Nationale basiliek van het Heilig Hart, meesterwerk van art deco

De Eerste Wereldoorlog onderbrak de bouw van de zowat 2.500 nagelaten tekeningen. De echter. Na heel wat discussie kreeg architect basiliek werd in 1951 ingewijd maar was pas Albert Van huffel in 1920 opdracht een nieuw volledig voltooid in 1970. Ze beantwoordde ontwerp te maken, dat minder duur zou uitvallen aan de wens van kardinaal Mercier die een dan het eerste. Zijn plannen voor een gebouw in centrale opstelling wou voor het altaar. Door gewapend beton werden goedgekeurd. Op de de plaatsing onder de koepel is het zichtbaar Exposition des Arts décoratifs van Parijs in 1925 van op de 4.000 voorziene zitplaatsen. presenteerde hij een maquette die de grote prijs voor architectuur behaalde. Voor de technische Het interieur van de basiliek ademt een unieke uitvoering deed Van huffel een beroep op sfeer uit die mee te danken is aan de deco ra tieve ingenieur Raphaël Verwilghen en de specialist blokken van okerkleurig aardewerk die zowel een in gewapend beton Gustave Magnel. In 1930 esthetische als een functionele rol vervullen. De eerste opdracht voor de bouw van een kregen ze versterking van ingenieur-architect De blokken die de zuilen en de ge welfribben basiliek ging in 1904 naar de Leuvense architect Paul Rome. Tussen 1926 en 1930 werden nieuwe bekleden, zijn hol en gevuld met ge wapend Pierre Langerock. Hij ontwierp een gebouw in funderingen gelegd en in 1930 werd begonnen beton om de betonnen draagstructuur te flamboyante neogotische stijl geïnspireerd met de bouw van de apsis. ver sterken. Visueel verlenen deze gegla zuurde op de ‘ideale kathedraal’ van Viollet-le-Duc. blokken een opmerkelijke eenheid aan de De eerstesteenlegging vond plaats in 1905 en Na het overlijden van Van huffel in 1935 werd decoratie van het interieur en maken ze van de funderingen werden gelegd in 1908. de bouw door Rome voortgezet op basis dit gebouw een bouwkundig unicum. Wandeling 1 In het hart van oud Koekelberg

Deze wandeling zet ons op het spoor van het industriële verleden van de wijk en het dagelijkse leven van de arbeiders van vroeger: hun cafés, scholen, huizen, enz. ˜ ‘ (

Parcours: zie omslag V Vertrek: Deschampheleerstraat – metro Ribaucourt (lijnen 2 en 6) é Deschampheleerstraat 16-22, 1886 ( Jetse Steenweg 117-119, A Aankomst: Victoriaplein – bus 20 De onderneming Adolphe Delhaize arch. J. Costermans, 1913 Duur: ongeveer 1u30 bouwde voor haar directeurs ook vier Dit opbrengthuis verbergt een reeks woonhuizen. Bekijk ze aandachtig: oude werkplaatsen. Toen dit gebouw in de huizen, in neoclassicistische stijl, aanbouw was langs de Jetse Steenweg, zijn volledig identiek. vroeg de eigenaar namelijk toelating om achteraan op het terrein ateliers te “ Strijdersgang, 1840-1880 mogen bouwen, langs weerszijden van In de 19de eeuw waren er aan de een doodlopende gang die toegankelijk Jetse Steenweg heel wat steegjes of was via een inrijpoort aan de straatkant. Fernand, Victor, Albert of Arthur doodlopende gangen. Als gevolg van Deze zeer primitieve kleine werkplaatsen Hier ziet u vier details van gebouwen van De Koekelbergse Haard, gelegen hun ongezonde leefomstandigheden werden verhuurd aan ambachtslui. aan de Antoine Courtstraat. Fernand Brunfaut is de architect van het zijn de meeste in de loop der jaren In het voorbijgaan werpen we hoekgebouw, daarna komen de gebouwen ontworpen door Victor Bourgeois verdwenen. Deze gang, die tot 1918 een blik op de drie eclectische huizen (nrs 1-3), Albert de Valeriola (nrs 5-7) en Arthur Pladet (nr. 9). Kunt u elk ‘Keizersgang’ heette, is een van de op de nummers 139, 141 en 143. detail toewijzen aan hun ontwerper? weinige die nog bestaan. Zoals u kunt Ze dateren van het einde van de zien, zijn de huizen allemaal volgens 19de eeuw en hadden alle drie hetzelfde plan gebouwd: twee traveeën een café op de benedenverdieping. en één verdieping. In totaal tellen ze In die tijd werd overigens bijna één vier kamers en een zolder onder het huis op twee aan de Jetse Steenweg pannendak waar volledige gezinnen als café uitgebaat. leefden. De huisjes van deze gang, een rustige en charmante enclave in § Jetse Steenweg 149, arch. de stad, zijn vandaag zeer gegeerd! Maurice Van Cauwelaert, 1930

In deze wijk met zijn eerder oude Van links naar rechts: Albert de Valeriola, Arthur Pladet, Fernand Brunfaut, Victor Bourgeois. Victor Brunfaut, Fernand Pladet, Arthur Valeriola, de Albert rechts: naar links Van ‘ Jetse Steenweg 107, 19de eeuw bebouwing zijn modernistische De ligging van dit huis, dat uit de rooilijn gebouwen zeldzaam. Dit strenge & Deschampheleerstraat 26, 1866 bouwde met een grote kruideniers- springt, herinnert eraan dat de Jetse gebouw in donkere baksteen, dat Hier bevonden zich destijds de Anciens winkel Adolphe Delhaize op de begane Steenweg een zeer oude verbindingsweg boven de naburige huizen uitsteekt, établissements Adolphe Delhaize et Cie. grond (nr. 34). In 1900 zette ze haar is die al eeuwen een dichte en hoofd- springt direct in het oog. De zeer Het neoclassicistische gebouw aan de uitbreiding voort met de bouw van zakelijk volkse bewoning kent. In vele eenvoudige gevel is geïnspireerd straatzijde huisvestte de kantoren. stallen in de Hovenierstaat (nrs 82-102) woningen waren ateliers van ambachtslui op voorbeelden uit Nederland. Wandel gerust door de ondergrondse die plaats boden voor meer dan 70 gevestigd maar vooral herbergen, zo ook Het contrast tussen de horizontaal doorgang. Aan de achterzijde, binnen paarden! In 1919 werden de gebouwen in dit huis dat lange tijd een café was. geplaatste vensters en de verticale in het huizenblok, ontdekt u de overgelaten aan de Grandes Laiteries Nog andere gebouwen langs de Jetse as van het trappenhuis brengen leven vroegere ateliers en opslagplaatsen. réunies en verhuisde Delhaize naar Steenweg zijn al van oude datum. Ze in de gevelopstand. Zwarte keramiek- De onderneming had zo veel succes de maritieme wijk. In 2001 werden zijn gemakkelijk te herkennen doordat tegels herinneren aan de commerciële

dat ze in 1895 op de hoek van de de ateliers aan de binnenzijde van ze maar één verdieping hebben. functie van de benedenverdieping. Deschampheleerstraat en de het huizenblok gerestaureerd door 151-153-155-157. nrs de en Tot in de jaren 1960 was hier namelijk

Hovenierstraat een opbrengsthuis de Antwerpse architecte Inge Sleutel. 145-147 nrs de verder en 115 nr. 110, Nr. een café gevestigd.

& & é ( § Wandeling 1

è ! ! ! à )

è Jetse Steenweg 184, Albert de Valeriola (Herkoliersstraat 4-6-8, à Gemeentehuis, waarin pilastervormige nissen arch. Hilaire Schoeps, 1906 Veiligheidsstraat 30, Fakkelloopstraat 27). Henri Vanhuffelplein 6, zijn uitgespaard. Ga gerust binnen Dit opbrengsthuis in eclectische stijl Vergelijk de twee gebouwen die twintig arch. Constant Delplace, 1882 ; om de heiligenbeelden in keramiek trekt de aandacht met zijn veelkleurige jaar in leeftijd verschillen. François Deplaen 1903 ; van kunstenaar Max der Linden gevel, waarin wit geglazuurde en Henri-Aimé Jacobs, 1939 en 1957 te bewonderen. oranjekleurige bakstenen elkaar ç Herkoliersstraat 35-37, In 1880, bijna 40 jaar na de oprichting afwisselen. De architect heeft vooral de arch. Henri Jacobs, 1907 van Koekelberg als zelfstandige - Sint-Annakerkstraat 61, 1890 vensteromlijstingen op kleurrijke wijze We staan hier voor de vroegere gemeente, werd eindelijk de bouw Dit huis in neogotische stijl trekt de benadrukt. Bewonder de centrale travee gemeentelijke meisjesschool, van een gemeentehuis goedgekeurd. aandacht door de drielobbige boog die twee balkons heeft met gietijzeren bestaande uit twee gebouwen in gele De stijl was klassiek: een rechthoekig in de geveltop, uitlopend in forse balustrade en een bebloemd keramiek- baksteen met sierelementen in hardsteen. grondplan, twee verdiepingen onder hardstenen zuilen op de verdieping paneel onder het bovenste venster. Ze zijn gelegen rond een overdekte mansardedak, een portiek en een die op consoles rusten. De kleine speelplaats die versierd is met een monumentale trap. Het gebouw werd houten bekroning van de dakkapel ! De Koekelbergse Haard, Jetse spectaculair fries van sgrafﬁ ti ontworpen in juli 1882 in gebruik genomen. stemt qua vorm overeen met de Steenweg 190 en Veiligheidsstraat door Adolphe Crespin. Het stelt de vijf In 1903 voegde gemeentearchitect topgevel van de woning. 51, arch. Auguste Roussel, 1954 continenten en hun fauna voor naast Deplaen er een vleugel aan toe in De sociale woningbouwmaatschappij diverse symbolen en allegorieën. een stijl die aansloot bij het origineel. a Foyer Victoria, De Koekelbergse Haard, opgericht in Meerdere sgrafﬁ ti versieren ook de Het huidige uitzicht is te danken Autriquestraat 21 en Kubismestraat april 1921, was zeer actief tussen de eclectische gevel. We zien onder meer aan Henri-Aimé Jacobs die het 22, arch. Arthur Pladet, 1922 twee wereldoorlogen. Tijdens de een uil, symbool van kennis en wijsheid. gemeentehuis in 1939 verbouwde Deze twee gebouwen met twaalf Tweede Wereldoorlog vielen haar De school, die zich uitstrekt aan de in een geometrische art-decostijl. appartementen, gescheiden door activiteiten stil. Pas in 1954 werden binnenkant van een huizenblok op een De monumentale trap binnenin heeft een binnenkoer, werden gebouwd weer nieuwe woningen gebouwd. perceel van beperkte grootte, is perfect zeer fraaie smeedijzeren leuningen. op initiatief van de coöperatieve Dit gebouw van vier verdiepingen in het stadsweefsel geïntegreerd. Het maatschappij Le Foyer Victoria, bevat zestien appartementen, acht per gebouw huisvest vandaag een cultureel ) Sint-Annakerk, Sint-Annakerk- opgericht in 1922 door het gelijk- ingang. Het is een vrij goed voorbeeld en sociaal centrum, Atelier 35. straat 66, arch. Jean Cosse en namige koekjes- en chocoladebedrijf. van modernistische architectuur, de In dezelfde straat, op nr. 68, Brigitte De Groof, 1986-1989 In het verlengde van elk ligt een horizontale lijnen zijn zeer uitgesproken bevindt zich een andere door Dit is al de derde Sint-Annakerk! appartementsgebouw van De en worden beklemtoond door de op Henri Jacobs ontworpen school, de De eerste, gebouwd in 1839, bleek Koekelbergse Haard (Autriquestraat één rij geplaatste vensters, terwijl de huidige Gemeentelijke Basisschool na verloop van tijd te klein en werd in 23-25, architect Arthur Pladet; uitspringende trappenhuizen in glastegels “De Kadeekes”, gebouwd in 1912. 1908 vervangen door een neogotische Kubismestraat 24-26, architect Albert de geometrische compositie van het In deze twee gebouwen paste Jacobs kerk naar het ontwerp van architect de Valeriola). Haaks op deze twee geheel versterken. Architect Roussel op sobere wijze de typische vormentaal Edouard Ramaekers. Ze werd in gehelen, op hetzelfde perceel, staat ontwierp datzelfde jaar nog een gelijk - van de art-nouveaustijl toe. 1985 gesloopt wegens problemen een appartementsgebouw van Fernand aardig hoekgebouw in de buurt (Herkoliers- met de stabiliteit. De huidige kerk Brunfaut (Stepmanstraat 6-10). De vijf straat 30 en Fakkelloopstraat 24.) We slaan linksaf de Sint-Annakerkstraat is een hedendaags gebouw van grote gebouwen hebben vier bouwlagen. Aan de overkant van de straat in en komen op het Henri Vanhuffelplein. eenvoud, ontworpen door architect Het totaalbeeld is homogeen door bevindt zich een ander gebouw van Dit plein werd in 1873 ontworpen door Jean Cosse. De gevel wordt gerit- de gebruikte materialen, maar de De Koekelbergse Haard, ontworpen Victor Besme en in 2008 heringericht meerd door een verrassende open versiering van de gevels zorgt voor door de architecten Arthur Pladet en door het studiebureau AGORA. klokkentoren en een blinde muur een zekere diversiteit. In 1970, toen

ç ç ç - a a Wandeling 1

Wandeling 2 Koninklijke wandeling

Een wandeling in een wijk die oorspronkelijk de residentie moest worden van koning Leopold II en de hoge burgerij. Op dit parcours a z z ontdekken we talrijke herenhuizen en burgerwoningen, maar ook © AAM huizen van meer bescheiden allure of recentere datum.

Parcours: zie omslag Victoria zijn activiteiten staakte, landschap te diversiﬁ ëren verdeelde V Vertrek en A Aankomst: hoek Vrijheidslaan en Pantheonlaan werd de Foyer Victoria overgenomen de maatschappij het bouwterrein in Bus 20 (Vrijheid), tram 19 (Besme), metro Simonis door De Koekelbergse Haard. Voor de meerdere percelen waarop telkens Duur: ongeveer 1u30 volledigheid, op deze plaats stroomde een andere architect aan de slag mocht vroeger de Paruckbeek. gaan. In totaal werd een vijftigtal Aan het einde van de straat ziet u een woningen gebouwd. De bouwhoogte sportcentrum, gevestigd in het gebouw en de volumes zijn vergelijkbaar maar van de vroegere kistenmakerij Van de gevels vertonen opmerkelijke Campenhout, die zelf gebouwd was verschillen. Ziet u welke? op de plaats van een looierij uit 1842. De maatschappij was slechts matig Met bloemen als leidraad … tevreden over het gebouw van Victor Tijdens deze wandeling zullen we verschillende huizen zien ontworpen z Bovenhuis, Kubismestraat 11-21, Bourgeois (nrs 1-3) wegens de te grote door Fernand Lefever. Voor de speurneuzen onder u, hier zijn enkele arch. V. Bourgeois, 1922 soberheid van de gevel. Bourgeois werd bloemenmotieven. Kunt u ze terugvinden? Dit streng ogende gebouw met daarom als enige van de vier architecten tien appartementen kan worden geweerd bij volgende bouwprojecten! beschouwd als het eerste manifest van modernistische architectuur in Brussel. Bekijk goed het hek dat toegang geeft Het werd gebouwd op vraag van de tot de binnenkant van het huizenblok, pas opgerichte eigenaarscoöperatieve aan de kant van de Jean Jacquetstraat. van de Moderne Wijk in Sint-Agatha- We hebben zopas een identiek hek

Berchem. Elk appartement heeft een gezien. Weet u nog waar?

Stepmanstraat 6-10. Stepmanstraat individuele ingang op de begane Segherslaan. 93 77, 84, 90, rechts: naar links Van grond terwijl het woongedeelte op de verdieping ligt, vandaar de naam Bovenhuis, een concept dat Bourgeois & 1 Pantheonlaan 1 en Vrijheidslaan 2, voordeur die zeer kenmerkend is voor in Nederland had leren kennen. Het arch. Albert Callewaert, 1930 deze bouwstijl. Op het grote perceel resultaat is een ingewikkeld kluwen Deze imposante privéwoning, gebouwd staan talrijke bomen. In de Vrijheidslaan van woningen. De straat kreeg in 1923 in opdracht van de industrieel Oscar ziet u de garages naast huis nr. 10. zijn huidige naam, een verwijzing naar Bossaert – tevens burgemeester van De huizen van de Pantheonlaan het architecturale kubisme. de gemeente en directeur van de worden het best bewonderd van op chocoladefabriek Victoria – is een enige afstand door de weg aan de kant e De Koekelbergse Haard, voorbeeld van art-decostijl, die tijdens van het park te nemen. De huizen zijn Antoine Courtstraat 1-9 en Jean het interbellum sterk in de mode was. zeer verschillend en meerdere lonen de Jacquetstraat 14-16, arch. Fernand Bewonder het vakmanschap van de moeite om even stil bij te blijven staan. Brunfaut, Victor Bourgeois, Albert architect in de originele compositie Kijk goed uit voor de tram bij het de Valeriola, Arthur Pladet, 1921 van de gevel en de zacht afgeronde oversteken! Enkele maanden na haar oprichting hoek op het kruispunt van de twee in april 1921 begon De Koekelbergse lanen, de gebeeldhouwde friezen Werp in het voorbijgaan een blik op een Haard met de bouw van haar eerste die de vensterlijsten en de kroonlijst geheel van drie huizen in eclectische sociale woningen. Om het stedelijke benadrukken, en de smeedijzeren stijl, gebouwd in 1900 (nrs 6-7-8).

é é ˜ ˜ è è

é Pantheonlaan 14, We maken een kleine omweg langs Let op het contrast tussen de ! Pantheonlaan 59, arch. Henri Mardulyn, 1928 de Belgische Onafhankelijkheidslaan donkere Belvédèrebakstenen arch. Fernand Lefever, 1913 Dit is de eigen woning van de architect, naar een huis in een stijl die weinig en de zandkleurige omlijsting Dit was de eigen woning van architect waar hij meer dan veertig jaar gewoond voorkomt in Koekelberg: van de erkers. Het geeft ritme Lefever waar ook zijn kantoor gevestigd heeft. Het gebouw in art-decostijl is de cottagestijl. en een zekere expressiviteit was. De gevel in art-nouveaustijl is tot bijzonder verzorgd uitgevoerd. Bewonder aan het gebouw. Bewonder in de puntjes afgewerkt want ze was de compositie van de gevel met de ( Villa Jeanne, Belgische ook de kleine glas-in-loodramen bedoeld als het visitekaartje van de ritmische afwisseling van baksteen Onafhankelijkheidslaan 16, met hun geometrisch lijnenspel architect. De decoratie van de gevel en witsteen, evenals de decoratieve arch. C. Van Wilder, 1912 in zuivere art-decogeest, die omvat onder meer sgrafﬁ ti en siersmeed- elementen en het siersmeedwerk De cottagestijl, geïnspireerd op zeer decoratief zijn. werk. Boven de voordeur zien we twee die bijzonder geslaagd zijn. de architectuur van de Engelse De realisaties van Lefever zijn spelende putti. Bewonder ook de Op nr. 18 zien we een mooi voorbeeld landhuizen, wordt zelden gebruikt voor gesigneerd onderaan rechts op de afwerking van de vensters met van een neoclassicistische gevel. rijwoningen maar eerder voor villa’s. gevel. Maar soms moet u goed kijken, roedeverdeling en het beglaasde luifel Typisch is de puntgevel met zichtbare want de hardsteen is af en toe erg boven de voordeur. Op het eerste “ Pantheonlaan 25-26, spanten, houten erkers en balkons. verweerd. gezicht lijkt de gevel gebouwd in arch. Jean L’Ancre, 1913 De met geglazuurde bakstenen natuursteen, maar schijn bedriegt. Deze gekoppelde woningen in beklede gevel is bijzonder fraai. In de Pantheonlaan zijn er zeven In feite gaat het om een steenna- eclectische stijl trekken de aandacht Loop gerust nog even door in deze laan. woningen die zijn signatuur dragen. bootsende bepleistering, die veel door hun keramiekpanelen. Iets verderop, op nr. 26, ziet u een Vindt u ze allemaal? goedkoper is!

De veertien panelen zijn aangebracht interessante woning in neobarokstijl 64. 61, 59, 58, 56, 55, 46, Nrs Wat zijn putti?

van architect Borgers. liefde. de voor symbool staan Ze

op de borstweringen van de vensters engeltjes. of wangen bolle met kinderen kleine van afbeeldingen en erkers. Wie zien afbeeldingen voor gebruikt wordt renaissance Italiaanse de uit term Deze van zwanen, bloemen en twee Kijk terugkerend naar de Pantheonlaan è Pantheonlaan 41, vrouwenhoofden. Keramische goed naar de loggia van het art-decohuis arch. S. Raemdonck, 1908 We slaan linksaf de Segherslaan in. ornamenten op de gevel waren zeer op nr. 12. Het geometrische patroon is Deze woning is de moeite waard populair vanaf het einde van de 19de zeer opmerkelijk! om even halt bij te houden. De gevel ç Segherslaan 103, arch. eeuw tot aan de Eerste Wereldoorlog. zit vrij complex in elkaar. Het Victor Bourgeois 1925, 1934 en 1948 Daarna verdwenen ze geleidelijk. § Pantheonlaan 31-32, impostvenster boven de voordeur Bourgeois bouwde deze woning in Belgische Onafhankelijkheidslaan 6, heeft de vorm van een tweelicht 1925 met het idee er het hoofdkwartier ‘ Villa Madeleine, Pantheonlaan 27, arch. Fernand Lefever, 1932 met hardstenen bogen. Daarboven van de modernistische beweging arch. Edmond Douay, 1910 Dit is onze eerste kennismaking zien we een kleine stenen erker in Brussel van te maken. De weinig Deze burgerwoning in eclectische met architect Lefever, die zeer actief die op een lampvoetconsole rust. gebruikelijke indeling van de ruimtes stijl heeft op de tweede verdieping was in de gemeente. Naast dit Op dezelfde hoogte is er een verraadt de invloed van Le Corbusier. een tegelpaneel met het opschrift appartementsgebouw ontwierp doorlopend gietijzeren balkon. De woonvertrekken bevinden zich in ‘Villa Madeleine’. Door hun woning hij in deze laan tussen 1916 en 1927 Een luifelvormig afdak hierboven de kelderverdieping, het kantoor van zo te noemen wilden de eigenaars ook meerdere eengezinswoningen. ondersteunt een tweede balkon de architect ligt op de begane grond ongetwijfeld hun sociale status Hij kon goed overweg met alle over de volledige breedte van de en op de eerste verdieping is er een in de verf zetten. In de kleine nis mogelijke stijlen: Beaux-Arts, gevel. Onder de kroonlijst zien we vrije ruimte. Het huis heeft geen bovenaan in de topgevel bevindt eclecticisme of art deco zoals bij een bijzonder mooi keramiekpaneel voordeur, de toegang tot de woning zich een gebeeldhouwde ﬁ guur. dit gebouw. met de afbeelding van ooievaars. is langs de garage.

‘ ‘ ( § ! ! ç Wandeling 2

Meerdere verbouwingen hebben het is een zeer laat voorbeeld van art - Segherslaan 21 et 44, renaissancestijl die in de tweede helft uitzicht van de gevel volledig gewijzigd nouveau in Brussel, een stijl die na de arch. L. en R. Bonne, 1960 (nr. 21) van de 19de eeuw in de mode was. Ze en doen vergeten dat de woning van Eerste Wereldoorlog algemeen werd en 1962 (nr. 44) zijn symmetrisch maar verschillen door Bourgeois oorspronkelijk een van de verlaten. De gevel is versierd met Deze twee hoekgebouwen, aan de kleur van hun baksteenbekleding: eerste manifesten van modernistische een groot ﬂ oraal sgrafﬁ topaneel in weerszijden van de laan gelegen, geel op nr. 29 en rood op nr. 31. architectuur in Brussel was. okergele tinten. Sommige motieven, zijn door dezelfde architecten Ziet u nog andere verschillen?

zoals de slingers van gestileerde ontworpen. De esthetiek van de … muurankers, Balkon, rozen, doen denken aan Paul Cauchie Expo 58-stijl komt duidelijk tot uiting (bezoek bij gelegenheid zeker eens in de diverse materialen die gebruikt de persoonlijke woning van deze werden voor de gevels en inkomhallen: kunstenaar in de Frankenstraat 5 geglazuurde bakstenen, mozaïeken, in Etterbeek, de gevel is bijzonder keramiek, exotische houtsoorten, opmerkelijk). Bewonder ook de enz. Omwille van de diversiteit zijn sgrafﬁ todecoratie onder het venster de helderblauwe mozaïekpanelen bij die dezelfde geest ademt. de twee gebouwen anders geplaatst: verticaal bij het ene, horizontaal Vergelijk het huidige gebouw met de ) Belgische Onafhankelijkheidslaan bij het andere. Ook de hoeken zijn oude foto: ziet u wat er veranderd is? 54, arch. R. Claeys, 1936 verschillend uitgewerkt. Bij het Dit kleine appartementsgebouw dat ene gebouw is de hoek afgesneden Lefever, altijd maar Lefever! volledig symmetrisch is opgebouwd waardoor er drie gevels zijn, bij het Deze laan zou gerust zijn naam over de twee hoekgevels, draagt andere vormen de twee gevels een kunnen dragen, want tussen 1923 duidelijk de stempel van het rechte hoek.Werp in het voorbijgaan en 1931 bouwde hij hier maar liefst modernisme. Bemerk de sobere een blik op de mooi geëmailleerde veertien woningen, verdeeld lijnen en de bepleisterde afgeronde deurklink van nr. 44. over de even en oneven nummers. balkons met buisvormige leuningen. Wandel verder door de Segherslaan Deze architect beoefende met Zoals u ziet, wordt vooral de hoek en sla linksaf aan de Vrijheidslaan. groot gemak verschillende stijlen: sterk benadrukt met een spel van eclecticisme, art nouveau of art deco, in- en uitsprongen. Oorspronkelijk a Vrijheidslaan 42-44, hij kon het allemaal. was een handelszaak gevestigd op 34-36, 28-30, 10-12 de begane grond. Bekijk aandachtig Deze neoclassicistische dubbelhuizen Net als in de Pantheonlaan zijn de helder gekleurde gevelbekleding zijn gebouwd in 1882 en behoren tot de alle huizen gesigneerd. Probeer rond de vitrine die versierd is met oudste van de wijk. De wit gepleisterde

ze te vinden. hemelsblauwe spikkels! gevels zijn zeer sober. Opvallend aan

Oneven kant: nrs. 73, 77, 79, 81, 83, 85, 89, 91, 93. 91, 89, 85, 83, 81, 79, 77, 73, nrs. kant: Oneven Even kant: nrs. 82, 84, 90, 92, 94. 92, 90, 84, 82, nrs. kant: Even Als u de Belgische Onafhankelijkheids- deze dubbelhuizen is dat ze elkaars laan naar rechts volgt, kunt u talrijke spiegelbeeld zijn: bij het ene is de woningen in art-decostijl ontdekken. ingang links, bij het andere rechts! à Segherslaan 77, Een ervan is met zijn twee patrijs- arch. Fernand Lefever, 1924 poorten typisch voor de zogenaamde z Vrijheidslaan 29-31 Deze woning, die invloeden vertoont pakketbootstijl. Ziet u het? Deze twee trapgevelhuizen uit 1881

van de Weense Sezessionbeweging, 88. Nr zijn gebouwd in neo-Vlaamse

) - - a z z

JEU / SPEL

au cœur de la basilique 1. Trouvez les détails La Basilique nationale du Sacré-Cœur n’est pas une église comme Les photographies dans les médaillons représentent du mobilier A. autel les autres. Voulue par le roi Léopold II, c’est un monument national, ou des objets liturgiques. Promenez-vous dans l’église pour B. confessionnal construit sur un plateau qui domine la ville de Bruxelles. C’est tenter de les retrouver et inscrivez dans la première bulle le C. lutrin aussi une des plus grandes basiliques du monde, après la numéro qui correspond à leur emplacement sur le plan. D. fonts baptismaux Basilique Saint-Pierre de Rome. Trouvez le terme juste E. crucifix N’hésitez pas à faire, extérieurement, le tour du monument. 2. F. tabernacle Vous verrez que tous les volumes convergent vers le dôme (X). Comme vous allez le découvrir, le vocabulaire liturgique est tout G. bénitier Du côté du parc, l’édifice est précédé d’escaliers monumentaux à fait spécifique. Trouvez la correspondance entre le détail et et d’un narthex à cinq arcades (Y). Les deux parties du transept son appellation et inscrivez cette lettre dans la seconde bulle. H. tintinnabule (clochette) se terminent chacune par cinq chapelles rayonnantes : elles sont I. conopée (baldaquin) dédiées aux neuf provinces et à la colonie du Congo (Z) et affirment Solutions du jeu ? Voir sur le rabat des cartes J. orgue le caractère national de l’édifice. Z

2 10 8 7 X Y

9 3

1 4

I n het hart van de basiliek 1. Vind de details De Nationale Basiliek van het Heilig Hart is geen kerk als alle De foto’s in de medaillons tonen kerkmeubilair of liturgische A. altaar andere. Gebouwd op aandringen van koning Leopold II is het een voorwerpen. Probeer ze te vinden terwijl u door de kerk wandelt B. biechtstoel nationaal monument, gelegen op een hoogte die de stad Brussel en schrijf in de eerste cirkel het nummer dat overeenstemt met C. koorlessenaar domineert. Het is ook een van de grootste basilieken ter wereld, hun plaats op het plan. D. doopvonten na de Sint-Pietersbasiliek in Rome. Vind de juiste term E. kruisbeeld Neem rustig de tijd om langs buiten helemaal rond de basiliek 2. F. tabernakel te wandelen. U zult zien dat alle volumes gericht zijn op de Zoals u zult zien, heeft de katholieke liturgie haar eigen specifieke G. wijwatervat koepel (X). De hoofdingang, langs de kant van het park, wordt woordenschat. Vind de overeenkomst tussen het detail en zijn voorafgegaan door een brede monumentale trap en een narthex benaming en noteer deze letter in de tweede cirkel. H. tintinnabulum (klokje) of portaal met vijf arcaden (Y). De twee delen van het transept I. conopeum (baldakijn) eindigen elk op vijf straalvormige kapellen die gewijd zijn aan de Oplossingen van het spel? Zie omslag J. orgel negen Belgische provincies en de vroegere kolonie Congo (Z). Ze onderstrepen het nationale karakter van de basiliek.