Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei

aangepaste versie 2017

Hoofdrapport Inventarisatie, analyse en visie Colofon

In deze versie ‘2017’ zijn tekstfragmenten die niet meer relevant zijn, qua beleid in het kader van de omgevingswet, verwijderd op verzoek van de gemeente Leusden.

Opdrachtgever: Gemeenten Amerongen, Barneveld, Leersum, Leusden, Maarn, Renswoude, Scherpenzeel, Woudenberg

Opdrachtnemer: brons + partners landschapsarchitecten Everwijnstraat 9 4101 CE Culemborg

contactpersoon Rudy Brons BNT

T 0345 534 765

E [email protected] W www.bronsenpartners.nl met medewerking van: Schenkeveld bureau voor natuur en landschap

Lay-out: © brons + partners januari 2017

2 brons + partners landschapsarchitecten Inhoud Samenvatting 5 5. Visie 100 6. Uitwerking visie 127 1. Inleiding 9 5.1 Visievorming 100 6.1 Uitwerking erfinrichting en kleine landschapselementen 127 6.1.1 Kampenlandschap 132 2. Inventarisatie en analyse 11 5.2 Ruimtelijke uitwerking reconstructie 102 6.1.2 Broek- en heideontginningslandschap 134 5.2.1 Extensiveringsgebieden 102 2.1 Aardkunde 11 6.1.3 Slagenlandschap 136 5.2.2 Verwevingsgebieden 102 2.1.1 Geomorfologie en geologie 11 6.1.4 Brink- en esdorpenlandschapen 138 5.2.3 Landbouwontwikkelingsgebieden 102 6.1.5 Bos- en heidelandschap 140 2.1.2 Bodem 11 5.2.4 Robuuste Ecologische Verbindingszone 102 6.1.6 Uiterwaardenlandschap 143 2.2 Water 17 5.2.5 Uitwerking naar kwaliteiten en gebieden 102 6.1.7 Bestaande landgoederen 144 2.3 Ecologie 21 2.4 Cultuurhistorie 27 5.3 Visie landschapskwaliteiten 104 5.3.1 Bodem- en watersysteem 104 6.2 Uitwerking nieuwe landgoederen 145 Landgoederen en buitenplaatsen 39 5.3.2 Ecologisch netwerk 106 6.2.1 Visie 145 2.5 Landbouw 41 5.3.3 Waardevolle landschappen en structuren 107 6.2.2 Spelregels 145 2.6 Recreatie 43 5.3.4 Cultuurhistorisch en archeologisch netwerk 110 2.7 Landschap 47 5.3.5 Stedelijk netwerk 110 6.3 Uitwerking nieuwe beken 151 Dorpsranden 66 5.3.6 Recreatienetwerk 110 6.3.1 Visie 151 5.3.7 Agro-economisch netwerk 111 6.3.2 Ecologische overwegingen 151 6.3.3 Ruimtelijk concept 153 3. Beleid en ontwikkelingen 77 3.1 Beleid 77 6.4 Soortenbeleid 161 3.2 Ontwikkelingen 81 6.4.1 Ringslang 161 6.4.2 Kamsalamander 162 4. Kwaliteiten en opgaven 85 6.4.3 Das 163 4.1 Landschapskwaliteiten 86 6.4.4 Vleermuis 164 4.1.1 Bodem- en watersysteem 86 6.4.5 Uilen en zwaluwen 164 4.1.2 Ecologisch netwerk 87 6.4.6 Weidevogels 165 4.1.3 Waardevolle landschappen en structuren 88 4.1.4 Cultuurhistorische en archeologisch netwerk 89 Literatuur 166 4.1.5 Stedelijk netwerk 90 Bijlagen 168 4.1.6 Recreatienetwerk 91 186 4.1.7 Agro-economisch netwerk 92 A: Sortimentskeuze erfbeplanting 192 B: Verklarende woordenlijst 194 4.2 Gebiedskwaliteiten en opgaven 94 4.2.1 Rivierengebied 94 4.2.2 Utrechtse Heuvelrug 95 4.2.3 Veluwe 96 4.2.4 Vallei 98 4.2.1 Rivierengebied 94

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+ 3 4 brons + partners landschapsarchitecten Samengevat kan de Gelderse Vallei op basis van alle aspecten Samenvatting Hierbij staat het behouden, versterken en verbeteren van de ingedeeld worden in vier kenmerkende gebieden: landschappelijke identiteit en haar groenblauwe structuur 1. het Rivierengebied voorop. 2. de Utrechtse Heuvelrug Het opstellen van beleidskaders voor de gemeenten is een 3. de Vallei 4. de Veluwe De talloze ontwikkelingen die in de Gelderse Vallei essentieel onderdeel. Het LOP dient ervoor om bouwstenen te bieden aan nieuwe ontwikkelingen in het buitengebied en gaande zijn hebben in de afgelopen decennia geleid 1. Het Rivierengebied tot een breed scala aan beleidsdocumenten, waarvan deze actief te geleiden. Het LOP vormt de basis voor een Korte karakteristiek: In het rivierengebied is de dynamiek de omgevingsvisie de belangrijkste is. De gemeenten actief landschapsbeleid. Hierin wordt ingezet op een van de rivier en de beheersing daarvan door de mens nog Amerongen, Barneveld, Leersum, Leusden, Maarn, duurzame en vruchtbare samenwerking tussen overheden, goed zichtbaar. Het rivierengebied bestaat enerzijds uit het Renswoude, Scherpenzeel en Woudenberg hebben in belangenorganisaties en particulieren. rationale agrarische slagenlandschap, anderzijds uit de 2004 aan Brons+Partners Landschapsarchitecten natuurlijke en natuurrijke uiterwaarden. Aardkundige en opdracht verstrekt voor het opstellen van een Het LOP zal na vaststelling een toetsingskader vormen voor cuktuurhistorische waarden zijn hier te over. landschapsontwikkelingsplan (LOP). Het LOP stemt gemeenten bij ontwikkelingen en mogelijke functieverander- het landschapsbeleid van de acht gemeenten op ingen in het landschap. Visie: Het LOP zet in op een verdere ecologische elkaar af. Dit biedt vele voordelen en kansen, zoals Het plan houdt rekening met de uiteenlopende problematiek ontwikkeling van de zone langs de Nederrijn, waarbij ruimte kennis- en expertise-uitwisseling, behoud en en biedt daarmee een kader voor een integraal wordt geboden aan cultuurhistorie, aardkunde en extensief ontwikkeling van de streekeigen identiteit en landschapsbeleid. recreatief medegebruik. Voor het Langbroekerweteringgebied verscheidenheid van het landschap en de afstemming zet het LOP in op de handhaving en versterking van het in een aantal uitvoeringsprojecten. Naast gerichte behoud-, herstel- en ontwikkelingsopgaven voor de gemeenten, zorgt het plan voor een goede coulissenlandschap (slagenlandschap met fraaie lanen en begeleiding, stimulering en start van (particuliere) initiatieven bospercelen). Het LOP ziet daarbij kansen voor verbreding Gebied en plan voor landschapsontwikkeling op diverse schaalniveaus. van de landbouw, recreatief medegebruik en het versterken De dynamiek van de Vallei van de landschaps- en natuurontwikkeling. De Gelderse Vallei is een dynamisch gebied. Het wordt Het plan gaat vooral uit van kansen door samenwerking getypeerd door een enorme verscheidenheid aan tussen overheid en particulieren, de initiatieven van ‘onderaf’. 2. De Utrechtse Heuvelrug landschappen: van uitgestrekte bossen en besloten Daarnaast gaat het plan tevens in op welke wijze bepaalde Korte karakteristiek: De Utrechtse Heuvelrug is een landgoederen tot weidse agrarische landschappen. Elk met ambities en nieuwe ontwikkelingen gerealiseerd kunnen uitgebreid bos- en natuurgebied met een karakteristieke een typische karakteristiek van gebruik, beeld en een rijke worden door middel van een koppeling aan het bestaande zuidflank, een aaneenschakeling van oude esdorpen en geschiedenis, maar ook met interessante overgangsgebieden Ruimtelijke Ordeningsbeleid. In het uitvoeringsplan en de landgoederen op een gradiënt tussen Heuvelrug en en gemeenschappelijke bijzondere structuren, zoals de omgevingsvisie is hier een verdere invulling aan gegeven. rivierengebied. Grebbelinie. Het plan is ontwikkelingsgericht. Dat wil zeggen dat er ruimte geboden wordt aan economische activiteiten, Gebiedskwaliteiten en visie Problematiek en beleid: De Utrechtse Heuvelrug is in de mits zij hun steentje bijdragen aan de landschapsontwikke- Reconstructie (2005) een belangrijk extensiveringsgebied. De ling. Hiervoor zijn zowel stimulerende als kaderstellende Om tot een afgewogen visie te komen en de kwaliteiten en natuur staat voorop. Op de als verwevingsgebied aangewezen spelregels opgesteld. potenties in kaart te brengen is onderzoek verricht naar de kwaliteiten van de diverse landschapstypen, bodem, water, ecologie, landbouw, recreatie en cultuurhistorie. Ook zijn het Doel LOP bestaande beleid en de ontwikkelingen in het gebied Het belangrijkste doel van het LOP is het stimuleren van uiteengezet. initiatieven voor landschaps- en natuurontwikkeling in het Samen werken aan buitengebied door particulieren, instanties en gemeenten. een fraaie en vitale Vallei!

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 5 flanken wordt voorzien in een evenwichtige verweving van 4. De Vallei waardevolle landschappen zal de functie zich moeten landbouw, natuur, recreatie en wonen. Korte karakteristiek: De Vallei, het oude dekzandgebied schikken in het landschap. Het landschap betekent een tussen Veluwe en Heuvelrug, kenmerkte zich door een meerwaarde voor de functie. In de diffuse landschappen zal Momenteel is er sprake van een grote recreatieve druk, afwisselend landschap met een uitgebreid bekensysteem. Het het landschap verder vormgegeven worden door zowel de waardoor landschaps- en natuurwaarden in het gedrang afwisselende landschap is in de loop der tijd sterk veranderd. ‘geest van de plek’, als de wensen van het gebruik. dreigen te komen. Onder invloed van de landbouw zijn delen sterk aangepast (diffuus), terwijl andere delen als landgoedeigendom goed Landschappelijke dragers Visie: Het LOP sluit aan bij de basisdoelstelling van het bewaard zijn gebleven. Er zijn (diffuse) kampenlandschappen, Door alle gebieden kruisen een aantal belangrijke Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug, waarbij de ecologie de (diffuse) slagenlandschappen en (diffuse) broek- en doorlopende structuren. Deze kunnen verder versterkt ruimte krijgt en de intensiteit van het recreatieve heideontginningen. worden tot landschappelijke dragers. Zij vormen daardoor medegebruik daaromheen wordt gezoneerd. Verder zet het een koppeling tussen de diverse landschappen. De LOP zich in voor het behoud en versterking van de Visie: De belangrijkste ontwikkeling die het LOP in de Vallei belangrijkste dragers zijn de beken, de wegen, het karakteristieke akkercomplexen op de zuidflank. Deze bieden inzet is het versterken van het landschappelijk raamwerk. Valleikanaal en de Grebbelinie. perspectieven voor cultuurrecreatie en als uitvalsbasis voor Hiervoor worden beplantingen langs wegen aangevuld, natuurrecreatie op de Heuvelrug en langs de Neder-Rijn. bosgebieden versterkt en het bekensysteem verder Nadere uitwerking van de visie ontwikkeld. Binnen het raamwerk wordt ruimte geboden aan Enkele onderdelen van de visie zijn per landschapstype nader 3. De Veluwe een keur van functies tot een dynamisch multifunctioneel uitgewerkt: landschap. Een grote kans wordt verder uitgewerkt: het Korte karakteristiek: Ook de Veluwe is een uitgebreid bos- - de erfinrichting en kleine landschapselementen; verbeteren van het recreatieve netwerk voor de verbetering en natuurgebied. In dit gebied liggen enkele kenmerkende - de spelregels voor nieuwe landgoederen; van het recreatief medegebruik. Op de noordflank van de landbouwenclaves, zoals Kootwijk. Er zijn interessante - de inrichting van de beken; Utrechtse Heuvelrug worden nieuwe coalities gesloten tussen contrasten tussen open en dicht en er is een grote - het soortenbeleid. landschappelijke en ecologische diversiteit. (verblijfs)recreatie en natuur. Naast ruimte voor (nieuwe) landgoederen en landelijk wonen, wordt bijzondere aandacht besteed aan behoud van het agrarische karakter en de Visie: Het LOP sluit op de Veluwe aan bij de bestaande Bij de uitwerking van de erfinrichting en kleine landschaps- versterking van de streekeigen landschapselementen en ook ontwikkelingen, zoals het verbeteren van het elementen zijn per landschapstype streefbeelden voor kleinschalige natuurontwikkeling. recreatienetwerk, de ontwikkeling en versterking van het landschappelijke beplantingen en erfbeplantingen gegeven. Het LOP zet in op de realisering van de robuuste verbinding ecologische netwerk en de relatie verblijfsrecreatie en Deze streefbeelden bieden de gemeenten en bovenal de door ook hier de landschapspatronen en de ecologische landschap. Bijzondere aandacht vanuit het LOP gaat uit naar particulieren een pakket aan bouwstenen, waardoor op waarden te versterken in coalitie met extensieve landbouw en de oude brinken esdorpen met hun grote open erfniveau gewerkt kan worden aan de verbetering en nieuwe (laagdynamische) functies zoals extensief landelijk akkercomplexen. Het LOP zet hier in op behoud. versterking van de landschappelijke kwaliteiten. wonen en extensieve (verblijfs)recreatie. In de landbouwontwikkelingsgebieden worden de ontwik- De overheid stimuleert al enkele jaren natuurontwikkeling kelingsperspectieven van de agrariërs gevat in een grofmazig door ter compensatie, onder strikte voorwaarden, de bouw groen raamwerk. Daarbij worden de beekdalen ontwikkeld en van één of enkele landhuizen toe te staan: nieuwe is er extra aandacht voor erfbeplantingen. landgoederen. Ook in deze uitwerking wordt per landschapstype een aantal landschappelijke bouwstenen Visie op hoofdlijnen gegeven. Het ideaalbeeld is een eigentijds buitenhuis met een inspirerend park en omliggende landerijen met natuur en Economie en landschap landschap. Het park mag een eigen kunstzinnige uiting zijn, Het landschap biedt ruimte aan tal van economische maar de landerijen zullen aan moeten sluiten bij het activiteiten. Er is een voortdurende wisselwerking tussen deze landschapstype en zullen deze verder moeten versterken. twee. Het LOP ziet in deze wisselwerking kansen voor een vitaal landschap. Het is dan ook essentieel dat er voldoende ruimte wordt geboden aan economische activiteiten. In 6 brons + partners landschapsarchitecten Door de Gelderse Vallei loopt een typisch patroon van De natuurgerichte, cultuurhistorische en recreatieve projecten laaglandbeken. Deze beken banen zich een weg door tal van zijn vooral gericht op realisatie van concrete doelen in het landschapstypen. Daarmee vormen zij een belangrijke landschap. De algemene en beleids- en procesmatige landschappelijke drager. In de uitwerking wordt per projecten zijn essentieel voor het creëren van de basisvoor- landschapstype een ideaalbeeld geschetst. Dit ideaalbeeld waarden waardoor realisatie kan plaatsvinden. Daarbij is ook voorziet in de versterking van de beek of de wetering als de actualisatie van het LOP opgenomen. Dat wil zeggen dat landschappelijke drager, het verbeteren van de ecologische de projecten, de subsidieregelingen en beleidskaders jaarlijks kwaliteit en een samenspel met het omringende landschap. door de gemeente geevalueerd te worden. Hierin is ook ruimte om als overige organisatie of particulier voorstellen Tenslotte is er een korte uitwerking voor het soortenbeleid aan te dragen. Per jaar dienen de projecten met de hoogste van bepaalde diersoorten gegeven. Het betreft de ringslang, prioriteit geselecteerd te worden en afgestemd te worden op de kamsalamander, de das, de vleermuis, uilen, zwaluwen en de beschikbare middelen. Elke gemeente dient te streven weidevogels. Aangegeven zijn de belangrijkste plaatsen waar naar het aanstellen van een landschapscoördinator met deze diersoorten voorkomen en de wijze waarop de bijbehorende budgetten. Zo kan samen gewerkt worden aan leefomgeving verbeterd kan worden. Belangrijke maatregelen een actief landschapsontwikke-lingsplan, een actief zijn het versterken van beplantingstructuren, extensivering landschapsbeleid en daarmee een sterk en vitaal landschap. van landgebruik, het aanleggen van faunapassages en het plaatsen van nestkasten. Brons+Partners

Uitvoeringsprojecten De visie is nader uitgewerkt in projectvoorstellen. Deze projectideeën zijn in feite specifieke onderdelen van de visie op uitvoeringsniveau. Zo kan stap voor stap de visie werkelijkheid worden. Voor de uitvoering zijn niet alleen de juiste beleidsinstrumenten nodig, maar is ook een goede financiering van belang. Het landschapsontwikkelingsplan hecht veel waarde aan particulier initiatief. Daarom wordt hen ondersteuning geboden bij de voorbereiding, de financiën en de uitvoering.

De projectideeën zijn onderverdeeld in zes categorieën: 1. Algemene projecten; 2. Natuurgerichte projecten; 3. Cultuurhistorische projecten; 4. Recreatieve projecten; 5. Educatie en voorlichting; 6. Beleids- en procesmatige projecten.

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 7 Basis

Objecten en structuren van de basislaag Bebouwingskern

Beek

Rivier/kanaal

Provinciale hoofdwegen

Rijkswegen

Spoorlijnen

Plangebied

Bos

Naamgeving WoudenbergPlaatsnamen

Gr oeperslootNaamgeving wateren

basisgegevens: - Topografische kaart 1:25.000, Topografische Dienst, Emmen, 2001-2003

8 brons + partners landschapsarchitecten samenwerkende gemeenten, waardoor de visie zich over 1. Inleiding bestuurlijke grenzen uit kan strekken.

Samen werken aan een vitale en fraaie Vallei! Status Het plan zal na vaststelling een toetsingskader bieden voor De talloze ontwikkelingen die in de Gelderse Vallei gaande het landschapsbeleid binnen de gemeenten. Zij vormt daarbij zijn hebben in de afgelopen decennia geleid tot een breed een verlengstuk van de omgevingsvisie, uitgewerkt naar de scala aan beleidsdocumenten, waarvan de omgevingsvisie diverse landschapskwaliteiten.Voor behoud, versterking en wel de belangrijkste is. De gemeenten Amerongen, ontwikkeling van bestaande situaties heeft het plan een Barneveld, Leersum, Leusden, Maarn, Renswoude, adviserende en stimulerende functie ten aanzien van Scherpenzeel en Woudenberg zijn in samenwerking met landschapsontwikkeling op diverse schaalniveaus. Hieraan is Brons + partners landschapsarchitecten en Van der Molen bijvoorbeeld inhoud gegeven door het benoemen van

Groenconsult gestart met het opstellen van een gewenste ontwikkelingen in de visie, voorbeeldschetsen van Hilversum landschapsontwikkelingsplan (LOP). karakteristieke beplantingen en erven in de diverse landschapstypen en de benoeming van uitvoeringsprojecten.

De Gelderse Vallei is een dynamisch gebied. Het wordt In deze projecten worden onder andere advies en Barneveld aanjaagsubsidies ter beschikking gesteld. Bij getypeerd door een enorme verscheidenheid aan Leusden landschappen, van uitgestrekte bossen en besloten functiewijzigingen en ontwikkelingen in het landschap, landgoederen tot weidse agrarische werklandschappen. Elk waarvoor een wijziging van het bestemmingsplan of een Utrecht met een typische karakteristiek van gebruik, beeld en een vrijstellingsprocedure aan de orde is, draagt het plan rijke geschiedenis, maar ook met interessante landschappelijke randvoorwaarden aan. Dit is in vele overgangsgebieden en gemeenschappelijke bijzondere gemeenten een voortzetting van de huidige procedure. Met het LOP zijn de landschappelijke randvoorwaarden duidelijk structuren, zoals de Grebbelinie. Al met al herbergt de Vallei Wageningen vele kwaliteiten die echter al jarenlang onder druk staan door benoemd en zijn hiervan ook voorbeelden gegeven. tal van ontwikkelingen. Alle gemeenten willen een herziening Door de intergemeentelijke afstemming ontstaan een beleid van het landschapsbeleid om deze aan te laten sluiten bij de en uitvoeringsstrategie, welke niet ophouden bij bestuurlijke ontwikkelingen en veranderingen in het gebied. Er is een grenzen, maar aansluiting vinden bij de fysieke en toenemende problematiek, zoals bedrijfsbeëindigingen van landschappelijke structuren voor alle acht de gemeenten. boeren, toenemende stedelijke en recreatieve druk en de landschapstypen veranderen dusdanig dat ze steeds meer op Samenwerken in de uitvoering elkaar zijn gaan lijken. Er is behoefte aan een visie op de De visie wordt uitgewerkt in diverse concrete versterking van de identiteit en streekeigenheid. Reden te uitvoeringsprojecten. Dit is één van de belangrijkste doelen meer om heldere keuzes te maken op basis van de bestaande van het landschapsontwikkelingsplan: daadwerkelijke kwaliteiten en potenties voor de toekomst, zoals uitvoering. De uitvoeringsprojecten zijn ondergebracht in een landschappelijke, ecologische en cultuurhistorische patronen, apart uitvoeringsplan per cluster. Cluster Noord betreft de maar ook in te spelen op landbouwkundige, recreatieve en gemeente Barneveld, cluster midden de gemeenten Leusden, waterhuishoudkundige behoeften en opgaven in dit Woudenberg, Scherpenzeel en Renswoude en cluster Zuid de gevarieerde gebied. Het landschapsontwikkelingsplan gemeenten Maarn, Leersum en Amerongen. Wij hechten veel verwerkt de brede verzameling beleidsdocumenten tot één waarde aan openheid en betrokkenheid van de inwoners en integrale visie voor de ontwikkeling van het landschap in het gebruikers van het gebied. buitengebied. Uniek hierbij is het grote aantal

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 9 Geomorfologie

Barneveld

Leusden

Rivierkomvlakte

Woudenberg Scherpenzeel Meanderruggen en geulen Renswoude

Maarn Golvend dekzand

Laaglandbeken

Veenbekken

Laagten (niet moerassig)

Dekzandruggen

Leersum Stuwwalflanken

Amerongen Stuwwal

basisgegevens: - Geomorfologische kaart 1:50.000, StiBoKa, Wageningen, 1982

10 brons + partners landschapsarchitecten Een stijging van het grondwater was vervolgens de oorzaak humushoudende bovengrond (minimaal 50 cm dik). 2. Inventarisatie en van veenvorming. Naast de grote aaneengesloten Engen op de flanken zijn er in Door het asymmetrische profiel van de Vallei en de het golvende dekzandgebied voornamelijk gekoppeld aan het analyse noordwestelijke afstroomrichting is het veen vooral aan de patroon van dekzandruggen talloze kleine (voormalige) westzijde, dicht tegen de Utrechtse Heuvelrug, gevormd. Ook akkercomplexen te vinden. Ook deze worden gekenmerkt in het aangrenzende Eemdal en Arkemheen ontstond veen. door (zwarte) enkeerdgronden. Deze akkercomplexen komen 2.1 Aardkunde Daar zette de Zuiderzee bovendien regelmatig zeeklei af, die voort uit het systeem van de kampenontginningen. Rondom uitwigde tegen het dekzand en het veen. deze akkercomplexen liggen uitgebreide veldpodzolgronden. De Nederrijn is lange tijd een meanderende rivier geweest, In de paragrafen Cultuurhistorie en Landschap zal nader in 2.1.1 Geomorfologie en geologie die bij overstromingen klei afzette in de lage gedeelten en worden gegaan op de occupatiewijze en de structuren die zandige sedimenten langs de rivierloop. Zo liggen aan de deze voortbracht. De geomorfologische verschijningsvorm van het plangebied zuidzijde van het studiegebied rond Amerongen en Leersum vindt zijn oorsprong in het Saalien, ongeveer 200.000 jaar langs de Rijn enkele herkenbare meanderruggen en geulen, geleden. Daarvoor stroomden Maas en Rijn nog door een maar ook een grote vlakte van deels verspoelde dekzanden laagte ter hoogte van de huidige Gelderse Vallei. Het landijs overlopend in een rivierkomvlakte. De Rijn heeft grote delen drong vanuit het noorden via deze laagte binnen en schoof in van de stuwwal geërodeerd. Waar de Rijn langs de stuwwal verschillende fasen de oorspronkelijk horizontaal gelegen schuurde ontstonden steile wanden. In de flanken grondlagen naar voren en opzij tot stuwwallen. In het ontsprongen beekjes, die uiteindelijk in de Rijn uitstroomden. studiegebied zijn dit aan de westzijde de Utrechtse Heuvelrug De meeste beekdalen resteren nu slechts als droge dalen. en aan de oostzijde het Veluwemassief. Na het Saalien volgde een warme periode, genoemd naar het riviertje de Eem die in die tijd ontstond door het smeltwater 2.1.2 Bodem en momenteel nog bestaat als afvoer van oppervlaktewater. In het zuidelijke deel van het plangebied treffen we de De uitgesleten laagte werd gedeeltelijk gevuld met gronden aan die gevormd zijn onder invloed van de dynamiek erosiemateriaal van smeltwaterstromen. van de Nederrijn. De rivierkomvlakten worden vooral bepaald door poldervaaggronden en de meanderruggen, Na de laatste ijstijd werden de bovenste zandlagen verplaatst meandervlakten en geulen voornamelijk door door overheersende westenwinden. Hierdoor ontstond een ooivaaggronden. asymmetrische opvulling van de Vallei met dekzand met een Poldervaaggronden zijn rivierkleigronden die binnen 50cm fijner patroon van oost-west liggende dekzandruggen. vanaf maaiveld roest en grijze vlekken hebben. Na de Hiermee werd de basis gelegd voor de oost-west afstromende sedimentatie hebben nog geen bodemvormende processen beken in de Vallei. Tussen het fijnmazige, uitgebreide patroon plaatsgevonden. Ooivaaggronden worden getypeerd door het van dekzandruggen liggen dan ook talloze dalvormige laagten ontbreken van hydromorfe kenmerken. Grijze vlekken van de diverse laaglandbeken. beginnen steeds dieper dan 50 cm en het zijn over het algemeen bruine, goed ontwaterde kleigronden. De flanken van de stuwwallen worden getypeerd door de uitgebreide, aangesloten (voornamelijk zwarte) enkeerdgronden, de voormalige gemeenschappelijke gronden (Eng). Deze gronden zijn ontstaan door menselijke activiteit. Door eeuwenlange toepassing van het potstalsysteem vond een geleidelijke ophoging plaats en ontstond er een dikke

Dwarsdoorsnede Utrechtse Heuvelrug (Maarn) - stuwwal het ontstaan van de stuwwallen Emminkhuizerberg - stuwwal Ede-Wageningen/Veluwe

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 11 Bodem

Barneveld

Leusden

Poldervaaggronden

Ooivaaggronden

Woudenberg Scherpenzeel Kalkloze eerdgronden Renswoude Dikke eerdgronden Maarn Veengronden

Humuspodzol

Moderpodzol

Duinvaaggronden

Aardkundig waardevolle Leersum gebieden en punten

Amerongen basisgegevens: - Bodemkaart 1:50.000, Stichting voor Bodemkartering, Wageningen, 1973 - Aardkundige waarden in de provincie Utrecht, Provincie Utrecht, 2000 - Atlas aardkundig waardevolle gebieden, Provincie Utrecht - Landschapsbeleidsplan Barneveld, DHV, Amsterfoort, 1992

12 brons + partners landschapsarchitecten Door dit geheel heen hebben zich talloze laaglandbeken van oost naar west, richting het diepste deel van de Vallei, zich een weg gebaand. Deze ‘wegen’, de beeklopen, zijn zeer herkenbaar op de bodemkaart: lange aaneengesloten linten van beekeerdgronden (ontstaan onder directe invloed van de beek) en gooreerdgronden (ontstaan in afvoerloze laagten). Veel van de beekeerdgronden zijn echter dusdanig verwerkt dat er sprake is geweest van een sterke verschraling. Deze gronden zijn geherclassificeerd als vlakvaaggronden.

Op enkele plekken is sprake van venige beekdalgronden en nog aanwezig veen, zoals rond De Groep/Overberg Hoogten (madeveengronden) Op de meeste hoge gronden, bovenop de stuwwallen is vooral de holtpodzolgrond, ook wel bruine bosbodem genoemd, en de haarpodzolgrond in ruime mate aanwezig. Door menselijke activiteiten zijn er in het studiegebied grote delen verstoven. Er liggen grote complexen met duinvaaggronden, zoals het Kootwijkerzand en het Stroesche Zand.

>20m NAP

10-20m NAP

5-10m NAP

2-5m NAP

0-2m NAP

basisgegevens: - Watervisie, Waterschap Vallei & Eem, Leusden, 2001 relicten akkercomplexen bij Amerongen

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 13 Aardkundige waarden

Barneveld

Leusden

Woudenberg Scherpenzeel Renswoude

Maarn

Aardkundig waardevolle Leersum gebieden en punten

14 brons + partners landschapsarchitecten Bijzondere aardkundige waarden 15. Den Treek (gordeldekzand/dekzandvlakte) De vorm van het landschap en haar ondergrond is uiterst In het studiegebied komen aardkundig zeer waardevolle en 16. Anderstein/Eijckelenburg (gordeldekzand, veen, steilrand) gevarieerd. zeer kenmerkende gebieden voor. 17. Zwerfsteneneiland Maarn (afgraving, zwerfstenen) De gebieden staan aangegeven op de bodemkaart. 18. Maarnsche Berg (sneeuwsmeltwaterdal, stuwwal) - het Rivierengebied met de uitdrukkingsvormen van de 19. Lambalgen (dekzandrug) dynamiek van de Nederrijn, zoals afgesleten Het betreft de volgende gebieden en objecten: 20. Nederwoudsche Beek (beekdal, dekzandrug) stuwwalflanken, meanderruggen, geulen en 1. Amerongsche Bovenpolder (oude rivierbedding, uiterwaard, 21. Luntersche Beek ( beekdal, dekzandruggen) rivierkommen met polder- en ooivaaggronden. De steilrand en sandr) 22. Emminkhuizerberg (sneeuwsmeltwaterdal, geïsoleerde aardkundige waarden zijn vooral gekoppeld aan de 2. Lunenburgerwaard (kleiputten) stuwwal) dynamiek van de Nederrijn. 3. Leersumsche Veld (uitblazingslaagte, stuifzand) 23. De Batterijen (dekzandrug) 4. Egelmeer (uitblazingslaagte) 24. Stoutenburg (dekzandrug, beekdal) - de Utrechtse Heuvelrug: een stuwwal met een typerend 5. Zuylestein (sandr=waaiervormig lichaam van sediment dat 25. Barneveldse Beek (dekzandrug, beekdal) fors reliëf met grotendeels arme moderpodzol- en door smeltwater vóór het gletsjerfront gevormd is) 26. Kieftkamp (dekzandrug) duinvaaggronden en gordeldekzandwelvingen met rijke 6. Amerongsche Berg (sneeuw- en ijssmeltwaterdal) 27. Daatselaar (dekzandrug) dikke eerdgronden op de flanken. Het gebied heeft een 7. Galgenberg (ijssmeltwaterdal) 28. Achterveld (dekzandrug) grote aardkundige waarde. 8. Kaapsche Bossen (stuwwal) 29. Modderbeek (beekdal) 9. Valkenheide (gordeldekzand, stuwwal) 30. Moorsterbeek (beekdal) - het golvende dekzandlandschap van de Vallei met een 10. Darthuizer poort (ijssmeltwaterdal) 31. Kouwenhoven (dekzandrug) uitgebreid oost-west gericht patroon van dekzandruggen 11. Darthuizen (dekzandrug) 32. De Boom (beekdal) en laaglandbeekdalen en een asymmetrisch reliëf van 12. Gooyerdijk (dekzandvlakte) 33. Noordwestelijke Veluwe (stuwwal) oost naar west met kalkloze eerdgronden in de 13. Hazenwater/Langeveen (uitblazingslaagte) 34. Kootwijker- en Harskamperzand (stuifzand) (oorspronkelijk) natte delen en daartussen een patroon 14. Leusderheide (puinhelling, stuwwal) 35. Kootwijkse Veld (sneeuwsmeltwaterdal) van podzol- en dikke eerdgronden. De aardkundige 36. Ouwendorp (doodijsgat=glaciaal element ontstaan door waarden zijn vooral gekoppeld aan de beekdalen en de het smelten van een groot blok ijs) dekzandruggen. 37. Terschuur (beekdalen, dekzandruggen)

- de Veluwe: een stuwwal met een typerend geleidelijk oplopend reliëf met arme moderpodzolgronden en karakteristieke, uitgebreide duinvaaggronden. Het gebied heeft een grote aardkundige waarde.

uitblazingslaagte Egelmeer (Amerongen) Amerongse bovenpolder

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 15 Water

Barneveld

Waterkwaliteit Water van middelste tot hoogste ecologische Leusden niveau & direct invloedsgebied Aanwijsbaar negatieve invloed (diffuse en puntbelasting) Verdroging en Wateroverlast Matig verdroogde (natuur)gebieden Sterk verdroogde (natuur)gebieden Wateroverlast in 1998 (bron: RIVM)

Woudenberg Scherpenzeel Winning diep grondwater Renswoude Veiligheid en overlast

Maarn Dijkring Potentiële ‘kade’ voor compartimentering Buitendijks gebied

Deelstroomgebieden Polder Arkemheen Barneveldse beek Moorster/Modderbeek

Leersum Heiligenbergerbeek Lunterse beek Amerongen basisgegevens: - Waterbeheersplan, Waterschap Vallei & Eem, Leusden, 2003 - Stroomgebiedvisie, Waterschap Vallei & Eem, Leusden, 2002 - Watervisie, Waterschap Vallei & Eem, Leusden, 2001

16 brons + partners landschapsarchitecten 2.2 Water en menselijke bewoning.

De oppervlaktewaterkwaliteit wordt bepaald door kwel, Grondwater regenwater, ingelaten water en de aard en mate van emissies De basis van het grondwatersysteem is een afsluitende laag in het gebied. op circa 150 meter diepte. Daarboven liggen een drietal goed waterdoorlatende zandlagen die onderling, door afsluitende De oppervlaktewaterkwaliteit in de Gelderse Vallei wordt voor kleilagen, niet of slechts op een aantal plaatsen met elkaar in een groot deel gekenmerkt door de te hoge concentraties contact staan. Het regionale grondwatersysteem in het stikstof en fosfaat. De ingezette investeringen in verlaging tweede en derde watervoerende pakket wordt gevoed door hiervan begint geleidelijk haar vruchten af te werpen, doch geïnfiltreerd regenwater van de Veluwe en de Heuvelrug. Dit de concentraties liggen nog boven de norm. De grootste oude, schone en gerijpte grondwater stroomt traag in bronnen voor de nutriëntenbelasting zijn de uit- en afspoeling noordwestelijke richting. Dit grondwater kwelt op vele van de landbouwgronden (ca. 70%) en het effluent van riool- Valleikanaal (Woudenberg) plaatsen in de Vallei op. In het eerste watervoerende pakket waterzuiveringsinstallaties (ca. 25%). bevindt zich vooral relatief ‘jong’ water dat in de nabije omgeving, zoals een dekzandrug, in de bodem is gezakt Naast de nutriëntengehalten is de zuurstofhuishouding in (infiltratie). Dit jonge water is merkbaar belast door grote mate van invloed op de ecologische waarde van het ondermeer het intensieve landbouwkundige bodemgebruik. watersysteem. In stromende wateren is de zuurstofhuishouding goed, maar in stagnante wateren daalt Het grondwater komt in kwelgebieden weer aan de de zuurstofconcentratie overwegend tot onder het oppervlakte en beïnvloed daardoor sterk de oppervlakte- noodzakelijke niveau voor een gezond watersysteem. waterkwaliteit. Voor de natuur is het onderscheid tussen regenwaterachtig grondwater en gerijpt grondwater De lopen van de talloze beken werden oorspronkelijk bepaald belangrijk. De meest belangrijke natuurgebieden liggen daar door de vele dekzandruggen in het gebied. Het natuurlijke waar het gerijpte grondwater als kwel boven komt. systeem is door de mens veelvuldig aangepast. Beken werden omgelegd, gekanaliseerd of verlengd met sprengen. Door Op diverse plekken vind winning plaats van diep grondwater middel van dammen, stuwen, sluizen en gemalen wordt voor de drinkwatervoorziening, voornamelijk aan de flanken peilbeheer en waterbeheersing toegepast. Er is een fijnmazig Nattegatsloot (Woudenberg) van de Utrechtse Heuvelrug. netwerk van sloten en greppels. Ook hier is sprake van versterkte afvoer, door verdieping sloten en omvorming van greppels naar sloten. Het systeem is vooral ingesteld op het Oppervlaktewater zo snel mogelijk afvoeren van overtollig water. Door deze Alle gronden in de Vallei lozen via een aantal beeksystemen versnelde afvoer zijn de gemiddelde grondwaterstanden vrij op het Valleikanaal. Door het laagst gelegen deel van de gedaald. Grote delen van het gebied zijn verdroogd door de Vallei loopt het Valleikanaal dat in Amersfoort overgaat in de verminderde kweldruk door grondwateronttrekkingen en Eem. Het kanaal vormt de centrale waterafvoer en zorgt in verminderde infiltratie op het Veluwemassief en de Utrechtse droge tijden via de Nederrijn ook voor aanvoer van water. Heuvelrug. Deze verdroging vindt in het bijzonder Door de eeuwen heen is het Valleikanaal geleidelijk stroomafwaarts plaats. Soms blijkt echter de afvoer ook niet gerealiseerd, deels door het benutten van bestaande afdoende, waardoor sporadisch wateroverlast plaatsvindt in waterlopen, deels door het graven van een nieuw deel. plaats van verdroging. Hoofddoel is daarbij telkens het verbeteren van de waterafvoer geweest ten gunste van landbouwkundig gebruik Luntersche Beek (Scherpenzeel)

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 17 Kwel

Barneveld

Leusden

Scherpenzeel Woudenberg 0 tot 0.5 mm/dag kwel Renswoude

Maarn 0 tot 0.5 mm/dag inzijging

0.5 tot 1 mm/dag kwel

0.5 tot 1 mm/dag inzijging

1 tot 2 mm/dag kwel

> 1 mm/dag inzijging

Leersum > 1 mm/dag kwel

Amerongen basisgegevens: - Waterbeheersplan, Waterschap Vallei & Eem, Leusden, 2003 - Stroomgebiedvisie, Waterschap Vallei & Eem, Leusden, 2002 - Watervisie, Waterschap Vallei & Eem, Leusden, 2001 - GIS-gegevens Provincie Utrecht

18 brons + partners landschapsarchitecten Deelstroomgebieden In het studiegebied liggen de volgende deelstroomgebieden: Het systeem van de Heiligenbergerbeek tussen Valleikanaal Het watersysteem in de Gelders Vallei is uiterst gevarieerd. - het systeem van de Barneveldse beken en Utrechtse Heuvelrug omvat ook de Woudenbergse Grift en - het systeem van de Moorster- en Modderbeek de Heigraaf. Door de relatief sterke gradiënt van de - het Rivierengebied met een buitendijks gebied dat - het systeem van de Lunterse beek Heuvelrug naar de lagere delen komt er nogal wat lichte tot onder directe invloed van het riviersysteem staat, de - het systeem van de Heiligenbergerbeek matige kwel voor, vooral langs de Heiligenbergerbeek. Toch Amerongse Bovenpolder en een karakteristiek ontwaterd geldt het gebied voor een belangrijk deel als matig gebied, de Langbroekerwetering. Elk deelstroomgebied heeft een samenhangende verdroogd. (oppervlakte)waterhuishouding. - de goed ontwaterde Utrechtse Heuvelrug als belangrijk infiltratiegebied, waar door verminderde infiltratie en Het systeem van de Barneveldse beek omvat de grondwateronttrekkingen verdroging optreedt stroomgebieden van Esvelderbeek, de Valkse beek en de Barneveldse beek. Het gebied heeft een vrij groot - de Vallei met een uitgebreid systeem van hoogteverschil, maar het verval is geleidelijk. Het grootste laaglandbeken, veelal genormaliseerd, met uitgebreide gedeelte van het stroomgebied kent lichte kwel of is te kwelgebieden vooral in de westzijde van het gebied en karakteriseren als intermediair gebied. Met name richting het langs enkele beken, zoals de Barneveldsebeek. Het oosten en op de hogere delen is de ontwatering vaak erg watersysteem in de Vallei is door een zware diep. gebruiksdruk erg belast geraakt. Hierdoor is de natuurlijke balans uit evenwicht, waardoor op sommige Het systeem van de Moorster- en Modderbeek ten oosten van plaatsen verdroging en op andere plaatsen juist Leusden is relatief beperkt van omvang. De ontwatering is periodiek wateroverlast optreedt. Deze problematiek beduidend minder diep, maar de grondwaterspiegel kan wel doet zich vooral benedenstrooms voor in het westelijk sterk uitzakken in de zomer. deel van het gebied. Het stroomgebied van de (Meu)Lunterse beek en enkele - de goed ontwaterde Veluwe als belangrijk kleine zijbeken strekt zich uit van Overwoud tot aan het infiltratiegebied Valleikanaal bij Scherpenzeel. Ook hier is het verval uitermate beperkt. Dit was de reden waarom de beek zo meanderde Vooral het oppervlaktewatersysteem is door de mens voor de kanalisatie. Voorheen was het stroomgebied veelvuldig aangepast. Door een zware gebruiksdruk is het beduidend groter, doordat de Lunterse Beek samenvloeide watersysteem erg belast geraakt. Hierdoor is op een aantal met de Heijgraaf en de Woudenbergse Grift om als punten de natuurlijke balans uit evenwicht, waardoor Heiligenbergerbeek Amersfoort in te stromen. Na de verdroging of juist wateroverlast optreedt. kanalisatie veranderde dit, evenals de meandering. Een groot deel van de oorspronkelijke Lunterse Beek tussen Scherpenzeel en Leusden werd omgevormd tot Valleiknaal. Het beeksysteem werd opgeknipt. Slechts enkele grote meanders resteren bij Renswoude en Scherpenzeel.

grondwaterstromen

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 19 Habitat water

Barneveld

Leusden

Woudenberg Scherpenzeel Renswoude

Maarn

Natuurkwaliteit Communautair niveau

Leersum Nationaal niveau

Amerongen Regionaal niveau

20 brons + partners landschapsarchitecten Gebufferd water 2.3 Ecologie Rivier Het water van de landgoedvijvers (Broekhuizen, Zuilestein, De Nederrijn bij Amerongen is een langzaam stromende rivier. De verspreiding van de voor het gebied karakteristieke Geerestein, Kasteel Renswoude) en rond de Door de stuwen bij Maurik staat het water in de zomer habitattypen ofwel biotopen wordt hoofdzakelijk bepaald door verdedigingswerken (Grebbelinie) is mineraalrijk. Doelsoorten praktisch stil. In de winter wordt het water met kribben en de abiotische structuur (bodem en water) en het landgebruik. van dit habitattype zijn Brede waterpest, Paarbladig en Stomp bestorte oevers in het gareel gehouden. Er is daarom weinig De belangrijkste habitattypen worden hieronder kort fonteinkruid, Haaksterrekroos, Watervleermuis, Ringslang, variatie in stroomsnelheid, waterbodem, diepte en dergelijke. beschreven. Aan de orde komen onder andere de specifieke Kamsalamander, Kroeskarper, Vetje. De natuurkwaliteit is Desondanks komen er langs het betreffende traject een abiotische omstandigheden, de voor de Gelderse Vallei overal matig (lokaal niveau). aantal nationale doelsoorten voor als Meervleermuis, Rosse relevante doelsoorten, het beheer, de bedreigingen en In de Bovenpolder bij Amerongen ligt een oude strang, die bij vleermuis, Waterspitsmuis, Aalscholver, Oeverzwaluw, ontwikkelingskansen. Verder wordt de kwaliteit beoordeeld. hoog water geïnundeerd wordt Serpeling, Winde. Het natuurbelang van de rivier is daarmee Een en ander gebeurt met behulp van vele Specifieke doelsoorten zijn o.a. Slijkgroen, Watertorkruid, van regionaal niveau. verspreidingsgegevens. De belangrijkste daarvan zijn vanaf Klein nimfkruid,Winde, Bosruiter, Kleine zwaan, Oeverzwaluw, ca. 1975 verzameld door de medewerkers van de sector Visarend. De natuurkwaliteit is van regionaal niveau. Ecologisch onderzoek en Groene regelgeving van de provincie Stilstaand water Utrecht en de afdeling Landelijk gebied van de provincie Kaart ‘Habitat water’ toont de verspreiding van wateren met Zuur water Gelderland. een natuurkwaliteit van regionaal (oranje) of nationaal (rood) Vennen zijn te vinden in de uitgestoven laagten op de niveau. Heuvelrug en de Veluwe en de flanken hiervan (Leersumse Stromend water plassen, Egelmeer, Treekerplas, Loofles). Kruidachtige vegetatie Beek Verspreid in de Vallei liggen diverse kleine min of meer geïsoleerde waterpartijen die bijvoorbeeld onderdeel De Gelderse vallei was vroeger natter dan nu. Die nattigheid Stuifzand uitmaken van natte heidecomplexen (Kallenbroek) of oude wordt veroorzaakt door opwellend grondwater gevoed door Het Kootwijkerzand is voorbeeldgebied voor het verveningsputten (Grijze Veen). De waterkwaliteit hiervan 1 grondwaterstromen vanaf de Veluwe en in mindere mate natuurdoeltype zandverstuiving . Hier aanwezige doelsoorten heeft te lijden van de atmosferische depositie van verzurende vanaf de Utrechtse heuvelrug. De beken, die dit water zijn o.a. Buntgras, Heidespurrie, korstmossen (Cladonia stoffen (ammoniak, stiksof- en zwaveloxiden). Op plekken afvoeren stromen in westelijke richting en monden uit in het spec.), Boomleeuwerik, Draaihals, Duinpieper, Klapekster, waar dit gebufferd wordt door enige kwel of uit de Valleikanaal. Dicht bij de bron is dit water zuurstofrijk en Nachtzwaluw, Tapuit, Zandhagedis, Rugstreeppad, Heivlinder. (leemhoudende) waterbodem weglekkende mineralen (m.n. (zwak) gebufferd. Dergelijk water kan een rijke macrofauna De Veluwe is aangewezen als SBZ in het kader van de na herprofilering) is het milieu geschikt voor soorten als van kokerjuffers, libellen (Weidebeekjuffer), steenvliegen, Vogelrichtlijn omdat het in Nederland het belangrijkste Snavelzegge, Draadzegge, Bruine snavelbies, Kleine waterkevers, vedermuggen en vlokreeften herbergen. Andere broedgebied is van o.a. Boomleeuwerik, Duinpieper, zonnedauw, Veenpluis, Dodaars, Heikikker, Venglazenmaker. doelsoorten zijn Klimopwaterranonkel, Vlottende bies, Brede Nachtzwaluw en aangemeld in het kader van de In de verzuurde vennen groeit alleen Waterveenmos en waterpest, IJsvogel, Waterspitsmuis, Ringslang, Bermpje. Habitatrichtlijn, omdat de Veluwe het belangrijkste gebied is Knolrus. Omdat de bronnen in de zomer opdrogen en de beek voor habitattype 2330, open grasland met Corynephorius- en stroomafwaarts door landbouwgebied loopt (met uitspoeling Agrostis-soorten op landduinen. Het Kootwijkerzand is een van fosfaat en stikstof), haalt de waterkwaliteit bijna nergens Zwak gebufferd water van de gaafste en grootste zandverstuivingen op de Veluwe. het hoogste ecologische niveau (HEN-water). Alleen de Op de flanken van de Heuvelrug liggen een aantal sloten, die De natuurkwaliteit is van communautair belang. Heigraaf voldoet hieraan (met o.a. Klimopwaterranonkel). Aan gevoed worden met ondiepe kwel. Dit zorgt voor (zwak) De stuifzanden op de Utrechtse Heuvelrug zoals op de de andere zijde van de Heuvelrug scoren ook de gebufferde omstandigheden met karakterisiteke Leusderhei en het Ginkelduin danken hun openheid niet Gooyerwetering en de Amerongerwetering hoog (regionaal plantensoorten als Moerashertshooi, Witte waterranonkel, zozeer aan de wind dan wel aan de mechanische werking van niveau). Verder hebben ook de bovenloop van de Grote beek Veelstengelige waterbies en Stijve moerasweegbree. Hier de voeten van recreanten en de rupsbanden van de en de Valkse beek in Barneveld en de Moorsterbeek bij komen verder doelsoorten als Ringslang en Rugstreeppad militairen. De oppervlaktes zijn te klein voor de wind om vat Leusden enige kwaliteit (SED-water; regionaal niveau). voor. Genoemde sloten vallen in de zomer meestal droog. De op te krijgen. 1 natuurkwaliteit is van regionaal niveau. Bal, D. e.a., 2002: Handboek Natuurdoeltypen, Expertisecentrum LNV

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 21 Habitat kruid

Barneveld

Leusden

Woudenberg Scherpenzeel Renswoude

Maarn

Natuurkwaliteit Communautair niveau

Leersum Nationaal niveau

Amerongen Regionaal niveau

22 brons + partners landschapsarchitecten

Heide en schraalland Habitattype Bloemrijke berm • 7230 Alkalisch laagveen Dit habitatype omvat een scala van vegetatietypen die op het De bloemrijkste bermen in de Gelderse Vallei herbergen • 4030 Droge Europese heide schaalniveau van de Gelderse Vallei ruimtelijk niet te scheiden plantensoorten van het Zilverhaververbond, het Verbond der • 6230 Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems zijn. Het betreft o.a. hoog- en laagveen, droog en nat heischrale graslanden en het Verbond van Gladde witbol en van berggebieden (en van submontane gebieden in het schraalgrasland, droge en natte heide. Recentelijk in het 2 Havikskruid. Karakteristieke soorten zijn o.a. Hengel, binnenland van Europa) plangebied aangetroffen kensoorten zijn bijvoorbeeld Grasklokje, Zandblauwtje, Bochtige smele, Kleine bevernel, Doelsoorten van dit habitattype in de Gelderse Vallei met een Lavendelhei, Sterzegge, Gevlekte orchis, Ronde zonnedauw, Lathyruswikke, Hazenpootje, Margriet, Stijf havikskruid, Klein Europese status (bijlage II en IV) zijn o.a. Rugstreeppad, Gagel, Beenbreek, Hondsviooltje, Blonde zegge, Zompzegge. vogelpootje, Muizenoor, Hondsviooltje, Valse salie. Heikikker, Zandhagedis. Andere belangrijke doelsoorten zijn Figuur 1 toont de aanwezigheid hiervan in het zuidelijk deel Duidelijk is dat spoordijken en de bermen van onverharde Levendbarende hagedis, Adder, Groentje, Heivlinder, van het plangebied. Duidelijk is dat de meest waardevolle wegen hoog scoren. Plaatselijk zijn ook de (brede) bermen Heideblauwtje, Gentiaanblauwtje, Bruine vuurvlinder, Tengere vegetaties zich concentreren op golfbaan Anderstein, het van verharde wegen mooi ontwikkeld. Dit betreft o.a. de pantserjuffer, Venwitsnuitlibel, Venglazenmaker, Breeveen en het Leersumsche Veld in Leersum, de hei bij de Bergweg in Amerongen en de N226 in Leersum en Maarn. Moerassprinkhaan. Slaperdijk bij Nieuw-Amerongen en het Meeuwenkampje bij Duidelijk is ook dat de gemeentelijke wegen floristisch nogal Het habitattype is gevoelig voor verdroging, verzuring en Veenendaal. arm zijn. Dit hangt samen met de smalte van de betreffende vermesting. Kleine veengebieden, blauwgraslanden en (natte) bermen, de grote dynamiek (veel graverij t.b.v. kabels en heidevelden in agrarisch gebied kunnen zich alleen figuur 1: aantal karakteristieke soorten leidingen) en het maaibeheer (klepelen). handhaven bij voldoende toestroom van diepe kwel. per hectare In de uitwerking van dit plan naar een lager schaalniveau zullen de bermen verder worden geclassificeerd. Kaart ‘Habitat kruid’ geeft een beeld van de verspreiding van schrale pionier-, veen-, graslanden heidevegetaties van figuur 2: aantal karakteristieke soorten regionaal (oranje), nationaal (rood) of communautair (paars) per hectare niveau.

Bloemrijk grasland Een deel van de Amerongse Bovenpolder is aangemeld als habitatrichtlijngebied (SBZ 115), omdat het in Nederland het beelangrijkste gebied voor: Habitattype • 6510 Laaggelegen schraal hooiland met Grote vossenstaart en/of Grote pimpernel (Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis) De begrenzing hiervan is aangegeven op kaart 2 (paars). De Andere gebieden met waardevolle hei- en schraalgraslandveg stroomdalflora bestaat hier uit o.a. Stalkruid, Kattedoorn, etaties zijn de Leusderhei, het Hazenwater, de Trekerplas, Kruisdistel. Geoorde zuring, Herfsleeuwetand, Groot Zandbrink bij Leusden, Zwartebroek en Kallenbroek Karwijvarkenskervel, Goudhaver, Zachte haver, Kleine ratelaar, (gem. Barneveld), Allemanskampje bij Ederveen en tenslotte Beemdkroon, Grasklokje, Grote bevernel, Kleine pimpernel het Kootwijksche Veld op de Veluwe. etcetera. Niet alleen de Veluwe is onderdeel van Natura 2000. Groot Ook de flora va de Lekdijk is tamelijk rijk (regionaal niveau) Zandbrink is aangemeld habitatrichtlijngebied (SBZ 63) met o.a. Knolboterbloem, Groot streepzaad, Grasklokje, vanwege: Goudhaver. 2 Prioritair

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 23 Habitat bos

Barneveld

Leusden

Woudenberg Scherpenzeel Renswoude

Maarn

Natuurkwaliteit Communautair niveau

Leersum Nationaal niveau

Amerongen Regionaal niveau

24 brons + partners landschapsarchitecten Weidevogel- en wintervogelgrasland o.a. Grote wolfsklauw), Berken-Zomereikenbos (met veel De uiterwaarden langs de Nederrijn zijn aangewezen als heiderestanten zoals Tandjesgras, Borstelgras, Struikhei en - het Rivierengebied kent een hoge natuurwaarde. Vooral speciale beschermingszone (SBZ 57) omdat het behoort tot Blauwe bosbes) of Wintereiken-Beukenbos op de de Amerongse Bovenpolder is zeer waardevol als de vijf belangrijkste broedgebieden van Kwartelkoning leemhoudende gronden (met o.a. Adelaarsvaren op plekken habitatgebied (laag gelegen schraal hooiland). De (broedend), Kleine Zwaan, Kolgans. Overige kwalificerende met oud bos en verder Valse salie, Eikvaren en Hengel op uiterwaarden vormen een belangrijk soorten voor begrenzing zijn Porseleinhoen (broedend), oude houtwallen). De bossen op de klei in het Kromme beschermingsgebied voor weide- en broedvogels. De IJsvogel (broedend), Oeverzwaluw (broedend), Fuut, Rijngebied hebben een nog rijker karakter. Het betreft Essen- rivier de Lek heeft een regionale ecologische waarde Aalscholver, Grauwe gans, Brandgans, Smient, Krakeend, Iepenbos met stinzenplanten (Narcis, Maarts’ viooltje, door het voorkomen van diverse fauna en de Pijlstaart, Slobeend, Tafeleend, Kuifeend, Nonnetje, Meerkoet, Bosviooltje, Gele anemoon, Bosanemoon, Lelietje van dalen, waterkwaliteit van de Gooyer- en Amerongerwetering is Kievit, Grutto, Wulp. Gewone salomonszegel) bij de landhuizen (Broekhuizen en goed. De betekenis van de open, natte gebieden in het plangebied Zuylestein) en vochtindicatoren (Elzenzegge, IJle zegge, (Leersumsche Broek, slagenlandschap achter Overberg, dal Bospaardenstaart, Bosmuur, Zwarte bes, Hennegras, - de Utrechtse Heuvelrug is vooral ecologische waardevol van de Modderbeek, Voskuilen) voor weidevogels en ganzen Koningsvaren en Kruipend zenegroen) naar de Gooyerdijk door het voorkomen van diverse natuurlijke bostypen. is matig (geen of lage kwalificatie volgens provinciale toe. Dit bostype vormt een overgang naar het Verbond der Het Leersumse Veld, Valkenheide, het Hazewater, de criteria). Elzenbroekbossen. Dergelijk bos vinden we ook in de Vallei Leusderheide en het Egelmeer zijn waardevol vanwege op plekken met kwel of in de beekdalen. Voor de Gelderse de kruidachtige vegetatie. Vallei specifieke soorten zijn o.a. Stijve zegge (in de Schalm Dassenleefgebied onder Renswoude), Melkeppe (o.a. op Groot Zandbrink), - de Vallei is vooral ecologisch waardevol waar de Moerasviooltje (o.a. op Anderstein), Moerasaardbei (op Den Op de flanken van de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug landschappen nog vrij kleinschalig zijn, zoals de diverse Treek). Op natte plekken met mindere kwelinvloed domineren komen diverse dassenburchten voor. Het betreft ondermeer bosgebieden in het westelijk deel van de Vallei. Hier veenmossen (o.a. Gewoon, Slank, Gewimperd en 4 hoofdburchten (bij Boeschoten, op het landgoed komen naast waardevolle kruidachtige vegetaties ook Haakveenmos) en Gewoon haarmos. Deze zijn in de Wilbrinkbos, onder Stroe en op landgoed Maarsbergen). De nog waardevolle bostypen voor, bijvoorbeeld bij broekbossen van Den Treek volop aanwezig. betreffende dassenfamilies foerageren in de omringende Kallenbroek. Waardevolle ecologische structuren zijn de Het bos biedt verblijfplaats aan veel zoogdiersoorten. Grotere graslanden en akkers op wormen, engerlingen, emelten en beken, de Ponlijn (voormalige spoorlijn Leusden- dieren als Edelhert, Wild zwijn, Damhert komen alleen op de maïs. Veenendaal) en de Grebbelinie/Valleikanaal. Veluwe voor. Boommarter komt ook op de Utrechtse heuvelrug en in de Vallei voor. Andere zoogdiersoorten van - de Veluwe kent veel ecologische waarden. Het Houtachtige vegetatie bossen zijn Vale vleermuis, Bosvleermuis, Eekhoorn. Kootwijkerzand is als stuifzand van Europees belang. Op Specifieke en bijzondere bossoorten van andere diergroepen Bos de overgang van Veluwe naar Vallei komen in het plangebied zijn Wespendief, Zwarte specht, Raaf, dassenburchten voor en er zijn nog enkele grote zones Tweehonderdvijftig jaar geleden waren bossen nog een Bruine eikenpage, Kleine ijsvogelvlinder Hazelworm met natuurlijke bostypes. De Veluwe is specifiek voor uitzondering. Het bos wat er stond lag vooral aan de randen en Boskrekel. het voorkomen van grote zoogdieren. van de Utrechtse Heuvelrug en op de natste plekken in de Vallei en had een functie als hakhout of parkbos. De 3 Houtwal en singel bebossing is gebeurd in drie golven. In de grootste hiervan aan het eind van de negentiende eeuw werden vrijwel alle Grote delen van de Gelderse vallei zijn van oorsprong heide- en stuifzandgronden ingeplant met grove den. De coulisselandschap met karakteristieke soorten als Das, Ree, daarop volgende bosontwikkeling wordt bepaald door het Vos, Franjestaart, Groene specht, Patrijs, Kerkuil . gevoerde beheer maar ook door de variaties in de De kwaliteit hiervan is de afgelopen decennia sterk 4 ondergrond. Op de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe zijn in teruggelopen, maar er zijn ook positive ontwikkelingen. principe drie natuurlijke bostypen te onderscheiden. Dat zijn Renswoude is landelijk kerngebied Franjestaart. De das 5 kussentjesmos-Dennenbos op de arme stuifzandgronden (met herkoloniseert de Utrechtse Heuvelrug. 3 4 Provincie Utrecht, 1989: Regionaal Bosplan Utrecht Londo e.a., 2001: Veranderingen in de natuur van een gemeente in de Gelderse Vallei 5 Bijtel, H.J.N., 2003, De dasMeles Meles in Zuidoost-Utrecht

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 25 1. IJstijd 4. Trek de Vallei in (ca. 200.000 jaar geleden) (ca. 1.000 jaar geleden)

2. Eemtijd 5. Grootschalige ontginningen (ca. 50.000 tot 100.000 jaar geleden) (ca. 150 jaar geleden)

3. Eerste bewoning 6. Schaalvergroting en suburbanisatie (ca. 10.000 jaar geleden) (ca. 50 jaar geleden tot nu)

26 brons + partners landschapsarchitecten 2.4 Cultuurhistorie Veluwe refereert aan dit grote areaal woeste grond. ‘Vale Ouwe’ betekent ‘woest land’. Hierin lag ook de basis voor het potstalsysteem, waarbij Het landschap is het resultaat van het samenspel van heideplaggen vermengd werd met mest uit de stallen en natuurlijke processen en menselijk ingrijpen. Dit leidde tot gebruikt werd op de bouwlanden. Na eeuwenlange verschillende vormen van occupatie. toepassing van dit systeem is een dik cultuurdek ontstaan, waarbij de akkers steeds hoger kwamen te liggen. Er lagen grote gemeenschappelijke akkercomplexen, de essen De eerste bewoning of engen, met daaromheen de boerderijen. Garderen, De bewoningsgeschiedenis gaat ver terug tot in de Amerongen en Leersum zijn typische es- of engdorpen, prehistorie. De dekzanden van de Gelderse Vallei waren waarbij Amerongen en Leersum als flankesdorp en Garderen eeuwenlang bedekt met bos. De eerste bewoners lieten dit als een kernesdorp gekarakteriseerd kunnen worden. Veel beeld lange tijd intact, mede door hun nomadische van deze esdorpen hadden een gemeenschappelijke weide in levenswijze. Toen de mens zich vele eeuwen voor het begin het dorp waar men het vee voor de nacht bijeendreef, de van de jaartelling in nederzettingen ging vestigen, werd zijn brink. Deze brink ontwikkelde zich uiteindelijk als een centrale Leersumse Veld invloed op het landschap groter. Bossen werden gekapt om plaats in het dorp. Aan de andere zijde van de Heuvelrug lag potstalbemesting goed toepasbaar was. Vervolgens trok men plaats te maken voor huizen, akkers en weidegronden en om de Maarnse Eng met bijbehorende bebouwing. Ook dit gebied de Vallei in, tot dat moment nog steeds een onbewoond te voorzien in bijvoorbeeld brandhout en bouwmaterialen. werd al eeuwenlang bewoond, zoals graheuvels en moerassig en bebost gebied. De hogere dekzandruggen In eerste instantie vestigde de mens zich vooral op de urnenvelden doen duiden. bleken uitstekende vestigingsplaatsen. Ook hier bleek het hooggelegen gebieden aan weerszijden van de Vallei. De Grote delen van de Heuvelrug en de Vallei waren vanaf de potstalsysteem toepasbaar. Wei- en hooilanden op de eerste nederzettingen lagen dan ook vrijwel uitsluitend op de tiende eeuw in bezit als grootgrondbezit van vooral kerkelijke vochtige vlakten en in de beekdalen en laagten, heide op de flanken van de stuwwallen. In agrarisch opzicht was deze instellingen en adel. woeste gronden bovenop de stuwwallen en in de Vallei en keuze optimaal: op de grens van droge en natte gronden, Bijzonder is de structuur van twee doorgaande hoofdassen bouwland op de dekzandruggen. De allerlaagste delen zodat men in de directe omgeving de beschikking had over aan de zuidwestflank van de Utrechtse Heuvelrug: ‘de werden overwegend niet ontgonnen en bleven als bos of akkers, weilanden en hooilanden. Op de hogere delen van de bovenweg’en de ‘benedenweg’. De ‘bovenweg’ ligt nog steeds natte heide bestaan. stuwwallen lagen bosgebieden met grote heidevelden. Deze aan de hoge kant van de dorpen en maakte deel uit van de Belangrijke initiatiefnemers waren de bisschoppen van werden gebruikt voor beweiding door schapen. De naam Via Regia of Koningsweg. De ‘benedenweg’ lag lager en liep Utrecht, die grote delen van de gronden in de Vallei bezaten. langs de boerderijen, de engen en de brinken. Ze gaven bij wijze van onderscheiding grote stukken weg aan kloosters en kastelen. Zo ontstond ondermeer rond 777 De eerste stappen naar de Vallei Lisiduna, het huidige Leusden, maar ook het landgoed Henschoten. In dezelfde tijd ontstonden ook de De situatie op de hogere gronden verslechterden rond 800 na nederzettingen Maarn en Maarsbergen. Christus door ondermeer de enorme bevolkingstoename en In de nieuwe ontginningen was geen sprake meer van grote stuifzandcomplexen. Het gesloten potstalsysteem werkte gezamenlijke akkercomplexen, maar van individuele vooral goed in kleine gemeenschappen. Door een sterke groei ontginningen: de kampen. Al aan het eind van de van de bevolking werd er een te grote aanslag gepleegd op Middeleeuwen was op de dekzandruggen in de Vallei een de woeste gronden. Door jarenlange overbeweiding, het landschap ontstaan met individuele ontginningen en afplaggen en de windwerking ontstonden grote verspreide bebouwing. Het kleinschalige patroon van zandverstuivingen. Deze verstuivingen bedreigden diverse hoogten, laagten en beken leidde tot een onregelmatige dorpen herhaaldelijk in hun bestaan, zoals Kootwijk en Stroe. blokverkaveling en een grillig verloop van wegen. De Deze situatie leidde tot de ontginning van de randen, die landerijen, zowel de grote akkercomplexen als de kleine vochtiger en vruchtbaarder waren en waarop het systeem van Schaapskooi

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 27 Cultuurhistorie

Barneveld

Leusden

l Buitenplaats/kasteel Stuwwal

Monumentale boerderij/woning Stuwwalflank Woudenberg Scherpenzeel op de dekzandruggen Renswoude

Maarn Monumentale boerderij/woning op de stuwwallen

Grafheuvel

Verdedigingslinie en

indundatiegebied

Molen

Verdedigingswerk Leersum

Steenfabriek Amerongen

basisgegevens: - GIS-gegevensbasisgegevens: Provincie Utrecht - GIS-gegevens- GIS-gegevens Provincie Provincie Gelderland Utrecht

28 brons + partners landschapsarchitecten De veen-, broek- en heideontginningen in de Vallei meeste resterende woeste gronden in cultuur werd gebracht. Door ondermeer verbeteringen in de ontwatering van de Sommige namen, vooral in de omgeving van Barneveld Vallei werd vanaf de 12e en 13e eeuw een begin gemaakt herinneren nog aan de voormalige broek- en veengebieden met het ontginnen van de laaggelegen veen- en (Kootwijkerbroek, Zwartebroek, Garderbroek). broekgebieden in de Vallei. Naast de bisschoppen van Utrecht gaf nu ook de hertog van Gelre gronden uit ter ontginning. Wateroverlast Vanaf de relatief hoge dekzandruggen en vanuit de randen Eeuwenlang heeft het water voor problemen en overlast van de stuwwallen werden de gebieden geleidelijk op vrije gezorgd in de Vallei. Het gebied rondom Amersfoort is het kleine schaal ontgonnen. Afhankelijk van het patroon van het laagst gelegen gebied in de Vallei. Via de Eem moet water de dekzandruggen tekende zich typische vanuit het gehele zuidoosten van de Vallei worden afgevoerd. ontginningslandschappen. Veelal werden de gebieden Het gebied overstroomde regelmatig vanwege het ontgonnen vanuit een ontginningsas op de dekzandrug, vaak stagnerende water door een hoge waterstand in de een lint van boerderijen. Er werden smalle, rechte kavels Zuiderzee. Dat probleem werd verergerd doordat de Vallei ontgonnen in een regelmatig patroon met tussenliggende escomplex met schaapskooi bij Amerongen ook bij de regelmatige doorbraken van de Grebbedijk sloten, waarlangs meestal een enkele rij elzen stond: het onderliep. Vanwege de tegenstrijdigheid van belangen tussen slagenlandschap. Opvallend zijn bijvoorbeeld de ontginningen het noordelijke en het zuidelijke deel van de Gelderse Vallei is eenmansontginningen, werden omzoomd door houtwallen en van Hamersveld, Leusbroek en Woudenberg, waarbij de deze kwestie tot in deze eeuw onoplosbaar gebleken. singels ter bescherming tegen wild van de woeste gronden, broekgebieden systematisch werden ontgonnen met een In 1653 werd dwars door de Vallei de Slaperdijk aangelegd. voor de veekering en als kaphout. vaste opzet, veelal van noord naar zuid. Het land werd Deze dijk liep van Veenendaal via de Emminkhuizerberg naar verdeeld in stroken van 15 hectare en op iedere strook werd Renswoude en verdeelde de Vallei in een noordelijk en een Sommige houtwallen dienden ook als bescherming tegen de een boerderij gebouwd aan het begin van de strook, aan de zuidelijk deel. Het noordelijk deel was hiermee weliswaar oprukkende stuifzanden. Meestal gingen de groepen van centrale weg. Voorbeelden van eerste ontginningen zijn de beschermd voor overstromingen uit het zuiden, maar het ontginners in een soort van coöperatief verband de wildernis Meent van Maarn, de gemeenschappelijke weidegrond, die zuidelijk deel kon hierdoor niet langer gebruik maken van de te lijf. Dit waren de zogenaamde malen in het Gelderse werd ontwaterd door de aanleg van de Heijgraaf. natuurlijke afwateringsrichting. Uiteindelijk werd dit in enige gedeelte en de gemeenten in de Stichtse gedeelte van de Op andere plaatsen was echter een zeer onregelmatig mate toegelaten. Toch overstroomden beide gebieden met Vallei. Vaak waren er ook gemeenschappelijke weiden, de patroon van dekzandruggen, waardoor de ontginningen in enige regelmaat. Meent, en een gemeenschappelijk bos. De voorlopers van kleine groepen percelen ontgonnen werden met Woudenberg en Renswoude (het woud van Rhenen) ontstaan uiteenlopende maten en richtingen. Soms was er sprake van bijvoorbeeld uit dergelijke kampenontginningen. incidentele en individuele ontginningen, waardoor verspreide bebouwing ontstond. De slagenlandschappen waren vrij De cope-ontginningen besloten. De zwarte turf die werd gewonnen was van een uitzonderlijke Ook aan de zuidzijde van de Utrechtse Heuvelrug trok men kwaliteit en in Holland zeer begeerd. vanuit de hogere delen en de flanken het lagergelegen, De ontginning van de broek- en veengebieden had een sterke venige gebied in. De eerste ontstaan bij de Lekdijk bij invloed op de ontwikkeling van ondermeer Barneveld. Dit Amerongen in de 11e eeuw. De Amerongerwetering wordt gehucht groeide uit tot een dorp en nam uiteindelijk de aangelegd met een vaste cope-diepte van 1250 meter. In centrumfunctie over van Garderen wat tot die tijd als 1122 sloot bisschop Godebald de Kromme Rijn bij Wijk bij bestuurscentrum fungeerde. Duurstede af om het gebied van Langbroek te ontginnen. Na de intrede van kunstmest in het midden van de 19e eeuw Kort daarop werd de Langbroekerwetering aangelegd tussen zijn de broekgebieden samen met uitgestrekte heidegebieden de Kromme Rijn bij Odijk en de Amerongerwetering. op grote schaal en meer planmatig ontgonnen, waardoor de typische boerderij van het kampenlandschap (Scherpenzeel)

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 29 Landgoederen en bos herbebossingen vonden eerst op kleine schaal plaats. Vanaf Vanaf het eind van de Middeleeuwen kochten welgestelde het midden van de 18 eeuw en het begin van de 19e eeuw stedelingen gunstig gelegen landbouwgebieden op. Zo worden de herbebossingen grootschaliger. Niet alleen voor de ontstonden diverse landgoederen, waar vooral agrarisch jacht, maar ook voor de mijnbouw. Er werd vooral naaldhout landgoedbeheer werd gepleegd. aangeplant. Deze monoculturen bleken gevoelig voor plagen Men zetelde zich in riante landhuizen aan de benedenweg. De en ziektes en veroorzaakte bovendien verdroging en erosie. kastelen uit de Middeleeuwen waren vooral functioneel, maar In de 20ste eeuw ging men het belang van afwisseling en nu werden ook uitgebreide tuinen en parken bij de nieuwe inheemse soorten inzien en werd er meer loofbos ingeplant. buitenplaatsen aangelegd. Eerst in formele stijl, later in De landgoederen zijn nog steeds sterk herkenbaar, doordat landschapsstijl. De zuidzijde van de Utrechtse Heuvelrug staat de afgelopen decennia de kleinschaligheid daar grotendeels is uiteindelijk bekend als ‘De Stichtse Lustwarande’ door de gehandhaafd. enorme concentratie landgoederen en buitenplaatsen die in dit gebied gesticht zijn. Ook aan de oostflank van de Van tabak tot kip Utrechtse Heuvelrug, voornamelijk tussen Woudenberg en De tabaksplant werd in Nederland populair in de 16e eeuw. typische tabaksschuur (Amerongen) Leusden ontstond een reeks van landgoederen. Daar werden Door de verstedelijking en toenemende welvaart in Holland de woeste gronden van de Marken gekocht en ontgonnen. en Zeeland ontstond ruimte voor het verbouwen van Barneveld al Nederlands belangrijkste pluimveedistrict Vanuit zowel de Stichtse lustwarande als de landgoederen in genotsmiddelen. Vooral de import van goedkoop graan genoemd. De pluimveehouderij is na de tweede wereldoorlog de Vallei vonden de eerste herbebossingen van de heiden en veroorzaakte dat de teelt van graan in Nederland minder uitgegroeid een industrie geworden met de regio rond stuifzanden plaats. De meeste bossen waren immers lucratief werd en andere gewassen een kans kregen. In de Barneveld als centrum. verdwenen door grootschalige houtkap (op de Veluwe tweede kwart van de zeventiende eeuw werd, op initiatief van ondermeer voor ondermeer Amsterdamse kooplieden en de kasteelheer van de ijzerindustrie) Amerongen voor het eerst tabak verbouwd op de zonnige Infrastructuur en het weiden zuidwestflank van de Utrechtse Heuvelrug, maar ook aan de De ontwikkelingen in het plangebied zijn ook deels van vee. Dit oostzijde zoals bij Woudenberg. De teelt vond plaats op de gerelateerd aan de infrastructuur. In het gebied lopen talloze resulteerde in een engen. Talloze tabaksschuren verrezen. historische wegen, maar ook belangrijke waterwegen. Aan de open Doordat de engen intensief bemest moesten worden met een zuidzijde van het plangebied vormde de Nederrijn al vroeg heidelandschap mengsel van turfmolm en schapenmest ontstond er een een belangrijke handelsroute. Deze werd vergezeld van de met wat kleine toenemende behoefte aan ruimte voor de schapenhouderij. Via Regia of Koningsweg die we eerder genoemd hebben als houtopstanden, Sommige akkers werden zelfs omgezet tot weiland om de de bovenweg. Dit was de belangrijkste handelsroute tussen vooral hakhout. schapen te kunnen hoeden. Ook werd mest aangevoerd Utrecht en Keulen. De jacht vormde vanuit Zeeland en werden duiven gehouden voor de mest. Vanaf Rhenen, ook aan de Nederrijn, liep een belangrijke hierbij een Tot ver in de 20ste eeuw is de tabaksteelt op de flanken van interregionale weg naar Oud-Leusden (het huidige belangrijke de Utrechtse Heuvelrug, maar ook rond bijvoorbeeld Amersfoort) en vervolgens naar het Gooi. Deze weg vormde drijfveer. Het Barneveld, een belangrijke nijverheid geweest. De het alternatief voor de route over water. gebruik voor jacht buitenlandse concurrentie veroorzaakte uiteindelijk het einde In de middeleeuwen ontstonden in het gebied de van de van deze nijverheid in de streek. zogenaamde Hanzewegen, als directe verbindingswegen heidevelden Andere belangrijke streekproducten van weleer waren de wol tussen de verschillende Hanzesteden. Dit waren steden die lid leidde regelmatig en honing. Barneveld was bijvoorbeeld in de 19e eeuw waren van een bepaald hanze- of koopmansgilde. tot conflicten met bekend om haar bijenmarkt. De Gelderse Vallei wordt nu Een ander belangrijke soort weg wordt gevormd door de het beweiden van getypeerd door de rundveehouderij en kippenfokkerij, wat zogenoemde Hessenweg. De Hessenwegen ontstonden vanaf de heiden. De voorheen een neveninkomst van de boer was. In 1928 werd Klein Geerestein (Woudenberg)

30 brons + partners landschapsarchitecten de 17e eeuw en waren speciaal bestemd voor het zware belangrijkste wegen tussen de boerderijen liepen over de vrachtvervoer vanuit Duitsland. Dit vervoer was in handen zandruggen en daarmee vormde het wegenpatroon een van Hessische voerlieden, die gebruik maakten van karren uitdrukking van de fysieke onderlegger. met een veel bredere as dan de Hollandse. In konvooien Bijzondere wegen zijn de zogenaamde koningswegen. De vervoerden zij koopwaar als linnen en garens en aardewerk koningswegen zijn oude jachtwegen aangelegd op last van vanuit Hessen naar steden als Utrecht en Amersfoort om stadhouder-koning Willem III in de laatste helft van de 17de vervolgens te verhandelen of te verschepen naar bijvoorbeeld eeuw. Het zijn veelal kaarsrechte verbindingen tussen zijn Amsterdam. diverse jachthuizen op de Veluwe. Ze stelden hem in staat Opvallend is dat de hessenwegen vaak om de steden en samen met zijn meestal uitgebreide jachtgezelschap op één dorpen heen liepen. Waarschijnlijk deed men dit om de dag zijn gehele jachtterrein te bestrijken. Ook op de tolheffing te ontlopen, maar bovenal omdat de zware Utrechtse Heuvelrug lagen tal van dergelijke jachtwegen. Hessenwagens de nog onverharde dorpswegen en vaste Onder koning Lodewijk Napoleon, in het begin van de 19e verbindingen beschadigden, doordat deze hierop niet eeuw, werden diverse straatwegen aangelegd die het oosten berekend waren. Aan deze hessenwegen ontstonden moesten ontsluiten. Aan het einde van de 19e eeuw volgden herbergen, de zogenaamde radstake. diverse spoorverbindingen. In de 20e eeuw is veel Voorthuizen heeft sterk geprofiteerd van de hessenwegen. infrastructuur aangepast en toegevoegd, zoals de aanleg van Het dorp lag aan de hessenweg tussen Amersfoort en snelwegen (zie ook Toenemende druk in de 20ste eeuw) en Deventer, bij een doorwaadbare plaats (Voorde) in de de uitgebreide verharding van de talloze zandwegen. Ganzenbeek. Vanaf Voorthuizen vertakt de weg vanuit Amersfoort zich in meerdere richtingen, ondermeer richting Verdedigingswerken Barneveld-Oosterbeek. Van deze weg is nog een groot deel Het van oorsprong moerassige en slecht begaanbare gebied relicten Grebbelinie (Amerongen) als relict aanwezig (bron: Historisch-geografische relicten- en van de Gelderse Vallei bood een goede uitgangssituatie voor waarderingskaart Provincie Gelderland 1996). een verdedigingslinie naar het oosten toe. Bij de vorming van Andere belangrijke oude ontsluitingswegen waren de diverse In 1951 is de linie geheel opgeheven. De ontwikkelingen in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd al een postwegen. Verder was de Vallei voornamelijk ontsloten door oorlogsvoering maakten dat verdedigingswerken als deze linie aanbevolen met vijf schansen. Slechts één daarvan werd hoofdzakelijk karrensporen en zandwegen. Deze minder zinvol werden. In 1976 is de Grebbelinie tot in de 16e eeuw gerealiseerd, de schans bij Woudenberg. karakteriseerden de Gelderse Vallei dan ook zeer. De natuurreservaat uitgeroepen en werd eigendom van Door vernieuwde oorlogsdreigingen in het begin van de 18e Staatsbosbeheer. Enkele delen in bezit van anderen, zoals in eeuw kwam de linie weer ter sprake. Er werden plannen Leusden (gemeente is eigenaar). gemaakt voor een stelsel van dijken, kommen, kaden, De Grebbelinie loopt door een groot deel van het plangebied. versterkingen, sluizen en duikers. Dit alles om gecontroleerde Naast de Slaperdijk en de Liniedijk liggen er diverse inundaties in de Vallei mogelijk te maken. In 1744 startte de (restanten van) schansen, stellingen en kazematten in het aanleg. De linie ontwikkelde zich gedurende de daarop gebied. volgende decennia steeds verder tot het in 1874 de officiële status van voorpostenlijn van de Nieuwe Hollandse Waterlinie toebedeeld kreeg.Vlak voor de Eerste Wereldoorlog werd de Toenemende druk in de 20ste eeuw linie echter weer gedeclasseerd. Vlak voor de Tweede Naast de eerder omschreven verregaande ontginningen na de Wereldoorlog besloot men echter om de linie weer in staat introductie van de kunstmest en de vele technische innovaties van verdediging te brengen. Opmerkelijk is dat het en bebossingen in de 20e eeuw is gebied in de vorige eeuw zwaartepunt zelfs bij deze linie kwam te liggen in plaats van onder een steeds toenemende suburbane druk komen staan. de Hollandse Waterlinie. De Grebbelinie is vooral bekend om de hevige strijd die er gevoerd is in de meidagen van 1940. Driesprong: voormalige zandwegen (Barneveld)

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 31 Archeologische Monumenten Kaart

Archeologische monumenten worden, onder ander gebaseerd op kwaliteit, zeldzaamheid en contextwaarde, gewaardeerd in terreinen van archeologische waarde, van hoge archeologische waarde en van zeer hoge archeologische waarde, waarvan een gedeelte is beschermd. Daarnaast zijn er ook nog niet gewaardeerde terreinen, terreinen van archeologische betekenis. Dit betreft monumenten waar op grond van vondsten en/of waarnemingen meer archeologische sporen en vondsten worden verwacht. De terreinen met archeologische monumenten van hoge en zeer hoge waarde in het gebied zijn voornamelijk op de Utrechtse Barneveld Heuvelrug te vinden tussen Amerongen en Maarn. In de rest van de Gelderse Vallei is de dichtheid laag en zijn de

Leusden terreinen veelal nog niet gewaardeerd.

Zie ook de archeologische waardenkaart.

Woudenberg Scherpenzeel Renswoude Maarn

Archeologische betekenis

Archeologische waarde Leersum Hoge archeologische waarde Amerongen Zeer hoge archeologische waarde

Zeer hoge archeologische waarde, beschermd

Bron: Archis II/Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek, Archeologische monumenten Gelderland/Utrecht 2005

32 brons + partners landschapsarchitecten Samen met de daarbij behorende infrastructurele Niet alleen suburbanisatie, maar ook nieuwe functies zoals ontwikkelingen en de doorgaande veranderingen in de recreatie dragen aan deze verdichting bij. landbouw hebben deze grote gevolgen gehad voor het De oude straatwegen die het gebied medio 19e eeuw goed landschap in de Vallei. ontsloten spelen nog steeds een belangrijke rol. De De rationalisering en schaalvergroting van de landbouw heeft verkeersdruk op deze wegen is echter enorm. Daarnaast zijn ook een vlucht genomen in de afgelopen eeuw. Het er in de 20ste eeuw belangrijke nieuwe interlokale landschap werd steeds meer naar de hand gezet door verbindingen aangelegd. Belangrijke interlokale verbindingen beeknormalisaties, herverkaveling en het rooien van in het gebied zijn de Rijksweg A1: Amsterdam-Deventer, de kavelbeplantingen en houtwallen. De ruimtelijke Rijksweg A30: Barneveld-Ede, de Rijksweg A28: Utrecht- verschijningsvormen en het onderliggende natuurlijke Amersfoort, de Rijksweg A12: Utrecht-Arnhem en de systeem hebben steeds minder samenhang. Samen met de spoorlijnen Utrecht-Arnhem, Ede-Amersfoort (‘het verrommeling en versnippering door de suburbanisatie en de kippenlijntje), Amersfoort-Apeldoorn (gebundeld met A1), daarbij behorende infrastructuur verliezen langzaam aan veel Utrecht-Rhenen. Deze verbindingen doorsnijden het gebied oude landschappen hun identiteit. voornamelijk als autonome structuren. Door dit autonome karakter vormen zij veelal barrières. Het veelvuldige gebruik Door de centrale ligging en goede bereikbaarheid is het van zware wegbegeleidende beplantingen en gebied een geliefd woon- en werkgebied. De verstedelijking geluidsrestrictieve voorzieningen, zoals bij de nieuwe A30, heeft zich dan ook in een hoog tempo ontwikkeld. Vooral aan versterken deze barrièrewerking. de randen van de Vallei en de Heuvelrug hebben zich stedenbanden van formaat gevormd, zoals Ede-Veenendaal en Amersfoort-Soest-Baarn. Hierdoor zijn flanken en (half)open gebieden deels onherkenbaar geworden. Ook in het landelijk gebied is een behoorlijke verdichting gaande (geweest).

A1 nabij Garderbroek (Barneveld)

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 33 Indicatieve Kaart Archeologische Waarden

De kaart geeft uitsluitend een beeld van de kans op het aantreffen van archeologische vindplaatsen. Hierbij wordt onderscheid gemaakt naar lage trefkans, middelhoge trefkans en hoge trefkans. Een lage trefkans betekent niet dat het gebied archeologisch leeg is. Een lage, een middelhoge en een hoge trefkans geven aan dat verwacht wordt dat de relatieve dichtheid van archeologische vindplaatsen respectievelijk klein, gemiddeld of groot is. De verwachting is dat de dichtheid van archeologische

Barneveld vindplaatsen op de Utrechtse Heuvelrug, rondom Garderen, op de Emminkhuizerberg en in een gordel in het bovenstroomse gebied bij Kootwijkerbroek en Stroe groot is. Leusden Dat geldt ook voor een de dekzandruggen in het kampenlandschap tussen Barneveld en Terschuur en de omgeving van Renswoude. De gebieden met een lage trefkans bevinden zich voornamelijk in het broek- en heideont ginningenlandschap en het slagenlandschap, de gebieden die later ontgonnen zijn. Daarnaast is de kans op het aantreffen van archeologische vindplaatsen in de beekdallaagten van de Woudenberg Scherpenzeel benedenstroomse beken ook laag en wordt in het Renswoude uiterwaardenlandschap, op de Leusderheide en op grote Maarn delen van de Veluwe ook een lage dichtheid verwacht. Het heeft archeologisch de voorkeur om plannen die het bodemarchief verstoren in deze gebieden met een lage waarde te laten plaatsvinden, omdat daar naar verwachting het bodemarchief het minst wordt verstoord.

Zeer lage trefkans

Leersum Lage trefkans

Amerongen Middelhoge trefkans

Hoge trefkans

Zie ook de archeologische waardenkaart. Bron: Archis II/Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek, Archeologische monumenten Gelderland/Utrecht 2005

34 brons + partners landschapsarchitecten

Het ontstaan van de bewoningspatronen, de ontginnings- - de Veluwe: wijze en de dynamiek hangt nauw samen met de fysieke Laagdynamisch bebost oorspronkelijk heidegebied met eerste ondergrond: nederzettingen en uitgebreide stuifzandcomplexen als gevolg van menselijk handelen. De meest belangrijke - het Rivierengebied: cultuurhistorische waarden bestaan uit grafheuvels, Beperkt dynamisch gebied bestaande uit twee oude monumentale bebouwing en oude nederzettingen. landschappen, de uiterwaarden hetgeen volledig als natuurgebied is aangewezen en het landschap van de cope-ontginningen welke een waardevol cultuurhistorisch landschap vormt. De cultuurhistorische waarden hangen hier veelal samen met het ontginningspatroon.

- de Utrechtse Heuvelrug: Beperkt dynamisch gebied bebost oorspronkelijk open heidegebied met eerste nederzettingen met bijbehorende gezamenlijke akkercomplexen op de flanken. Voorheen was de zuidflank het meest dynamische gebied met de belangrijkste kernen en een reeks aan landgoederen en buitenplaatsen. De belangrijkste cultuurhistorische waarden zijn dan ook hier geconcentreerd. Ook op de noord/oostflank zijn enkele landgoederen gelegen. De cultuurhistorische waarden bestaan vooral uit het nederzettingenpatroon, grafheuvels, buitens en landgoederen en enkele oude boerderijen/woningen.

- de Vallei: Hoogdynamisch gebied bestaande uit een patchwork van landschappen. Er is sprake van afwisseling tussen de goede herkenbare oude landschappen en landschappen die in de loop der tijd dusdanig veranderd zijn dat de verschillen beperkt herkenbaar zijn. De cultuurhistorische waarden hangen vooral samen met de historische bebouwing, veelal boerderijen. Verspreid over de Vallei komen enkele landgoederen voor. Vooral de gebieden die bij deze landgoederen horen zijn in de loop der tijd nog vrij goed intact gebleven en horen bij de nog goed herkenbare landschappen.

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 35 Wat is een landgoed? Landgoederen in het plangebied

Een landgoed is een ruimtelijke eenheid van verschillende, De landgoederen (en buitenplaatsen) in het plangebied doorgaans grondgebonden functies die centraal worden vormen een aanzienlijk deel van het plangebied. Zij bepalen beheerd. Zo bestaat een landgoed bijvoorbeeld uit bos, ondermeer de identiteit van het gebied door verbindende natuurterreinen, paden en lanen, waterlopen, lanenstelsels, karakteristieke gebouwen, eenvormigheid in landbouwgronden, woningen, hoeves en soms een bouw en kleur van de boerderijen en soms ook een buitenplaats. De rendabele functies betalen de niet- buitenplaats. De Pachtwet zorgt nog steeds voor redelijke rendabele. Landgoederen die gerangschikt zijn onder de extensieve en grondgebonden landbouw en de NSW eist de Natuurschoonwet (NSW) moeten minimaal 5 hectare beslaan, omzomiong van percelen en de aanwezigheid van een zeker voor 30% met houtopstanden bezet zijn en de open oppervlak bos. Hierdoor vormen en behouden de (landbouw)percelen moeten omzoomd zijn. landgoederen belangrijke ruimtelijk kleinschalige gebieden. Om een duurzaam beheer te garanderen is een gezond De provincies stellen tevens eisen aan nieuw op te richten evenwicht nodig tussen de rendabele en niet-rendabele landgoederen. Een greep uit de belangrijkste eisen: functies.

Provincie Utrecht De landgoederen in het gebied zijn te verdelen in twee - tenminste 10 hectare categorieën: - nieuwe landgoederen sluiten aan op kenmerken gebied - oude adellijke bezittingen voortkomend uit - aard en omvang gebouwen gerelateerd aan middeleeuwse havezaten en ridderhofsteden ontwikkelingskosten - ontginningslandgoederen ontstaan in de 2e helft van de - gebiedskwaliteiten respecteren en zo mogelijk 19e eeuw versterken - openbaar toegankelijk Beiden hadden zowel een beleggingsfunctie als een - voorkeur NSW-rangschikking representatieve functie.

Provincie Gelderland Door de eeuwen heen hebben landgoederen altijd gereageerd - tenminste omvang van vijf hectare bos/natuur op de dynamiek van de samenleving. - benodigde totaalvisie voor plantoetsing - afweging gemeente of landgoed past in landschap en geen tegenstrijdigheden met andere functies veroorzaakt en of er een meerwaarde is - woonbestemming van allure (max. 3 wooneenheden)

Reconstructie - functieverandering - niet toegestaan binnen landbouwontwikkelingsgebied - in extensiveringsgebieden tellen EHS gronden niet mee (mogen ook niet bebouwd worden) - in overleg met landbouw (eventuele kavelruil) - in samenhang met landschap

36 brons + partners landschapsarchitecten Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 37 38 brons + partners landschapsarchitecten Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 39 40 brons + partners landschapsarchitecten 2.5 Landbouw

- het Rivierengebied De uiterwaarden zijn uit landbouwkundig gebruik De landbouw draagt ongeveer 8% bij aan de economie van gehaald ten gunste van natuurontwikkeling. het gebied. Het plangebied kent voor het overgrote deel De cope-ontginningen zijn nog steeds in gebruik als kleinschalige landbouwbedrijven, waarvan de bedrijfsgrootte landbouwgebied, vooral veeteelt. Door de grote tussen de 0 en 10 hectare zit. Het belangrijkste bedrijfstype cultuurhistorische waarden (van het ontginningspatroon) is het graasdierbedrijf, gevolgd door de combinatiebedrijven en de ecologische waarden staat de landbouw onder en de hokdierbedrijven. In vroegere tijden was het gemengde druk. Enkele bedrijven stoppen, veranderen van functie bedrijf (combinatiebedrijf) het belangrijkste bedrijfstype. of reageren op ondermeer de toename van recreatief medegebruik door middel van verbreding. Hoewel in de laatste tien jaar er toch een lichte toename te zien is van bedrijfsopvolgers, blijft het feit dat ruim driekwart - de Utrechtse Heuvelrug van de bedrijven nog steeds geen bedrijfsopvolgers hebben. De flanken van de Utrechtse Heuvelrug waren voorheen Ruim 50% van de bedrijven heeft een bedrijfshoofd die ouder rijke landbouwgebieden met uitgebreide is als 55. akkercomplexen, maar deze karakteristieke akkerbouwcomplexen zijn nagenoeg verdwenen in het De groeimogelijkheden van de bedrijven zijn beperkt. Een gebied. De kernen op de flanken hebben zich sterk hoge gronddruk (weinig grond te koop voor uitbreidingen), uitgebreid. Op de Utrechtse Heuvelrug vindt nog maar beperkte ‘milieuruimte’, grote bedrijfsdichtheid en de vele zeer beperkt landbouw plaats. burgerwoningen zijn belangrijke oorzaken hiervan. Door de milieuregelgeving zit ruim 40% van de bedrijven ‘op slot’. De - de Vallei concurrentiepositie van de Nederlandse boer op de Europese De Vallei wordt getypeerd door het landbouwkundige en wereldmarkt is, ondermeer door dit gegeven, niet gunstig. gebruik. De landbouw is sterk bepalend. De belangrijkste vorm van landbouw is het graasdierbedrijf De laatste tien jaar heeft een groot aantal bedrijfsbeëindiging (veeteelt), gevolgd door gemengde bedrijven en plaatsgevonden. Dit heeft vooral plaatsgevonden bij de hokdierbedrijven. De landbouw staat echter onder grote intensieve bedrijven zonder grond en de bedrijven onder de druk door een hoge gronddruk, beperkte ‘milieuruimte’, 20 hectare. Er is gemiddeld een lichte toename waar te grote bedrijfsdichtheid en vele burgermanswoningen. Er nemen van bedrijven boven de 20 hectare, maar bovenal een vinden veel bedrijfsbeëindigingen (met aanzienlijke toename van zeer grote bedrijven (boven de 50 functieverandering) plaats, maar verbreding of hectare). De vrijkomende grond door bedrijfsbeëindigingen extensivering. wordt door in het ontwerp reconstructieplan geschat op circa 14.000 hectare voor de gehele Gelderse Vallei. De bebouwing - de Veluwe wordt vaak omgezet in nieuwe woonbebouwing of er wordt De Veluwe kent enkele agrarische enclaves, de oude steeds vaker een nieuw landgoed opgericht, wat de landbouwgebieden rond Garderen en rond Kootwijk. perspectieven voor de omliggende bedrijven niet verbetert. Vooral akkerbouw is hier een belangrijk landbouwkundig gebruik. De enclaves hebben een grote De verkavelingssituatie is nochtans verre van optimaal. Het cultuurhistorische waarde. huiskavelpercentage zou volgens de norm circa 80% moeten zijn, maar ligt gemiddeld rond de 55%.

pluimveehouderij (Barneveld)

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 41 Recreatie

Barneveld

Leusden

Kampeerterrein

Hotel

Groepsaccomodatie Woudenberg Scherpenzeel Bungalowpark Renswoude

Maarn Fietsroutes/wandelpaden

Grebbelinie

Natuurgebieden 1-100 ha

Natuurgebieden 100-500 ha

Natuurgebieden > 500 ha

Landgoederen Leersum

Amerongen basisgegevens: - Topografische Kaart 1:25.000 Topgrafische Dienst Emmen 2001-2003 - Complete gids Natuur- en wandelgebieden in Nederland Vereniging Natuurmonumenten1996 - Provincie Gelderland/Provincie Utrecht - gemeentegidsen - VVV West-Veluwe Vallei

42 brons + partners landschapsarchitecten 2.6 Recreatie Veel kleine plattelandswegen lenen zich goed voor fietsrecreatie, maar de vaak smalle wegen zijn niet comfortabel en onveilig. Apart gesitueerde fietspaden komen Het plangebied kent een beperkte betekenis voor zowel dag- vrij weinig voor. Met name in de spits is er veel sluipverkeer, als verblijfsrecreatie, ondanks de soms hoge landschappelijke zoals in de omgeving van Leusden, Woudenberg en kwaliteiten van delen van het gebied en de diverse Maarsbergen. cultuurhistorische attracties, zoals kastelen, landgoederen, de Het paardrijden is als dagrecreatieve vorm nog steeds sterk Grebbelinie en dergelijk. De beken en het Valleikanaal lenen in opkomst. De paardenhouderij zal de komende tijd nog flink zich uitstekend voor recreatief varen. Toch blijven veel van toenemen in omvang. deze potenties onbenut. Het aantal recreatievoorzieningen is klein. Er is vooral sprake van recreatief medegebruik. Het De gemeente Barneveld kent diverse dagrecreatieve zwaartepunt van de recreatieve voorzieningen ligt op de terreinen. De belangrijkste zijn een golfbaan, een Heuvelrug, in de nabijheid van de grote steden en op de midgetgolfbaan, diverse museum, de recreatieplas ‘Zeumeren’ Veluwe. Veel recreatiebedrijven zitten klem in de ten zuiden van Voorthuizen, een schietbaan, enkele planologische regelgeving. Veel voorzieningen zijn klein en volkstuinencomplexen en verschillende zwembaden. verouderd. Naast de diverse landgoederen en kastelen biedt Leersum Doordat de infrastructuur niet toereikend is, het gebied een bosbad, Amerongen een beschermd dorpsgezicht, het recreatief matig ontsloten is en het aantal voorzieningen Kasteel en Zuylenstein, Leusden een zwembad en het beperkt is voor het aantal recreanten dat het gebied toch recreatieterrein Treekerpunt en Woudenberg het bezoekt ontstaat een negatieve druk. Er wordt weinig dagrecreatieterrein het Henschotermeer en de Pyramide van rekening gehouden met het heterogene karakter van de Austerlitz en tenslotte de gemeente Maarn het recreatievraag. Desalniettemin heeft de recreatie veel zwerfsteneneiland. Scherpenzeel heeft twee zwembaden en potenties in het gebied en kan een positieve impuls geven. een midgetgolfterrein. Elke gemeente heeft vrijwel één of meerdere sportvelden in en rondom de kern. Sportvoorzieningen zijn in alle gemeenten ruimschoots Golf Landgoed Anderstein (Maarn) voorhanden.

Dagrecreatie Verblijfsrecreatie Het gebied heeft een aanzienlijk aantal dagrecreatieve De gemeente Barneveld heeft door haar ligging aan de rand terreinen en attracties. Belangrijke attracties zijn zeker de van de Veluwe een keur aan verblijfsrecreatieve terreinen, Grebbelinie, de diverse kastelen en landgoederen en de vooral geconcentreerd ten oosten van Voorthuizen. Het talrijke bossen op de Heuvelrug en de Veluwe. Tevens is in grootste deel van deze terreinen bestaat uit campings met het bijzonder het Valleikanaal, maar ook de beken, geliefd als trekkersvelden, kleine stacaravans en zomerhuisjes. Alle vis- en kanowater. De dagrecreatieterreinen zijn vaak terreinen zijn overwegend kleinschalig te noemen in gesitueerd op ‘residulocaties’ met een beperkte capaciteit en vergelijking met de Nederlandse gemiddelden. Het aanbod is niet altijd marktconform. eenzijdig en verouderd. Het merendeel van de bedrijven zit Er is niet echt sprake van een samenhangend netwerk. Er is veelal planologisch ‘op slot’. een uitgebreid (snel)wegennet, maar er zijn weinig of geen Naast de primaire verblijfsrecreatieve terreinen is het recreatieve routes en/of geschikte Parkeer-en- kamperen bij de boer in opkomst. Recreëervoorzieningen (P+R). fietspad Valleikanaal (Leusden)

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 43 Kamperen bij de boer -De Glind

44 brons + partners landschapsarchitecten - het Rivierengebied In het rivierengebied is vooral sprake van recreatief medegebruik. Er zijn enkele belangrijke attractiepunten, zoals de Amerongse Bovenpolder en het Kasteel Amerongen. De infrastructuur en de voorzieningen zijn vooralsnog beperkt. Er ontstaan problemen doordat het huidige netwerk de druk niet kan opvangen. Op beperkte schaal komen er verbrede landbouwbedrijven met een nevenfunctie gericht op de recreatieve sector.

- de Utrechtse Heuvelrug De Utrechtse Heuvelrug kent zowel recreatief medegebruik als verblijfsrecreatie. De verblijfsrecreatie ligt vooral op de flanken, zoals rond Overberg. De bedrijven zit veelal ‘op slot’.

- de Vallei De Vallei kent een zeer beperkte betekenis voor zowel dag- als verblijfsrecreatie. Het aantal in ontwikkeling zijnde recreatievoorzieningen is klein en het recreatieve netwerk uiterst beperkt. Op beperkte schaal komen er verbrede landbouwbedrijven met een nevenfunctie gericht op de recreatieve sector. De rand van de Veluwe kent diverse verblijfsrecreatieter reinen en in de noordoosthoek van de Vallei, tussen Voorthuizen en Garderen, ligt een aanzienlijke concentratie van verblijfsrecreatie. De omvang is vrij fors, geconcentreerd en de landschappelijke inpassing is hier vooralsnog beperkt. Rondom worden diverse chaletparken ontwikkeld.

- de Veluwe De Veluwe is, evenals de Utrechtse Heuvelrug, een populair gebied voor recreatief medegebruik. Ook is er sprake van verblijfsrecreatie rond de kernen op de Veluwe (Garderen en Kootwijk).

natuureducatie Amerongse bovenpolder

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 45 Landschapstypen 1880 - de Vallei De Vallei wordt gekarakteriseerd door een uiteenlopende afwisseling van landschapstypen, Heide- en Brink- en Broek- en heide- Uiterwaarden- Kampenlandschap Slagenlandschap boslandschap esdorpenlandschap ontginningslandschap landschap welke oorspronkelijk zeer nauw samenhangen met de fysieke ondergrond. De lage, kwelrijke westzijde van de Vallei wordt vooral getypeerd door het herkenbare slagenlandschap, dat vrij gaaf is en cultuurhistorisch zeer waardevol is. In dit Herkenbaar gebied liggen enkele landgoederen. Relicten van het Stedelijk Herkenbaar broek- en brinken De oostzijde, aan de rand van de Veluwe, werd landschap slagenlandschap heideontginnings- esdorpenlandschap landschap oorspronkelijk vooral getypeerd door broek- en heideontginningslandschappen en het overgrote deel van de Vallei werd oorspronkelijk getypeerd als kampenlandschap. Grote delen van het broek- en heide Relicten van het Diffuus slagen-, kampen- of broek- ontginningslandschap en het kampenlandschap en Bos- en heidelandschap Uiterwaardenlandschap kampenlandschap en heideontginningslandschap beperkte delen van het slagenlandschap zijn echter in de loop der tijd dusdanig aangepast dat er nog maar beperkt onderscheid te maken is. Deze gebieden worden aangegeven als diffuus landschap. Daarbij is Landschapstypen 2000 telkens wel aangegeven welke landschappelijke oorsprong elk gebied heeft (slagen/kampen/broek- en heideontginning). - het Rivierengebied Van het kampenlandschap en het broek- en heide- Het rivierengebied wordt gekarakteriseerd door het ontginningslandschap zijn nog wel zeer herkenbare uiterwaardenlandschap en het slagenlandschap van de delen overgebleven. Vaak waren deze gebieden cope-ontginningen. Het uiterwaardenlandschap is eigendom van een landgoed. ecologisch en aardkundig zeer waardevol. Het slagenlandschap is vooral cultuurhistorische en - de Veluwe landschappelijk uiterst waardevol en nog zeer gaaf. De Veluwe wordt, evenals als de Utrechtse Heuvelrug getypeerd door het bos- en heidelandschap, dat vooral - de Utrechtse Heuvelrug ecologisch waardevol is. Van zeer grote De Utrechtse Heuvelrug wordt vooral getypeerd door cultuurhistorische en landschappelijke waarde is het het bos- en heidelandschap dat deels ecologisch brinken esdorpenlandschap rondom Garderen. waardevol is, maar ook cultuurhistorisch (landgoedbossen). Aan de randen liggen de relicten van het brinken esdorpenlandschap, deze gebieden zijn vooral cultuurhistorische en landschappelijk zeer waardevol. De grootte is wel sterk afgenomen in de loop der tijd.

46 brons + partners landschapsarchitecten 2.7 Landschap Ook het brinken esdorpenlandschap op de flanken van de De acht landschapstypen die momenteel worden Utrechtse Heuvelrug is verdicht geraakt. Hier betreft het onderscheiden zijn: echter planmatige, grootschalige uitbreidingen van de kernen, zodat er slechts randen van het oorspronkelijke landschap - bos- en heidelandschap Uit de beschrijving van de occupatiegeschiedenis blijkt een resteren. Het stedelijke landschap zal overigens niet verder - relicten van het brinken esdorpenlandschap landschap dat oorspronkelijk nauw verbonden was met de worden beschreven daar het geen landelijke gebied meer - stedelijk landschap (wordt niet verder beschreven) fysieke gesteldheid en beperkingen. Er waren tot aan het betreft. - relicten van het kampenlandschap einde van de 19e eeuw zes duidelijk verschillende - slagenlandschap landschapstypen te onderscheiden: Ook in de rest van het plangebied zijn de steden en dorpen - broek- en heideontginningslandschap flink uitgebreid. De stads- en dorpsranden zijn soms bewust - uiterwaardenlandschap - het heide- en boslandschap ingepast, maar op enkele locaties is dit nog een - diffuus slagen-, kampen-, broek- of - het brinken esdorpenlandschap aandachtspunt, zoals bij Renswoude en Barneveld. Ook de heideontginningslandschap - het kampenlandschap erven zijn vrij rommelig en weinig structureel georganiseerd. - het slagenlandschap Een accurate landschappelijke inpassing of vast stramien In het schema op de vorige bladzijde staat een relatieschema - het broek- en heideontginningslandschap behorend bij een bepaald landschapstype of regio is veelal van de landschapstransformatie. - het uiterwaardenlandschap (niet meer) herkenbaar. Door verregaande innovaties in de 19e en 20e eeuw zijn de Kenmerkende autonome structuren die door het gehele fysieke beperkingen grotendeels opgeheven en hebben grote plangebied lopen en die van grote waarde zijn de Grebbelinie, delen van het landschap in de Gelderse Vallei een aanzienlijke de Slaperdijk en het Valleikanaal. Dit zijn nog steeds zeer transformatie ondergaan, vooral ten bate van het sterke structuren, herkenbaar, beeldbepalend en vormen landbouwkundige gebruik. uitstekende recreatieve routestructuren. Ook de verspreide landgoederen hebben nog een sterke vorm en structuur en Het oude kampenlandschap, gekenmerkt door rijke beekdalen zijn uitermate beeldbepalend. en besloten dekzandruggen, is in grote delen in schaal sterk vergroot, waarbij slechts relicten in de vorm van solitairen of Al met al zijn de landschapstypen voor een groot deel zodanig onderbroken bomenrijen herinneren aan de sterke veranderd, getransformeerd en naar elkaar gegroeid dat er beplantingsstructuren van weleer. Een enkele geïsoleerd een zekere nivellering heeft plaatsgevonden resulterend in gelegen restant van het landschap resteert. een nieuw landschapstype: het diffuse landschap. Ook het oude slagenlandschap, gekenmerkt door rijk Naast dit landschapstype worden de nog herkenbare of beplante, smalle kavels, is in grote delen de schaal sterk resterende delen van de oude cultuurlandschappen vergroot. Ook hier zijn de kenmerkende beplantingsstructuren onderscheiden en het bos- en heidelandschap. veelal verdwenen. Slechts tussen Woudenberg en Leusden zijn nog karakteristieke beplantingsstructuren te vinden. Vaak zijn hier ook sloten gedempt. Terwijl het oude kampenlandschap en het slagenlandschap is vergroot, zijn de oorspronkelijk open en rationele broek- en heideontginningen juist verdicht door een aanzienlijke toename van bebouwing, zowel agrarisch als niet-agrarisch, en grootschalige verblijfsrecreatie.

Valleikanaal (Woudenberg)

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 47 Landschapstypen 1880

Barneveld

Leusden

Bos Woudenberg Scherpenzeel Renswoude Heide- en boslandschap Maarn

Kampenlandschap

Broek- en heideontginningen

Brink- en esdorpenlandschap

Leersum Slagenlandschap

Amerongen Uiterwaardenlandschap

basisgegevens: - diverse historische atlassen

48 brons + partners landschapsarchitecten Landschapstypen 2004

Barneveld

Leusden

Bos- en heidelandschap

Uiterwaardenlandschap

Relicten van het es- en brinkdorpenlandschap Scherpenzeel Woudenberg Relicten van Renswoude het kampenlandschap

Maarn Herkenbaar slagenlandschap

Herkenbaar broek- en heideontginningslandschap

Diffuus landschap: voormalig kampenlandschap

Diffuus landschap: voormalig broek- en heideontginningslandschap Leersum Diffuus landschap: voormalig slagenlandschap Amerongen

basisgegevens: - Topografische Kaart 1:25.000 Topgrafische Dienst Emmen 2001-2003

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 49 - Utrechtse Heuvelrug - Veluwe

natuurontwikkeling: stuifduinen (Amerongen) het Egelmeer (Amerongen)

laanbeplanting (Amerongen)

1880 2000

natuurontwikkeling: poel (Amerongen)

50 brons + partners landschapsarchitecten Bos- en heidelandschap De Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe werden tot in de 16e eeuw gedomineerd door uitgestrekte heidevelden en stuifzanden. Op de Utrechtse Heuvelrug vestigden zich welgestelde stedelingen in riante buitenplaatsen en landgoederen, op de zuidflank tussen Driebergen en Amerongen (de Stichtse Lustwarande) en op de noordoostflank rond Woudenberg en Leusden. Vanuit deze landgoederen begonnen de eerste herbebossingen. Eerst op kleine schaal, vanaf de 18e en 19e eeuw ook op grotere schaal. De herbebossingen vonden plaats in het kader van het vastleggen van de stuifzanden, voor de houtproductie voor de mijnbouw en voor de jacht. De Veluwe werd pas eind 19e eeuw herbebost. De invloed van landgoederen en buitenplaatsen was hier niet zo sterk aanwezig. De herbebossing vonden hier noodgedwongen plaats omdat de stuifzanden een groot gevaar vormden voor de bestaande dorpen en de agrarische gronden. Daarnaast werden ook hier de nieuwe bossen gebruikt voor de houtproductie voor de mijnbouw. Kenmerkend voor dit landschapstype zijn de vele bossen met een rijke afwisseling met open plekken, resterende heidevelden en zandverstuivingen, op de Utrechtse Heuvelrug gecombineerd met lange lanen en fraaie buitens.

bebouwing beplanting bodemgebruik verkaveling wegenpatroon begrenzingen ruimte verspreid bos multifunctioneel bos onregelmatig fijnmazig onverhard rechtlijnig grofmazig verhard beeldkwaliteit Op de Utrechtse Heuvelrug liggen De bosgebieden bestaan Het bos- en heidelandschap maat van de ruimte diverse kastelen en buitenhuizen voornamelijk uit naaldbos of wordt grotendeels gebruikt als Typerend voor het wegenpatroon verspreid: het Berghuisje gecombineerd naald- en multifunctioneel bos. Dit houdt overwegend van het bos- en heidelandschap is Het bos- en (Maarn), de Hoogt (Maarn) en loofbos. in dat het bos zowel natuur-, zeer kleinmatig (0-200 de tweeledigheid, een fijnmazig heidelandschap biedt een Stameren (Maarn). recreatie- en in beperkte zin m), met enkele patroon van onverharde paden en uitstekend raamwerk voor productiewaarden heeft. grootmatige heidevelden wegen en een grofmazig netwerk de bebouwing die erin De oorspronkelijke vegetatie geplaatst is. Juist het Op de Veluwe liggen in het bos- (Potentieel Natuurlijk Vegetatie) (1500-4000 m) van verharde (inter)lokale wegen. en heidelandschap twee kernen, Daarnaast zijn er diverse contrast en de weinig is Eiken-(Beuken)-Berkenbos en reliëf afgeplante bebouwing in respectievelijk Kootwijk en Beuken-Eikenbos. De huidige zandverstuivings- en Op de Utrechtse Heuvelrug is het Garderen en diverse militaire heidegronden, delen fijnmazig patroon van onverharde de open ruimte daartussen dominante soort is de Grove glooiend/heuvelachtig complexen. Direct rondom natuurbos en er zijn delen in paden en wegen vrij rationeel, is zeer kenmerkend. Door den. Eenvormige monoculturen erfbeplanting zouden deze Garderen kan het landschap wordt echter de laatste jaren gebruik als militair terwijl op de Veluwe meer sprake echter getypeerd worden als (oefen)terrein. Dit laatste is is van een onregelmatig patroon. open ruimten sterk langzaam aan door waterlopenpatroon verdichten en hierdoor aan esdorpenlandschap (zie geïntegreerd bosbeheer vooral het geval op de Veluwe. esdorpenlandschap). Op zowel de Veluwe als de kwaliteit verliezen. Het is omgevormd tot gevarieerde Het bos- en hierdoor wel noodzakelijk bossen met een behoorlijk Op enkele plekken is sprake Utrechtse Heuvelrug liggen nog De erven waren relatief van agrarisch gebruik. Dit is heidelandschap ligt op diverse haast kaarsrechte, oude om het erf op orde te aandeel inheems bossen, de hogere zandgronden. houden. willekeurig van opzet. Het meest struiken en planten. ondermeer het geval rondom jachtwegen, de zogenaamde voorkomende historische type de kleine kernen, als Garderen De drainage is dusdanig koningswegen, die aangelegd zijn Andere sterke dat er vrijwel geen beeldbepalende elementen boerderij is de langhuisboerderij Andere belangrijke beplanting en Kootwijk. op last van stadhouder-koning of hallehuis. Er is sprake van een waterlopen zijn. Er is Willem III. De diverse zijn de diverse buitens en zijn de talloze heidevelden en soms sprake van forse lanen. langgerekte, rechthoekige een uitgebreid netwerk met, straatwegen, zoals de Apeldoornse boerderij met een fors afgewolfd greppels langs wegen en Straatweg (N344) zijn momenteel soms monumentale, langs de agrarische culturele vernieuwing zadeldak met een lager eplantingen. belangrijk interlokale hoofdwegen. goothoogte. Op de Veluwe waar gronden. Deze zijn Zij kenmerken zich door hun De belangrijkste culturele de boeren het minder breed voornamelijk rationeel rechtlijnigheid. vernieuwing is de hadden, waren de boerderijen recht. natuurontwikkeling kleiner en eenvoudiger. geweest in de laatste decennia. Er is niet sprake van een nieuwe typische architectuur.

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 51 - op de zuidelijke flank van de Utrechtse Heuvelrug bij Leersum en Amerongen - Emminkhuizerberg - Garderen

Emminkhuizerberg (Renswoude) Veense weg (Amerongen)

tabakschuur (Amerongen) akkercomplex en tabakschuren (Amerongen)

1880 2000

akkercomplex (Amerongen)

52 brons + partners landschapsarchitecten (Relicten van) het brinken esdorpenlandschap Het landschap op zowel de flanken van de Utrechtse Heuvelrug als die van de Veluwe was het gebied waar de eerste mensen zich na een nomadisch bestaan vestigden. Zij vestigden zich op de overgang van hoog naar laag, van droog naar nat. Er was en typisch driedeling in grondgebruik, behorende bij een compleet landbouwsysteem: het potstalsysteem. Deze driedeling bestond uit heide op de hogere gronden voor beweiding en plaggen, gras- en hooilanden op de lagere gronden en uitgebreide akkercomplexen, essen of engen genaamd, op de overgang tussen hoog en laag. Veel van dit oorspronkelijke landschap is in de loop der tijd sterk getransformeerd door ruilverkavelingen, verstedelijking en bosbouw. Er zijn nog enkele locaties waar dit landschap echter nog vrij gaaf is. De Emminkhuizerberg is een verbijzondering. Deze geïsoleerde stuwwal vormt een groot gemeenschappelijk akkercomplex midden in het kampenlandschap.

bebouwing beplanting bodemgebruik verkaveling wegenpatroon begrenzingen ruimte geconcentreerd beperkt landbouw onregelmatig (blok) slingerend strak begrensd door rationeel recht bosgebieden en stedelijke randen De bebouwing in het es- en De akkercomplexen werden maat van de ruimte brinkdorpenlandschap was vooral veelal gevrijwaard van Het wegenpatroon van het es- en geconcentreerd bij de es of eng, beplantingen. Op enkele tamelijk grootmatig tot brinkdorpenlandschap is een mix beeldkwaliteit het centrale akkercomplex. plekken werden houtwallen grootmatig van rationeel rechte en slingerende aangelegd ter bescherming wegen. Ook in het voormalig De dorpen op de zuidflank van de tegen oprukkende stuifzanden brinken Utrechtse Heuvelrug kunnen en houtwallen of hagen ter De hoofdweg (N225) van het es- reliëf esdorpenlandschap ligt de oorspronkelijk het beste bescherming tegen wildvraat. en brinkdorpenlandschap van de bebouwing vooral in de gekarakteriseerd worden als zuidflank van de Utrechtse glooiend/heuvelachtig open ruimte. Het betreft flankesdorp, waarbij het dorp als Heuvelrug loopt door alle dorpen. met name tabaksschuren een lint aan een zijde van de eng kenmerkende bolle Dit is een typische rationele structuren en enkele woonhuizen. lag. Ook Maarn had in straatweg. Meer slingerende, De tabakschuren staan vrij vroegertijden es met bebouwing waterlopenpatroon onregelmatige wegen die de in de ruimte, terwijl de daarlangs, maar de es is volledig omgeving ontsluiten komen uit op woonhuizen vaak afgezet verdwenen door bosaanplant. vrijwel afwezig deze weg. zijn met erfafscheidingen. Garderen, op de Veluwe, is nog Garderen heeft een bijzonder steeds een typisch kernesdorp, authentieke ontsluiting die typisch culturele vernieuwing midden op de es. hoort bij een kernesdorp: een radiale ontsluiting. In het kader van het De bebouwing van in het Nationaal Park Utrechtse bijzonder de dorpen op de Heuvelrug worden op zuidflank van de Utrechtse enkele plekken in het Heuvelrug is in de vorige eeuw brinken sterk uitgebreid. Deze esdorpenlandschap uitbreidingen zijn ten koste zogenaamde Groene gegaan van de akkercomplexen. Poorten opgericht. Zij kleiner en eenvoudiger. dienen de entree te worden voor het Nationaal Park.

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 53 - Kallenbroek en het Paradijs - Darthuizen en Broekhuizen - Scherpenzeel en De Glind-west - Stroe - De Haar

es (Stroe) hoeve (Stroe)

typische boerderij (Scherpenzeel) houtwal (Renswoude) Ruwinkel (Scherpenzeel) Luntersche Beek (Renswoude)

houtwal (Stroe) 1880 2000

54 brons + partners landschapsarchitecten (Relicten van) het kampenlandschap Doordat de toestanden verslechterden op de hogere gronden door bevolkingstoename en oprukkende stuifzanden trok men naar de lagere randen van de Heuvelrug en de Veluwe en uiteindelijke de Vallei in. Dit gebied werd overwegend gekarakteriseerd door talloze smalle dekzandruggen met tussenliggende beekdalen. Op dit onregelmatige reliëf werden akkers aangelegd. De nabij gelegen gronden werden als weidegebied gebruikt. Zo ontstond het kampenlandschap: een kleinschalig mozaïekvormig landschapspatroon met grillige vormen en onregelmatige ruimten. Door ruilverkaveling en geleidelijke verwijdering en aftakeling van kleine landschapselementen zijn grote delen van het oorspronkelijke kampenlandschap getransformeerd tot vrij open agrarische werklandschappen. Slechts enkele gebieden en elementen resteren van het oorspronkelijke landschap. Deze gebieden zijn vaak nog lange tijd in het bezit gewest van grootgrondbezitters en hierdoor is de transformatie niet of nauwelijks op gang gekomen. Zeer bijzondere gebieden zijn Kallenbroek bij Barneveld en De Haar bij Maarn.

bebouwing beplanting bodemgebruik verkaveling wegenpatroon waterlopenpatroon verspreid fijnmazig patroon landbouw onregelmatig, deels slingerend genormaliseerd vergroot De boerderijen werden gebouwd op de overgangszone Ter bescherming tegen Het kampenlandschap was maat van de ruimte Het wegenpatroon in Het waterlopenpatroon van de akkers naar de lagere gronden. De bebouwing wildvraat en voor het hout en is vooral in gebruik voor het kampenlandschap is wordt gekarakteriseerd lag verspreid en het bebouwingspatroon volgende het werden om de de landbouw, zowel als zeer kleinmatig vooral oost-west door het bekensysteem, onregelmatige patroon van de dekzandruggen en de akkerpercelen houtwallen bouw- en weiland. tot kleinmatig (<500 m) georiënteerd en gekarakteriseerd door de beken. van bijvoorbeeld eik slingerend van karakter. oost-weststructuur en aangelegd. De meest herkenbare delen Dit slingerende karakter uiteindelijk samenkomt in De erven waren relatief willekeurig van opzet en van het kampenlandschap, komt doordat de wegen het Valleikanaal. gekoppeld aan de hoogteverschillen. De erven waren Veel van deze houtwallen zoals Het Paradijs en reliëf de hogere delen in het ruim van opzet. Zij lagen ingebed in het kleinschalige zijn verdwenen, Kallenbroek en de gebieden landschap, de De laaglandbeken kennen landschap. De boerderijen lagen vaak oorspronkelijk doorgeschoten of tussen de Glind en licht glooiend (1-2,5m) dekzandruggen volgen. oorspronkelijk een met de achterzijde of de zijkant aan de weg. Het erf afgetakeld. In de relicten Scherpenzeel kennen Oorspronkelijk waren er meanderend karakter, was vaak voorzien van een moestuin en een van het kampenlandschap daarnaast een grote talloze onverharde maar zijn voor het boomgaard. De hof (moestuin) werd meestal omzoomd zijn deze structuren het natuur- en recreatieve Kenmerkend systeem van zand- en kerkepaden, overgrote deel door een haag. Andere typische objecten op het erf best bewaard gebleven. waarde. beekdalen en maar deze zijn bijna genormaliseerd. waren de hooiberg (vierroedig) en het bakhuis. dekzandruggen allemaal verdwenen. Het gebied staat tevens Daarnaast zijn er talloze In de loop der tijd is het bebouwingsareaal sterk De lagere gronden werden enigszins onder druk van begrenzingen ruimte sloten rondom de percelen toegenomen, ondermeer door overerving. Karakteristiek vaak ook in percelen landelijk wonen. aangebracht, die de in het gebied zijn namen als Groot Haksfoort en Klein verdeeld door sloten met Strak begrensd door perceelgrenzen volgen. Zij Haksfoort voortkomend uit de overerving. daarlangs singels van els en bossages en in beperkte monden allen uit in de Het meest voorkomende historische type boerderij is de wilg. mate door resterende diverse beken. langhuisboerderij of hallehuis. Er is sprake van een lijnvormende beplanting, langgerekte, rechthoekige boerderij met een fors Typische beeldkwaliteit zoals houtwallen. afgewolfd zadeldak met een lager goothoogte. Op de boerderijbeplantingen zijn plaatsen waar vrij goed geboerd kon worden zijn T- of leilinden aan de zuidzijde Veel van de erven heeft culturele vernieuwing krukhuisboerderijen te vinden, waarbij de erven ruimer van boerderijen en grote oorspronkelijk een rijke waren en er ook ruimte was voor een siertuin. solitaire bomen op de erfbeplanting, bestaande In deze gebieden heeft kleiner en eenvoudiger. erven. uit singels, houtwallen of buiten kleine bossages. In grote natuurontwikkeling lijnen zijn in de gave geen noemenswaardig gebieden van het oude culturele vernieuwing kampenlandschap deze nog plaatsgevonden. goed bewaard gebleven.

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 55 - Kootwijkerbroek/Essenerbroek - Walderveen/Nederwoud - bosrand Maarn/Maarsbergen - Voorthuizen-west

Nieuw Amerongen jonge ontginningen (Renswoude)

jonge ontginningen (Amerongen)

1880 2000

jonge ontginningen (Renswoude)

56 brons + partners landschapsarchitecten Herkenbaar broek- en heideontginningslandschap Lange tijd werden de lagere natte gebieden, de heiden en de broekgebieden in kleine stukken ontgonnen in relatief kleine kavels. Het landschap was kleinschalig en er stond veel beplanting. Grote ontginningen waren niet aan de orde, want de gebieden waren een essentieel onderdeel van het potstalsysteem. Heide werd geplagd en schapen geweid. Doordat het potstalsysteem in het midden van de 19e eeuw verdween konden de broekgebieden en heidevelden ook ontgonnen worden. Dit gebeurde op grote schaal, mede door de nieuwe (cultuur)technische methoden. Hierdoor is een tamelijk grootschalig, rechtlijnig en doelmatig landschap ontstaan: het broek- en heideontginningslandschap. Grote delen van het broek- en heideontginningslandschap zijn verdicht geraakt door nieuwe functies, zoals wonen en recreatie, maar ook door toenemende bebouwing op de erven.

bebouwing beplanting bodemgebruik verkaveling wegenpatroon waterlopenpatroon verspreid erf- en wegbeplanting landbouw regelmatig (blok) rationeel recht rechtlijnig lokaal slingerend Ook in de broek- en Het landschapstype wordt qua Het broek- en heideontgin- maat van de ruimte Door het broek- en heide- heideontginningen ligt de beplanting vooral bepaald door ningslandschap wordt vooral Het wegenpatroon in deze ontginningslandschap bebouwing verspreid vooral langs transparante erf- en gebruikt voor landbouw tamelijk grootschalig gebieden is rationeel recht waar lopen ook de diverse de wegen. De erven zijn ruimer wegbeplantingen en kleine (bouwland en grasland) met (500-1500 m) dat mogelijk was. Op enkele laaglandbeken. en moderner dan in de oude bossages op slechte gronden. op enkele plekken zeer inten- plekken volgende wegen het kampenlandschappen. sieve veehouderij. natuurlijk patroon nog en zijn Ook hier is sprake geweest Kavelgrensbeplantingen waren daarmee slingerend. van verregaande Het meest voorkomende niet meer nodig door de reliëf normalisatie. Doordat de historische type boerderij is de uitvinding van het prikkeldraad. gebieden oorspronkelijk langhuisboerderij of hallehuis. Er nagenoeg vlak zeer nat zijn is er een is sprake van een langgerekte, Er resten nog enkele relicten culturele vernieuwing uitgebreide patroon van rechthoekige boerderij met een van oude sloten aangelegd die de Deze gebieden staan bekend om fors afgewolfd zadeldak met een beplantingsstructuren. begrenzingen ruimte kavelrichtingen volgen lager goothoogte. de grootschalige intensieve De ruimte is daar waar (grondgebonden) bedrijven met de beeldkwaliteit begrensd vrij strak daarbij behorende functionele architectuur. In het heideontginningsland- begrensd door schap zijn de erven weinig laanbeplantingen en voorzien van erfbeplanting. aangelegde bosblokken. Nadruk ligt vooral op functionaliteit.

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 57 - Langbroekerwetering - Woudenberg/Leusden - Zwartebroek

slagenlandschap (Leusden) slagenlandschap (Leusden)

Geerestein (Woudenberg) slagenlandschap (Leersum) slagenlandschap (Leusden)

1880 2000 slagenlandschap (Woudenberg)

58 brons + partners landschapsarchitecten Herkenbaar slagenlandschap De veengronden nemen relatief een klein deel van de Gelderse Vallei in, maar vertonen wel een uitermate karakteristiek beeld. Aan de zuidzijde van de Utrechtse Heuvelrug in het Kromme Rijngebied en aan de noordoostzijde rond Leusden en Woudenberg werden vanaf de 11e eeuw natte venige en moerige gronden uitgegeven ter ontginning. In het Kromme Rijngebied werden de gebieden ontginnen volgens het alom bekende copesysteem met de vaste lengte- en breedtematen en een planmatige opzet. Aan de noordoostzijde, bij Leusden en Woudenberg, werden de gebieden echter meer geleidelijk ontgonnen vanaf de hogere delen van het landschap, vaak de dekzandruggen of de stuwwal zelf. Al vroeg ontstonden er landgoederen in het noordoostelijke veengebied. Vanuit hier werden de gronden ook veelal uitgegeven ter ontginning Voor de ontginning was een goede ontwatering nodig, waardoor er een typisch landschap ontstond van smalle lange kavels, afgewisseld met slootjes: het slagenlandschap. Door het soms onregelmatige patroon van de dekzandruggen en dus de ontginningsbasis ontstonden onregelmatige, bijzondere patronen in de ontginningen.

bebouwing beplanting bodemgebruik verkaveling wegenpatroon lintbebouwing Omdat het gebied veel opener was landbouw regelmatig (slagen) rationeel recht met sporadisch dan bijvoorbeeld het slingerende oude structuren kampenlandschap werden Het dominerende gebruik in De bebouwing in het zuidelijke slagenlandschap van Het slagenlandschap waterlopenpatroon Leersum en Amerongen concentreert zich vooral langs de ondermeer om de wind te breken het slagenlandschap is wordt gekenmerkt door weteringen en aan de Lekdijk. Er is sprake van een zeer aan de windzijde singels of landbouw (grasland). In het langgerekte, smalle rationeel recht open lintbebouwing. bomenrijen aangeplant. zuidelijk deel is er kavels, afgewisseld met daarnaast nog sprake van slootjes. In het zuidelijk beeldkwaliteit In het noodoostelijke werden de boerderijen op de boven Om in de eigen behoefte te voorzien tuinbouw en in het deel zijn deze kavels het veen uitstekende dekzandruggen gebouwd. Zo werden ook wel geriefhoutbosjes noordoostelijk deel van volgens vaste maten, in De erven waren oorspronkelijk ontstonden bebouwingslinten. Enkele resteren, andere geplant. Langs de smalle, rechte landgoederen. het noordoostelijk deel klein en afgeschermd met elzen- zoals Woudenberg zijn uitgegroeid tot dorpen volgens kavels werden veelal essen in enkele zijn zij onregelmatig. en wilgensingels. Veelal zijn de 20e eeuwse stedenbouwkundige principes. rijen geplant. Noordelijk van De verkaveling langs de erven vergroot en meer Woudenberg liggen binnen het Utrechtse Heuvelrug functioneler geworden. De erven waren langgerekt en smal. Verschillende slagenlandschap een tweetal wordt gekenmerkt door Desalniettemin hebben veel erven functies op het erf waren achter elkaar gelegen. De landgoederen (Geerestein, De een verkaveling haaks op nog een redelijke erfbeplanting. boerderijen lagen overwegende met de voorzijde aan de Boom) met een eigen maat van de ruimte de Heuvelrug en de culturele vernieuwing weg. De erven waren compact en rationeel. De beplantingsstructuur. Deels binnen diverse dekzandruggen. bijgebouwen stonden parallel aan of haaks op de het stramien van de relatief grootschalig De oorspronkelijke Veel van de oude landgoederen boerderij. De boerderijen lagen overwegend met de slagenverkaveling, deels in een (<4000m) met enige verkavelingsmaat is in de worden momenteel gebruikt als voorzijde aan de weg. Het erf was vaak voorzien van een eigen structuur. afwisseling door laatste eeuw sterk kantoorruimte. Daarnaast is ook moestuin en een boomgaard. De hof (moestuin) werd beplantingen aangepast. Slootjes zijn hier in de laatste decennia natuur- meestal omzoomd door een haag. Andere typische In het zuidelijke gebied zijn er gedempt en de structuur en landschapsontwikkeling van objecten op het erf waren de hooiberg (tweeroedig) en enkele boomgaarden en bosjes reliëf verzwakt. Andere oudere belang geworden. het bakhuis. binnen het stramien van de afwijkingen in de slagenverkaveling. Hier ontbreken nagenoeg vlak verkavelingen liggen rond de kavelgrensbeplantingen ook. Het meest voorkomende historische type boerderij is de begrenzingen ruimte de landgoederen langhuisboerderij of hallehuis. Er is sprake van een Slechts noordelijk van Woudenberg Geerestein en de Boom in zijn nog enkele gebieden met een langgerekte, rechthoekige boerderij met een fors strak begrensd door de vorm van afgewolfd zadeldak met een lager goothoogte. Op de typische beplantingsstructuur van landgoedbossen en essensingels. bossages en plaatsen waar vrij goed geboerd kon worden zijn T- of lijnbeplantingen parken. krukhuisboerderijen te vinden, waarbij de erven ruimer waren en er ook ruimte was voor een siertuin.

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 59 Amerongse bovenpolder - Bovenpolder Amerongen

Amerongse bovenpolder Kasteel Amerongen Amerongse bovenpolder

1880 2000

60 brons + partners landschapsarchitecten Uiterwaardenlandschap De uiterwaarden van de Nederrijn ter hoogte van Amerongen behoren tot een van Nederlands natuurrijkste uiterwaardgebieden, mede doordat deze direct grenst aan de Utrechtse Heuvelrug. Het ontvangt ondermeer kwel vanaf de Heuvelrug. Het gebied met veel microreliëf herbergt tevens een grote verscheidenheid aan aardkundig waardevolle elementen. Het gebied overstroomt ‘s winters. Onderaan bij Amerongen aan de bovenzijde van de Amerongse Bovenpolder ligt Kasteel Amerongen.

bebouwing beplanting bodemgebruik verkaveling wegenpatroon Met uitzondering van het Kasteel Het gebied wordt in het kader van natuur en water De polder is voor het Er zijn haast geen wegen. Alleen Amerongen kent het gebied geen het project Noordoever Nederrijn overgrote deel uit cultuur de Rijnsteeg naar het veer bebouwing. geleidelijk omgevormd tot een genomen. doorkruist het gebied. rivieroeverreservaat. Karakteristieke elementen in deze uiterwaard zijn verspreide meidoornstruiken en beeldkwaliteit overige solitaire beplanting. Bebouwing ontbreekt Veelal zijn dit restanten van oude structuren en culturele vernieuwing patronen, bijvoorbeeld De laatste decennia is in meidoornhagen. Rondom het kasteel maat van de ruimte het waterlopenpatroon ligt een fraaie tuin met enkele forse uiterwaardenlandschap bossages. grootschalig (1500-4000 m) sterk ingestoken op Er is sprake van een onregelmatig natuurontwikkeling en waterpatroon gekoppeld aan de reliëf duurzaam dynamiek van de Nederrijn met watermanagement. geulen en richels. nagenoeg vlak met bijzonder microreliëf in de vorm van geulen en richels

begrenzingen ruimte

strak begrensd door boosages en lijnbeplantingen

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 61 restant oude structuren (Scherpenzeel) restant oude structuren (Barneveld) vergrote slagen (Woudenberg)

vergrote slagen (Woudenberg) vergrote kampen (Barneveld)

beeldkwaliteit (Barneveld) verblijfsrecreatie (Barneveld) 1880 2000 diffus landschap (Barneveld)

verdichting door bebouwing (Barneveld) niet-agrarische bedrijvigheid (Voorthuizen)

62 brons + partners landschapsarchitecten Diffuus slagen-, kampen-, of broek- en heideontginningslandschappen Door verregaande technische ontwikkelingen aan het einde van de 19e eeuw en in de 20e eeuw zijn de oude landschappen sterk aangepast. Zij waren immers het resultaat van een bepaald gebruik. Het verbeteren van de condities voor de landbouw ging in grote gebieden in de Vallei gepaard met forse landschappelijke aanpassingen, zoals normalisatie van beken, ruilverkavelingen en verwijdering van kavelgrensbeplantingen. De landschappen braken open. Halverwege de 20e eeuw werd deze gebieden ook bebouwd met grote intensieve bedrijven met veel opstallen, soms ook met een niet-agrarische functie. Momenteel neemt het landelijk wonen gestaag toe, waardoor sommige landschappen verdichten. Door al deze ontwikkelingen zijn gebieden met oorspronkelijk verschillende landschapstypen sterk naar elkaar toegegroeid. Het landschap nivelleert. Broek- en heideontginningslandschappen verdichten, kampenlandschappen breken open, slagenlandschappen transformeren en nieuwe functies vinden hun plaats. De landschappen zijn genivelleerd. De landschappen zijn grotendeels niet meer gebaseerd op de fysieke omstandigheden, maar vooral op de extreme manipulatie van het landschap door de mens. Het zijn de landschappen van de 20e eeuw. In bepaalde aspecten, zoals de verkaveling, zijn de oorspronkelijke landschappen herkenbaar. bebouwing beplanting bodemgebruik maat van de ruimte wegenpatroon verspreid De beplantingspatronen zijn een landbouw kleinschalig tot tamelijk rationeel recht en slingerende mengeling van nieuwe grootschalig (200-1500 oude structuren De bebouwing bestaat uit een mengeling van oude wegbeplantingen, oude lanen en Het dominerende gebruik is m) en nieuwe boederijen, woonhuizen en niet- relicten van oude landbouw. Het landschap is agrarische bedrijfspanden. kavelgrensbeplantingen, zoals ook het resultaat van het beeldkwaliteit solitaire bomen uit oude vrij intensieve gebruik door De erven in de diffuse houtwallen. Er is geen sterk de landbouw. Er is lokaal een sterke verdichting door woon- en slagen-, kampen- of consistent patroon. bedrijfsbebouwing. Het landschap verrommelt door broek- en Ten oosten van Voorthuizen het ontbreken van een helder (beplantings)systeem. heideontginningsland- Ten oosten van Voorthuizen heeft ligt een groot gebied wat schappen zijn veelal het gebied dat ingericht is ten getransformeerd is ten bate De erven hebben geen herkenbare opbouw meer en ingericht op bate van de verblijfsrecreatie een van de verblijfsrecreatie. zijn niet meer volgens oude principes ingericht of functionaliteit en naar de sterke beplantingsstructuur. Er is ingepast. maat van de hier alleen niet gebruik gemaakt Verder wordt de bedrijfsvoering. van inheemse soorten en woonfunctie van het gebied Het meest voorkomende historische type boerderij Beplanting is niet structuren. ook steeds belangrijker. . is de langhuisboerderij of hallehuis. Er is sprake van structureel. een langgerekte, rechthoekige boerderij met een Ook de beplantingen fors afgewolfd zadeldak met een lager goothoogte. rond de vele nieuwe Op de plaatsen waar vrij goed geboerd kon worden woonbebouwing is niet zijn T- of krukhuisboerderijen te vinden, waarbij de structureel. erven ruimer waren en er ook ruimte was voor een Hierdoor is er geen siertuin. systeem waarin de erven liggen binnen het landschap. culturele vernieuwing

De laatste decennia is waterlopenpatroon het aantal niet-agrarische functies, wonen, werken rationeel recht: genormaliseerd reliëf en recreëren, in dit gebied sterk zeer uiteenlopend toegenomen. begrenzingen ruimte

strak begrensd Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 63 Cultuurhistorie per landschapstype

Barneveld

Leusden

Buitenplaats/kasteel Uiterwaardenlandschap

Monumentale boerderij/woning Bos- en heidelandschap op de dekzandruggen Relicten van het Es- en brinkdorpenlandschap Monumentale boerderij/woning Scherpenzeel Woudenberg op de stuwwallen Relicten van het Renswoude Kampenlandschap Grafheuvel Maarn Herkenbaar slagenlandschap Verdedigingslinie en Herkenbaar Broek- en heideo indundatiegebied ntginningenlandschap Molen Diffuus landschap: voormalig kampenlandschap Verdedigingswerk Diffuus landschap: voormalig Steenfabriek broek- en heideontginningenl andschap Leersum Diffuus landschap: voormalig Amerongen slagenlandschap

basisgegevens: - GIS-gegevens Provincie Utrecht - GIS-gegevens Provincie Gelderland

64 brons + partners landschapsarchitecten Cultuurhistorische waarden per landschapstype Bos- en Cultuurhistorische en historisch-geografische ook zeer waardevol zijn heidelandschap de stuifzanden op vooral de Veluwe, zoals de stuifzanden bij Kootwijk. Herkenbaar Het zuidelijke slagenlandschap is op zich al een cultuurhistorische Deze aardkundig waardevolle gebieden kennen een grotendeels antropogene ontstaansgeschiedenis. slagenlandschap structuur door haar cope-verkaveling en typerende afwisseling van open en beslotenheid. Daarnaast kent het gebied op de Veluwe nogal wat objecten, Ook het noordoostelijke slagenlandschap kent een typische instellingen en kampementen die als waardevol te beschouwen zijn, structuur, maar hier zijn met name de oude linten, de oude zoals de Generaal-Majoor Kootkazerne, de Majoor Mulderkazerne en bebouwing én bovenal de oude landgoederen, zoals Geerestein, De het rijksmonument Radio Kootwijk. Het in 1919-22 gerealiseerde Boom, Henschoten-Den Treek en Lockhorst, zeer waardevolle hoofdgebouw, ook wel de “de Kathedraal” genoemd, is bekend door objecten. zijn bijzondere architectuur (architect J.M. Luthmann) en de functie als zendstation, de draadloze verbinding naar Nederlands-Indië. Tenslotte loopt aan de oostzijde van het noordoostelijke Tevens kunnen de diverse patronen van de onverharde paden en slagenlandschap voor een groot deel de Grebbelinie, de wegen in de bossen, vooral op de Utrechtse Heuvelrug, en de verdedigingslinie met diverse sluizen, kazematten en koningswegen aangewezen worden als cultuurhistorisch waardevol. verdedigingswerken. Delen van het slagenlandschap diende als inundatievelden. (Relicten van) Het gave esdorpenlandschap van Garderen met haar akkers, haar het brinken radiale ontsluitingsstructuur en het herkenbare kernesdorp is esdorpen- cultuurhistorisch en landschapskundig uitermate waardevol. landschap Herkenbaar broek- Met uitzondering van diverse historische boerderijen en Op de zuidflank van de Utrechtse Heuvelrug zijn daarnaast nog diverse en dorpskernen kennen deze gebieden vrij weinig cultuurhistorische relicten te vinden van de tabaksteelt, zoals fraaie tabaksschuren. heideontginnings- waarden. Amerongen is aangewezen als beschermd dorpsgezicht. De landschap Emminkhuizerberg is een bijzonder aardkundig monument. Uiterwaarden- De Amerongse Bovenpolder is waardevol als oude rivierbedding. landschap Het Kasteel Amerongen is zeer waardevol als cultuurhistorisch (Relicten van) De belangrijkste cultuurhistorische waarden van het kampenlandschap object. is aangewezen als beschermd dorpsgezicht. Het gebied het kampen- zit men name in de talloze oude, monumentale boerderijen, maar in kent met name aardkundige en ecologische waarden. landschap resterende houtwallen en lanen. De oude boerenlandgoederen en resterende gave kampenlandschappen zoals Kallenbroek kennen naast de oude bebouwing ook de vrij gaaf gebleven landschappelijke Diffuus slagen-, Ook in het diffuus slagen-, kampen- of broek- en heidelandschap structuur en zijn hierdoor zeer waardevol. Deze gebieden kennen ook kampen- of broek- zijn diverse oude boerderijen en restanten van houtwallen en lanen nog steeds diverse onverharde paden. en heidelandschap terug te vinden. Ook door dit gebied loopt voor een groot deel de Grebbelinie, de verdedigingslinie met diverse sluizen, kazematten Darthuizen en het landgoed Broekhuizen vormt een bijzonder stukje en verdedigingswerken. Delen van het slagenlandschap diende als kampenlandschap op de zuidelijke flank van de Utrechtse Heuvelrug. inundatievelden. Dit stukje kampenlandschap met de buitenplaats is cultuurhistorisch gezien zeer waardevol door locatie en vorm.

Bos- en In het bos- en heidelandschap komen diverse waardevolle Tenslotte loopt langs en door de relicten van het kampenlandschap heidelandschap grafheuvels voor, zowel op de Veluwe als op de Utrechtse voor een groot deel de Grebbelinie, de verdedigingslinie met diverse Heuvelrug. Vooral op de Utrechtse Heuvelrug komen enkele sluizen, kazematten en verdedigingswerken. Delen van het kastelen en landgoederen voor. kampenlandschap dienden als inundatievelden.

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 65 Het overzicht hiernaast geeft aan in welk landschapstype de Landschapstype waar de kern in ligt omsteeks 1880 Dorpsranden kern omstreeks 1880 lag. Hierbij dient de kanttekening te Kern Landschapstype omstreeks 1880 worden gemaakt dat de kernen Hamersveld en Nieuw- Inleiding Achterveld kampenlandschap Leusden zijn opgegaan in respectievelijk Leusden en Amerongen brinken esdorpenlandschap Leusden-Zuid. De kern Oud-Leusden (het oorspronkelijke De dorpen maken onderdeel uit van het landschap. De (flankesdorp) Lisiduna) was in de Middeleeuwen een flinke nederzetting. verschijningsvorm van de dorpsrand is gerelateerd aan het Barneveld kampenlandschap Tegenwoordig is Oud-Leusden van geen betekenis meer en landschapstype. Oorspronkelijk werd niet veel aandacht aan kan niet als dorp worden bestempeld. Slechts de kerk met De Glindt kampenlandschap de esthetica van dorpsranden besteed; de bebouwing en de toren verwijst naar deze tijd. Huize Maarsbergen (oorspron- beplanting moest functioneel zijn. Dit was afhankelijk van het Elst brinken esdorpenlandschap kelijk Mersbergh) dateert uit de Vroege Middeleeuwen en is landschapstype waarin het dorp lag. De kernen in de Vallei Garderen brinken esdorpenlandschap veel ouder dan de huidige kern Maarsbergen. Maarsbergen zelf liggen hoofdzakelijk in het kampenlandschap. Hier vond (kernesdorp) had in 1880 nog geen echte dorpskern, maar mensen op de dekzandruggen occupatie plaats na de trek de Vallei in Kootwijk broek- en heideontginningen- woonden verspreid in voornamelijk boerderijen en dagloner- (2.3.1). landschap woningen. Huize Maarsbergen met bijbehorende landerijen De kernen kennen vaak een eigen ontstaansgeschiedenis, die Kootwijkerbroek kampenlandschap, rand broek- ligt op enige afstand van de tegenwoordige kern gerelateerd is aan de landschappelijke ligging. Zij verschillen en heideontginningenlandschap Maarsbergen. dan ook sterk naar ligging en geomorfologische indeling Leersum brinken esdorpenlandschap (2.1.1). (flankesdorp) Over het algemeen geldt oorspronkelijk het volgende principe. Het kampenlandschap is een tamelijk besloten land- Ligging van de kernen naar geomorfologische indeling Leusden slagenlandschap (vrm. Hamersveld) schap. Zachte randen waren niet nodig, meestal waren ze Zone Kernen hard. In het open landschap werden daarentegen uit functio- (geomorfologie) Leusden-Zuid slagenlandschap (vrm. Nieuw-Leusden) nele overwegingen, namelijk bescherming, de dorpskernen Veluwe (stuwwal) Garderen Maarn (heide- en) boslandschap afgeplant. Flank Veluwe Stroe, Kootwijk (stuwwalflanken) Maarsbergen broek- en heideontginningen- (Huize Maarsbergen) landschap Oorspronkelijk type rand per landschapstype Vallei Achterveld, Barneveld, De Glindt, Landschapstype Open/besloten Type rand (dekzandruggen) Kootwijkerbroek, Leusden, Oud-Leusden (heide- en) boslandschap Leusden-Zuid, Renswoude, Overberg slagenlandschap * Broek- en heideontgin- Open Groene rand Scherpenzeel, Terschuur, ningenlandschap Voorthuizen, Zwartebroek Renswoude kampenlandschap * Slagenlandschap * Uiterwaardenlandschap Scherpenzeel kampenlandschap * Brink- en esdorpenlandschap Stroe kampenlandschap, rand heide- en boslandschap Noordflank Utrechtse Maarn, Maarsbergen, Overberg * Kampenlandschap Besloten Harde rand * Bos- en heidelandschap Heuvelrug Terschuur kampenlandschap (stuwwalflanken) In de 20e eeuw is het karakter van de kernen sterk veran- Voorthuizen kampenlandschap, rand broek- Zuidflank Utrechtse Amerongen, Elst, Leersum en heideontginningenlandschap derd. De meeste kernen zijn sterk gegroeid, qua grootte, Heuvelrug maar ook qua functie. Zo zijn Barneveld en Leusden uitge- (stuwwalflanken) Woudenberg slagenlandschap groeid tot hoogstedelijke dorpen, dat wil zeggen dorpen met Zwartebroek slagenlandschap stedelijke functies en een voorzieningenniveau voor een grotere regio. Door de groei zijn oorspronkelijke relaties met het landschap niet altijd meer afleesbaar. De structuur van het landschap is ondergeschikt geraakt aan de stedelijke

66 brons + partners landschapsarchitecten dynamiek. Het landschap is getransformeerd en de dorpsrand (kerktorens en overige); Legenda heeft geen functionele betekenis meer. Zij kunnen een * een typering van de randen van de kern en daarnaast een rommelig karakter hebben gekregen. aanduiding van de barrières (landschapselementen die even- Rand grenzend aan het kampenlandschap tuele dorpsuitbreiding belemmeren); Rand grenzend aan het heide- en boslandschap Voor een aantal kernen met elk een typerende ligging * kwaliteiten en knelpunten Rand grenzend aan het voormalig broek- en heide- (Scherpenzeel als grotere kern in het kampenlandschap in de ontginningenlandschap (diffuus) Rand grenzend aan het voormalig kampenland- Vallei en onderdeel van het te verwachten conglomeraat Op basis van deze analyse kan een waardering worden uitge- schap (diffuus) Woudenberg-Scherpenzeel; Barneveld als hoogstedelijk dorp sproken over de beeldkwaliteit van de verschillende dorps- Rand grenzend aan het bos- en heidelandschap met grote stedelijke dynamiek; Achterveld in het kampen- randen en kan per kern een visie worden ontwikkeld of deze Rand grenzend aan het brinken landschap; en Stroe op de Veluweflank) is onderzocht hoe de randen behouden, versterkt of ontwikkeld moeten worden. esdorpenlandschap kern grenst aan het buitengebied. Het vormt een startpunt voor nadere bestudering van de Rand grenzend aan het rivierlandschap Een begrippenkader met drie begrippen is geïntroduceerd om dorpsranden van de overige kernen in het gebied. Tevens Bos de dorpsranden te typeren. Deze zijn gebaseerd op de kunnen in het verlengde hiervan randvoorwaarden voor verhouding tussen beplanting en bebouwing in de rand van toekomstige uitbreidingen worden geformuleerd. Boomgaard/ -kwekerij de kern, het contrast tussen de kern en het buitengebied; en Houtwal de oriëntatie van de rand van de kern. Kwaliteit zit in de aansluiting van de rand van de kern op het Laan/ overige wegbeplanting/ boomsingel * Groene randen: de randen van de kern zijn beplantingsrijk. landschapstype. Het gaat hierbij om de juiste verhouding van * Stenige randen: de beplanting in de randen van kern bebouwing en beplanting bij het landschapstype. In een open Beek ontbreekt nagenoeg. landschap is de dorpsrand veel gevoeliger en is de relatie Groene lob * Harde randen: een contrast tussen kern en buitengebied tussen kern en buitengebied groter. Een besloten landschap, Hoofdweg (contrast stad/land) zoals het kampenlandschap, kent dorpsranden die meer naar * Zachte randen: een geleidelijke verdichting van de bebou- binnen zijn gericht. Secundaire weg wingsdichtheid naar de rand van de kern toe (geen contrast Primaire entree stad/land) Per onderzochte kern is aangegeven waar de kwaliteiten in de Secundaire entree * Voorkanten bebouwing: de rand is naar buiten gericht, de dorpsranden liggen en waar zich ongewenste situaties voor kern is op het landschap georiënteerd en er is meer relatie doen. Kwaliteit ligt bijvoorbeeld in randen waar de voorkant Tertiaire entree met het landschap. van de bebouwing grenst aan een groene lob met eventueel Kerktoren * Achterkanten bebouwing: de rand is naar binnen gericht, een beekdal. Kwaliteit zit ook in een harde beplantingsrijke de kern is op zichzelf georiënteerd. dorpsrand grenzend aan een (voormalig) broek- en heideont- Overig landmark ginningenlandschap of open beekdal en in de naar binnen Groene rand In kaart is gebracht: gerichte bebouwing en zachte rand bij een kern grenzend aan Stenige rand * de huidige topografische situatie; het kampenlandschap. Ongewenst is bijvoorbeeld een stenige * de ligging van de huidige rand van de kern ten opzichte van en harde rand grenzend aan een open landschap, een zachte Harde rand het landschapstype in 1880 en in 2000; rand grenzend aan een groene lob met eventueel beekdal of Zachte rand * beplantingen die aan de rand van de kern grenzen en het geen eenduidig gebruik van voor- en achterkanten en beplan- Voorkanten bebouwing beeld van deze rand bepalen; bos, laan, overige wegbeplanting waardoor een rommelig beeld ontstaat. Barrières zijn ting, houtwal, boomsingel, boomgaard of -kwekerij, groene niet per definitie ongewenst. Zij vormen een leidraad voor Achterkanten bebouwing lob (groene of landschappelijke structuur die de kern indringt eventueel toekomstige uitbreidingen, daarnaast ontstaat er Barriere of doorsnijdt, al dan niet met beek); een buffer tussen barrière en dorpsrand. Kwaliteiten * invalswegen (hoofd en lokaal), entrees met onderscheid naar importantie (primair, secundair, tertiair) en landmarks Knelpunten

Landschapsontwikkelingsplan Gelderse Vallei+, september 2005 67 groene rand harde rand voorkanten bebouwing

stenige rand zachte rand achterkanten bebouwing

68 brons + partners landschapsarchitecten Scherpenzeel

Scherpenzeel is van oorsprong een nederzetting bij een versterkt huis. Het dorp kent veel groene randen, grenst nog aan enkele relicten van het kampenlandschap en het buitengebied (bos van Huize Scherpenzeel en elders agrarisch gebied) dringt door middel van vier groene lobben aan de zuidkant de kern binnen. Twee hoofdentrees bieden toegang tot Scherpenzeel. De kerk is het enige landmark in de kern zelf, aan de rand staan nog een silo en de watertoren. De N224 vormt een barrière tegen eventuele uitbreidingen, maar is alleen aan de noordwestzijde een harde rand. Het gebiedje tussen de N224 en de rand van de kern is een typische rand- zone gevuld met sportparken en natuurontwikkeling. landschapstypen 1880 landschapstypen 2000

noordwestrand beplanting, beken en groene lobben uitvalswegen, entrees en landmarks