Arkusz MRĄGOWO (141)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz MR ĄGOWO (141)

Warszawa 2012 Autorzy: Marek Gałka*, Izabela Bojakowska, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska**, Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka *

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN…………..

Spis tre ści I. Wst ęp – M. Gałka ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – M. Gałka ...... 4 III. Budowa geologiczna – M. Gałka ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – M. Gałka ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – M. Gałka...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – M. Gałka ...... 14 VII. Warunki wodne – M. Gałka ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska...... 21 1. Gleby – P. Kwecko ...... 21 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 28 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 30 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – M. Gałka ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – M. Gałka ...... 38 XII. Zabytki kultury – M. Gałka ...... 43 XIII. Podsumowanie – M. Gałka, K. Wojciechowska ...... 44 XIV. Literatura ...... 45

I. Wst ęp

Arkusz Mr ągowo Mapy geo środowiskowej Polski (MGP) w skali 1:50 000 został wy- konany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz Państwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i w Przedsi ębiorstwie Geologicznym Pol- geol SA w Warszawie (plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowisko- wej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy jego opracowywaniu wykorzystano Informacje za- mieszczone w Mapie geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Mr ągowo (Stoi ński, i in. 2006). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Za- gro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składo- wania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą po-

3 moc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo- wiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy sporz ądzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zaso- bów: Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego, Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Warmi ńsko- Mazurskiego w Olsztynie, Instytutu Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wo- jewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie oraz urz ędów administracji lo- kalnej. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2011 roku. Mapa jest opracowana w wersji cyfrowej. Dane dotyczące złó Ŝ kopalin zostały zamiesz- czone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice obszaru arkusza Mr ągowo wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 53°50’– 54°00’ szeroko ści geograficznej północnej oraz 21°15’–21°30’ długości geograficznej wschodniej. Powierzchnia obszaru arkusza wynosi około 305 km 2. Administracyjnie cało ść obszaru arkusza znajduje si ę w województwie warmi ńsko-mazurskim, w wi ększo ści w po- wiecie mr ągowskim (miasto i gmina Mr ągowo oraz gmina Mikołajki). Północny fragment poło Ŝony jest w obr ębie powiatu k ętrzy ńskiego (gminy K ętrzyn i Reszel), a wschodni w obr ę- bie powiatu gi Ŝyckiego (gmina Ryn). Najwy Ŝej poło Ŝony rejon znajduje si ę w północnej cz ęś ci omawianego terenu. Kulmina- cj ą jest wzgórze kemowe o wysoko ści 216,7 m n.p.m. na poro śni ętej lasami wysoczy źnie morenowej. Najni Ŝej poło Ŝone s ą dna zagł ębie ń bezodpływowych znajduj ących si ę w okolicy miejscowo ści Łazdoje na wysoko ści 103,3 m n.p.m. Najwi ększe deniwelacje obserwuje si ę na kraw ędziach form rynnowych, gdzie si ęgają one 40 m. Cało ść arkusza Mr ągowo, w podziale fizycznogeograficznym Kondrackiego (2001) po- ło Ŝona jest w obr ębie mezoregionów Pojezierze Mr ągowskie i Kraina Wielkich Jezior Mazur- skich, które s ą cz ęś ci ą Pojezierza Mazurskiego (fig. 1). Cech ą charakterystyczn ą Pojezierza Mr ągowskiego jest wyst ępowanie licznych rynien rozcinaj ących południkowo wysoczyzn ę morenow ą oraz równole Ŝnikowy przebieg wzgórz morenowych. Wzdłu Ŝ rynien ci ągn ą si ę wały ozów i kemów. Obszar Krainy Wielkich Jezior Mazurskich cechuje najwi ększe w Polsce nagromadzenie jezior, których powierzchnia stanowi około 20% powierzchni tego mezore-

4 gionu. Charakterystyczne dla obu mezoregionów jest wyst ępowanie licznych, cho ć niewielkich powierzchniowo zagł ębie ń bezodpływowych, wypełnionych osadami organogenicznymi.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Mr ągowo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja: Pobrze Ŝa Wschodniobałtyckie, Mezoregion Niziny Staropruskiej: 841.59 – Równina S ępopolska Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazur- skich, 842.87 – Równina Mazurska

Sie ć rzeczna na obszarze arkusza jest słabo rozwini ęta. Jedynym wi ększym ciekiem jest rzeka Dajna, która przepływa przez jeziora: Wierzbowskie, Czos, Czarne, Kot, Juno i Kiersztanowskie. Zachodnia cz ęść omawianego obszaru nale Ŝy do jej zlewni. Dajna jest do- pływem Pregoły. Pozostała cz ęść obszaru arkusza nale Ŝy do zlewni Pisy. Na terenie omawianego arkusza wyst ępuj ą liczne jeziora rynnowe. Najwi ększymi z nich są: Czos, Juksty, Juno, Sal ęt, oraz fragmenty jezior: Kiersztanowskiego, Ry ńskiego, Tałty i Wierzbowskiego. Na obszarze mapy wyst ępuj ą te Ŝ jeziora o genezie wytopiskowej i wypeł- niaj ące zagł ębienia eworsyjne – jezioro Gł ębokie i Kociołek (Lisicki, 1997). Powierzchnia jezior na obszarze arkusza wynosi około 23 km2.

5 Lesisto ść obszaru arkusza jest do ść niska i wynosi jedynie około 15%. Wi ększe kompleksy le śne wyst ępuj ą w północnej i południowej cz ęś ci arkusza. W lasach przewa Ŝaj ą drzewostany iglaste (sosnowe). Opisywany obszar znajduje si ę w granicach mazursko-białostockiego regionu klima- tycznego (Wiszniewski red., 1973). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 6°C. Roczna suma opadów mie ści si ę w zakresie od 550 do 600 mm, a ich maksimum przypada na czerwiec i lipiec (75 i 95 mm), natomiast minimum na stycze ń i marzec (30 i 40 mm). Du Ŝe nagromadzenie otwartych zbiorników wodnych, a tak Ŝe terenów podmokłych powoduje, Ŝe poszczególne pory roku wkraczaj ą tu w innych terminach, ni Ŝ w pozostałych regionach kraju. Wiosna zaczyna si ę tu około 10–14 dni pó źniej i jest stosunkowo chłodna, a przygruntowe przymrozki mog ą pojawia ć si ę nawet w pierwszych dniach czerwca. Jesie ń jest przewa Ŝnie długa i ciepła. Długo ść okresu wegetacyjnego wynosi około 210 dni. Wiatry, cz ęsto o du Ŝej pr ędko ści, wiej ą najcz ęś ciej z kierunków północno- i południowo-zachodnich. W obr ębie wysoczyzny polodowcowej i powierzchni sandrowych dominuj ą gleby brunatne, bielicowe i pseudobielicowe, z mniejszym udziałem gleb brunatnych wyługowanych i kwa śnych. Wi ększe zwarte areały gleb chronionych wyst ępuj ą w północno-zachodniej, centralnej i południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Miasto Mr ągowo zamieszkiwane przez około 22 tys. osób jest regionalnym centrum administracyjnym i usługowym. Podstawow ą funkcj ą terenów wiejskich na tym obszarze jest rolnictwo. Grunty orne stanowi ą tu około 70% terenów u Ŝytkowanych rolniczo. Wi ększe zakłady przemysłowe zlokalizowane s ą w Mr ągowie. Znajduje si ę tu du Ŝa mleczarnia („Mlekpol”), zakład drzewny („Mazur Direkt Sp. z o.o.”), zakłady odzie Ŝowe („Warmia”). W Mr ągowie skupiaj ą si ę tak Ŝe firmy prowadz ące usługi dla ludno ści. Wa Ŝnym ogniwem gospodarki w okolicy Mr ągowa staj ą si ę turystyka i wypoczynek. Na zwolenników aktywnych form wypoczynku czekaj ą: spływy kajakowe, wycieczki piesze, ro- werowe, jazda konna oraz czyste pla Ŝe jezior. Z miasta wiod ą liczne szlaki w ędrówek pie- szych, rowerowych i wodnych m.in. do: K ętrzyna, Sorkwit, Reszla, Świ ętej Lipki i na szlak Wielkich Jezior Mazurskich. Z my ślą o turystach przygotowywana jest oferta kulturalna. Naj- bardziej znanymi imprezami s ą: Mi ędzynarodowy Festiwal Muzyki Country ,,Piknik Coun- try", Kabareton oraz Festiwal Kultury Kresowej. Poza Mr ągowem, letniskowy charakter zy- skały Kiersztanowo i Jora Wielka. Przez obszar arkusza przebiega droga krajowa nr 16 z Grudzi ądza przez Ostród ę, Olsz- tyn, Mr ągowo, Ełk, Augustów do przej ścia granicznego w Ogrodnikach. Szereg dróg woje-

6 wódzkich ł ączy Mr ągowo z okolicznymi miastami powiatowymi (K ętrzyn, Gi Ŝycko, Szczyt- no), czy miejscowo ściami gminnymi (Ryn, Reszel, Mikołajki). W Mr ągowie znajduje si ę sta- cja kolejowa na linii Olsztyn – Ełk.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza opisano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000, arkusz Mr ągowo (Lisicki, 1995, 1997) Fundament krystaliczny w rejonie obszaru arkusza tworzy wyniesienie mazurskie plat- formy wschodnioeuropejskiej, gdzie skały prekambru wyst ępuj ą na gł ęboko ści od 1000 do 1500 metrów. Na tym fundamencie zalegaj ą epikontynentalne osady paleozoiku i mezozoiku. W partii stropowej osadów mezozoiku na całym omawianym terenie wyst ępuj ą utwory ma- strychtu (kredy górnej), wykształcone głównie jako: margle, kreda pisz ąca, mułki lub piaski kwarcowo-glaukonitowe. Strop utworów kredowych zalega na gł ęboko ści od 160 m p.p.m. do około 20 m n.p.m. Wy Ŝej w profilu geologicznym rozpoznano morskie utwory paleoce ńsko-eoce ńskie i oligoce ńskie oraz l ądowe (jeziorne) utwory mioce ńskie (Lisicki, 1997). Paleocen i eocen stanowi ą tu iły, mułki i piaski kwarcowo-glaukonitowe o mi ąŜ szo ści do 10 m. Osady oligocenu wykształcone są jako mułki i piaski glaukonitowe, a ich mi ąŜ szo ść nie przekracza 40 m. Miocen reprezentowany jest przez iły, mułki i piaski, miejscami z przewarstwieniami w ęgla brunatnego. Stwierdzona mi ąŜ szo ść miocenu nie przekracza 30 m. Na obszarze omawianego arkusza powierzchnia utworów paleogenu i neogenu jest bardzo zró Ŝnicowana. W rejonie Mr ągowa wyst ępuje rozległe wzniesienie biegn ące z północne- go zachodu na południowy wschód. Jest to rodzaj glacielewacji (prawdopodobnie o budowie fałdowej), której powierzchnia wznosi si ę na wysoko ść do 15–50 m n.p.m. Od wschodu, pół- nocnego wschodu i południowego zachodu wzniesieniu temu towarzysz ą gł ębokie obni Ŝenia, rodzaj glacidepresji. Dna tych obni Ŝeń poło Ŝone s ą na wysoko ści 40–110 m p.p.m. W północ- nej i północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza powierzchnia paleogenu i neogenu poło Ŝo- na jest na wysoko ści 50–90 m p.p.m. Z kolei na północny wschód od Sykstyn pod utworami czwartorz ędu odsłaniają si ę skały kredy górnej. Dane te wskazuj ą, i Ŝ osady paleogenu i neogenu najprawdopodobniej s ą glacitektonicznie zaburzone. Cały obszar arkusza Mr ągowo pokryty jest grub ą seri ą osadów czwartorz ędowych (Li- sicki, 1997). Ich rozpoznana mi ąŜ szo ść waha si ę w granicach od około 100 m w rejonie Mr ą- gowa do około 260 m w rejonie Sykstyn. W profilu geologicznym czwartorz ędu rozpoznano

7 utwory preglacjału, zlodowace ń najstarszych i południowopolskich, interglacjału wielkiego oraz zlodowace ń środkowo- i północnopolskich. W wykształceniu litologicznym tych utwo- rów zwraca uwag ę przewaga serii gliniastych (gliny zwałowe), mułkowych, mułkowo-ilastych i mułkowo-piaszczystych (zastoiskowe) nad seriami piaszczystymi. Osady zaliczone do preglacjału i do zlodowace ń najstarszych zachowały si ę jedynie w postaci szcz ątkowej. S ą to iły jeziorne i rezydua glin zwałowych. Znacznie lepiej s ą zachowane serie lodowcowe i wodnolodowcowe, a tak Ŝe interglacjalne zaliczone do zlodowace ń południowopolskich. Ich stwierdzona mi ąŜ szo ść wynosi średnio około 30–50 metrów. Wystepuj ą tu kolejno utwory zlodowacenia nidy (2 stadiały), interglacjału małopolskiego, zlodowacenia sanu (2 stadiały) i wilgi. Wy Ŝej w profilu geologicznym zalegaj ą serie zwi ązane z okresem interglacjału wielkiego. Na badanym obszarze s ą to mułki i iły jeziorne oraz piaski rzeczne interglacjału mazo- wieckiego i interglacjału zbójna, rozdzielone piaskami wodnolodowcowymi, mułkami zasto- iskowymi i glinami zwałowymi zlodowacenia liwca. Serie interglacjalne s ą dobrze udokumentowane badaniami palinologicznymi. Mi ąŜ szo ść utworów interglacjału wielkiego wynosi średnio około 10–30 metrów (miejscami mo Ŝe si ęga ć nawet 40 m). W dalszej kolejno ści w profilu geologicznym zalegaj ą osady zwi ązane z okresem zlodowace ń środkowopolskich. S ą to piaski wodnolodowcowe, gliny zwałowe i mułki zastoiskowe zlodowacenia odry (2 stadiały), mułki i piaski jeziorne interglacjału lubelskiego oraz wodnolodowcowe piaski, gliny zwałowe i zastoiskowe mułki zlodowacenia warty (2 stadiały). Mi ąŜ szo ść utworów okresu zlodowace ń środkowopolskich wynosi około 35–50 metrów. Praktycznie wszystkie osady le Ŝą ce na powierzchni i przykrywaj ące kompleks osadów zlodowace ń środkowopolskich (fig. 2) zaliczone zostały do okresu zlodowace ń północnopol- skich, a konkretnie do najmłodszego stadiału górnego (leszczy ńsko-pomorskiego). Mi ąŜszo ść tych osadów waha si ę w granicach od 6 do ponad 60 m. Najwi ększe mi ąŜ szo ści osadów zlodowace ń północnopolskich rozpoznano w gł ębokich rynnach lodowcowych, na przykład w rejonie Mr ągowa. Z utworami ostatniego glacjału zwi ązanych jest szereg form geomorfolo- gicznych. Najwi ększe obszary zajmuje wysoczyzna morenowa, w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci o charakterze falistym. Wysoczyzna urozmaicona jest szeregiem form mniejszych, jak na przykład: piaszczysto-Ŝwirowo-gliniastymi pagórkami i wzgórzami morenowymi o charakterze akumu- lacyjnym lub spi ętrzonym czy te Ŝ moren martwego lodu, kemami, zagł ębieniami wytopisko- wymi czy powierzchniami piaszczystymi stanowi ącymi ślady szlaków sandrowych. Najwi ęk- szym urozmaiceniem w ukształtowaniu powierzchni terenu s ą rynny subglacjalne, tworz ące

8 ci ągi o orientacji południkowej. W wielu miejscach rynnom towarzysz ą osady piaszczysto- Ŝwirowe zwi ązane z odpływem wód lodowcowych, które tworz ą tarasy sandrowe, tarasy kemowe czy ozy i formy akumulacji szczelinowej. Na częś ci form, zwłaszcza piaszczysto- Ŝwirowych, prowadzona była od dawna dorywcza eksploatacja kopalin z przeznaczeniem na potrzeby lokalne.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Mr ągowo na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen zlodowacenia północno- polskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski … (Marks i in. red, 2006).

9 Profil geologiczny czwartorz ędu ko ńcz ą utwory z pogranicza plejstocenu i holocenu oraz holoce ńskie. S ą to rezydua lub eluwia glin zwałowych, piaski i gliny deluwialne, utwory mineralno-organiczne i organiczne zagł ębie ń bezodpływowych i wytopiskowych oraz den dolinnych. Najliczniej reprezentowane s ą torfy i namuły torfiaste, których wyst ępowanie zwi ązane jest z rynnami subglacjalnymi, zagł ębieniami bezodpływowymi na wysoczy źnie glacjalnej i dolinami rzecznymi.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze le Ŝą cym w granicach arkusza Mr ągowo aktualnie udokumentowanych jest 10 złó Ŝ piaskowo-Ŝwirowych (tab. 1). Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Kiersztanowo” (Solczak, 1981) i zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Czerwonka” (Winiarz, 1965) skre ślono z bilansu z bilansu zasobów ze wzgl ędu na zmienno ść budowy geologicznej oraz jako ści kopaliny, która spowodowała nie- opłacalno ść eksploatacji. Do złó Ŝ piasków ze Ŝwirem zaliczy ć nale Ŝy: „Mr ągowo” (Soroko, 1967), „Mr ągowo- Młynowo” (Zaprzelska, Zaprzelski, 1988) i „Polska Wie ś” (Sylwestrzak, 1976). W zło Ŝach „Kiersztanowo I” (Antolek, Bandurska-Kryłowicz, 1981) „Kiersztanowo II” (Kokoci ński, 2001a, Januszkiewicz, 2005a), „Kiersztanowo II, Pole A” (Januszkiewicz, 2005b), „Marcinkowo” (Kokoci ński, 2001b, Kokoci ński, 2008a), „Marcinkowo I” (Kokoci ń- ski, 2008b), „Koczarki” (Zaprzelski, 2008a, b) i „Szestno” (Zaprzelski, 2010) udokumentowano piaski. Ze zło Ŝa „Kiersztanowo II” wydzielono zło Ŝe „Kiersztanowo II, Pole A”. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1. Zło Ŝa z rejonu Mr ągowa („Mr ągowo”, „Mr ągowo-Młynowo”, „Polska Wie ś”, „Kier– sztanowo I”) zostały wyeksploatowane i zaniechane, a nast ępnie ich tereny przekazane na inne cele, st ąd nie b ędzie mo Ŝliwa w przyszło ści ich eksploatacja (złoŜa te powinny zosta ć skre- ślone z Bilansu zasobów). Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe piasków i Ŝwirów przedstawiono w tabeli 2.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geolo- Stan zago- Nr Wiek kom- Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja giczne bilanso- spodarowa- Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj pleksu litolo- rozpoznania tys. t. kopaliny złó Ŝ we tys. t. nia zło Ŝa konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny giczno- zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg. stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in. red., 2011) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Kiersztanowo II pole A p Q 108 C1 G 73 Sd 4 A - 2 Kiersztanowo II p Q 246 C1 N - Skb, Sd 4 A - 3 Kiersztanowo I p Q 164 C1* Z - Skb, Sd 4 B Z 4 Mr ągowo pŜ Q 25 C1 Z - Skb, Sd 4 B Z 5 Mr ągowo-Młynowo pŜ Q 440 C1* Z - Skb, Sd 4 C Z 6 Polska Wie ś p Q 1013 C1* Z - Skb, Sd 4 C Z 7 Marcinkowo p Q 374 C1 N - Skb, Sd 4 A - 8 Koczarki p Q 94 C1 N - Skb, Sd 4 A - 11 11 9 Szestno p Q 1348 C1 N - Skb, Sd 4 A - 10 Marcinkowo I p Q 304 C1 G 32 Skb, Sd 4 A - Kiersztanowo pŜ Q - - ZWB - - - - -

Czerwonka g(gc) Q - - ZWB - - - - -

Rubryka 3 – g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, p Ŝ – piaski i Ŝwiry ; p – piaski Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1, zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb –kruszyw budowlanych; Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe. Rubryka 12 – Z – konflikt zagospodarowania terenu.

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i parametry jako ściowe piasków i Ŝwirów Gęsto ść nasypowa Numer Po- Stosunek nadkła- Zawarto ść frakcji Zawarto ść pyłów Rodzaj Mi ąŜ szo ść zło Ŝa Grubo ść nadkładu w stanie zag ęszczo- zło Ŝa na Nazwa zło Ŝa wierzchnia du do mi ąŜszo ści < 2 mm od–do ( śr.) mineralnych od–do kopaliny od–do ( śr.) [m] od–do ( śr.) [m] nym od–do ( śr.) mapie zło Ŝa [ha] zło Ŝa (N/Z) [%] (śr.) [%] [t/m 3] 1 2 3 4 6 7 8 9 10 11 Kiersztanowo II 1 p 1,99 4,7–8,0 (5,7) 0,1–1,5 (0,7) 0,17 69,5–98,3 (90,7) 1,1–3,1 (1,6) 1,8–2,2 (2,0) Pole A 2 Kiersztanowo II p 3,10 3,9–8,0 (5,4) 0,1–2,1 (0,8) 0,15 69,5–98,7 (91,3) 1,1–3,9 (1,8) 1,7–2,0 (1,8) 3 Kiersztanowo I p 2,68 6,5–9,5 (7,9) 0,5–2,2 (1,1) (0,14) 52,4–94,6 (81,5) 0,7–11,3 (3,3) 1,8–2,0 (1,9) 4 Mr ągowo pŜ 3,30 2,8–14,9 (7,4) 0,2–1,0 (0,4) 0,06 45,0–61,3 (52,7) 1,6–6,9 (2,5) 2,0–2,1 (2,0) 5 Mr ągowo- pŜ 5,48 1,6–11,9 (6,5) 0,0–3,6 (1,5) 0,32 57,2–81,9 (71,34) 1,4–9,0 (4,4) 1,9–2,0 (2,0) Młynowo 6 Polska Wie ś p 7,52 4,4–29,2 (9,8) 0,2–4,0 (1,0) 0,10 60,3–96,5 (83,3) 1,0–8,2 (2,6) 1,9–2,0 (1,9) 7 Marcinkowo p 1,75 10,5–12,5 (11,4) 1,6–3,9 (2,7) 0,24 65,0–92,0 (81,8) 0,8–3,7 (2,0) 1,8–1,9 (1,8) 12 12 8 Koczarki p 1,41 4,0–14,7 (7,6) 0,0–3,0 (2,2) 0,29 72,4–98,8 (87,9) 3,2–11,8 (6,4) 1,6–1,9 (1,8) 9 Szestno p 6,03 2,5–30,0 (9,82) 0,6–5,4 (3,0) 0,48 56,2–96,2 (79,0) 3,7–13,4 (7,2) (1,8) 10 Marcinkowo I p 1,62 6,2–13,1 (10,7) 2,9–6,1 (4,0) 0,37 70,1–86,0 (77,9) 1,5–3,7 (2,0) 1,8–1,9 (1,9)

Obja śnienia: Rubryka 3: p – piasek, pŜ – piasek i Ŝwir

Prawie wszystkie zło Ŝa zlokalizowane w obr ębie arkusza, poza jednym udokumentowane zostały w strefie powierzchniowego, b ądź przypowierzchniowego wyst ępowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych górnych (utwory wodnolodowcowe, sandrowe). Wyj ątkiem jest zło Ŝe „Kiersztanowo I” w którym udokumentowane zostały utwory czołowomorenowe. Zło Ŝa o takiej genezie charakteryzuje stosunkowo niewielka średnia mi ąŜ szo ść (oscylująca mi ędzy 5–10 m), przy du Ŝej zmienno ści mi ąŜ szo ści w obr ębie poszczególnych złó Ŝ (np. zło Ŝe „Szest- no” – mi ąŜ szo ść 2,5–30,0 m, ale średnio tylko 9,8 m), du Ŝa zmienno ść mi ąŜ szości nadkładu wahaj ąca si ę od 0,0 do 6,1 m. Piaski w zło Ŝach zalegają w formie pokładowej, a wśród nich, zazwyczaj w formie soczewek wyst ępuj ą Ŝwiry. Wszystkie zło Ŝa s ą suche, poza zło Ŝem „Kiersztanowo II”, które jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina wszystkich złó Ŝ cechuje si ę stosunkowo du Ŝym udziałem pyłów mineralnych (od 0,7 do 13,4%). Zło Ŝe „Szestno” udokumentowano w dwóch polach. Wszystkie zło Ŝa z punktu widzenia ich ochrony sklasyfikowano jako powszechne, licznie wyst ępuj ące i łatwo dost ępne (klasa 4). Z uwagi na mo Ŝliwo ść zagospodarowania górni- czego za bardzo konfliktowe (klasa C) uznano zło Ŝa „Mr ągowo-Młynowo” i „Polska Wie ś” które wyst ępuj ą na terenach zurbanizowanych. Zło Ŝe „Kiersztanowo I” ze wzgl ędu na konflikt zagospodarowania terenu uznano za konfliktowe (klasa B). Pozostałe zło Ŝa uznano za mało konfliktowe (klasa A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Mr ągowo eksploatacj ę piasków prowadzi si ę obecnie ze zło Ŝa „Kiersztanowo II pole A” i „Marcinkowo I”. Zło Ŝe „Kiersztanowo II pole A” eksploatuje si ę od 2006 roku. Koncesja na eksploatacj ę piasków jest wa Ŝna do 2016 roku. Dla zło Ŝa ustano- wiono obszar górniczy o powierzchni 1,99 ha i teren górniczy o powierzchni 8,13 ha, obejmu- jący swym zasi ęgiem równie Ŝ zło Ŝe „Kiersztanowo II”. Kopalina nie jest poddawana przerób- ce. Zło Ŝe „Kiersztanowo II pole A” zostało wydzielone ze zło Ŝa „Kiersztanowo II” w taki sposób, by organem koncesyjnym nowego zło Ŝa był starosta. Zło Ŝe „Marcinkowo I” jest eksploatowane od 2010 roku. Koncesja na eksploatacj ę pia- sków jest wa Ŝna do 2021 roku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 1,93 ha, a terenu górniczego 2,90 ha, Piaski wydobywa si ę za pomoc ą koparki i bez przeróbki transportuje si ę samochodami do odbiorców. Zło Ŝe „Kiersztanowo I” eksploatowane było w latach 1972–1998. Zostało ono zaniechane ze wzgl ędu na brak zgodno ści pomi ędzy prowadzon ą działalno ści ą, a zapisami planu

13 zagospodarowania przestrzennego gminy Mr ągowo, w którym obszar zło Ŝa i obszary okolicz- ne przeznaczone zostały dla rozwoju turystyki i rekreacji. Obszar zło Ŝa został zrekultywowany poprzez wyrównanie dna i skarp wyrobiska, na które wkroczyła ro ślinno ść trawiasta i drzewa. Zło Ŝe „Mr ągowo” eksploatowane było w latach 1974–1996. Zło Ŝe zostało prawie cał- kowicie wyeksploatowane (brak rozliczenia zasobów), a nast ępnie obszar wyrobiska wraz z terenem przyległym sprzedany został osobie prywatnej. Po przeprowadzeniu rekultywacji obszar zło Ŝa przeznaczony zostanie na tereny rekreacyjne. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku pobliskiego zło Ŝa „Polska Wie ś”. W niewielkim zakresie było ono eksploatowane bez koncesji w latach 1972–1989. Obecnie na cz ęś ci zło Ŝa istnieje oczyszczalnia ścieków, a pozostała cz ęść jest poro śni ęta lasem. Nie ma perspektyw na wznowienie eksploatacji zło Ŝa. Eksploatacja zło Ŝa „Mr ągowo-Młynowo” została zaniechana w latach dziewi ęć dziesi ą- tych. Zło Ŝe było jeszcze dorywczo eksploatowane przez okolicznych mieszka ńców do 2003 roku, a nast ępnie jego obszar został zrekultywowany i na jego terenie zbudowano „Miasteczko Westernowe Mrongoville”. W obr ębie arkusza istniej ą wyrobiska powstałe w wyniku nielegalnej eksploatacji pia- sków i Ŝwirów. Dla pi ęciu wyrobisk, wyró Ŝniaj ących si ę wielko ści ą, b ądź świe Ŝymi śladami eksploatacji sporz ądzono karty wyst ępowania kopaliny. Najwi ększe wyrobiska poza udoku- mentowanymi zło Ŝami wyst ępuj ą w okolicach: Gronowa, Ruskiej Wsi, Mierzejewa, Mr ągowa i Śniadowa.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Podstaw ą dla oceny perspektyw surowcowych na obszarze arkusza Mr ągowo s ą: Szcze- gółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Mr ągowo (Lisicki, 1997, 2001), wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych oraz własne obserwacje w terenie. Na obszarze obj ętym arkuszem Mr ągowo przeprowadzono szereg prac poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego, surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz torfów. Wyznaczono 1 obszar prognostyczny piasków, 5 obszarów perspektywicznych torfów i 6 ob- szarów perspektywicznych piasków i Ŝwirów. Prace poszukiwawcze za piaskami i Ŝwirami prowadzono na południe od Polskiej Wsi (Czochal, Piwocka, 1982). Wiercenie w wi ększo ści dały wynik negatywny, z tym Ŝe w sied- miu z szesnastu otworów nawiercono seri ę piaszczyst ą o punkcie piaskowym w granicach 84,4-99,3% i okre ślono ich przydatno ść do zapraw budowlanych (Czechal, Piwocka, 1982).

14 Wyniki tych bada ń pozwalaj ą środkow ą cz ęść obszaru uzna ć za prognostyczny dla piasków (tab. 3).

Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Zasoby Numer Wiek Średnia kompleksu Po- w Zastoso- obszaru Rodzaj kompleksu Parametry grubo ść litologiczno wierzchnia kategorii wanie na kopaliny litologiczno- jako ściowe nadkładu -surowcowego (ha) D kopaliny mapie surowcowego (m) od–do 1 (tys. t) średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 punkt piaskowy 84,4–99,3, śr. 92,2 10,3–12,2, I 56 p Q 1,5 9 808 Sb gęsto ść nasypowa 11,3 (t/m 3): śr. 1,55

Rubryka 3: p – piaski, Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 9: Sb – budownictwo.

Analizuj ąc budow ę geologiczn ą obszaru, w nawi ązaniu do udokumentowanych złó Ŝ piasków i Ŝwirów oraz ich eksploatowanych wyst ąpie ń poza zło Ŝami nale Ŝy stwierdzi ć, i Ŝ perspektywiczne dla piasków i Ŝwirów mog ą by ć strefy moren czołowych, osady wodnolodowcowe, obszary akumulacji lodowcowej i strefy wyst ępowania moren martwego lodu. Perspektywy nale Ŝy wi ąza ć tak Ŝe z utworami mi ędzymorenowymi, zalegaj ącymi pod niewielkim nadkładem glin zwałowych (przykładem takiego wyst ępowania jest punkt eksploatacji piasków i Ŝwirów nr 2 w rejonie Ruskiej Wsi). Obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów wyznaczono w północnej cz ęś ci arkusza, w rejonie udokumentowanego zło Ŝa „Koczarki”, gdzie wyst ępuj ą osady wodnolodowcowe o zmiennej mi ąŜ szo ści. Parametry jako ściowe surowców w obszarze perspektywicznym powinny by ć podobne do parametrów w obr ębie zło Ŝa. Obszar perspektywiczny piasku wyznaczono na północ od Kiersztanowa. W jego obr ę- bie udokumentowano trzy złoŜa piasków. Parametry jako ściowe surowców w obszarze perspektywicznym powinny by ć podobne do parametrów w obr ębie złóŜ. Kolejny obszar perspektywiczny znajduje si ę na zachód od Ruskiej Wsi, gdzie piaszczysto-Ŝwirowe utwory mi ędzymorenowe o mi ąŜ szo ści do 4 metrów są widoczne w punkcie eksploatacji nr 2.

15 We wschodniej cz ęś ci Mr ągowa, w pobli Ŝu Śniadowa i Mierzejewa wyznaczono obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów w obr ębie wyst ępowania osadów wodnolodowcowych o mi ąŜ szo ści do 6 metrów, które s ą widoczne w punkcie eksploatacji nr 4. Nale Ŝy doda ć, i Ŝ mimo nieraz du Ŝej powierzchni obszarów perspektywicznych, nie nale Ŝy si ę spodziewa ć udokumentowania złó Ŝ o takiej wielko ści. Obszary te nale Ŝy rozumie ć jako kompleksy geologiczno-surowcowe, gdzie istnieje mo Ŝliwo ść udokumentowania złó Ŝ małej i średniej wielko ści (co najwy Ŝej 10 ha). Powodem tego jest du Ŝa zmienno ść w wy- kształceniu utworów czwartorz ędowych, pot ęgowana niejednokrotnie przez zjawiska glacitek- toniczne (Lisicki, 1997). Prace poszukiwawcze za piaskami i Ŝwirami prowadzono w rejonie Wejdyków, przy wschodnim skraju arkusza (Kociszewska, 1965). W rejonie tym nie stwierdzono wierceniami serii zło Ŝowej. Na obszarze arkusza dosy ć licznie wyst ępuj ą torfowiska, nie zajmuj ą jednak znacznych powierzchni (Ostrzy Ŝek, D ębek, 1996). Wyznaczono obszary perspektywiczne torfów, z których najwi ększe zlokalizowane s ą w rejonie Kiersztanowa, Szestna, i Rydw ąga. Obszary wyst ąpie ń torfów, mimo obliczonych zasobów oraz charakterystyki jako ści nie traktowano jako obszarów prognostycznych ze wzgl ędu na ograniczenia w ich ewentualnym zagospoda- rowaniu, wynikaj ące z poło Ŝenia w obszarach chronionych b ądź z ochrony wód. Torfy cechu- ją si ę mi ąŜ szo ściami oscyluj ącymi wokół 2 m, przy maksymalnej mi ąŜ szo ści do 4,33 m, wysok ą popielno ści ą (w granicach kilkunastu procent) i stanem rozkładu 30–50%. S ą to w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci torfy niskie, turzycowe i olesowe, rzadziej trzcinowe oraz przejściowe, mszarne. Kolejnym rodzajem kopaliny, którego dotyczyły prace poszukiwawcze to surowce ilaste ceramiki budowlanej (Paprocka, 1983, 1985). Rozpoznano wyst ępuj ące w rejonie: KrzyŜan i na południe od miejscowo ści Jora Wielka gliny zwałowe. Ze wzgl ędu na silne zapiaszczenie glin i wysok ą w ęglanowo ść stwierdzono ich nieprzydatno ść do tego celu.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Mr ągowo le Ŝy w strefie wododziałowej Wisły i Pregoły. Na obszarze arkusza sie ć rzeczna jest słabo rozwini ęta. Nie ma tu wykształconych typowych dolin rzecznych. Rzeka Dajna jest ciekiem IV rz ędu, który przez Guber i Łyn ę jest dopływem Pregoły. Dajna bierze swój pocz ątek z jeziora W ągiel (poza granicami arkusza) i przepływa przez je-

16 ziora: Wierzbowskie, Czos, Czarne, Kot, Juno i Kiersztanowskie. Pozostała cz ęść obszaru arkusza, wraz z jeziorami Notyst i Tałty nale Ŝy do zlewni Pisy (ciek III rz ędu). Rzeka ta poprzez Narew jest dopływem Wisły. Przez obszar arkusza Mr ągowo przebiega wi ęc wododział pierwszego rz ędu mi ędzy dorzeczami Wisły i Pregoły. Na obszarze arkusza Mr ągowo liczne s ą jeziora rynnowe. Najwi ększymi z nich są: Juno (380 ha), Czos (279 ha), Juksty, Sal ęt oraz fragmenty jezior: Kiersztanowskiego (149 ha), Ry ńskiego, Tałty (1170 ha) i Wierzbowskiego. Mniejszymi jeziorami rynnowymi są: Czarne, Dobrzynek, Kot, Notyst, Ruskowiejskie, Rydw ągi, Zalczyk. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą te Ŝ jeziora o genezie wytopiskowej i wypełniaj ące zagł ębienia eworsyjne – Gł ębokie i Kocio- łek (Lisicki, 1997). Gł ęboko ść jeziora Czos si ęga 40 m, Juno 33 m, Notyst i Tałty 30 m, a Ry ńskiego nawet 50 m. Powierzchnia jezior stanowi około 7,5% obszaru arkusza. Jako ść rzek i jezior jest badana w ramach monitoringu środowiska przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie (Raport…, 2011). Ocena jako ści wód powierzchniowych w 2010 roku została przeprowadzona zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie…, 2008). Według oceny stanu ekologicznego jednolita cz ęść wód powierzchniowych „Sajna od starego koryta Sajny do uj ścia” charakteryzuje si ę dobrym stanem ekologicznym. Stan ekologiczny Jeziora Kiersztanowskie- go okre ślono jako zły (V klasa jako ści wód), jeziora Czos umiarkowany (III klasa jako ści wód), a Jeziora Ry ńskiego słaby (IV klasa jako ści wód). W 2007 roku badano jako ść wód rzeki Dajna poni Ŝej jeziora Dejnowo (poza obszarem arkusza), gdzie stwierdzono wody zadowalaj ącej jako ści (III klasy). Wody Jeziora Kierszta- nowskiego (poza obszarem arkusza) były złej jako ści (V klasy) (Raport...,2008).

2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem na jednostki hydrogeologiczne obszar arkusza Mr ągowo nale Ŝy do makroregionu północno-wschodniego ni Ŝu polskiego, regionu mazurskiego III i rejonu warmi ńsko-mazurskiego IIIa (Paczy ński, red. 1995). Wody podziemne o charakterze u Ŝytkowym na omawianym terenie zwi ązane s ą z utworami plejstocenu i miocenu. Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych według jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (Paczy ński, Sadurski, red., 2007) obszar arkusza zawiera si ę w prowincji Wisły, regionie Narwi, Pregoły i Niemna.

17 Na obszarze arkusza wyst ępuj ą czwartorz ędowe i paleoge ńsko-neoge ńskie u Ŝytkowe pi ętra wodono śne, ale u Ŝytkowane jest głównie pi ętro czwartorz ędowe (U ścinowicz, 2004). Wody podziemne w utworach czwartorz ędu wyst ępuj ą powszechnie na obszarze arkusza Mr ągowo. Tworz ą one trzy u Ŝytkowe poziomy wodono śne (U ścinowicz, 2004). W zale Ŝ- no ści od lokalnych warunków geologicznych mog ą one ł ączy ć si ę ze sob ą lub by ć nieci ągłe i pozostawa ć w mniej lub bardziej ścisłej wi ęzi hydraulicznej. Pomi ędzy tymi poziomami wytworzył si ę skomplikowany system poł ącze ń hydraulicznych. Najni Ŝej wyst ępuje poziom wodono śny zwi ązany z utworami wodnolodowcowymi sta- diału górnego zlodowacenia nidy. Wyst ępowanie tego poziomu stwierdzono uj ęciami w Łaz- dojach, Szestnie i Wyszemborku. Strop warstwy wodono śnej le Ŝy na gł ęboko ści ponad 150 m p.p.t., a jej stwierdzona mi ąŜ szo ść wynosi 6–17 m. Wydajno ść potencjalna studni jest bardzo zró Ŝnicowana i waha si ę w granicach od 2 do ponad 100 m 3/h. W rejonie Łazdojów jest to jedyny i zarazem główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. W innych rejonach obszaru arkusza pełni on rol ę podrz ędnego poziomu u Ŝytkowego. Wy Ŝej w profilu geologicznym, na zró Ŝnicowanej gł ęboko ści od 50 do 150 m p.p.t., na prawie całym obszarze arkusza (poza rejonem Łazdojów i Mr ągowa), wyst ępuj ą utwory rzeczne i wodnolodowcowe interglacjału wielkiego. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej waha si ę najcz ęś ciej w granicach 10–20 m, rzadziej osi ągaj ąc 30–40 m. Wydajno ść potencjalna studni wód ujmowanych z tego poziomu wynosi 30–50 m 3/h. Jest to główny u Ŝytkowy poziom wodono śny w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w pozostałych rejonach pełni on rol ę poziomu podrz ędnego. Najwy Ŝej jest poło Ŝony poziom zwi ązany z piaszczystymi utworami zlodowacenia bał- tyckiego. Wyst ępuje on na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru arkusza, st ąd te Ŝ pełni rol ę głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego. Poziom ten zalega na gł ęboko ści od 15 do 50 m p.p.t., a w rejonie południowo-zachodnim i południowym cz ęsto nawet płycej. Zwierciadło wody cz ęsto bywa swobodne lub wyst ępuje pod niewielkim napi ęciem hydraulicznym. Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych tego poziomu mo Ŝe dochodzi ć do kilkudziesi ęciu metrów, średnio osi ągaj ąc około 15 m. Wydajno ść potencjalna studni wynosi 15–30 m 3/h, a jedynie w połu- dniowo-zachodnich rejonach przekracza 70 m 3/h. Wodoprzewodno ść tego poziomu na ogół nie przekracza 100 m 2/24h. Warunki hydrodynamiczne wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych wynikają z jednej strony z wododziałowego poło Ŝenia obszaru arkusza, a z drugiej z drenuj ącego charakteru gł ęboko wci ętych rynien subglacjalnych. Granica działu wód podziemnych jest prze-

18 suni ęta na wschód w stosunku do granicy działu wód powierzchniowych. Jest to wynikiem drena Ŝu wód podziemnych z obszaru zlewni Wielkich Jezior Mazurskich w kierunku rynien mr ągowskich. Na wysoczyznach zwierciadło wody w utworach górnego czwartorz ędu stabilizuje si ę wy Ŝej ni Ŝ zwierciadło wody z utworów paleoge ńskich i neoge ńskich, natomiast w rejonie rynien subglacjalnych sytuacja jest odwrotna. Wodono śne utwory paleogenu i neogenu rozpoznane i ujmowane s ą w rejonie Mr ągo- wa. System wodono śny tworz ą tu trzy warstwy w piaskach oligocenu i miocenu. W utworach oligocenu s ą to dwie warstwy (oddzielone od siebie mułkami) o mi ąŜszo ści od 20 do 40 m, poło Ŝone na gł ęboko ści około 220–240 i 155–175 m p.p.t. Warstwy te posiadaj ą ł ączno ść hydrauliczn ą. Zwierciadło wody jest tu pod znacznym napi ęciem hydraulicznym, nawet do 100 m. Zasoby eksploatacyjne dla obu warstw wynosz ą 85 m 3/h, a wydajno ść potencjalna studni wynosi 30–75 m 3/h. Na podstawie ogólnego rozpoznania hydrogeologicznego środko- wej cz ęś ci Mazur, mo Ŝna stwierdzi ć, i Ŝ utwory oligocenu tworz ą podrz ędny poziom u Ŝytko- wy. W utworach miocenu jest to jedna warstwa, przy czym przylega ona bezpo średnio do warstwy w utworach czwartorz ędu. Obserwacje hydrogeologiczne dowiodły, i Ŝ nawet w tych otworach studziennych, w których piaski mioce ńskie oddzielone s ą od piasków czwartorz ę- dowych warstw ą utworów słabo przepuszczalnych, pomi ędzy tymi poziomami istnieje wi ęź hydrauliczna (U ścinowicz, 2004). W zasadzie jest tu wi ęc jeden poziom wodono śny. Mioce ń- ska warstwa wodono śna wyst ępuje na gł ęboko ści około 100 m p.p.t., a mi ąŜ szo ść jej wynosi około 30 m. Zwierciadło wody tej warstwy jest napi ęte i stabilizuje si ę nieco poni Ŝej powierzchni terenu. Jej zasoby eksploatacyjne wynosz ą 107 m 3/h, a wydajno ść potencjalna studni wynosi 30–50 m 3/h. Zasi ęg wyst ępowania czwartorz ędowo-neoge ńskiego (mioce ńskiego) wodono śnego poziomu u Ŝytkowego ogranicza si ę do strefy zaburze ń glacitektonicznych zna- nych z rejonu Mr ągowa. Tylko w tym obszarze utwory neogenu (a tak Ŝe paleogenu) wznosz ą si ę tak wysoko i pozostaj ą w stwierdzonej ł ączno ści hydraulicznej z wodono śnymi utworami czwartorz ędu. Utwory miocenu i czwartorz ędu, w których wyst ępuje poł ączony poziom wodono śny, tworz ą w rejonie Mr ągowa poziom u Ŝytkowy. Uj ęcie komunalne w Mr ągowie posiada stref ę ochrony po średniej ze wzgl ędu na wysoki stopie ń zagro Ŝenia, spowodowany wyst ępowanie zaburze ń glacitektonicznych. W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza zwierciadło wód podziemnych ma miejscami charakter artezyjski.

19 Wody podziemne na obszarze arkusza w zlewni Pregoły spływaj ą w kierunku północno- zachodnim, a w zlewni Wisły w kierunku wschodnim. Wody podziemne z górnego poziomu wodono śnego w utworach czwartorz ędu s ą to wody typowo słodkie, płytkiego kr ąŜ enia, o mineralizacji do 500 mg/dm 3 (U ścinowicz, 2004). Odczyn tych wód zmienia si ę w zakresie od 6,2 do 8,4 pH. Zawarto ść chlorków wynosi od 2,1 do 400,0 mg/dm 3, a siarczanów od 1,0 do 121,0 mg/dm 3. Zwi ązki Ŝelaza i manganu wyst ępuj ą w ilo ści 0,02–10,0 mg/dm 3 i 0,01–0,42 mg/dm 3. Azot amonowy wyst ępuje w tych wodach w ilo ści 0,01–3,14 mg/dm 3, azot azotynowy w ilo ści 0,001–0,4 mg/dm 3, a azot azotanowy w ilości 0,005–8,0 mg/dm 3. Wody podziemne w utworach dolnego czwartorz ędu oraz w utworach neogenu i paleogenu s ą wodami niezmienionymi antropogenicznie, o naturalnym chemizmie. S ą to wody słodkie, o typie wodorow ęglanowo-wapniowym, słabo zasadowym. Z bada ń wynika, i Ŝ odczyn tych wód zmienia si ę od 6,8 do 8,0 pH. Zawarto ść chlorków wynosi od 2,36 do 85,0 mg/dm 3, siarczanów od 1,0 do 44,6 mg/dm 3. Zwi ązki Ŝelaza i manganu wyst ępuj ą w ilo- ści 0,1–12,0 mg/dm 3 i 0,01–0,3 mg/dm 3. Wody podziemne s ą na ogół średniej i słabej jako ści. W północnej cz ęś ci obszaru arkusza główny poziom u Ŝytkowy jest dobrze izolowany w sensie geologicznym, jednak wody podziemne maj ą nisk ą jako ść z uwagi na przekroczenie normy dla wód pitnych w zakresie azotu amonowego, Ŝelaza i manganu, co w sumie okre śla je jako wody klasy III, tj. wymaga- jące skomplikowanego uzdatniania. Do zanieczyszczenia poziomów wodono śnych mo Ŝe dochodzi ć w wyniku niewła ściwego u Ŝytkowania terenów wokół uj ęć wód podziemnych, b ądź niewła ściwej gospodarki ściekowej na terenach wiejskich. Wody klasy IIa (dobrej jako ści, wymagaj ące prostego uzdatniania) wyst ępuj ą lokalnie w rejonie miejscowo ści Budziska oraz w południowej cz ęś ci obszaru arkusza w rejonie U Ŝranek-Mr ągowa. Na pozostałym obszarze arkusza wody podziemne maj ą średni ą jako ść – klasa IIb (wymagaj ące uzdatniania) (U ścinowicz, 2004). Wody podziemne wykorzystywane s ą do zaopatrzenia ludno ści, w mniejszym stopniu w rolnictwie i przemy śle. Uj ęcia o zasobach eksploatacyjnych powy Ŝej 50 m 3/h zlokalizowane są w: Mr ągowie, Łazdojach, Rydw ągach, Wejdykach, Polskiej Wsi, Noty ście Wielkim, UŜrankach, Marcinkowie i Baranowie. Zachodnia i północno-zachodnia cz ęść obszaru arkusza Mr ągowo poło Ŝona jest w obr ę- bie głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 205, Subzbiornik Warmia (Kleczkow- ski, 1990). Jest to zbiornik o charakterze porowym i szczelinowo-porowym w utworach neo-

20 genu i paleogenu oraz kredy (fig. 3). Zbiornik ten nie posiada szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej, dlatego nie został naniesiony na map ę

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Mr ągowo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego red. (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd (Tr), kreda (K); 206 – zbiornik czwartorz ędowy K ętrzyn, czwartorz ęd (Q); 208 – Zbiornik mi ędzymorenowy Biskupiec, czwartorz ęd (Q); 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q), 215 – Niecka Warszawska, trzeciorz ęd (Tr)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni-

21 ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 141 – Mr ągowo, umieszczono w tabeli 4 . W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi-

22 kowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Warto ść prze- Zakresy zawar- ci ętnych (me- Warto ść przeci ętnych Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie to ści w glebach dian) w gle- (median) w glebach lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra na arkuszu 141 – bach na arku- obszarów niezabu- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Mr ągowo szu 141 – dowanych Polski 4) N=6 Mr ągowo N=6522 Metale N=6 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11–44 25 27 Cr Chrom 50 150 500 3–9 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 21–91 27 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–11 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–8 4 3 Pb Ołów 50 100 600 5–27 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 141 – Mr ągowo 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 6 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Cu Mied ź 6 rów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 6 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane sza 141 – Mr ągowo do poszczególnych grup u Ŝytkowa- z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków nia (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemicz ny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia

23 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całe- go kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, cynku, kadmu, kobaltu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje zawarto ść : chromu, niklu i miedzi. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powstałe- go w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜkich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009 ., 1999; Albering i in., 1999, Liu i in., 2005; Šmejkal- ová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogni- skiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bio- chemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi

24 zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜkich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU Nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Tabela 5. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

25 Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głów- nego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztwo- rów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia za-warto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amalgama- torze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a) antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno (1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chro-matografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kon- genery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝy- ciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektro-nów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zali- czania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifi- kowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

26 Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jezior Juno, Notyst, Ry ńskiego oraz Czos. Osady jezior Notyst i Ry ńskiego charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto- ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego. Osady jeziora Czos cechuje podwy Ŝszona zawarto ść pierwiastków śladowych, a osady jeziora Juno wyró Ŝniaj ą si ę bardzo wysok ą zawarto ści ą cynku, ołowiu i rt ęci. Odnotowane zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Ry ńskie- go s ą porównane do przeci ętnie spotykanej w osadach jezior, ale stwierdzone zawarto ści WWA w osadach Jeziora Czos s ą bardzo wysokie. Odnotowane zawarto ści pierwiastków śla- dowych, za wyj ątkiem cynku i rt ęci w osadach jeziora Juno i WWA (zawyj ątkiem benzo(a)piranu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, i benzo[ghi]perylenu w osadach jeziora Czos, s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2001 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze, za wyj ątkiem cynku, ołowiu i rt ęci w osadach jeziora Juno i WWA w osadach jeziora Czos) od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Juno Notyst Ry ńskie Czos Parametr 2003 r. 1998 r. 2010 r. 2010 r. Arsen (As) 13 5 5 6 Chrom (Cr) 26 25 5 5 Cynk (Zn) 1026 76 48 105 Kadm (Cd) 2,8 0,5 <0,5 <0,5 Mied ź (Cu) 75 14 9 10 Nikiel (Ni) 11 18 5 4 Ołów (Pb) 94 18 21 31 Rt ęć (Hg) 2,8 0,05 0,112 0,200 * WWA 11 WWA n.o. n.o. 1,347 7,143 ** WWA 7 WWA n.o. n.o. 1,400 8,709 PCB *** n.o. n.o. 0,0008 0,0019 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

27 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro– metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 33 do około 56 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 43 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 28 do około 50 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 38 nGy/h. Na omawianym arkuszu pomierzone warto ści promieniowania gamma s ą do ść wyrów- nane (przewa Ŝaj ą dawki z zakresu warto ści: 35–55 nGy/h). Nieco wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe (40–55 nGy/h) dominuj ące na omawianym arkuszu oraz torfy, a ni Ŝszymi (ok. 35 nGy/h), utwory wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) z tego samego okresu zlodowacenia oraz osady kemów (iły, mułki, piaski i Ŝwiry).

28 141 W PROFIL ZACHODNI 141 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5979798 5980934

5975778 5978447

5973261 5976085 m m 5971726 5973566

5969623 5970942

5967733 5968350 0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 29 29 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5979798 5980934

5975778 5978447

5973261 5976085 m m 5971726 5973566

5969623 5970942 5967733 5968350 0 2 4 6 8 10 12 0 2 4 6 8 10 12 14 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Mr ągowo (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą generalnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,5 do 11,4 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 2,2 do 12,9 kBq/m 2. Nieco podwy Ŝszone lokalnie warto ści st ęŜ eń cezu w obu profilach (ok. 11–13 kBq/m 2) s ą zwi ązane z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępującą mi ędzy Olsztynem, Piszem a Ostroł ęką i nie stwarzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludności.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów składo- wisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów,

30 • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7).

Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tabeli 7),

31 − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jedno- rodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworów wiert- niczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Mr ągowo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (U ścinowicz, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parame- trem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Mr ągowo bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Mr ągowa, b ędącego siedzib ą urz ędów miasta i gminy oraz starostwa powia- towego, ─ zabytkowy zespół architektoniczny w Mr ągowie, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Puszcza Piska” PLB 280008 (ochrona ptaków), „G ązwa” PLH 280011, „Mazurska Ostoja śółwia Baranowo” PLH 280055 (ochrona siedlisk), ─ strefa ochrony po średniej uj ęcia wód podziemnych w Mr ągowie, ─ obszar wyst ępowania głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w strefie gł ęboko- ści do 5 m (rejon Mr ągowa i Faszczy), ─ tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha,

32 ─ obszary bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin niewielkich cieków powierzchniowych, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Karwie, Podkarwiec, Gł ębokie, Średnie, Marcinkow- skie, Kociołek, Piecuch, Sułapie Wielkie, Sułapie, Wierzbowskie, Czos, Sołtyskie, Juk- sty, Dobrzynek, Juno, Rydw ągi, Ruskowiejskie, Sal ęt, Mierzejewskie, Ry ńskie, Tałty, Kiersztanowskie i pozostałych akwenów, ─ obszary zagro Ŝone powierzchniowymi ruchami masowymi ziemi (rejon Kiersztanowo – Szestno, Czerniak – Młynowo, Jora Wielka (Grabowski (red.), 2007), ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (Gronowo, Witomin, Bo Ŝe, Kolonie Bo Ŝe, Kierszta- nowo, zachodni i wschodni brzeg jeziora Sal ęt, brzegi jezior: Juno i Czarnego, rejon Mr ągowa, Muntowa, Czerwonki, Pełkowa, Zawady i U Ŝranek),

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowa- nia odpadów obojętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano w granicach wyst ępowania glin zwałowych fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Tworz ą one warstw ę przypowierzchniow ą na znacznej cz ęś ci wysoczyzny morenowej falistej. Na powierzchni wysoczyzny wyst ępuj ą pagórki i wzgórza moren martwego lodu lub kemów. Z zachodu na wschód analizowany teren przecina strefa czołowomorenowa. Tworz ą j ą na ogół pagórki morenowe, przewa Ŝnie akumulacyjne o małych wysoko ściach wzgl ędnych. Gliny fazy pomorskiej w partiach stropowych s ą br ązowordzawe, ni Ŝej br ązowoszare i szare. S ą to gliny silnie wapniste, piaszczyste lub ilaste, zawieraj ą liczne Ŝwiry i głazy o średnicy dochodz ącej do 15 cm, lokalnie wi ększe. Do gł ęboko ści 1 m s ą odwapnione, ich mi ąŜ szo ść wynosi od kilku do kilkunastu metrów, miejscami do powy Ŝej 20 m. W rejonie Kolonii Biedrzykowo w granice obszaru wyst ępowania glin wysoczyznowych wł ączono niewielkie powierzchniowo wydzielenia glin zwałowych moren czołowych. W rejonie na południowy wschód od Kolonii Pilec, koło Gniewkowa, Langanki, Brudziszek, Bo- Ŝego Małego i Koczarek wyst ępuj ą natomiast gliny zwałowe w spływach moren martwego lodu lub kemów (Lisicki, 1997).

33 W miejscach, w których na powierzchni glin wyst ępuj ą iły, mułki i piaski zastoiskowe (rejon Muntowo), eluwia piaszczyste glin zwałowych lub piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe wła ściwo ści izolacyjne osadów okre ślono na zmienne (mniej korzystne). Budowa składowisk odpadów w ich obr ębie wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą zdj ęcia przepuszczalnego nad- kładu o mi ąŜ szo ści około 2 m. Ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji składowisk odpadów w granicach wytypowanych obszarów musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne terenu planowanej inwestycji. Na analizowanym terenie naleŜy si ę liczy ć z mo Ŝliwo ści ą istnienia stref zaburze ń glacitektonicznych. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gmin Reszel, K ętrzyn, Mr ągowo, Mikołajki i Ryn. Warunkowymi ograniczeniami budowy składowisk odpadów w granicach cz ęś ci wytypowanych obszarów s ą: b – blisko ść zabudowy Mr ągowa, lotniska w Mr ągowie i l ądowiska w Mikołajkach, p – poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Jezior Legi ńsko – Mr ą- gowskich i w Obszarze Chronionego Krajobrazu Wielkich Jezior Mazurskich. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wod- nej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu piaszczyste i piaszczysto- Ŝwirowe osady czwartorz ędowe. Planuj ąc budow ę składowisk odpadów w granicach tych obszarów nale Ŝy uwzgl ędni ć bezwzgl ędn ą konieczno ść wykonania dodatkowej przesłony podło Ŝa obiektu – mineralnej lub syntetycznej. W rejonie miejscowo ści Szczerbkowo, Słabowo, Kolonii Szczerbowo, Lembruk - Ry- dw ągi i Ruska Wie ś nale Ŝy zwróci ć uwag ę na obecno ść licznych, niewielkich zagł ębie ń terenu wypełnionych torfami. W granicach przewa Ŝaj ącej cz ęś ci wytypowanych obszarów warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów s ą korzystne. U Ŝytkowe poziomy wodono śne w utworach czwartorz ędu wyst ępuj ą na gł ęboko ści 15–50 m (podrz ędnie 50–100 m, 100–150 m, w rejonie Kolo- nia Wejdyki – Notyst Mały – Cudnochy na gł ęboko ści 5–15 m) i s ą dobrze izolowane od za-

34 nieczyszcze ń powierzchniowych. Stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na bardzo niski i niski, jedynie w cz ęś ci północno wschodniej i w okolicach Polskiej Wsi i Por ębów na średni.

Problem składowania odpadów komunalnych Na powierzchni terenów, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowa- nia odpadów komunalnych. Pod tym k ątem, w razie konieczno ści budowy obiektów tego typu, mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. Nale Ŝy się jednak liczy ć z niewielkim rozprzestrzenieniem mi ąŜ szych glin, poniewa Ŝ w otworach odwierconych w niewielkiej odle- gło ści mi ąŜszo ści glin s ą znacznie zredukowane. W Koczarkach stwierdzono wyst ępowanie glin o mi ąŜ szo ści 20 m, w Brodzikowie 21 m, w Wyszemborku 40–44 m, w Młynowie 20 m, w Muntowie 21,5 m i 23 m, w U Ŝran- kach 33m i 27 m. Na podstawie danych z przekroju geologicznego wykonanego dla SmgP gliny o bardzo du Ŝych mi ąŜ szo ściach mog ą wyst ępowa ć w rejonie Rydw ągów (180–190 m) i Łazdojów (około 120 m). Pakiet izolacyjny tworz ą tu gliny kilku zlodowace ń poło Ŝone bezpo średnio na sobie. Odpady z terenów obj ętych arkuszem składowane s ą na składowiskach w Polskiej Wsi, Ma Ŝanach i Rydw ągach (poza obszarem analizowanego terenu). Na składowisko w Polskiej Wsi koło Mr ągowa przyjmowane s ą odpady zbierane selek- tywnie. Składowisko ma wa Ŝne pozwolenie zintegrowane, podło Ŝe uszczelnione geomembra- ną, prowadzony jest drena Ŝ odcieków, monitoring wód powierzchniowych i podziemnych oraz monitoring gazu składowiskowego. Obiekt ma funkcjonowa ć do 2014 roku.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla składowa- nia odpadów Gliny zwałowe zlodowacenia wisły wytypowane jako naturalna bariera geologiczna dla składowania odpadów oboj ętnych spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla tego typu odpa- dów. Według danych z przekroju geologicznego (SmgP) najwi ększych mi ąŜ szo ści glin, mo Ŝ- na spodziewa ć si ę w granicach obszarów wytypowanych w rejonie miejscowo ści Rydw ągi (180–190 m) i Łazdoje (80 m). Obszary te przy wyborze miejsca lokalizacji składowisk odpa- dów (w tym równie Ŝ komunalnych) mo Ŝna rozpozna ć w pierwszej kolejno ści.

35 Gliny mi ąŜ szo ściach rz ędu 20–44 m stwierdzono w profilach otworów odwierconych w obr ębie obszarów wytypowanych w okolicach Koczarek, Brodzikowa, Wyszemborku, Młynowa, Muntowa i U Ŝranek. Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów maj ą obszary wskazane w północno-zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu. Głów- ny u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuj ą tu na gł ęboko ści około 100–150 m. Odporno ść poziomu wodono śnego okre ślono na dobr ą, izolacj ę od zanieczyszcze ń powierzchniowych równie Ŝ. W rejonie Łazdoje – Rydw ągi – Kiersztanowo odporno ść poziomu u Ŝytkowego na zanieczyszczenia antropogeniczne mo Ŝe by ć słabsza. Dobre warunki dla składowania odpadów (według danych z MhP) wyst ępuj ą równie Ŝ w rejonie Marcinkowa (na zachód od Mor ąga). Strop głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego wyst ępuje na gł ęboko ści około 50 m do 150 m. Odporno ść poziomu wodono śnego okre ślono na dobr ą, stopie ń zagro Ŝenia wód na bardzo niski. Ze wzgl ędu na to, Ŝe jest to teren, na którym mo Ŝliwe jest wyst ępowanie zaburze ń glacitektonicznych wytypowane tu obszary powinno si ę rozpatrywa ć w dalszej kolejności.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska eksploatowanych na tym terenie złó Ŝ kruszyw naturalnych oraz niewielkie punkty niekoncesjonowanego poboru kopalin na potrzeby lokalne znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie

36 uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze obj ętym arkuszem Mr ągowo dokonano ogólnej oceny warunków podło Ŝa budowlanego. Warunków podło Ŝa budowlanego nie wyznaczono na obszarach wyst ępowania: złó Ŝ kopalin, lasów, gleb w klasie I–IVa oraz ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, obszary zwartej zabudowy i u Ŝytku ekologicznego. Rejony wył ączone z waloryzacji w sumie stanowi ą ponad 80% obszaru arkusza. Na podstawie kryteriów przyj ętych w Instrukcji (2005) zastosowano dwa podstawowe wydzielenia warunków budowlanych: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa wyst ępuj ą na gruntach spoistych w stanie półzwar- tym i twardoplastycznym (nieskonsolidowanych lub mało skonsolidowanych) oraz na gruntach niespoistych zag ęszczonych i średniozag ęszczonych, na których nie zaznaczaj ą si ę zjawiska geodynamiczne, a poziom wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści poni Ŝej 2 m. Na obszarze arkusza Mr ągowo warunki takie istniej ą na terenach obejmuj ących przede wszystkim powierzchnie sandrowe i wodnomorenowe ( średniozag ęszczone piaski oraz piaski i Ŝwi- ry) oraz wysoczyzn ę morenow ą (twardoplastyczne i półzwarte grunty spoiste, gliny zwałowe) z okresu zlodowacenia wisły. Tereny te wyst ępuj ą w obr ębie całego arkusza, chocia Ŝ niniejsza waloryzacja obj ęła generalnie niewielkie powierzchnie. Nale Ŝy mie ć na uwadze, i Ŝ na znacznej cz ęś ci wysoczyzny wyst ępuj ą gleby chronione. Obszary o niekorzystnych warunkach dla budownictwa obejmuj ą tereny wyst ępowania plejstoce ńskich gruntów spoistych znajduj ących si ę w stanie plastycznym a nawet lokalnie mi ękkoplastycznym – nieskonsolidowane mułki, iły zastoiskowe i jeziorne (zlodowacenie wisły). Ponadto zaliczy ć nale Ŝy tu tak Ŝe grunty pochodzenia organicznego i mineralno- organicznego, to jest: torfy, namuły torfiaste oraz jeziorne piaski, mułki, kredy i gytie, wyst ę- puj ące w zagł ębieniach bezodpływowych (wytopiskowych) i pojeziernych (utwory holoce ń- skie lub z pogranicza plejstocenu i holocenu). Na parametry wy Ŝej wymienionych gruntów (oczywi ście oprócz ich wykształcenia litologicznego) ma wpływ tak Ŝe płytko zalegaj ąca woda

37 gruntowa. Cz ęsto znajduje si ę ona na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu, a ponadto niekiedy ma podwy Ŝszon ą agresywno ść wzgl ędem stali i betonu (kwasy humuso- we). Płytkim zaleganiem wód gruntowych charakteryzuj ą si ę tak Ŝe marginalne obszary pól sandrowych, gdzie pokrywa piaszczysta ma grubo ść poni Ŝej 2 m, a pod ścielaj ące j ą utwory to słabo przepuszczalne gliny zwałowe, iły, mułki zastoiskowe. Do obszarów o warunkach niekorzystnych zaliczono tak Ŝe takie, gdzie spadki terenu przekraczaj ą 12%. Skupiaj ą si ę one wzdłu Ŝ kraw ędzi rynien subglacjalnych, a tak Ŝe pojawiają si ę cz ęsto na stokach form stref marginalnych – kemach, morenach czołowych i martwego lodu. Na obszarze arkusza wytypowano kilka obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych. Wyst ępuj ą one na zboczach rynien subglacjalnych w północno- wschodniej cz ęś ci jeziora Juno, we wschodniej cz ęś ci jeziora Kot i Czarnego, w północno- wschodniej i wschodniej cz ęś ci jeziora Sal ęt, pomi ędzy jeziorem Sal ęt i Zalczyk, przy pół- nocnej kraw ędzi jeziora Sal ęt w rejonie Ruskiej Wsi oraz w zachodniej cz ęś ci jeziora Tałty w rejonie jory Wielkiej (Grabowski red., 2007). Powstawanie osuwisk na obszarach rze źby młodoglacjalnej jest zwi ązane z lokalnymi zmianami spadków i mo Ŝliwo ści ą naruszenia rów- nowagi przy pracach ziemnych lub obci ąŜ aniu skarp. Niekorzystnymi warunkami podło Ŝa budowlanego mog ą cechowa ć si ę tak Ŝe obszary zaburze ń glacitektonicznych. W obr ębie arkusza struktury takie obserwowane były w rejonie Kiersztanowa, Mr ągowa i Polskiej Wsi. Nale Ŝy wi ęc si ę spodziewa ć, i Ŝ zaburzenia glacitek- toniczne ma obszarze arkusza wyst ępuj ą powszechniej, jednak Ŝe nie s ą dobrze rozpoznane. W przypadku stwierdzenia ich wyst ępowania, projekt budowlany powinien by ć poprzedzony wykonaniem dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe terenu obj ętego arkuszem Mr ągowo s ą chronione poprzez ustanowienie obszarów chronionego krajobrazu, pomników przyrody i u Ŝytku ekologicznego. Około 40% powierzchni arkusza zajmuj ą obszary chronionego krajobrazu. W cz ęś ci zachodniej opisywanego obszaru, wzdłu Ŝ jezior i rynien mr ągowskich (z wył ączeniem terenu miasta), rozci ąga si ę Obszar Chronionego Krajobrazu Jezior Legi ńsko-Mr ągowskich. Południowo-wschodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w granicach Obszaru Chro- nionego Krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Na południe od Mr ągowa, w rejonie Jeziora Wierzbowskiego, wyst ępuje fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Otuliny Ma-

38 zurskiego Parku Krajobrazowego – Zachód. W cz ęś ci zachodniej obszaru arkusza obejmuje fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Jezior Legińsko-Mr ągowskich. Obszary te pełni ą rol ę otulinow ą i ł ącznikow ą dla parków krajobrazowych. Chroni ą one krajobraz polodowco- wy z licznymi jeziorami. Wyst ępuje tu ponad 200 gatunków ptaków, a mi ędzy innymi: b ąk, bocian czarny, g ągoł, nurog ęś , bielik, orlik krzykliwy, rybołów, derkacz, puchacz, zimorodek i Ŝuraw. Do charakterystycznych przedstawicieli ssaków nale Ŝą : łosie, bobry, wydry, wilki, rysie, dziki, sarny i jelenie. Znajduje si ę tu ponad 800 gatunków ro ślin naczyniowych, a w śród nich rzadko wyst ępuj ące: wełnianka, lilia złotogłów, widłak wroniec, pełnik europejski i dzwonecznik wonny. Na terenie mapy znajduje si ę 7 obiektów chronionych jako pomniki przyrody, w tym 5 pomników przyrody Ŝywej i 2 głazy narzutowe (tabela 8).

Tabela 8 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść zatwier- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) dzenia 1 2 3 4 5 6 Kętrzyn 1 P Le śnictwo Nakomiady 1994 PŜ – d ąb kętrzy ński Mr ągowo Mr ągowo 2 P 1984 PŜ – lipa drobnolistna (ul. Brzozowa) mr ągowski Mr ągowo Mr ągowo 3 P 2003 PŜ – dwa d ęby (Plac Jana Pawła II) mr ągowski Mr ągowo Mr ągowo 4 P 2003 PŜ – dwa jesiony wyniosłe (Park Lotników Polskich) mr ągowski Mr ągowo Mr ągowo 5 P 2003 PŜ – lipa drobnolistna (ul. Jaszczurcza Góra) mr ągowski Młynowo (w rejonie Mr ągowo 6 P 1961 Pn – G, granitognejs Jez. Czarnego) mr ągowski Mr ągowo Pn – G, dwa granity zwane 7 P Muntowo 1961 mr ągowski „Bli źniakami” Mr ągowo rozlewisko śródpolne – 8 U Zawada 1993 „Rozlewisko Zawady” mr ągowski (40,72) Rubryka 2 – P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny; Rubryka 6 – rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej; Pn – nieo Ŝywionej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy.

W Le śnictwie Nakomiady ro śnie d ąb o obwodzie pnia 4,8 m, w Mr ągowie rosną dwie lipy drobnolistne, dwa d ęby i dwa jesiony wyniosłe. W rejonie Młynowa i Jeziora Czarnego znajduje si ę głaz narzutowy (garnitognejs o obwodzie 9,3 m), a w rejonie Muntowa dwa głazy narzutowe o obwodzie 11,3 i 11,4 m zwane „Bli źniakami”. Jako u Ŝytek ekologiczny od 1993 r. funkcjonuje tzw. „Rozlewisko Zawady” w rejonie wsi Zawada, stanowi ące ostoj ę licznych gatunków ptactwa wodno-błotnego i Ŝółwia błotnego.

39 Stwierdzono tu wyst ępowanie 71 gatunków ptaków (m. in. perkoz, b ąk, bocian czarny, płasko- nóg, g ągoł, Ŝuraw, derkacz), z czego 33 to gatunki l ęgowe. Rozlewisko stanowi pozostało ść zarastaj ącego jeziora otoczonego wzgórzami morenowymi. Zajmuje ono powierzchni ę 40,72 ha. Praktycznie cały obszar arkusza Mr ągowo znajduje si ę w granicach korytarza ekologicznego o znaczeniu mi ędzynarodowym 7m – Korytarz Mazurski (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Mr ągowo na tle systemu ECONET (Liro red., 1998) System ECONET 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 13 M – Obszar Zachodniomazurski, 14 M – Obszar Puszczy Piskiej, 15 M – Obszar Wschodniomazurski 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa:7 m – Korytarz Mazurski,

Jedynie niewielki fragment obszaru arkusza, poło Ŝony w rejonie Marcinkowa, nale Ŝy do obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym Puszczy Piskiej (14M). Na obszarze tym głównymi typami siedlisk s ą: subkontynentalny bór sosnowy, bór wilgotny, bór bagienny, bór mieszany. W ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, wyznaczonych w celu ochrony cennych pod wzgl ędem przyrodniczym terenów i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorod- no ści biologicznej, na obszarze arkusza Mr ągowo wyznaczono 3 ostoje (tab. 9).

40 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego Po- Typ Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Kod i punktu obszaru wierzchnia Lp. ob- obszaru symbol oznaczenia Długo ść Szeroko ść obszaru Kod szaru Województwo Powiat Gmina na mapie geogr. geogr. (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH „Warmi ńska Ostoja 21°27’35” 53°50’28’ warmi ńsko- Mr ągowo 1 K 4305 PL622 mr ągowski 280055 śółwia Błotnego” (S) E N mazurskie Mikołajki 2 PL344 PLB 21°28’24” 53°39’15’ warmi ńsko- D „Puszcza Piska” (P) 172802 PL622 mr ągowski Mrągowo 280008 E N mazurskie PL623 PLH 21°13’42” 53°51’37’ warmi ńsko- 3 B „G ązwa” (S) 499 PL622 mr ągowski Mrągowo 280011 E N mazurskie 41 41 Rubryka 2: B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale si ę z nim nie przecina, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO, Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę fragment specjalnego obszaru ochrony siedlisk PLH 280055 „Warmi ńska Ostoja śółwia Błotnego”, obejmuj ący kompleks niewielkich jezior, oczek wodnych i ł ąk, w śród których wyst ępuje populacja Ŝółwia błotnego i rzadkich gatunków bezkr ęgowców. W zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza zlokalizowany jest niewielki fragment specjalnego obszaru ochrony siedlisk PLH 280011 „Gązwa”, obejmuj ący kompleks bagien i torfowisk, których najciekawsza cz ęść jest chroniona w rezerwacie o tej samej nazwie. Fragment terenu arkusza poło Ŝony na południe od Mr ągowa nale Ŝy do obszaru specjalnej ochrony ptaków PLB 280008 „Puszcza Piska”. Obejmuje on Puszcz ę Pisk ą – jeden z najwi ększych kompleksów le śnych w Polsce, gdzie dominuj ą bory sosnowe z domieszk ą jodły, a w dolinach potoków zachowały si ę lasy ł ęgowe. Ochron ą obj ęto zlewnie i dorzecza Krutyni i Pisy oraz liczne jeziora i torfowiska. Wyst ępuje tu kilkadziesi ąt gatunków ptaków chronionych, z których najciekawszymi są: cietrzew, orzeł bielik, bocian czarny, orlik krzykliwy i puchacz. Wa Ŝnym składnikiem środowiska przyrodniczego s ą tak Ŝe chronione gleby wysokich klas bonitacyjnych IIIa, IIIb i IVa. W obr ębie wysoczyzny polodowcowej i powierzchni sandrowych dominuj ą gleby brunatne, bielicowe i pseudobielicowe, z mniejszym udziałem gleb brunatnych wyługowanych i kwa śnych. W śród areału gleb chronionych, gleby IVa klasy boni- tacyjnej stanowi ą około 55%. Gleby klasy IIIb zajmuj ą około 40% powierzchni gleb chronionych, a gleby klasy IIIa jedynie około 5%. Wi ększe zwarte areały gleb chronionych (głównie kompleksu pszennego dobrego i Ŝytniego bardzo dobrego) wyst ępuj ą w północno-zachodniej, centralnej i południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. S ą to mi ędzy innymi rejony: Ko- czarek, Popowa Sal ęckiego, Rydw ąg, Słabowa, Wyszemborka, U Ŝranek. Chronione s ą tak Ŝe gleby pochodzenia organicznego, zwi ązane z ró Ŝnorakimi zagł ębieniami. Najcz ęściej s ą to gleby torfowe, murszowo-torfowe i mułowo-torfowe. Gleby tego rodzaju nie zajmuj ą wielkich powierzchni, s ą rozrzucone na terenie całego arkusza. Kolejnym cennym komponentem środowiska przyrodniczego s ą lasy. Lesisto ść obszaru mapy jest do ść niska i wynosi około 15%. Lasy s ą rozproszone i zajmuj ą niewielkie areały. Wi ększe kompleksy le śne wyst ępuj ą w północnej i południowej cz ęś ci arkusza. Przewa Ŝaj ą w nich drzewostany sosnowe i świerkowe. Oprócz nich najcz ęś ciej wyst ępuj ą: d ąb szypułko- wy, grab, lipa drobnolistna, klon, brzoza, olsza.

42 XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Mr ągowo najstarsze ślady bytno ści człowieka datuje si ę na okres neolitu, epoki br ązu i epoki Ŝelaza. Z tego okresu pochodz ą ślady osadnictwa, krótkotrwałych obozowisk lub pochówków. Stanowiska archeologiczne o du Ŝej warto ści poznawczej lub te, które maj ą własn ą form ę morfologiczn ą wyst ępuj ą w okolicach miejscowo ści Gronowo, Bo- Ŝe, Mr ągowo, Notyst Wielki, Rydw ąg i Szestno. Pocz ątki Mr ągowa datuje si ę od 1348 roku, kiedy powstała tu warownia krzy Ŝacka. Obok niej rozwin ęła si ę osada, która ju Ŝ około roku 1404–1407 uzyskała prawa miejskie. Przed 1947 r. miejscowo ść nosiła nazw ę Z ądzbork. Dzisiejsza nazwa miasta nadana została na cze ść Krzysztofa Mrongowiusza (1764–1855), uczonego i rzecznika sprawy polskiej w by- łych Prusach. W Mr ągowie ochronie konserwatorskiej podlega układ urbanistyczny starego miasta skupiony wokół rynku i przyległych uliczek, tworz ąc zabytkowy zespół architektoniczny (rynek, XIX-wieczny ratusz, liczne XVIII i XIX-wieczne kamienice, Wartownia Bo- śniaków, budynek dawnego starostwa i in.). W rejestrze zabytków znajduj ą si ę tak Ŝe: ko ściół pw. św. Wojciecha z XIX wieku, ko ściół ewangelicki z XVIII wieku, cerkiew Przemienienia Pa ńskiego – dawniej bo Ŝnica Ŝydowska z XIX wieku, spichlerz i młyn. Ochrona konserwator- ska obj ęto tak Ŝe 3 cmentarze ewangelicko-augsburskie, zespół koszar piechoty z przełomu XIX i XX wieku, zespół Gazowni Miejskiej i budynek szkoły piel ęgniarskiej. W centrum Mr ągowa wybudowano pomnik upami ętniaj ący papie Ŝa Jana Pawła II. Wie ś Bo Ŝe była lokowana w 1370 roku. W XVII–XVIII wieku nale Ŝała do polskich ro- dzin Komorowskich i Suchodolców. We wsi tej znajduje si ę XIX-wieczny dwór, park podworski i kaplica. We wsi Szestno ju Ŝ w połowie XIV wieku istniał drewniany zamek krzy Ŝacki, spalony przez Litwinów w 1371 roku. Na przełomie XIV i XV wieku wybudowano tu murowany zamek, którego ruiny przetrwały do dzi ś. W roku 1401 przy zamku powstała wie ś. Innymi za- bytkami wpisanymi do rejestru w Szestnie są ko ściół ewangelicki z XVII wieku oraz dwór i cmentarz. W Gronowie znajduje si ę dwór z XIX wieku. W Koczarkach zlokalizowany jest XIX- wieczny zespół dworski i folwarczny z parkiem, a w Łazdojach dwór murowany z pocz ątku XX wieku. Parki podworskie obj ęte ochrona konserwatorsk ą znajduj ą si ę w miejscowo ściach BoŜe Małe, Brodzikowo i Notyst Wielki.

43 Zabytkowe cmentarze ewangelickie znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Budziska, Polska Wie ś, Bo Ŝe, Cudnochy, Lembruk, Ruska Wie ś, Wyszembork i Jora Wielka.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Mr ągowo poło Ŝony jest w obr ębie Pojezierza Mazurskiego. Rze źba terenu charakteryzuje si ę du Ŝym urozmaiceniem. Wysoczyzna morenowa z jednej strony rozci ę- ta jest szeregiem rynien subglacjalnych, a z drugiej urozmaicona formami charakterystyczny- mi dla strefy marginalnej (kemy, moreny). Podstawow ą funkcj ą gospodarcz ą tych terenów jest rolnictwo, a coraz wa Ŝniejsz ą staje si ę turystyka i wypoczynek. Lokalnym o środkiem przemysłu i administracji jest Mr ągowo. W budowie geologicznej przypowierzchniowej cz ęś ci omawianego terenu zaznaczaj ą si ę wyłącznie utwory czwartorz ędowe, zlodowace ń północnopolskich i holocenu. Dominuj ą gliny zwałowe i piaski wodnolodowcowe z do ść znacznym udziałem utworów mineralno- organicznych. Na obszarze arkusza Mr ągowo obecnie udokumentowanych jest 10 złó Ŝ piasków oraz piasków ze Ŝwirem. Eksploatacj ę piasków prowadzi si ę z 2 złó Ŝ. Na podstawie dotychczasowego rozpoznania mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe istniej ą mo Ŝliwo ści udokumentowania niewielkich złó Ŝ piasków i Ŝwirów oraz torfów. Na obszarze arkusza sie ć rzeczna jest słabo rozwini ęta, licznie za to wyst ępuj ą jeziora. Wody podziemne tworz ą dwa u Ŝytkowe pi ętra wodono śne – czwartorz ędowe (pełni ące rol ę zasadnicz ą) i paleoge ńsko-neoge ńskie (podrz ędne). Jako ść wód obu pi ęter jest średnia, na co wpływaj ą zarówno czynniki naturalne jak i wynikaj ące z antropopresji. Wody podziemne wymagaj ą uzdatniania głównie ze wzgl ędu na podwy Ŝszoną zawarto ść zwi ązków Ŝelaza i manganu. Ich zasoby w zupełno ści pokrywaj ą obecne zapotrzebowanie mieszka ńców. Warunki podło Ŝa budowlanego w skali całego arkusza nale Ŝy okre śli ć jako zró Ŝnicowa- ne. W podobnych proporcjach wyst ępuj ą tutaj obszary o korzystnych, jak i niekorzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego. Na powierzchni terenu obj ętego arkuszem Mr ągowo nie wyst ępuj ą osady, które spełnia- łyby kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Na mapie wskazano jedynie obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ęt- nych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe fazy pomorskiej zlodowace ń pół- nocnopolskich.

44 Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gmin Mr ągowo, Reszel, K ętrzyn, Mikołajki i Ryn. W razie konieczno ści budowy składowisk odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć obszary wskazane w rejonie Rydw ągów i Łazdojów, gdzie prawdopodobnie wyst ę- puj ą pakiety glin zwałowych o mi ąŜszo ściach rz ędu 120–190 m. Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów s ą korzystne. Wi ększo ść z wytypowanych obszarów zlokalizowana jest na terenach o bardzo niskim i niskim stopniu zagro- Ŝenia u Ŝytkowych poziomów wodono śnych (czwartorz ędowych i podrz ędnie trzeciorz ędowe- go). Wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ oraz punkty lokalnego wydobycia kruszyw naturalnych zlokalizowane s ą na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji składowiska odpadów musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji. Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru omawianego arkusza s ą znacz ące w skali regionalnej. Około 40% powierzchni mapy zajmuj ą obszary chronionego krajobrazu. Ochroną prawn ą w formie pomników przyrody obj ętych jest kilka drzew i głazów narzutowych. U Ŝyt- kiem ekologicznym jest Rozlewisko Zawady. W obr ębie granic arkusza wyst ępuj ą fragmenty trzech obszarów Natura 2000: PLH 280055 „Warmi ńska Ostoja śółwia Błotnego”, PLH 280011 „G ązwa” i PLB 280008 „Puszcza Piska”. Tereny arkusza maj ą ciekaw ą i bogat ą przeszło ść historyczn ą. Na uwag ę zasługuje wiele zabytków architektury, w tym zwłaszcza w Mrągowie (m. in. układ urbanistyczny rynku i przyległych uliczek).

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J. (1999) – Human Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Con- tamination After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. ANTOLEK B., BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1981– Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kiersztanowo”. Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszał- kowskiego.

45 BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. (2001) — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. (1996) – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P. (1995) – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A. (2001) – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400. CZOCHAL S., PIWOCKA K., 1982 – Sprawozdanie z bada ń obj ętych projektem nr 1 dla okre ślenia warunków wyst ępowania serii piaszczysto-Ŝwirowej we wschodniej i po- łudniowej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J. (2000) – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), Morawski W., Pochocka-Szwarc K., 2007 – System Osłony Prze- ciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępo- wania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Ge- ol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K., 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag. Berlin Heidelberg, p. 137–174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Pa ństw. Instyt. Geol., Warszawa. JANUSZKIEWICZ R., 2005a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej uproszczonej

w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku, piasku ze Ŝwirem) „KIERSZTANO- WO II”. Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego.

46 JANUSZKIEWICZ R., 2005b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego

„Kiersztanowo II – Pole A” w kat. C 1. Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1: 500 000. Aka- demia Górniczo – Hutnicza w Krakowie. KOCISZEWSKA H., 1965 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Ryn (Krzy Ŝany – Wejdyki). Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa.

KOKOCI ŃSKI M., 2001a – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku, piasku ze Ŝwirem) „Kiersztanowo II”. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa.

KOKOCI ŃSKI M., 2001b – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Marcinkowo”. Centr. Arch. Geol., Państ. Inst. Geol. Warszawa. KOKOCI ŃSKI M., 2008a – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa natural-

nego – piasku i piasku ze Ŝwirem „Marcinkowo” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa. KOKOCI ŃSKI M., 2008b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego – piasku

i piasku ze Ŝwirem „Marcinkowo 1” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LINDSTRÖM M. (2001) – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363 – 383. LISICKI S., 1995 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Mr ągowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LISICKI S., 1997 – Obja śnienia do Szczegółowej mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Mr ągowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A., 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

47 LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T. (2000) –Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S. (2001) – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201– 230. MIDDELKOOP H. (2000) – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Eviron. 320 (2-3): 189–209. OSTRZY śEK S. DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. PIG Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PAPROCKA I., 1983 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu zlokalizowania złó Ŝ su- rowców ilastych na terenie gmin: W ęgorzewo, Kruklanki, Pozezdrze, Gi Ŝycko, Ryn, Orzysz, Wydminy. Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. PAPROCKA I., 1985 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu zlokalizowania złó Ŝ su- rowców ilastych i kruszywa naturalnego na terenach gmin: Stare Juchy, Olecko, Wie- liczki, Ełk, Pisz, Biała Piska, Mikołajki, Miłki. Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego.

48 PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. (2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes. Environmental Pollution 157(5): 1649–1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. (1997) – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers. pp. 370. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. (2004) – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. (2004) – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w roku 2007. 2008. Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olszynie. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w roku 2010. 2011. Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olszynie. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r.

49 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. SOLCZAK E., 1981 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego Kiersztanowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SOROKO R., 1967 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa pospółki w Mr ągowie n/jez. Juno. Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. STOI ŃSKI A., PRA śAK B., WIECZOREK D., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Pol- ski w skali 1:50000. Arkusz Mr ągowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SYLWESTRZAK U., 1976 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego do nawierzchni drogowych w rej. miejscowo ści „Polska Wie ś”. Arch. Geol. Warmi ńsko- Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁ O., BOR ŮVKA L.(2003) – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. UŚCINOWICZ S., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 Mr ągowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r.

50 VINK J. (2009) – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X. (2000) – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. WINIARZ L., 1956 – Dokumentacja geologiczno-techniczna surowców ceramiki budowlanej cegielni Czerwonka. Arch. Geol. Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskie- go. WISZNIEWSKI W. (red.), 1973 – Atlas klimatyczny Polski. IMGW. Warszawa. ZAPRZELSKA M., ZAPRZELSKI Z., 1988 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Mr ągowo-Młynowo” dla potrzeb drogownictwa. Arch. Geol. Warmi ńsko- Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. ZAPRZELSKI Z., 2008a – Dokumentacja geologiczna w kat C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Koczarki”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ZAPRZELSKI Z., 2008b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Koczarki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ZAPRZELSKI Z., 2010 – Dokumentacja geologiczna w kat C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku ze Ŝwirem) „Szestno”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.