Arkusz BOGUCHWAŁY (136)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012

Autorka planszy A: Barbara Ptak* Autorzy planszy B: Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN…

Spis tre ści I. Wst ęp – B. Ptak ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Ptak ...... 4 III. Budowa geologiczna – B. Ptak ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin...... 11 1. Piaski i Ŝwiry...... 11 2. Kreda jeziorna ...... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Ptak ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. Ptak ...... 16 VII. Warunki wodne ...... 20 1. Wody powierzchniowe...... 20 2. Wody podziemne...... 22 VIII. Geochemia środowiska ...... 24 1. Gleby – P. Kwecko ...... 24 2. Osady – I. Bojakowska ...... 27 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 30 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 33 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. Ptak ...... 40 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Ptak...... 41 XII. Zabytki kultury – B. Ptak ...... 46 XIII. Podsumowanie – B. Ptak, K. Wojciechowska ...... 48 XIV. Literatura ...... 49

I. Wst ęp

Arkusz Boguchwały Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wykonany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (Plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicz- nym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i w Przedsi ębiorstwie Geologicz- nym POLGEOL w Warszawie (Plansza B) zgodnie z „Instrukcj ą...” (2005). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2004 w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (Ptak, 2006). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w pi ęciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury (Plansza A), ochrona powierzchni ziemi (tematyka geochemii środowiska i składowania odpadów – Plansza B). Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz Boguchwały powstał w wyniku szczegółowej analizy materiałów archiwalnych i publikowanych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w wielu insty-

tucjach, samorz ądach terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zagospoda- rowaniem zasobów środowiska przyrodniczego. Materiały potrzebne do opracowania mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geolo- gicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Warmińsko-Mazurskim Urz ę- dzie Marszałkowskim w Olsztynie, Krajowym O środku Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Nadle śnictwie Kudypy, Nadle śnictwie Dobrocin, Starostwie Powiatowym w Ostródzie, urz ędach gmin w Mor ągu i Łukcie oraz u u Ŝytkowników złó Ŝ. Dla uzupełnienia danych archiwalnych przeprowadzono tak Ŝe zwiad terenowy w lipcu 2011 roku. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. Mapa przygotowana jest w wersji cyfro- wej, jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Boguchwały rozci ąga si ę mi ędzy 20°00’ a 20°15’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53°50’ a 54°00’ szeroko ści geograficznej północnej. Obszar ten poło Ŝony jest w zachodniej cz ęś ci województwa warmi ńsko-mazurskiego i obejmuje fragmenty gmin: Mor ąg, Miłakowo i Łukta nale Ŝą cych do powiatu ostródzkiego, Świ ątki i Jonkowo nale Ŝą cych do powiatu olszty ńskiego, oraz Lubomino nale Ŝą cej do powiatu lidzbarskiego. Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2001) prawie cały teren arkusza Boguchwały nale Ŝy do prowincji Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincji Pojezierza Wschod- niobałtyckie, makroregionu Pojezierze Mazurskie i mezoregionu Pojezierze Olszty ńskie. Nie- wielka północno-zachodnia jego cz ęść poło Ŝona jest w prowincji Ni Ŝ Środkowoeuropejski, podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie, makroregionie i mezoregionie Pojezierze Iławskie (fig. 1). Pojezierze Olszty ńskie od północy s ąsiaduje z Równin ą Orneck ą, Wzniesieniami Gó- rowskimi i Nizin ą S ępopolsk ą, od zachodu z Pojezierzem Iławskim i Równin ą Warmi ńsk ą, a od południa z Garbem Lubawskim. Jest ono zachodnią cz ęś ci ą Pojezierza Mazurskiego, odpowiadaj ącą w fazie pozna ńskiej i pomorskiej zlodowacenia wisły lobowi lodowca skan- dynawskiego, którego etapy recesji zaznaczaj ą łuki moren czołowych (Kondracki, 2001). Wysoko ści moren nie przekraczaj ą 200 m n.p.m. Rze źba Pojezierza Olszty ńskiego prezentuje bogaty zespół form terenu.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Boguchwały na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionów, 3 – granica mezoregionów

Prowincja: 31 – Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: 313 – Pobrze Ŝa Południowobałtyckie Mezoregiony Pobrze Ŝa Gda ńskiego: 313.55 – Wysoczyzna Elbl ąska, 313.56 – Równina Warmi ńska Podprowincja: 314–315 – Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregion Pojezierza Iławskiego: 314.90 – Pojezierze Iławskie Mezoregiony Pojezierza Chełmi ńsko-Dobrzy ńskiego: 315.13 – Dolina Drw ęcy, 315.15 – Garb Lubawski Prowincja: 84 – Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: 841 – Pobrze Ŝe Wschodniobałtyckie Mezoregiony Niziny Staropruskiej: 841.57 – Wzniesienia Górowskie, 841.58 – Równina Ornecka, 841.59 – Nizina S ępopolska Podprowincja: 842 – Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregion Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olszty ńskie

Pod wzgl ędem hipsometrycznym i morfologicznym obszar ten jest wyra źnie zró Ŝnico- wany. Deniwelacje terenu si ęgaj ą 100 m. Najwi ększe urozmaicenie wykazuje cz ęść zachodnia i południowa arkusza z wysoczyzn ą pagórkowat ą, wyniesion ą 181,8 m n.p.m. (Diabla Góra) rozci ętą rynnami jeziornymi o rz ędnej lustra wody 79–116 m n.p.m. oraz licznymi za- gł ębieniami po martwym lodzie, wypełnionymi osadami organicznymi lub zaj ętymi przez jeziora. Najni Ŝej poło Ŝony jest obszar doliny Pasł ęki – około 80 m n.p.m. Cz ęść północno-

wschodni ą terenu zajmuje wysoczyzna falista. Na 70% powierzchni arkusza wyst ępuj ą głów- nie gliny zwałowe zlodowacenia wisły. Na omawianym obszarze wyst ępuj ą 23 jeziora, z których najwi ększymi s ą: Narie o powierzchni 1 240 ha, Mor ąg o powierzchni 393 ha i Mildzie o powierzchni 111 ha, a najgł ęb- szym jest Jezioro Wuk śniki o powierzchni 117 ha i gł ęboko ści 68 m – najwi ększej na Pojezie- rzu Mazurskim. Region rozcina Pasł ęka płyn ąca na północ. Do naturalnej, cho ć silnie prze- kształconej sieci rzecznej na obszarze arkusza naleŜą równie Ŝ małe rzeki o charakterze niewielkich rowów. Doliny rzeczne s ą płytkie i podmokłe. Ponadto wyst ępuj ą tu sztuczne cieki, rowy melioracyjne odwadniaj ące zabagnione tereny. W świetle regionalizacji klimatycznej, teren obj ęty arkuszem Boguchwały poło Ŝony jest na pograniczu regionów pomorsko-warmi ńskiego i mazursko-białostockiego (Stachy, red., 1987). Jest to obszar du Ŝych opadów w skali kraju, średnia roczna suma opadów wynosi 700 mm. Klimat tego regionu jest zimniejszy ni Ŝ w centralnej Polsce. Pokrywa śnie Ŝna utrzy- muje si ę tu 90–110 dni. Długo ść okresu wegetacyjnego wynosi 180–190 dni. Średnia tempe- ratura roczna wynosi około 7 oC. Przewa Ŝaj ą wiatry z kierunku południowo-zachodniego i zachodniego. Rze źba powierzchni ziemi, procesy geomorfologiczne, litologia oraz klimat mają bezpo średni wpływ na rodzaj gleb wyst ępuj ących na terenie omawianego obszaru. Grunty rolne wysokich klas bonitacyjnych IIIa–IVa stanowi ą około 70% powierzchni i znajduj ą si ę głów- nie na obszarach wysoczyzn morenowych w północnej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza Boguchwały. Obni Ŝenia rynien lodowcowych i doliny rzeczne, wypełnione osadami torfo- wymi, zaj ęte s ą przez u Ŝytki zielone. Lasy zajmuj ą około 20% powierzchni arkusza i porasta- ją równiny akumulacji wodnej oraz piaszczyste pagórki moren. Obszar arkusza Boguchwały nale Ŝy do słabo uprzemysłowionych, ma charakter rolni- czy i turystyczny. Struktura u Ŝytków, warunki terenowe i struktura własno ści sprzyjaj ą roz- wojowi rolnictwa indywidualnego. Jedynym wi ększym zakładem działaj ącym na obszarze arkusza Boguchwały jest kopalnia nale Ŝą ca do Olszty ńskich Kopalni Surowców Mineralnych Sp. z o.o. w Olsztynie. Do infrastruktury przemysłowej na omawianym obszarze nale Ŝą rów- nie Ŝ: zakłady prefabrykatów betonowych w śabim Rogu, zakłady przemysłu rolno-spo Ŝyw- czego w Gucinie (masarnia) i zakład cukierniczy w Kłobii. Liczne jeziora oraz towarzysz ące im lasy dały baz ę do rozwoju o środków wypoczynkowych i turystycznych. Omawiany teren nale Ŝy do nielicznych obszarów w kraju o mało zmienionym środowisku geograficzno- przyrodniczym. Praktycznie brak emisji przemysłowych zanieczyszcze ń powietrza atmosfe-

rycznego oraz niski stopie ń nagromadzenia uci ąŜ liwych odpadów przemysłowych i komunalnych klasyfikuje go do czystych ekologicznie. Głównym o środkiem administracyjnym i usługowym jest licz ąca 0,92 tys. mieszka ńców wie ś Świ ątki, b ędąca siedzib ą urz ędów gmin. Pozostałe miejscowo ści równie Ŝ nie posiadaj ą praw miejskich, a liczba ich mieszka ńców nie przekracza 1,3 tys. Do wi ększych miejscowo ści nale Ŝą : śabi Róg (1,3 tys. mieszka ńców), Boguchwały (0,7 tys. mieszka ńców), Brzydowo (0,5 tys. mieszka ńców), Florczaki (0,4 tys. mieszka ńców) i Wilczkowo (0,4 tys. mieszka ń- ców). Miejscowo ści te s ą małymi o środkami gospodarczymi i usługowymi. Brak zakładów przemysłowych powoduje, Ŝe ludno ść zatrudniona jest głównie w: rolnictwie, handlu, gastro- nomii, agroturystyce, budownictwie i transporcie. Wszystkie gminy powiatu ostródzkiego posiadaj ą własne oczyszczalnie ścieków, cz ęść z nich wymaga jednak rozbudowy i modernizacji (Program…, 2004). W gminie Mor ąg pracu- je oczyszczalnia mechaniczno-biologiczna w śabim Rogu o przepustowo ści 109 m 3/d. Od- biornikiem jest bagno w pobli Ŝu Jeziora Florczackiego (Strategia…, 2000). Własn ą oczyszczalni ę ma O środek Sportu i Rekreacji w Mor ągu Camping w Kretowinach oraz Centrum Rekreacyjno-Wypoczynkowe „Elzam–Mazury” sp. z o.o. w Bogaczewie (Strategia…, 2000). Odbiornikiem ścieków oczyszczonych w Kretowinach jest ziemia, a w Bogaczewie jezioro Narie. Ł ączna długo ść sieci kanalizacyjnej w gminach: Mor ąg, Łukta i Miłakowo wynosi około 104 km, natomiast sieci wodoci ągowej 338 km. W Świ ątkach znajduje si ę mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków o przepustowo ści 300 m 3/d, która w 2003 r. oczy ściła 110 m 3/d ścieków. Odbiornikiem tych ścieków oczyszczonych jest rów melioracyjny, a dalej Pasł ęka. Ł ączna długo ść sieci kanalizacyjnej w gminie Świ ątki i Jonkowo wynosi około 25 km, natomiast wodoci ągowej 120 km. Sie ć wodoci ągowa rozwija si ę w powiecie ostródz- kim i olszty ńskim sukcesywnie, ale tempo budowy systemów kanalizacyjnych jest znacznie wolniejsze. Nieuregulowana jest gospodarka ściekowa w wielu skupiskach zabudowy rekre- acyjnej zlokalizowanej nad jeziorami (Program…, 2003). Sie ć komunikacyjna jest słabo rozwini ęta. Najwa Ŝniejsza droga to nr 527 ł ącz ąca Mo- rąg z Olsztynem i nr 530 relacji Ostróda – Świ ątki – Dobre Miasto. Pozostałe drogi maj ą charakter lokalny. Przez teren arkusza przebiega linia kolejowa Mor ąg – Gamerki – Olsztyn.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Boguchwały opracowana została na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Boguchwały (Trzmiel, 2003a, b). Omawiany obszar poło Ŝony jest w syneklizie perybałtyckiej platformy wschodnio-

europejskiej, na której zalegaj ą epikontynentalne osady morskie paleo- i mezozoiczne, nie- osi ągni ęte odwiertami w obr ębie arkusza. Najstarszymi utworami kenozoicznymi na omawianym obszarze s ą osady paleocenu i eocenu wykształcone w postaci iłów, piasków glaukonitowych i mułków o mi ąŜ szo ści do kilkunastu metrów. Powy Ŝej zalegaj ą morskie osady oligoce ńskie, które pokrywaj ą północn ą cz ęść arkusza w okolicy Raciszewa i Wilczkowa oraz płat w okolicy Włodowa i Łumpii. Na- wiercone one zostały równie Ŝ w: Ksi ąŜ niku, Kalistach, Pojeziercach, Brze źnie i Konradowie. Osady oligoce ńskie reprezentowane s ą przez piaski i mułki o mi ąŜszo ści do 40 m. Natomiast osady neogenu (10 m) to mioce ńskie iły i piaski kwarcowe wyst ępuj ące w zachodniej (Flor- czaki) i wschodniej (Kondradowo, Świ ątki) cz ęś ci badanego obszaru. Powierzchnia stropu utworów miocenu jest bardzo urozmaicona. Osady czwartorz ędowe o maksymalnej mi ąŜ szo ści 122 m w okolicy Boguchwał przykrywaj ą cały obszar omawianego arkusza Boguchwały (fig. 2). Charakteryzuj ą si ę one du Ŝą zmienno ści ą litologiczn ą i stratygraficzn ą. Osady zlodowace ń najstarszych reprezentowane s ą przez gliny zwałowe oraz piaski i mułki zastoiskowe zlodowacenia narwi o mi ąŜ szo ści do 12 m. Nawiercono je w Boguchwałach i Pojeziercach. Osady plejstoce ńskie: piaski i Ŝwiry rzeczne i wodnolodowcowe, gliny zwałowe, mułki zastoiskowe, mułki i iły zastoiskowe i jeziorne stwierdzone wierceniami powstały w okresie zlodowace ń południowopolskich, natomiast: Ŝwiry i piaski wodnolodowcowe, mułki zastoiskowe, gliny zwałowe i piaski rzeczne rozpoznane wierceniami powstały w okresie zlodowaceń środkowopolskich. W sp ągowej cz ęś ci profilu osadów plejstoce ńskich (rejon S ąglewa i Włodowa) wyst ępuj ą piaski rzeczne z wkładkami mułków i torfów interglacjału mazowieckiego (około 7 m). Piaski rzeczne i Ŝwi- ry rezydualne interglacjału emskiego (około 9 m) oddzielaj ą gliny zwałowe zlodowace ń środ- kowopolskich od glin zlodowace ń północnopolskich. Osady te wyst ępuj ą sporadycznie, a ich wiek nie jest w pełni udokumentowany. Gliny zwałowe i piaski wodnolodowcowe zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenia wisły – stadiału środkowego) odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu głównie w dolnych partiach zboczy dolin rzecznych (Pasł ęki i jej dopły- wów) oraz w dnie rynny jeziora Narie w okolicach Ponar. Dominuj ącą rol ę w budowie form powierzchniowych odgrywaj ą utwory zlodowace ń północnopolskich, zwi ązane ze zlodowaceniem wisły (stadiałem górnym). S ą to: mułki i iły zastoiskowe (strefy kraw ędziowe rynien jeziornych i dolin rzecznych w północnej i północno- zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza), piaski wodnolodowcowe (Wilczkowo, śabi Róg, w strefach kraw ędziowych dolin) i gliny zwałowe (północno-wschodnia i wschodnia cz ęść obszaru arkusza, płaty w rejonie Boguchwał, Ksi ąŜ nika i Brzydowa). Pagóry piasków, Ŝwirów, gła-

zów moren czołowych układaj ą si ę w ci ągi o kierunku północno-zachodni – południowo- wschodni na linii Warkały – Ksi ąŜ nik – Lusajny – Szałstry – Nowe Kawkowo. Sp ąg serii morenowej tworz ą piaski i Ŝwiry brunatne, a strop piaski silnie zaglinione ze Ŝwirami i gła- zami o średnicy do 60 cm. Miejscami głazy tworz ą ci ągły poziom. Osady zlodowacenia wisły są równie Ŝ reprezentowane przez: gliny zwałowe w morenach czołowych; piaski, Ŝwiry i gła- zy moren spi ętrzonych (pagóry na linii Ksi ąŜ nik – Brzydowo) oraz martwego lodu (w rejonie: Bieniaszy, Kolonii Raciszewa i Kłodzina); piaski i Ŝwiry kemów (zachodnia i północno- zachodnia cz ęść obszaru arkusza) oraz piaski, Ŝwiry i gliny akumulacji szczelinowej (pagóry w rejonie: Kretowin, śabiego Rogu, Ksi ąŜ nika i Ełdyt) (Zieli ński, 1992, 1993). świry i piaski wodnolodowcowe (rynnowe) odsłaniaj ą si ę w dolinie Pasłęki oraz w okolicach jezior Narie i Mor ąg oraz Kłobii. Najlepiej zostały one rozpoznane w Ŝwirowni w Kłobii, gdzie do 3 m zalegaj ą bezładne Ŝwiry i głaziki o średnicy do 15 cm. Poni Ŝej wyst ępuj ą piaski z domieszk ą Ŝwirów o średnicy do 1 cm. S ą one cienko ławicowane. Zwarte pokrywy piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych (sandrowych) wyst ępuj ą na południu omawianego obszaru w rejonie: śabiego Rogu, Gamerek, S ąglewa, Gl ędów i doliny Pasł ęki. Mi ąŜ szo ść serii waha si ę w granicach 2–5 m w dolinie Pasł ęki do ponad 20 m w śabim Rogu. W piaskowni w śabim Rogu utwory wodnolodowcowe wykształcone s ą jako piaski średnioziarniste z drobnymi Ŝwirami. Wąskie listwy, o szeroko ści 10–50 m, zbudowane z piasków i mułków jeziornych wyst ępuj ą przy brzegach wi ększych zbiorników wodnych w omawianym obszarze (w rejonie Suchego Jeziora i Brzydowa). Piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych oraz piaski i mułki delu- wialne spotyka si ę sporadycznie w rejonie: Raciszewa, Wojciechów, Ełdyt i Łumpii. Znaczny udział w holoce ńskich utworach przypowierzchniowych maj ą osady organo- geniczne: namuły torfiaste, namuły den dolin i zagłębie ń bezodpływowych (w rejonie Rojów, Konradowa i doliny Naryjskiej Strugi), torfy i gytie (Bogaczewo). W pobli Ŝu Warkał i Flor- czaków gytie pod ścielaj ą 0,8–2,0 m warstwy torfów. Są one silnie wapniste, miejscami na granicy kredy jeziornej z bardzo licznymi muszlami ślimaków i mał Ŝy, partiami tworz ącymi zlepy muszlowe. Piaski rzeczne wypełniaj ą dno doliny Miłakówki w rejonie Warkał oraz tworz ą osta ńce w Kłobii, wystaj ące ponad równin ą torfow ą doliny Pasł ęki. Zwarte pokrywy torfów niskich wypełniaj ą dno doliny Pasł ęki oraz nieck ę Suchego Jeziora. Mi ąŜ szo ść ich waha si ę od 2,5 do 3,5 m. Torfowiska wysokie wypełniaj ą obni Ŝenia pomi ędzy pagórami moren czołowych w okolicy Kawkowa i Gl ędów.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Boguchwały na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe. Zachowano oryginaln ą numeracj ę wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

IV. Zło Ŝa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Boguchwały udokumentowanych jest trzyna ście złó Ŝ, w tym dziewi ęć złó Ŝ kruszywa oraz cztery zło Ŝa kredy jeziornej. ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Kotkowo-Zawroty” KN 3575 (Donaj, 1975) zostało wykre ślone z bilansu zasobów (Szuflic- ki i in., red., 2011) z powodu udokumentowania nowego zło Ŝa „Kotkowo-Zawroty” w granicach skre ślonego z bilansu zasobów. Zestawienie złó Ŝ kopalin, ich charakterystyk ę gospodar- cz ą oraz klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Wszystkie zło Ŝa zlokalizowane na obszarze arkusza Boguchwały s ą czwartorz ędowe.

1. Piaski i Ŝwiry Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą osady wodnolodowcowe (akumulacji sandrowej) zlodowacenia wisły (stadiału górnego). Tylko zło Ŝa „Szałstry” i „T ątławki” stanowi ą piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych zlodowacenia wisły (stadiału górnego). Zło Ŝa s ą pokładowe i cz ęś ciowo zawodnione (za wyj ątkiem suchych: „ śabi Róg”, „Kłobia”, „Szałstry” „Wilczkowo”). Zanie- czyszcze ń obcych w piaskach i Ŝwirach nie stwierdzono. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie. Tylko kopalina ze zło Ŝa „Kotkowo-Zawroty” i „Szał- stry” mo Ŝe by ć zastosowana w drogownictwie, a ze zło Ŝa „ śabi Róg” w budownictwie. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Kłobia” (Pruska, 1965) o powierzchni 8,90 ha poło Ŝone jest na terenach gminy Świ ątki. Zło Ŝe udokumentowano w 1965 roku w kategorii C 2. Jego średnia miąŜ szo ść wynosi 6,4 m, a grubo ść nadkładu 1,1 m. Kopalina charakteryzuje si ę średnim punktem piaskowym 44,6% (zawarto ść ziaren o średnicy do 2 mm) i zawarto ści ą pyłów mineralnych 2,8% oraz ci ęŜ arem nasypowym w stanie utrz ęsionym 2,04 Mg/m 3. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „ śabi Róg” (Chalaba, Tyszkiewicz, 1994; Medy ńska, 1977), poło Ŝone w gminie Mor ąg i Łukta, zostało udokumentowane w 1978 roku w kategorii C 1 i C 2 oraz dodatkiem do dokumentacji w 1994 roku na powierzchni 88,70 ha w kategorii C 1 i 15,70 ha w kategorii C 2. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 2,5 do 24,5 m i średnio wynosi

10,3 m (kat. C 1). Zło Ŝe zalega pod nadkładem 0,2–8,0 m, średnio 2,0 m (kat. C 1). Zawarto ść pyłów mineralnych zmienia si ę od 0,3 do 5,6%, a średni punkt piaskowy od 45,2% (kat. C 2) do 50,8% (kat. C 1). Średnie warto ści parametrów jako ściowych s ą nast ępuj ące (kat. C 1): ci ę- Ŝar nasypowy w stanie utrz ęsionym 2,08 Mg/m 3, zawarto ść grudek gliny 0,85%, zawarto ść siarki całkowitej 0,14%, mrozoodporno ść 1,9%. Powierzchnia zło Ŝa jest rozbie Ŝna z map ą. Zło Ŝe w cało ści zalega w granicach arkusza Boguchwały, a tylko fragmenty obszaru i terenu górniczego znajduj ą si ę w granicach arkusza Mor ąg (nr 135).

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geo- Stan zago- logiczne Klasyfikacja Wiek kom- Kategoria spodarowa- Wydobycie Zastosowanie Numer bilansowe zło Ŝa Rodzaj pleksu litolo- rozpoznania Ŝ [tys. ton] kopaliny Przyczyny konflik- zło Ŝa na nia zło a Nazwa zło Ŝa kopaliny giczno- [tys. ton] towo ści zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in. red., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Warkałki kj Q 88,8 C1 Z − Sr 4 A Gl* 2 Kłobia pŜ Q 1 001 C2 Z – Skb, Sd 4 B N* 3 Kiewry kj Q 362 C2 N − Sr 4 B GL, N 1 4 śabi Róg pŜ Q 9 526 C1+C 2 G 952 Skb 4 B L

5 Florczaki kj Q 31,5 C1 Z − Sr 4 A − 1 6* Kotkowo-Zawroty pŜ Q 2882 C2+C 1 N − Sd 4 B L, Gl* 12 12 7 Mostkowo kj Q 163 C1 N − Sr 4 A − 8 Szałstry pŜ Q 1 245 C1 G 65 Sd 4 A L* 9 Wilczkowo p Q 231 C1 N – Skb, Sd 4 A – 10 Tątławki p, p Ŝ Q 5 860 C1 N – Skb, Sd 4 A Gl 11 Mostkowo p Q 6 988 C1 N – Skb, Sd 4 A Gl 12 Zawroty p Q 801 C1 N – Skb, Sd 4 A – 1 13* Florczaki p, p Ŝ Q 5 497 C1 N – Skb, Sd 4 A Gl* 1 Kotkowo-Zawroty pŜ Q − − ZWB − − − A − Rubryka 1 – * – karta informacyjna zło Ŝa opracowana do innego arkusza, 1 - kontynuacja zło Ŝa na s ąsiednim obszarze arkusza Rubryka 3 – kj – kreda jeziorna, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd * Rubryka 6 – kategoria rozpoznania surowców udokumentowanych: kopalin stałych – C1, C2, zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C 1 Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamiesz- czonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9 – kopaliny: skalne: Sd – drogowe, Sr – rolnicze, Skb – budowlane Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 – zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 – L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb, N – ochrona obszarów NATURA 2000, * – fragment zło Ŝa

Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Kotkowo-Zawroty” (Profic, 1989), poło Ŝone na terenach gminy Łukta i Mor ąg, zostało udokumentowane w kategorii C 2+C 1 w 1994 roku na powierzchni

29,60 ha (22,30 ha w kat. C2 i 7,30 ha w kat. C 1). Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładu, którego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 1,0 do 11,8 m i średnio wynosi 4,3 m. Średnie warto ści parametrów jako ściowych s ą nast ępuj ące (kat. C 2): punkt piaskowy 54,9%, zawarto ść pyłów mineralnych 2,5%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,89 Mg/m 3. Karta informacyjna zło Ŝa „Kotko- wo-Zawroty” opracowana została do arkusza Mor ąg (nr 135). Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Szałstry” (Kokoci ński, 1998; Tomaszewski, Gawro ńska, 1984), usytuowane na 9,00 ha powierzchni w gminie Jonkowo, zostało udokumentowane kar- tą rejestracyjn ą w 1985 roku oraz dodatkiem do karty rejestracyjnej w 1998 roku. Średnia mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi średnio 9,5 m, a grubo ść nadkładu średnio 1,0 m. Średnie warto ści parametrów jako ściowych s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy 71,8%, zawarto ść pyłów mineralnych 2,2%, wska źnik piaskowy 78,8, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,79 Mg/m 3, nasi ąkliwo ść 1,2%, zawarto ść siarki całkowitej 0,4%.

Zło Ŝa udokumentowane w latach 2007–2011 w kategorii C 1, poło Ŝone są na terenach gmin Łukta, Mor ąg i Lubomino. Zło Ŝe piasków „Wilczkowo” (Kokoci ński, 2007) zostało udokumentowane w 2007 roku, na powierzchni 1,93 ha. Nad zło Ŝem, którego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 4,0 do 10,9 m ( śred- nio 6,5 m) zalega przeci ętnie 1,6 m nadkładu. Zawarto ść pyłów mineralnych wynosi średnio 1,2%, a punkt piaskowy 88,4%. Średni ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym wynosi 1,90 Mg/m 3. Zło Ŝe piasków oraz piasków i Ŝwirów „Tątławki” (Bobel, 2010) o powierzchni 15,83 ha udokumentowano w 2010 roku w trzech polach ( środkowe A – 12,76 ha, południowe B – 2,35 ha, północne C – 0,72 ha). Piaski i Ŝwiry zalegaj ą głównie w północnej cz ęści zło Ŝa w polu C, a piaski w polach A i B. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 8,0 do 34,9 m i średnio wynosi 21,3 m. Kopalina zalega pod nadkładem 0,7–7,0 m, średnio 3,1 m. Zawarto ść pyłów mineralnych zmienia si ę od 2,5 do 13,5% ( średnio 6,1%), a punkt piaskowy od 67,1 do 95,4% (średnio 83,3%). Średni ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym wynosi 1,82 Mg/m 3. Zło Ŝe piasków „Mostkowo” (Lipi ński, 2009) zostało udokumentowane w 2010 roku na powierzchni 28,15 ha. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 5,0 do 18,6 m i średnio wynosi 14,3 m. Kopalina zalega pod nadkładem 1,4–6,0 m, średnio 3,6 m. Zawarto ść pyłów mineralnych zmienia si ę od 1,6 do 8,7% ( średnio 5,1%), a punkt piaskowy od 47,5 do 96,4% ( średnio 79,3%). Średni ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym wynosi 1,69 Mg/m 3.

Zło Ŝe piasków „Zawroty” (Bobel, 2011) zostało udokumentowane w 2011 roku na powierzchni 3,98 ha. Jego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 5,4 do 17,5 m i średnio wynosi 12,5 m. Średnie warto ści parametrów jako ściowych piasków s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy 88,7%, zawarto ść pyłów mineralnych 2,2%, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,73 Mg/m 3. Zło Ŝe piasków oraz piasków i Ŝwirów „Florczaki” (Bobel, 2009) zostało udokumentowane w 2009 roku, na powierzchni 38,32 ha w dwóch polach (wschodnie pole A – 23,23 ha, zachodnie pole B – 15,09 ha). Piaski, pod ścielaj ące seri ę piasków i Ŝwirów we wschodnim polu, maj ą mi ąŜ szo ść od 2,7 do 12,4 m, średnio 7,5 m, a piaski i Ŝwiry od 2,5 do 14,5 m, średnio 7,3 m (w polu A 2,5–14,5 m, średnio 7,9 m; w polu B 2,5–11,2 m, średnio 6,4 m). Zło Ŝe wyst ępuje pod nadkładem o grubo ści średniej 1,1 m. Parametry jako ściowe piasków i Ŝwirów oraz piasków są nast ępuj ące: średni punkt piaskowy 75,0% i 96,0%, średnia zawar- to ść pyłów mineralnych 1,4% i 0,9%, średni ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,85 Mg/m 3 i 1,73 Mg/m 3. Zło Ŝe „Florczaki” prawie w cało ści zalega w granicach arkusza Łukta (nr 174) i jego karta informacyjna opracowana została do tego arkusza.

2. Kreda jeziorna

Zło Ŝa kredy jeziornej, udokumentowane w kategorii C 1 (zło Ŝe „Kiewry” w kategorii C 2) wyst ępuj ą w formie pokładu. Seri ę zło Ŝow ą stanowi kreda jeziorna holocenu. S ą to zło Ŝa zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w rolnictwie do produkcji nawozów mineralnych. Nad kred ą jeziorn ą zalegaj ą torfy (kopalina towarzysz ąca). Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w rolnictwie do produkcji torfu rolniczego i mieszanek nawozowych. Zło Ŝe kredy jeziornej „Warkałki” (Kokoci ński, 1992), poło Ŝone w gminie Miłakowo, zostało udokumentowane w 1992 roku, na powierzchni 1,97 ha. MiąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 4,0 do 6,6 m i średnio wynosi 5,4 m, przy nadkładzie o grubo ści średniej 0,4 m. Zawarto ść CaO wynosi 45,4%, a wilgotno ść naturalna 55,7%. Nad kred ą zalegaj ą torfy o mi ąŜ szości 1,2 m. Średni odczyn pH wnosi 6,2. Zło Ŝe kredy jeziornej „Kiewry” (Zdrojewska, 1992a), usytuowane na 9,20 ha powierzchni w gminie Świ ątki i Łukta, zostało udokumentowane w 1993 roku. Średnia mi ąŜ- szo ść zło Ŝa wynosi 3,4 m, a grubo ść nadkładu średnio 0,04 m. Parametry jako ściowe kredy jeziornej s ą nast ępuj ące: średnia zawarto ść CaO 44,7%, średnia wilgotno ść naturalna 60,5%,

średnia zawarto ść MgO 0,6%, średnia zawarto ść Fe 2O3 2,6%, średnia zawarto ść Al 2O3 0,36%. Torfy maj ą grubo ść 1,6–4,3 m. Średnie parametry jakościowe torfów s ą nast ępuj ące: odczyn pH wnosi 6,0, stopie ń rozkładu 26,0%, zawarto ść popiołu 22,1%.

Zło Ŝe kredy jeziornej „Florczaki” (Kokoci ński, 1994), poło Ŝone w gminie Mor ąg, zo- stało udokumentowane w 1994 roku na powierzchni 7,38 ha. MiąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę od 2,5 do 7,0 m i średnio wynosi 4,6 m. Nad zło Ŝem zalega przeci ętnie 2,2 m nadkładu. Zawar- to ść CaO wynosi średnio 45,2%, a wilgotno ść naturalna 57,0–68,5%, średnio 63,9%. Pozosta-

łe parametry jako ściowe kredy jeziornej s ą nast ępuj ące: średnia zawarto ść SiO 2 2,76%, śred- nia zawarto ść Al 2O3 0,22%, średnia zawarto ść Fe 2O3 2,51%, średnia zawarto ść MgO 0,67%. Torfy maj ą grubo ść 1,0–3,0 m. Zwarto ść popiołu zmienia si ę w granicach 10,7–21,4%, a średni stopie ń rozkładu wynosi 45,5%. Zło Ŝe kredy jeziornej „Mostkowo” (Zdrojewska, Liwska, 1990), usytuowane na 3,06 ha powierzchni w gminie Łukta, zostało udokumentowane w 1991 roku. Średnia mi ąŜ szo ść zło- Ŝa wynosi 3,8 m, a grubo ść nadkładu średnio 2,1 m. Średnie warto ści parametrów jako ścio- wych s ą nast ępuj ące: zawarto ść CaO 42,9%, wilgotno ść naturalna 65,7%, zawarto ść MgO

0,48%, zawarto ść Fe 2O3 2,07%, zawarto ść Al 2O3 0,27%, zawarto ść Na 2O 0,08%. Torfy maj ą grubo ści 1,5–3,3m i średni odczyn pH 8,0. Ze wzgl ędu na ochron ę złó Ŝ wszystkie zło Ŝa zaliczono do klasy 4 – złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych. Z uwagi na ochron ę środowiska zło Ŝa (równie Ŝ fragmentarycznie poło Ŝone w obr ębie gleb chronionych i lasów) zaliczono do klasy A (mało konfliktowe), z wyj ątkiem złó Ŝ „ śabi Róg”, „Kotkowo-Zawroty” „Kłobia” i „Kiewry”, które zaliczono do klasy B (konfliktowe). Pierwsze dwa zło Ŝa zostały zakwalifikowane jako konfliktowe ze wzgl ędu na ochron ę lasów, zło Ŝe „Kotkowo-Zawroty” dodatkowo ze wzgl ędu na ochron ę gleb, a „Kłobia” i „Kiewry” ze wzgl ędu na ochron ę obszarów NATURA 2000.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Boguchwały eksploatowane s ą dwa zło Ŝa piasków i Ŝwirów „śabi Róg” i „Szałstry”. U Ŝytkownicy tych złó Ŝ posiadaj ą aktualne koncesje na eksploatacj ę oraz ustanowione obszary i tereny górnicze. Zło Ŝa eksploatowane s ą odkrywkowo. Kopalina ura- biana jest sposobem mechanicznym. Pozostałe zło Ŝa nie s ą aktualnie eksploatowane. Zło Ŝa: „Kiewry”, „Kotkowo-Zawroty”, „Mostkowo” (kreda jeziorna), „Wilczkowo”, „T ątławki”, „Mostkowo” (piaski), „Zawroty” i „Florczaki” (piaski, piaski i Ŝwiry) do tej pory nie były zagospodarowane, natomiast na pozostałych eksploatacja została zaniechana. Wydobycie piasków i Ŝwirów ze zło Ŝa „ śabi Róg” (Chu ć, 1996; Projekt…, 1987) pro- wadzi przedsi ębiorca Olszty ńskie Kopalnie Surowców Mineralnych w Olsztynie Sp. z o.o., a eksploatacja odbywa si ę zgodnie z koncesj ą wa Ŝną do 2028 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 255,96 ha oraz teren górniczy o powierzchni 272,42 ha. Zło Ŝe

jest eksploatowane od 1978 roku ze sp ągu zło Ŝa. Generalny kierunek eksploatacji jest zachodni. W wyniku eksploatacji powstaje wyrobisko stokowo-wgł ębne oraz składowisko nad- kładu wewn ętrzne, tymczasowe, które zostanie wykorzystane przy zalesieniu. W wyrobisku prowadzone jest przesiewanie i sortowanie piasków i Ŝwirów na frakcje. Prace rekultywacyj- ne wykonywane s ą na bie Ŝą co (zalesienie w północnej cz ęści). Zło Ŝe „Szałstry” eksploatowane jest od 1985 roku przez Przedsi ębiorstwo Utrzymania Dróg i Zieleni „PUDiZ” Sp. z o.o. w Olsztynie. Koncesja na eksploatacj ę kopaliny wa Ŝna jest do 2018 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 9,00 ha oraz teren górni- czy o powierzchni 17,78 ha. W wyniku eksploatacji powstaje wyrobisko stokowo-wgł ębne o wymiarach 100x90x13 m w jego północnej cz ęś ci. Na jego północnych obrze Ŝach usypano nieregularne hałdy. Eksploatacja zło Ŝa „Szałstry” prowadzona jest ze sp ągu zło Ŝa. Generalnie kierunek eksploatacji jest południowy. Po jej zako ńczeniu wyrobisko zostanie wyrównane i zalesione. Od 1965 roku w obr ębie zło Ŝa „Kłobia” prowadzona była okresowa eksploatacja kopaliny na potrzeby gminy. Powstało wyrobisko stokowo-wgł ębne. Planowany jest kierunek rekultywacji rolny. UŜytkownikiem zło Ŝa „Warkałki” do roku 1998 była Usługowo-Produkcyjna Spół- dzielnia Kółek Rolniczych w Miłakowie. Wydobycie kredy jeziornej z tego zło Ŝa prowadzono od 1991 roku (na podstawie koncesji na eksploatacj ę kopalin, która utraciła wa Ŝno ść w 1998 roku) i zło Ŝe zostało wyeksploatowane. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko wgł ębne o powierzchni około 2 ha wypełnione wod ą. Zło Ŝe kredy jeziornej „Florczaki” (Chu ć, 1994) zostało wyeksploatowane w 90%. W wyniku eksploatacji powstało kilka basenów. U Ŝytkownikiem zło Ŝa „Florczaki” w latach 1976–2005 była Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Mor ągu. Kred ę jeziorn ą eksploatowano na podstawie koncesji, która utraciła wa Ŝno ść w marcu 2005 roku. Na omawianym obszarze wyst ępuj ą niewielkie wyrobiska po eksploatacji kruszyw. Wyrobiska te znajdują si ę mi ędzy innymi w miejscowo ściach: Pojezierce (gmina Miłakowo); Kalisty, Gołogóra (gmina Świ ątki); Stare Kawkowo (gmina Jonkowo) (Bujakowska, Parecka, 1996a, c, e).

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Boguchwały został do ść dobrze rozpoznany pod wzgl ędem wyst ępowa- nia kopalin (Bujakowska, Parecka, 1996b, d; Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996; Tołkanowicz, śu- kowski, 2001; Trzmiel, 2003a, b). Na podstawie analizy dost ępnych materiałów i opracowa ń

zło Ŝowych oraz wizji terenowej wyznaczono jeden obszar prognostyczny piasków i Ŝwirów oraz kilka obszarów perspektywicznych torfów i kredy jeziornej. Obszar prognostyczny I wyst ępuje na północ od śabiego Rogu i został wyznaczony na podstawie pi ęciu wierce ń o gł ęboko ści 10,0–12,6 m. Wyznaczony dla piasków i Ŝwirów obszar prognostyczny mo Ŝe stanowi ć w przyszło ści lokaln ą baz ę surowcow ą na potrzeby oko- licznych mieszka ńców (Bautrel-Mi ętkiewicz, Solczak, 1980). S ą to czwartorz ędowe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (sandrowe). Podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jako- ściowe kopaliny dla wyznaczonego obszaru prognostycznego przedstawiono w tabeli 2. Pa- rametry jako ściowe kopaliny spełniaj ą wymagane kryteria bilansowo ści. Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych

1 ść

r. r. ] 3 ś ś ciowe ś kompleksu kompleksu [m] [m] liny [ha] ść [tys. m na mapie nadkładu od–do, od–do, Parametry Nr obszaru jako rednia grubo Powierzchnia surowcowego litologicznego Ś Rodzaj kopaliny Wie Wie kompleksu Zasoby w kat. D kat. w Zasoby Grubo Zastosowanie kopa-

1 2 3 4 5 6 7 8 9 75,00 punkt piaskowy [%]: I (w granicach pŜ Q 37,7–75,0, śr. 54,1 0,4 3,5–7,3 3 618 Skb, Sd arkusza zawarto ść pyłów mineral- 4,8 około 30 ha) nych [%]: 1,7–4,0, śr. 2,4

Rubryka 3 – rodzaj kopaliny: pŜ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych

Granice obszarów perspektywicznych kredy jeziornej na terenie arkusza Boguchwały wyznaczono na podstawie analizy geologiczno-geomorfologicznej obszaru bada ń i opracowa ń geologicznych (Kwaśniewska, 1983). Tereny, które mog ą by ć perspektywicznym źródłem pozyskiwania kredy jeziornej znajduj ą si ę w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie miejscowo ści: Warkałki, Mysłaki Małe, Ponary i Pojezierce. Tak wyznaczone obszary perspektywiczne w gminie Miłakowo zwi ązane s ą z osadami w ęglanowymi holocenu – gyti ą wapienn ą i kred ą jeziorn ą. Seri ę w ę- glanow ą przykrywaj ą torfy. Przypuszczalne zasoby kopaliny w tych obszarach wynosz ą od 56 tys. m 3 w Warkałkach do 151 tys. m 3 w Mysłakach Małych. W gminie Świ ątki okre ślono perspektywy na udokumentowanie złó Ŝ kredy jeziornej w rejonie miejscowo ści: Worławki, Włodowo, D ąbrówka i Skolity. Seri ę w ęglanow ą przy- krywają torfy o grubo ści do 4,7 m, a pod ścielaj ą piaski. Średnia mi ąŜ szo ść gytii wapiennej,

detrytyczno-wapiennej oraz kredy jeziornej wynosi od 2,1 m w D ąbrówce do 7,8 m w Skoli- tach. Przypuszczalne zasoby kopaliny w tych obszarach wynosz ą: 55 tys. m 3 w Warkałkach, 703 tys. m 3 we Włodowie, 298 tys. m 3 w Skolitach i 293,7 tys. m 3 w D ąbrówce (Zdrojewska, 1992b, c). W południowej cz ęś ci arkusza Boguchwały wytypowano cztery obszary: Gubity, Kozia Góra, Gamerki Wielkie i Gamerki Małe, które rokuj ą nadziej ę na znalezienie złó Ŝ kredy jeziornej. Seria zło Ŝowa pod ścielona jest: piaskami, Ŝwirami i glinami zwałowymi. W stropie kredy jeziornej wyst ępuj ą torfy. Przypuszczalne zasoby kopaliny wynosz ą: 50 tys. m 3 w Gu- bitach, 175 tys. m 3 w Koziej Górze, 420 tys. m 3 w Gamerkach Wielkich i 122 tys. m 3 w Ga- merkach Małych. Wyst ępuj ące w obszarze arkusza torfowiska, zwi ązane z dolinami rzecznymi (Pasł ęki, Miłakówki, Naryjskiej Strugi) i obni Ŝeniami jeziornymi, były przedmiotem bada ń geologicznych i geobotanicznych. Torfowiska te wyst ępuj ą w obszarach chronionego krajobrazu i rezerwacie „Ostoja bobrów na rzece Pasł ęce” i pełni ą wa Ŝne funkcje ekologiczne. Bior ąc to pod uwag ę, nie wyznaczono obszarów prognostycznych. Na podstawie danych zawartych w opracowaniu „Zlokalizowanie…” (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) wyznaczono obszary perspektywiczne. S ą to głównie torfowiska niskie: szuwarowe, turzycowiskowe, szuwarowo-turzycowiskowe, olesowe, mechowiskowe, turzycowiskowo-mechowiskowe i olesowo-mechowiskowe; rzadziej torfowiska wysokie: mszarne i bórbagienne; sporadycznie mieszanotypowe: mszarnomechowiskowe i mszarno-olesowe. Surowiec z wyznaczonych obszarów mo Ŝe by ć przydatny dla rolnictwa. Obszar perspektywiczny torfów wyznaczono na powierzchni 15,00 ha na zachód od Ksi ąŜ nika. Maksymalna mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi 3,1 m, stopie ń rozkładu 35%, a popielno ść 14,9%. Torfom towarzyszy gytia w ęglanowa. Na wschód od tego torfowiska na powierzchni 18,00 ha wyst ępuj ą torfy o mi ąŜ szo ści maksymalnej 3,5 m, stopniu rozkładu 40% i popielno ści 13,4%. Pod torfami wyst ępuje gytia organiczna. W dolinie Pasł ęki, na wschód od Raciszewa, wyst ępuj ą dwa torfowiska na powierzchni 19,00 ha i 57,00 ha (fragment). Mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 2,1 do 4,0 m, popielno ść od 20,4 do 23,7%, a stopie ń rozkładu wynosi 30%. Na południe od Ełdyt Małych wyst ępuje torfowisko o powierzchni 25,00 ha (w granicach omawianego arkusza znajduje si ę około 20 ha). Parametry tych osadów s ą nast ępuj ące: średnia mi ąŜ szo ść torfu 1,5 m, popielno ść 10,2%, stopie ń rozkładu 30%. Pod torfami wyst ę- puje gytia organiczna. Torfowisko poło Ŝone na powierzchni 13,00 ha w pobli Ŝu Klonów ma

mi ąŜ szo ść średni ą 2,9 m. Jego popielno ść wynosi 13%, a stopie ń rozkładu 40%. Torfom towarzyszy gytia organiczna W dolinie rzeki, na zachód od Wilczkowa, wyznaczono na powierzchni 33,00 ha obszar perspektywiczny torfów. Maksymalna mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi 4,2 m, stopie ń rozkła- du 35%, a popielno ść 10,4%. Pod torfami wyst ępuje gytia organiczna. W dolinie Pasł ęki, na południe od Łumpii, wyznaczono na powierzchni 85,00 ha obszar perspektywiczny torfów. Na omawianym obszarze arkusza znajduje si ę jego zachodni fragment (około 30%). Maksymalna mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi 3,5 m, stopie ń rozkładu 35%, a popielno ść 13,6–17,7%. Pod torfami zalegaj ącymi w północnej cz ęś ci obszaru wyst ępuje gytia w ęglanowa, a na północ od D ąbrówki gytia organiczna. W Kolonii Brzydowo wytypowano obszar perspektywiczny na powierzchni 12,00 ha. Maksymalna mi ąŜ szo ść torfów wynosi 2,9 m, a popielno ść 2%. Stopie ń rozkładu wynosi 54%. Torfom towarzyszy gytia organiczna. W dolinie Pasł ęki, na południe od Kalist, wyst ępuj ą dwa torfowiska na powierzchni 30,00 ha i 75,00 ha. Mi ąŜ szo ść średnia tych osadów wynosi 2,0 m, popielno ść 16,7%, a stopie ń rozkładu 28%. Torfom towarzyszy gytia organiczna. W pobli Ŝu Skolit, w dolnie rzeki, na powierzchni 70,00 ha zalegaj ą torfy o średniej mi ąŜ szo ści 2,0 m, popielno ści 18,9% i stopniu rozkładu 46%. Torfom towarzyszy gytia w ę- glanowa. Mi ędzy jeziorami Narie i Mor ąg wyst ępuj ą dwa torfowiska na powierzchni 12,00 ha i 20,00 ha. Mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 2,7 do 3,3 m, stopie ń rozkładu od 21 do 40%, a popielno ść od 3,8 do 8%. Torfom zalegaj ącym na południe od Kretowin towarzyszy gytia organiczna, a na północny wschód od Gulbit gytia w ęglanowa. W pobli Ŝu Gl ęd wyst ępuj ą cztery torfowiska wysokie na powierzchni od 11,00 do 35,00 ha. Mi ąŜ szo ść średnia zmienia si ę od 1,6 do 2,8 m, popielno ść od 1,6 do 3,0%, a stopie ń rozkładu od 55 do 80% Torfom towarzyszy gytia organiczna. W dolinie Pasł ęki, na linii Zaj ączkowo – Mostkowo – Maronie, wyst ępuje sze ść torfowisk na powierzchni od 14,00 do 300,00 ha. Mi ąŜ szo ść średnia zmienia si ę od 2,0 do 2,9 m, popielno ść od 15,0 do 18,8%, a stopie ń rozkładu od 26 do 40%. Pod torfami wyst ępuje gytia organiczna. Torfowisko poło Ŝone na powierzchni 19,00 ha w pobli Ŝu Nowego Kawkowa ma śred- ni ą mi ąŜ szo ść 4,4 m. Jego popielno ść wynosi 22,1%, a stopie ń rozkładu 42% Torfom towarzyszy gytia organiczna.

Na mapie zaznaczono obszary, na których przeprowadzone prace geologiczno- poszukiwawcze za piaskami i Ŝwirami oraz kred ą jeziorn ą dały wyniki negatywne. Piaski i Ŝwiry rozpoznane zostały badaniami geologicznymi na południe i północny za- chód od Boguchwał. Nawiercono tam piaski z domieszką Ŝwirów, ale silnie zaglinione, pyla- ste i gliniaste. S ą to piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych zlodowacenia wisły (Muszy ńska, Kasprzyk, 1992). W rejonie Boguchwał prowadzone w latach 90. XX w. poszukiwania złó Ŝ kredy jeziornej wykazały co prawda obecno ść osadów organicznych, ale są to głównie torfy (Zdrojewska, 1991). Obszary negatywne wyst ępuj ą równie Ŝ wzdłu Ŝ Pasł ęki. Stwierdzono w nich zamiast kredy jeziornej gyti ę organiczn ą i torfy. Wykonane odwierty nie potwierdziły wyst ępowania w pobli Ŝu: D ąbrówki, Kalist, Kłobii, Skolit, Lusajn i Mostkowa kredy jeziornej nadaj ącej si ę do produkcji nawozów mineralnych (Zdrojewska, 1991, 1992b, c; Zdrojewska, Marciniak, 1990). Kolejne obszary negatywne wyst ępuj ą w pobli Ŝu: Wilczkowa, Włodowa, Konradowa i śabiego Rogu. Stwierdzono w nich zamiast kredy jeziornej gyti ę organiczn ą i torfy (Zdro- jewska, 1991; Zdrojewska, Marciniak, 1990). Obszar arkusza Boguchwały jest obszarem o nieokre ślonym lub ni Ŝszym potencjale wyst ępowania złó Ŝ niekonwencjonalnych gazu ziemnego. Potencjalne wyst ępowanie gazu ziemnego w łupkach dolnego paleozoiku jest ści śle zwi ązane z zawarto ści ą substancji organicznej, która powinna wynosi ć przynajmniej 1,0–2,5% TOC oraz dojrzało ści ą termiczn ą pomierzon ą w skali refleksyjno ści witrynitu VR0. Substancja organiczna utworów landoweru charakteryzuje si ę kerogenem II typu. Najbogatsze w substancj ę organiczn ą s ą łupki dolnego syluru (landoweru), których sp ąg w omawianym rejonie wyst ępuje na gł ęboko ści 2500–

1750 m. Warto ści dojrzało ści termicznej są mniejsze od 0,8 % VR 0 i nie spełniają wymaga- nych kryteriów (Poprawa, 2010). Koncesj ę na poszukiwanie i rozpoznanie złó Ŝ niekonwen- cjonalnego gazu ziemnego w północnej i zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru uzyskała firma Talisman Energy (Bo ńda i in., 2011; Poprawa, 2010).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Boguchwały poło Ŝony jest w zlewni Pasł ęki oraz w niewielkiej cz ęś ci w dorzeczu górnej Drw ęcy (cz ęść południowo-zachodnia) i Łyny (cz ęść północno-wschodnia), oddzielonych wododziałem I rzędu. Pasł ęka, prowadz ąca wody do Zalewu Wiślanego po

211 km biegu (poza arkuszem), płyn ąca na północ jest najdłu Ŝszym naturalnym ciekiem na terenie arkusza. Zbiera ona wody za po średnictwem Miłakówki z Naryjsk ą Strug ą (dopływ poza arkuszem), Mor ąga i Włodowskiej Strugi oraz szeregu mniejszych (nienazwanych) cie- ków, rowów melioracyjnych i kanałów odwadniaj ących z zabagnionych terenów. Do dorze- cza Pasł ęki nale Ŝą m.in. jeziora: Narie, Mor ąg, Wuk śniki, Mildzie. Pasł ęka bierze pocz ątek z torfowisk pod wsi ą Gry źliny (poza arkuszem). Utworzyła ona szeroki taras zalewowy o rz ędnej około 80 m n.p.m. w rejonie Mostkowa, a w cz ęś ci północnej gł ęboko wci ętą w podło Ŝe w ąsk ą dolin ę (kraw ędzie do 30 m wysoko ści) o rz ędnej około 70 m n.p.m. w rejonie Raciszewa. Od zachodu dopływa do Pasł ęki w Kalistach Włodowska Struga, płyn ąca w rynnie glacjalnej z jeziorami Litwa i Włodowskie. We wsi Maronie Pasł ęka przyjmuje wody Mor ąga, lewobrze Ŝnego dopływu, przepływaj ącego przez jezioro Mor ąg i Florczackie Monitoring wód powierzchniowych płyn ących i stoj ących w województwie warmi ńsko- mazurskim w latach 2007–2011 nie obejmował rzek i jezior (punktów kontrolnych) z obszaru arkusza Boguchwały. Monitoringiem operacyjnym wód powierzchniowych płynących w 2008 roku obj ęto wody cieku Mor ąg badane w punkcie pomiarowo-kontrolnym Maronie (500 m poza arkuszem). Na podstawie wszystkich wska źników jako ści wody okre ślono dobry stan ekologiczny tych wód, a decydowały o nim zanieczyszczenia organiczne (OWO), tlen rozpuszczony i zwi ązki biogenne (fosfor ogólny i azot Kjeldahla). Negatywny wpływ na jako ść wód Mor ą- ga wywieraj ą spływy obszarowe z rolniczo wykorzystywanej zlewni oraz nieuporz ądkowana gospodarka wodno-ściekowa wsi (Raport…, 2009). Ocena jako ści wód sporz ądzona została wg Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz.1008 z dnia 10 wrze śnia 2008 r.). Omawiany obszar obfituje w jeziora pochodzenia lodowcowego i wytopiskowego. Je- ziora rynnowe maj ą wydłu Ŝony kształt w kierunku północny zachód – południowy wschód. Jezioro rynnowe Narie o powierzchni 1 266,00 ha i gł ęboko ści 43,8 m jest najwi ększym je- ziorem w omawianym terenie. Posiada ono silnie rozwini ętą lini ę brzegow ą oraz liczne wy- sepki o ł ącznej powierzchni 26,00 ha. Jezioro Wuksniki osi ąga najwi ększ ą gł ęboko ść (68 m, powierzchnia 117,00 ha) na Po- jezierzu Mazurskim. Jezioro Mor ąg (powierzchnia 393,00 ha, gł ęboko ść 20,1 m) zasilaj ą wody kilku niewielkich dopływów z północnego zachodu z jeziora śabi Róg i z Jeziora Flor- czackiego. Wody odprowadzane s ą rzek ą Morąg do Pasł ęki. Na mapie zaznaczono źródła w okolicach Trokajn, Klonów i Nowego Kawkowa.

2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem wg jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (Paczy ński, Sadurski, red., 2007) obszar arkusza Boguchwały nale Ŝy do Regionu Narwi, Pregoły i Nie- mna. Głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym jest pi ętro czwartorz ędowe oraz w pół- nocnej cz ęś ci omawianego obszaru równie Ŝ pi ętro trzeciorz ędowe (paleogen). W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego główne znaczenie maj ą trzy u Ŝytkowe poziomy wodono śne, które tworz ą utwory piaszczysto-Ŝwirowe ró Ŝnej genezy, głównie pochodzenia fluwioglacjalnego i rzecznego (Krawczyk, Gorczyca, 2002). Pierwszy poziom wodono śny wyst ępuje w piaskach i Ŝwirach sandrów, dolin rzecznych i rynien lodowcowych o mi ąŜ szo ści najcz ęś ciej od 20 do 40 m. Poziom ten wyst ępuje na ca- łym omawianym obszarze poza jego północn ą cz ęś ci ą. Zwierciadło wody jest naporowo- swobodne. Pierwszy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 8 m p.p.t. we Florczakach do 50 m p.p.t. w Gulbitach, a w dolinie Pasł ęki od kilku do kilkunastu metrów p.p.t. W cz ęś ci wschodniej (w rejonie: Świ ątki, Pupki) wyst ępuje na gł ęboko ści ponad 50 m. Zasilanie wód pierwszego poziomu wodono śnego zachodzi na drodze infiltracji opadów szczególnie w cz ę- ści południowej obszaru arkusza oraz poprzez okna hydrogeologiczne. Współczynnik filtracji zmienia si ę od kilku do 70 m/24 h, a przewodno ść poziomu najcz ęś ciej od 200 do 1000 m2/24 h. Drugi poziom wodono śny tworz ą Ŝwiry i piaski drobnoziarniste. Utwory te osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 9,5–20 m. Poziom ten wyst ępuje w północno-zachodniej i północnej cz ęś ci obszaru arkusza Boguchwały, najcz ęś ciej powy Ŝej 40 m p.p.t. Współczynnik filtracji zmienia si ę od 2,2 do 12,4 m/24 h, a przewodno ść jest niska i wynosi 100 m2/24 h. Zwierciadło wody jest napi ęte. Z uwagi na dobr ą izolacj ę poziomu wodono śnego ustalono niski stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych. Trzeci poziom wodono śny zwi ązany jest z piaskami średnio- i ró Ŝnoziarnistymi, Ŝwi- rami i piaskami drobnoziarnistymi, pylastymi. Mi ąŜ szo ść poziomu u Ŝytkowego, wyst ępuj ą- cego na gł ęboko ści 75,5–106,0 m, wynosi 10–40 m. Poziom ten wyst ępuje w rejonie jeziora Narie. Jest on dobrze izolowany grub ą, dochodz ącą do 89 m warstw ą glin. Stopie ń zagro Ŝenia jest bardzo niski. Współczynnik filtracji zmienia si ę od kilku do 22,5 m/24 h, a przewodno ść poziomu najcz ęś ciej od 100 do 500 m2/24 h. Zwierciadło wody jest napi ęte o ci śnieniu subar- tezyjskim dochodz ącym do 87 m słupa wody. W obr ębie tego poziomu wodono śnego wyst ępuje zbiornik czwartorz ędowy o numerze 207 – Zbiornik mi ędzymorenowy Mor ąg, prawie w cało ści poło Ŝony w omawianym obszarze.

Poło Ŝenie arkusza Boguchwały na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce przedstawia figura 3 (Kleczkowski, red., 1990). W obr ębie zbiornika nr 207 wyznaczony został obszar wysokiej i najwy Ŝszej ochrony. Powierzchnia całkowita zbiornika wynosi około 104 km 2, średnia gł ęboko ść uj ęć 60 m, a szacunkowe zasoby dyspozycyjne zbiornika ocenione s ą na 36 tys. m 3/d. Zbiornik nie posiada szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Boguchwały na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku porowym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd, kreda (Tr, K); 207 – Zbiornik mi ędzymorenowy Mor ąg, czwartorz ęd (Q); 209 – Zbiornik mi ędzymorenowy Karsin, czwartorz ęd (Q); 211 – Sandr Samborowo, czwartorz ęd (Q); 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q)

Czwartorz ędowe uj ęcia komunalne zlokalizowane w miejscowo ściach: Ksi ąŜ nik, My- słaki Małe, Rybakówka, Brzydowo, Świ ątki, Kretowiny, śabi Róg i Kozia Góra maj ą wydajno ści eksploatacyjne w granicach 51,6–121,2 m 3/h. U Ŝytkownikami tych uj ęć s ą gospodar- stwa rolne, o środki wypoczynkowe i wodoci ągi wiejskie. Kolejne uj ęcie czwartorz ędowe

wyst ępuje w śabim Rogu. U Ŝytkownikiem tego uj ęcia jest Przedsi ębiorstwo Produkcyjno- Usługowe i Handlowe „MO-BUD” S.C. Wydajno ść eksploatacyjna wynosi 100 m 3/h. Jako ść wód poziomu czwartorz ędowego jest średnia – klasa IIb. Wody te wymagaj ą uzdatniania. Wska źnikiem obni Ŝaj ącym jako ść wód jest zawarto ść Ŝelaza i manganu (Kraw- czyk, Gorczyca, 2002). Trzeciorz ędowe (paleogen) pi ętro wodono śne wyst ępuj ące w północnej cz ęś ci omawianego obszaru jest zwi ązane z piaskami paleogenu (Krawczyk, Gorczyca, 2002). Mi ąŜszo ść poziomu wodono śnego wynosi 32,5 m, a współczynnik filtracji warstwy rz ędu kilku m/24 h, a w rejonie Ksi ąŜ nika kilkunastu m/24 h. Przewodno ść jego zmienia si ę od 100 do 600 m2/h. Wyst ępuj ący tu poziom wodono śny ma zwierciadło napi ęte. U Ŝytkowa warstwa wodono śna wyst ępuje na gł ęboko ści od 50 do 89 m. Z uwagi na dobr ą izolacj ę – mi ąŜ szo ść glin oraz iłów i mułków dochodzi do 89 m – stopie ń zagro Ŝenia poziomu jest bardzo niski. Potencjalna wydajno ść eksploatacyjna studni wynosi od 30 do 50 m 3/h. Jako ść wód poziomu trzeciorz ędowego (paleogen) nie odbiega od jako ści wód podziemnych poziomów czwartorz ędowych. S ą to wody klasy IIb – średniej jako ści (Krawczyk, Gorczyca, 2002). Obszar arkusza Boguchwały le Ŝy w jednolitej cz ęś ci wód podziemnych nr 19 (JCWPd nr 19).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 136 – Boguchwa- ły, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 136 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Boguchwały bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 136 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Boguchwały

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 23–60 35 27 Cr Chrom 50 150 500 4–8 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 25–69 33 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–4 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 4–11 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 4–8 5 3 Pb Ołów 50 100 600 9–24 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,07–0,1 0,07 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 136 – Boguchwa- 1) grupa A ły w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary p oddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 136 – Boguchwały do poszczególnych grup u Ŝytko- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, wania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a więc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu, miedzi i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, cynk, kobalt, nikiel oraz rt ęć.

Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in. 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in.., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami

(PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** - MACDONALD D. i in., 2000. *** - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki moni- toringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane

z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Mildzie, Mo- rąg, Narie i Wuksniki (tabela 5). Osady jezior Narie i Wuk śniki charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego, a osady dwóch pozostałych jezior cechuje podwy Ŝszona zawarto ść pierwiast- ków śladowych, zwłaszcza cynku i ołowiu. Odnotowane zawarto ści wielopier ścieniowych węglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Wuksniki s ą bardzo niskie w porównaniu

do przeci ętnie spotykanych w osadach jezior. Stwierdzone zawarto ści pierwiastków ślado- wych i WWA w osadach jezior s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądze- nia Ministerstwa Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Mildzie Mor ąg Narie Wuk śniki Parametr 1998 r. 1999 r. 2004 r. 2011 r. Arsen (As) 5 7 0,33 3 Chrom (Cr) 40 17 7 15 Cynk (Zn) 128 131 38 37 Kadm (Cd) 0,5 2 0,4 <0,5 Mied ź (Cu) 20 12 3 8 Nikiel (Ni) 23 13 5 9 Ołów (Pb) 36 43 13 13 Rt ęć (Hg) 0,11 0,144 0,031 0,028 * WWA 11 WWA n.o. n.o. n.o. 0,302 ** WWA 7 WWA n.o. n.o. n.o. 0,297 PCB *** n.o. n.o. n.o. <0,0007 * - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** - suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig.4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 24 do około 45 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 33 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 32 do około 48 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 42 nGy/h. Na omawianym arkuszu pomierzone warto ści promieniowania gamma s ą do ść wyrów- nane (przewa Ŝaj ą dawki z przedziału warto ści: 30–45 nGy/h), co świadczy o tym, Ŝe podob- nymi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe zlodowace ń północno- polskich dominuj ące wzdłu Ŝ profilu wschodniego oraz utwory wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) z tego samego okresu zlodowacenia, przewa Ŝaj ące wzdłu Ŝ profilu zachodniego. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,8 do 5,0 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,3 do 5,9 kBq/m 2.

136 W PROFIL ZACHODNI 136E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5984535 5983568

5974672 5979730 m m 5972569 5976770

5970827 5970925

5968658 5967818 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 32 32

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5984535 5983568

5974672 5979730 m m 5972569 5976770

5970827 5970925

5968658 5967818 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Boguchwały (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do trzech typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów,

─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 6), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS.

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Boguchwały Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Krawczyk, Gorczyca, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Boguchwały bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − zabudowa miejscowo ści gminnej Świ ątki, − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Je- zioro Wuk śniki” PLH 280038, „Rzeka Pasł ęka” PLH 280006 (ochrona siedlisk), „Doli- na Pasł ęki” PLB 280002 (ochrona ptaków), − tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, − rezerwaty przyrody „Ostoja bobrów na rzece Pasł ęce” (faunistyczny) i „Wyspa Lipowa” (krajobrazowy), − strefy (do 250 m) wokół źródeł w okolicy Trokajn, Klonów i Nowego Kawkowa, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Pasł ęki, Miłakówki, Swojki i pozostałych cieków, − strefy (do 250 m) wokół jezior: Narie, Mor ąg, Gamerki, Skolity, Czarne, Peneper Du Ŝy i Mały, Kruka, Fila, Mildzie, Wuksnik i pozostałych akwenów, − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (rejony Starych Bolit, Ksi ąŜ nika, Bieniaszy, Wojcie- chów, Brzydowa, Kalistów, Skolitów, Starego Kawkowa i Nowego Kawkowa), − obszary zagro Ŝone powierzchniowymi ruchami masowymi ziemi (Warkały – Ksi ąŜ nik, Mysiaki Małe – Kłobia, Raciszewo – Kłodzin, Ełdyty Wielkie, Ełdyty Małe – Klony,

Kolonia Kalisty – Łumpia, Walentynowo – D ąbrówka – Skolity – Nowe Kawkowo, rejon na południowy wchód od Koziej Góry (Grabowski i in., 2007). Około 30% powierzchni terenu obj ętego arkuszem Boguchwały znajduje si ę w zasi ęgu stref najwy Ŝszej i wysokiej ochrony nieudokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 207 Mor ąg. Prace dokumentacyjne zbiornika s ą w trakcie realizacji. Po ustaleniu stref ochrony i zasilania zbiornika cz ęść obszarów wskazanych do składowania odpadów mo- Ŝe zosta ć wył ączona z tego typu zagospodarowania.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 6) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Morfologia analizowanego terenu została ukształtowana w wyniku deglacjacji w czasie ostatniego zlodowacenia wisły. Rze źba terenu jest niezwykle urozmaicona, z deniwelacjami dochodz ącymi do 130 m. Obszary wskazane dla składowania odpadów oboj ętnych zostały wytypowane w obr ę- bie glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie) tworz ących przewa Ŝaj ącą cz ęść powierzchni wysoczyzny morenowej falistej. S ą to gliny piaszczyste, masywne, z licznymi Ŝwirami i pojedynczymi głazikami, brunatno-br ązowe i br ązowe.S ą one silnie wapniste, jasnobr ązowe, tłuste, z nielicznymi Ŝwirami o średnicy do 6 mm. W granicach obszarów wskazanych w rejonie Raciszewa i Wilczkowa gliny stadiału górnego wyst ępuj ą w facji ilastej (okre śla si ę je mianem „glinoiłów”). Stanowi ą one facj ę glin zwałowych powstałych w ko ńcowej fazie topnienia brył lodu, akumulowanych prawdopo- dobnie w środowisku wodnym. Do gł ęboko ści 0,8–1,6 m s ą bezwapniste, pełna strefa odwap- nienia mo Ŝe si ęga ć nawet 4 m. Maksymaln ą, 13 metrow ą mi ąŜ szo ść tych glin stwierdzono w rejonie Gołogóry (Trzmiel, 2006). Wśród glin wysoczyznowych wyst ępuj ą niewielkie wy- dzielenia glin zwałowych moren czołowych i moren martwego lodu, które wł ączono w granice obszarów wskazanych do lokalizowanie składowisk odpadów oboj ętnych. Gliny w morenach czołowych s ą piaszczyste, zwarte, silnie wapniste od 1,4 m. zawieraj ą liczne Ŝwiry i gła- zy o średnicy do 40 cm. Charakteryzuj ą si ę wi ększ ą zawarto ści ą Ŝwirów i głazików, zmiennym uziarnieniem oraz barw ą (od Ŝółtobr ązowej do br ązowej i wi śniowo-br ązowej). Zdecy- dowanie ró Ŝni ą si ę od glin buduj ących wysoczyzn ę. S ą to gliny piaszczyste z przewarstwie-

niami piasków oraz piaski gliniaste. Zawieraj ą niewiele Ŝwirów, du Ŝo CaCO 3, uziarnienie jest zmienne. Ich mi ąŜ szo ść wynosi maksymalnie do 6 m. Obszary zlokalizowane w rejonie miejscowo ści Kłobia i Nowe Kawkowo wytypowano w granicach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych stadiału środkowego ( Świe- cia) zlodowacenia wisły, pozostałe w śród glin zwałowych stadiału górnego. Bezwapniste, br ązowoszare, piaszczyste gliny stadiału środkowego s ą zwi ęzłe, zawieraj ą liczne Ŝwiry i gła- ziki o średnicy do 10 cm i cz ęsto s ą smugowate. Ich mi ąŜ szo ść wynosi około 5 m, maksymalna stwierdzona wiertniczo 14 m (rejon Ksi ąŜ nika). W próbie pobranej w rejonie Brze źna stwierdzono siln ą wapnisto ść tych glin (do 16% CaCO 3), bardzo du Ŝą zawarto ść frakcji Ŝwi- rowej i złe wysortowanie. W miejscach, w których na glinach wysoczyznowych wyst ępuj ą niewielkiej mi ąŜ szo ści (do 2 m) warstwy piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych warunki izolacyjne okre ślono na zmienne (mniej korzystne). Przy budowie składowisk odpadów w granicach tych obszarów wskazane jest zdj ęcie przepuszczalnego nadkładu lub dokładna analiza ewentualnych skut- ków środowiskowych pozostawienia warstwy przepuszczalnej w podło Ŝu obiektu. Planuj ąc lokalizacj ę składowiska w granicach obszaru wytypowanego w rejonie Nowe Kawkowo – Skolity nale Ŝy zwróci ć uwag ę na obecno ść niewielkich zagł ębie ń wypełnionych namułami i namułami piaszczystymi. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gmin Miłakowo, Mor ąg, Łukta, Świ ątki, Jonkowo i Lubomino. Wytypowane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie i poło Ŝone s ą w pobli Ŝu licznych dróg. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę obiektów w dogodnej odległo ści od zabudowy miejscowo ści. Warunkowymi ograniczeniami lokalizowania składowisk odpadów s ą: b – blisko ść zabudowy miejscowo ści gminnych Świ ątki i Miłakowo, p – poło Ŝenie w granicach Narie ńskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu i Obszaru Chronionego Krajobrazu rzeki W ąskiej. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe osady czwartorz ędowe. Budowa składowisk odpadów w granicach

tych obszarów wymaga zastosowania dodatkowej przesłony podło Ŝa obiektu – syntetycznej lub mineralnej. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów w przewa- Ŝaj ącej cz ęś ci wytypowanych obszarów s ą korzystne. U Ŝytkowy poziom wodono śny wystę- puje na gł ęboko ści 15–50 m i 50–100 m, podrz ędnie 100–150 m (rejon miejscowo ści Bogu- chwały). Stopie ń jego zagro Ŝenia okre ślono na bardzo niski i niski. W rejonie śabi Róg – Bogaczewo, Nowaczyzna, Gl ędy, Kolonia Mostowo – Maronie i Kozia Góra główny u Ŝytkowy poziom wodono śny rozpoznany został na gł ęboko ści od 8 m do 49 m. Mi ąŜ szo ść osadów słaboprzepuszczalnych dochodzi lokalnie do 15,5 m. ze wzgl ędu na niepełn ą izolacj ę lub brak izolacji głównego poziomu wodono śnego stopie ń jego zagro Ŝe- nia okre ślono na wysoki.

Problem składowania odpadów innych, ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych) Na powierzchni analizowanego terenu nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. W razie konieczno ści budowy tego typu obiektu mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie warstw gliniasto-ilastych lub glin zwałowych o kilkudziesi ęciometrowej mi ąŜ szo ści. W jednym z otworów odwierconych w miejscowo ści Ksi ąŜ nik nawiercono glin ę zwałow ą o 58 metrowej mi ąŜ szo ści, w drugim pakiet glin pod ścielonych iłem (0,5–50 m glina, 50–66 m iły). W profilu otworu wykonanego w rejonie miejscowo ści Bieniasze stwierdzono wyst ępowa- nie glin o mi ąŜ szo ści około 35 m, w Świ ątkach pakiet glin o 42 metrowej mi ąŜszo ści. Du Ŝych mi ąŜ szo ści glin, rz ędu 40 m, mo Ŝna spodziewa ć si ę w rejonie Gołogóry, w Warkałach glin o mi ąŜ szo ści 40–50 m, w Ksi ąŜ niku 60 metrowych (przekrój geologiczny SmgP). Gliny obu stadiałów zlodowacenia wisły tworzą wspólny pakiet izolacyjny z glinami zlodowace ń środkowo- i południowopolskich. W Świ ątkach gliny mog ą osi ąga ć mi ąŜ szo ści 40 metrowe, w rejonie Ksi ąŜ nika 50 metrowy pakiet glin pod ścielaj ą iły o mi ąŜ szo ści około 15–20 m (przekrój hydrogeologiczny MhP). Odpady z terenów obj ętych arkuszem wywo Ŝone s ą na składowiska w Zbo Ŝnem w gminie Mor ąg, Rudno i Morliny w gminie Ostróda i do Olsztyna.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla składo- wania odpadów Przy wyborze miejsca lokalizacji składowisk odpadów w pierwszej kolejno ści nale Ŝy dodatkowo rozpozna ć (badania geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne) obszary reko-

mendowane do składowania odpadów w rejonie Ksi ąŜ nika. W profilach wykonanych tu otwo- rów wiertniczych stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o ponad 50 metrowej mi ąŜ szo- ści pod ścielonych iłami. Potwierdzeniem takiego wykształcenia osadów czwartorz ędowych w tym rejonie jest przekrój hydrogeologiczny (MhP). Dobrych warunków geologicznych mo Ŝna oczekiwa ć w granicach obszarów wytypowanych w rejonach Ro ściszewa i Wilczkowa, gdzie wyst ępuj ą gliny zwałowe ilaste, silnie spoiste. Gliny o du Ŝych mi ąŜ szo ściach stwierdzono w profilach otworów wykonanych w okolicach miejscowo ści Bieniasze i Świ ątki oraz w rejonie Gołogóra i Warkały (dane z przekrojów geologicznego i hydrogeologicznego). Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów wyst ępuj ą w granicach obszarów wskazanych w rejonie Ksi ąŜ nika. S ą to tereny o dobrej izolacji głów- nego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w utworach czwartorz ędowych. Mi ąŜ szo ść izoluj ą- cych warstw słaboprzepuszczalnych wynosi 87,5–89,0 m, a stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na bardzo niski. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na składowiska odpadów, po zako ńczonej eksploatacji, mo Ŝna rozpatrywa ć suche wyrobiska złó Ŝ kruszyw naturalnych „ śabi Róg” i „Szałstry”. Nale Ŝy podkre śli ć konieczno ść przeprowadzenia prac geologiczno-in Ŝynierskich i hydrogeologicznych obiektów w celu usta- lenia parametrów izolacyjnych bezwzgl ędnie koniecznej przesłony podło Ŝa i skarp – syntetycznej lub mineralnej. Wyrobiska zlokalizowane s ą na obszarach pozbawionych naturalnej izolacji. Środowiskowym ograniczeniem warunkowym budowy składowisk w tych wyrobi- skach jest ich poło Ŝenie w granicach udokumentowanych złó Ŝ. Punkty niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin na potrzeby lokalne maj ą niewielkie powierzchnie (<1 ha) i w zwi ązku z tym nie nadaj ą si ę na składowiska odpadów.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2006 r. wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeolo-

gicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Boguchwały dokonano oceny warunków geologiczno-in Ŝynier- skich podło Ŝa budowlanego z pomini ęciem: obszarów le śnych, gleb chronionych klasy I–IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego, obszarów zieleni urz ądzonej, obszarów udokumentowanych złó Ŝ i rezerwatu. Obszary o warunkach korzystnych i niekorzystnych, utrudniaj ą- cych budownictwo wydzielono mi ędzy innymi na podstawie map: geologicznej (Ma ńkowska, Słowa ński, 1976, 1980; Trzmiel, 2003b), osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ę- powania ruchów masowych (Grabowski, red., 2007) i mapy topograficznej. Do obszarów o warunkach korzystnych dla budownictwa zaliczono te tereny, na któ- rych wyst ępuj ą grunty spoiste znajduj ące si ę w stanie: zwartym, półzwartym i twardopla- stycznym oraz grunty niespoiste – średniozag ęszczone i zag ęszczone, na których nie wyst ępu- ją zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść wody gruntowej przekracza 2 m. S ą to obszary wyst ępowania osadów zlodowacenia wisły. Grunty niespoiste w stanie średniozag ęszczonym i zagęszczonym s ą reprezentowane przez piaszczysto-Ŝwirowe osady akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej. Grunty spoiste o konsystencji od zwartej do twardoplastycznej s ą reprezentowane przez mało skonsolidowane lub nieskonsolidowane gliny zwałowe zlodowacenia wisły, wyst ępuj ące na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci omawianego arkusza. S ą to m.in. tereny poło Ŝone w okolicach: śabiego Rogu, Kłobii, Boguchwał, Wilczkowo i Starego Kawkowa. Teren pa- górkowaty z ozami i kemami wyst ępuje w okolicach: Warkał, Naryjskiego Młyna i śabiego Rogu, ale spadki terenu nie przekraczaj ą 12%. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, do których zaliczono grunty słabono śne (grunty organiczne, grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym

i plastycznym, a tak Ŝe grunty niespoiste lu źne), obszary na których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. oraz obszary podmokłe i zabagnione. Na obszarze arkusza Boguchwały niekorzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie zwi ązane są głównie z: dolinami licznych cieków, jeziorami oraz zagł ębieniami terenu, gdzie wyst ępuj ą torfy i organiczne grunty bagienne. Poziom wód gruntowych na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. oraz wysoka zawarto ść substancji organicznej wyst ępuj ąca w wymienionych gruntach, są czynnikami niekorzystnymi dla budownictwa. Najwi ększe powierzchnie niekorzystne dla budownictwa zwi ązane s ą z dolinami Pasł ęki i Włodowskiej Strugi, jeziorami oraz bagnami. Są to m.in. tereny poło Ŝone na południe i zachód od Jeziora Mildzie, na wschód od jeziora Skolity i w okolicy Mostkowa. Warunki niekorzystne wyst ępuj ą lokalnie w pobli Ŝu jezior i Pasł ęki w strefach stromych kraw ędzi morfologicznych, z uwagi na lokalnie podwy Ŝszone spadki terenu. W południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru znajduje si ę teren gór- niczy ustanowiony dla kopalni „ śabi Róg” i teren zło Ŝa „Kotkowo-Zawroty”, które wył ączo- no z analizy. Na analizowanym obszarze nie stwierdzono zaburze ń glacitektonicznych. Wody gruntowe w obr ębie osadów organicznych mog ą wykazywa ć agresywno ść wzgl ędem betonu i stali. Tak Ŝe obszary wyst ępowania piasków pylastych i mułków mog ą stwarza ć utrudnienie budowlane, ze wzgl ędu na niski stopie ń zag ęszczenia gruntu. Przed podj ęciem prac budowlanych w tym rejonie konieczne jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich. Na omawianym terenie wskazano czterna ście obszarów predysponowanych do wyst ępo- wania ruchów masowych (Grabowski, red., 2007). W północno-zachodniej cz ęś ci s ą to zbocza rynny i wysoczyzny w rejonach Warkał (nachylone 5–10°) i Ksi ąŜ nika (nachylone 10–20°) oraz zbocza jeziora Wuksniki i zbocza rynny w rejonie Bieniasze – Niegławki (nachylone 10– 20°), a w północno-wschodniej cz ęś ci zbocza rynny Pasł ęki w rejonie Raciszewa (nachylone 5–20°) i w południowej cz ęś ci obszaru arkusza, wschodnie zbocze jeziora Mor ąg (nachylone 5–10°). Występuj ą tam warunki niekorzystne dla budownictwa.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Boguchwały zaznaczono chronione elementy przyrody i krajobrazu. Stanowi ą one barier ę ograniczaj ącą wpływ niekorzystnej działalno ści człowieka na śro- dowisko naturalne. S ą to: lasy, u Ŝytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty i pomniki przyrody. Rozporz ądzeniem Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego z 2003 roku, na powierzchni 43 307,30 ha, został ustanowiony Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Pasł ęki. Wydziele- nie tak du Ŝej powierzchni spowodowane zostało szczególnymi uwarunkowaniami przyrodni-

czo-morfologicznymi wyst ępuj ącymi na tym terenie oraz ochron ą czysto ści wód Pasł ęki. Po- ło Ŝony jest na terenach gmin: Miłakowo, Lubomino, Świ ątki, Łukta i Jonkowo (Rozporz ą- dzenie…, 2003). Decyduj ącą rol ę odegrał tu przebieg Pasł ęki, która jest obj ęta ochron ą jako rezerwat przyrody „Ostoja bobrów na rzece Pasł ęce”. Jest on utworzony w 1970 roku, a zlo- kalizowany wzdłu Ŝ Pasł ęki z rozlewiskami, z dopływami i przyległymi obszarami lasu. Ma on za zadanie ochron ę Ŝeremi bobrów – miejsc bytowania bobrów oraz zapewnienia ci ągło ści istnienia gin ącego gatunku. W rezerwacie chronione s ą: wody otwarte, bagna, torfowiska i lasy. Pasł ęka stanowi ąca o ś rezerwatu ma bardzo urozmaicon ą lini ę brzegow ą, co wynika ze znacznej falisto ści terenów, przez które przepływa. Korzystne warunki dla Ŝycia bobrów stwarzaj ą wyst ępuj ące wzdłu Ŝ brzegów Pasł ęki i jej dopływów ro śliny wodne i bagienne, za- ro śla wierzby, brzozy, osiki, olchy i jesion. O bobrach na Pasł ęce wspominano ju Ŝ w 1926 r. Były to bobry pochodzenia kanadyjskiego, które wydostały si ę na wolno ść z prywatnej ho- dowli (Nadle śnictwo…, 2001). Rezerwat faunistyczny zajmuje powierzchni ę 4 249,20 ha. W zachodniej cz ęś ci omawianej mapy znajduje si ę Narie ński Obszar Chronionego Krajo- brazu, a w północno-zachodniej, na niewielkiej powierzchni, w okolicy Warkał Obszar Chro- nionego Krajobrazu Rzeki W ąskiej. Obydwa obszary zostały ustanowione Rozporz ądzeniem Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego z 2003 roku na powierzchni: 7 984,40 i 8 019,50 ha. Pierwszy z nich poło Ŝony jest na terenach gmin: Miłakowo, Mor ąg i Łukta, a drugi na terenach gminy Mor ąg i Miłakowo. Na wyspie jeziora Mor ąg znajduje się rezerwat krajobrazowy „Wyspa Lipowa” utworzony w 1968 roku na powierzchni 5,00 ha. Jest to miejsce licznych kolonii ptactwa, zwłaszcza: czapli siwej, kormorana i bociana czarnego. Ponadto obj ęty jest ochron ą drzewostan lipowo-dębowy w wieku około 120–130 lat. Runo jest bogate w gatunki o składzie typowym dla lasów gr ądowych. Celem utworzenia tego rezerwatu jest ochrona malowniczo ści i pi ękna wyspy, jak te Ŝ ochrona ptactwa. Wyspa urozmaicona jest licznymi pagórkami i zagł ębieniami terenowymi, a otacza j ą pas ro ślin wodnych: trzciny pospolitej, pałki w ąskolistnej i grzybieni białych. Rezerwaty znajduj ą si ę na terenie obszarów chronionego krajobrazu, co stwarza naturalne strefy ochronne. Na obszarze arkusza wyst ępuje kilkana ście pomników przyrody (tabela 7). S ą to stare i okazałe drzewa – głównie d ęby szypułkowe. Pod opiek ą konserwatora przyrody znajduj ą si ę równie Ŝ lipy i olsza w Starych Bolitach oraz kasztanowce w Ponarach. Pomniki przyrody nieo Ŝywionej to głazy b ędące pozostało ści ą po obecno ści l ądolodu, znajduj ące si ę w Le śnic- twie Roje i Le śnictwie Kawkowo.

Ochronie podlegaj ą gleby o wysokich klasach bonitacyjnych i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Bardzo mało jest gleb IIIa klasy (10% powierzchni gleb chronionych). Zde- cydowanie przewa Ŝaj ą gleby klasy IIIb (40%) i IVa (50%) kompleksów: pszennego dobrego, Ŝytniego wadliwego oraz Ŝytniego bardzo dobrego, które zajmuj ą rozległe połacie terenu. Tabela 7 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu zatwier- ochrony Miejscowo ść (powierzchnia w ha) na mapie Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Lubomino, Świ ątki, Jonkowo, Łukta, Fn – „Ostoja bobrów na rzece 1 R Wzdłu Ŝ rzeki Pasł ęki Miłakowo 1970 Pasł ęce” lidzbarski, olsz- (4258,79) ty ński ostródzki Wyspa na jeziorze Mo- Łukta K – „Wyspa Lipowa” 2 R 1968 rąg ostródzki (5,00) Stare Bolity nad jezio- Miłakowo 3 P 1992 PŜ – olsza rem Fila ostródzki Stare Bolity, naprzeciw Miłakowo Nadle śnictwa Dobrocin 4 P obr ęb Ponarzyny 1992 PŜ – 2 lipy drobnolistne Le śnictwa Roje ostródzki oddz. 69 Miłakowo PŜ – 2 d ęby szypułkowe Ponary (w parku przypa- 5 P 1992 2 kasztanowce, łacowym) ostródzki dąb szypułkowy Nadle śnictwo Dobrocin Miłakowo obr ęb Ponarzyny 6 P 1961 Pn – G – granit ró Ŝowy Le śnictwo Roje ostródzki oddz. 99k 100 m od Gl ęd przy Łukta 7 P 1963 PŜ – d ąb szypułkowy drodze na skraju lasu ostródzki Trokajny Łukta 8 P 1991 PŜ – d ąb szypułkowy (grunt W. Soboty) ostródzki Nowaczyzna Łukta 9 P (skraj osady od strony 1992 PŜ – d ąb szypułkowy pól Ramoty) ostródzki 400 m na N od PKP Łukta 10 P Kozia Góra przy drodze 1963 PŜ – d ąb szypułkowy do Gl ęd ostródzki Nadle śnictwo Dobrocin Łukta obr ęb Ponarzyny Le śnictwo Tomlak 11 P 1991 PŜ – d ąb szypułkowy oddz. 177g (na N od ostródzki Koziej Góry na skraju drogi do Gl ęd) Nadle śnictwo Kudypy obr ęb Łyna Jonkowo 12 P * Pn – G Le śnictwo Kawkowo oddz. 229Ad olszty ński

Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 5 – * – obiekt projektowany Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, K – krajobrazowy – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Są to gleby: brunatne wła ściwe, brunatne wyługowane i kwa śne, bielicowe i pseudobie- licowe, wytworzone z glin lekkich na glinach średnich. Pokrywaj ą one du Ŝą cz ęść obszaru gminy Świ ątki i południowo-wschodni ą cz ęść gminy Miłakowo oraz wschodni ą cz ęść gminy Mor ąg i północn ą gminy Łukta. Wyst ępowanie ł ąk na glebach pochodzenia organicznego zwi ązane jest z dolinami rzecznymi i obrze Ŝami jezior. Du Ŝe ich powierzchnie wyst ępuj ą w dolinie Pasł ęki. Na pozo- stałej cz ęś ci ł ąki wyst ępuj ą lokalnie. S ą to gleby torfowe i murszowo-torfowe oraz mułowo- torfowe i torfowo-mułowe. Lasy iglaste z niewielk ą domieszk ą li ściastych rozmieszczone s ą równomiernie na całej powierzchni arkusza. Rosn ą tutaj głównie sosny oraz sporadycznie świerki, brzozy i d ęby. Na zachodzie w okolicach Janowa, Rybakówki i Kretowin wyst ępuj ą lasy atrakcyjne pod wzgl ę- dem turystycznym. We wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru znajduj ą si ę specjalny obszar ochrony siedlisk – Rzeka Pasł ęka (PLH 280006) i obszar specjalnej ochrony ptaków – Dolina Pasł ęki (PLB 280002), a w zachodniej obszar ochrony siedlisk – Jezioro Wuk śniki (PLH 280038) sytemu Natura 2000 (tabela 8). Jezioro Wuk śniki jest wa Ŝne ze wzgl ędu na zachowanie odpowiedniej reprezentacji jezior mezotroficznych z doskonale zachowan ą bezkr ęgow ą faun ą gatunków reliktowych bezkr ęgowców oraz wyst ępowaniem w jeziorze gatunków ryb z zał ącznika II Dyrektywy Siedli- skowej. Jest twardowodnym oligo- i mezotroficznym zbiornikiem wodnym z podwodnymi łąkami ramienic. Pasł ęka jest drug ą co do wielko ści rzek ą Mazur i ma długo ść 211 km. Jej źródła znajdu- ją si ę na Pojezierzu Olszty ńskim, a wpływa do Zalewu Wi ślanego trzema odnogami, odcina- jąc od l ądu dwie wyspy o powierzchni 12,00 ha i 42,00 ha. W ostoi ptasiej Dolina Pasł ęki wyst ępuje co najmniej dwadzie ścia trzy gatunki ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej i dziewi ęć gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). W okresie lęgowym obszar zasie- dlaj ą: nurog ęś , błotnik ł ąkowy, kania czarna, bielik, orlik krzykliwy, trzmielojad, samotnik, zimorodek i siniak. W granicach Doliny Pasł ęki znajduje si ę specjalny obszar ochrony siedlisk – Rzeka Pasł ęka. Jest to wa Ŝna ostoja bobra. Wody Pasł ęki s ą siedliskiem ryb neofil- nych i najwi ększym tarliskiem ryb w ędrownych. Bytuje tu osiem gatunków ryb z Zał ącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG, m. in. bole ń i głowacz białopłetwy.

Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego punktu Poło Ŝenie administracyjne obszaru Powierzch- Typ i obszaru Kod (w granicach obszaru arkusza) Lp. Kod obszaru nia obszaru symbol oznaczenia na NUTS Długo ść geo- Szeroko ść geo- obszaru [ha] mapie Województwo Powiat Gmina graficzna graficzna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 ostródzki Miłakowo Łukta PL621 warmi ńsko- 1 K PLH 280006 Rzeka Pasł ęka (S) E 20 o5’52’’ N 53o49’30’’ 8 418,50 lidzbarski Lubomino PL622 mazurskie olszty ński Świ ątki Jonkowo ostródzki Łukta PL621 warmi ńsko- lidzbarski Lubomino 2 J PLB 280002 Dolina Pasł ęki (P) E 20 o4’54’’ N 54 o4’36’’ 20 669,90 PL622 mazurskie olszty ński Świ ątki

46 46 Jonkowo warmi ńsko- 3 B PLH 280038 Jezioro Wuk śniki (S) E 20 o5’50’’ N 53 o58’23’’ 326,20 PL621 ostródzki Miłakowo mazurskie

Rubryka 2 – B – Wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, J – OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 4 – w nawiasie symbol obszaru na mapie S – specjalny obszar ochrony siedlisk P – obszar specjalnej ochrony ptaków

W koncepcji przyj ętej w Strategii wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET- POLSKA (Liro, red., 1998), za wyj ątkiem północnej i wschodniej cz ęś ci, cały obszar arkusza Boguchwały zajmuje mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy 13M – Zachodniomazurski. We wschodniej cz ęś ci arkusza, w pasie rzeki od Raciszewa do Starego Kawkowa, wyst ępuje fragment krajowego korytarza ekologicznego 12k – Pasł ęki (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Boguchwały na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998)

System ECONET 1 – mi ędzynarodowe obszary w ęzłowe, ich numer i nazwa: 13M – Zachodniomazurski. 2 – krajowe kory- tarze ekologiczne, ich numer i nazwa: 12k – Pasł ęki, 13k – Łyny XII. Zabytki kultury

Do najstarszych zabytków znajduj ących si ę w granicach arkusza Boguchwały nale Ŝą stanowiska archeologiczne pochodz ące z epoki kamienia. Na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne o du Ŝej warto ści poznawczej. Naniesiono je na podstawie map stanowisk archeologicznych opracowanych dla Krajowej Ewidencji Zabytków Archeologicznych. Repre- zentuj ą one odcinek czasu od epoki kamienia do okresu nowoŜytnego. Ślady osadnictwa i osady wczesnego średniowiecza znaleziono w okolicy: Warkał, Starych Bolit, Ksi ąŜ nika,

Kalist i Starego Kawkowa. W Rojach znajduj ą si ę cmentarzyska z okresu late ńskiego i kurha- ny z wczesnej epoki Ŝelaza oraz osady i ślady osadnictwa od młodszej epoki kamienia do pó źnego średniowiecza. Najstarsze osadnictwo (neolit, wczesna epoka Ŝelaza, wczesne śre- dniowiecze) koncentrowało si ę w rejonie jeziora Narie. Stanowisko wysoczyznowego osiedla obronnego z wczesnej epoki Ŝelaza znajduje si ę w Kretowinach, a zniszczony kurhan w śa- bim Rogu. Ślady osadnictwa i osady z okresu od paleolitu schyłkowego do pó źnego średnio- wiecza wyst ępują w pobli Ŝu: Kalist, Brzydowa, Skolit, Komorowa, Mostkowa i Starego Kawkowa. Z okresu late ńskiego znaleziono cmentarzyska płaskie w Kalistach. Na kurhan z wczesnej epoki Ŝelaza natrafiono w Sobnie. W granicach arkusza Boguchwały znajduje si ę sze ść parków zabytkowych w miejscowo ściach: Warkały, Bieniasze, Ponary, Boguchwały w gminie Miłakowo; Łumpia w gminie Świ ątki; Kozia Góra w gminie Łukta. Parki pochodz ą z XVIII–XIX w. W Ponarach obj ęty ochron ą konserwatorsk ą jest park zało Ŝony w fazie środkowego baroku (1650–1690). Auto- rem kompozycji parkowej był projektant ogrodów Johann Larass. Znajduj ą si ę w nim: d ęby, lipa, grab, buk, jesion, klon i kasztanowiec. W Warkałkach znajduje si ę park przy dawnym dworze neogotyckim z 1782 roku. Park podworski w Bieniaszach poło Ŝony na stoku opadaj ą- cym tarasami do Jeziora Bieniaskiego. Główn ą o ś kompozycji stanowi aleja prowadz ąca od dworu w kierunku jeziora. Starodrzew ma 140–180 lat. Park w Koziej Górze otacza klasycy- styczny dwór z XVIII w. Zachował si ę w nim ró Ŝnowiekowy starodrzew, m.in.: d ęby, buki, lipy, klony, jesiony, sosna czarna oraz Ŝywotnik zachodni. Świ ątki s ą du Ŝą wsi ą wysuni ętą najbardziej na wschód omawianego obszaru. Wie ś za- ło Ŝona przez Henryka Lutra w latach 1333–1343. Najstarszym zabytkiem Świ ątek jest neogo- tycki ko ściół św. Kosmy i Damiana z 1856 roku z plebani ą z ko ńca XVIII w. (niewpisane do rejestru zabytków). W Nowym Kawkowie, wsi zało Ŝonej w 1380 roku, jest ko ściół gotycki z XIV w. z drewnian ą wie Ŝą z 1664 roku. Wewn ątrz znajduj ą si ę XVIII-wieczne ołtarze boczne, baro- kowy ołtarz główny i barokowa ambona. Do rejestru zabytków wpisany jest cmentarz rzym- sko-katolicki w Nowym Kawkowie i cmentarz ewangelicki w Gl ędach. Zabytkami budownictwa wyst ępuj ącymi na obszarze arkusza są przede wszystkim dwory pochodz ące z XVIII w. i XIX w. Wpisane do rejestru zabytków dwory znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Warkały, Ksi ąŜ nik, Mysłaki, Niegławki, Kalisty i Kozia Góra oraz pałac ze stajni ą i czworakami w Ponarach. Teren arkusza Boguchwały nie jest zasobny w zabytki kultury. W Bieniaszach znajduje si ę zabytkowa zabudowa mieszkalna, w Mostkowie młyn. Obiekty pochodz ą z ko ńca XIX w.

Pozostałe zabytki architektoniczne na omawianym obszarze to obiekty sakralne. Zabytkowe ko ścioły znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Wilczkowo, Włodowo, Boguchwały, Florczaki, Ksi ąŜ nik, a zabytkowe kapliczki w Edytach Małych i Wilczkowie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Boguchwały obejmuje tereny atrakcyjne turystycznie i rolniczo-le śne. Nale Ŝy podkre śli ć walory przyrodniczo-krajobrazowe tego obszaru: liczne jeziora, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody, zabytki architektury. Wi ększe wsie pełni ą tutaj rol ę o środków o charakterze handlowo-usługowym. Gospodarka regionu charakteryzuje si ę intensywnym rozwojem rolnictwa oraz przetwórstwa rolno-spo Ŝywczego Zło Ŝa udokumentowane na tym obszarze zawieraj ą pospolite kopaliny – piaski i Ŝwiry oraz kred ę jeziorn ą – w ilo ściach wystarczaj ących na pokrycie potrzeb lokalnej ludno ści. Na omawianym obszarze udokumentowano dziewi ęć złóŜ piasków i Ŝwirów i cztery zło Ŝa kredy jeziornej. Obecnie kruszywo eksploatowane jest z dwóch złó Ŝ – „ śabi Róg” i „Szałstry”. W przeszło ści prowadzone było wydobycie kredy jeziornej ze złoŜa „Warkałki” i „Florczaki” oraz kruszywa ze zło Ŝa „Kłobia”. Dotychczasowe badania geologiczne pozwoliły wyznaczy ć szereg obszarów perspektywicznych dla torfów i kredy jeziornej oraz obszar prognostyczny dla piasków i Ŝwirów. Wydaje si ę celowe maksymalne wykorzystanie złó Ŝ ju Ŝ udokumentowanych, aby uchroni ć inne obszary przed zmian ą sposobu u Ŝytkowania. Zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Kotko- wo-Zawroty”, „Tątławki” i „Florczaki”, piasków: „Wilczkowo”, „Mostkowo” i „Zawroty oraz kredy jeziornej „Kiewry” i „Mostkowo” dotychczas nieeksploatowane, mog ą by ć zagospodarowane. Ewentualna eksploatacja kopalin wymagać b ędzie uzyskania koncesji. Zło Ŝa „Warkałki” i „Florczaki” s ą wyeksploatowane w granicach udokumentowanych. NaleŜy przeprowadzi ć rozliczenie zasobów tych złó Ŝ. Przez wschodni ą cz ęść arkusza przepływa Pasł ęka, a na obszarze całego arkusza poło- Ŝonych jest ponad 20 jezior. Wody podziemne ujmuj ą przede wszystkim dwa poziomy wodono śne – czwartorz ędowy i trzeciorz ędowy, a jako ść tych wód jest średnia. Ochrona jako ści wód powinna by ć brana pod uwag ę w planach zagospodarowania gmin. Zaopatrzenie ludno- ści w wod ę odbywa si ę poprzez wodoci ągi wiejskie oraz z indywidualnych studni kopanych i wierconych. Na powierzchni terenu obj ętego arkuszem Boguchwały nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych.

Na mapie wskazano jedynie obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ęt- nych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich (wisły). Obszary te zlokalizowane s ą na terenie gmin Miłakowo, Mor ąg, Łukta, Świ ątki, Jon- kowo i Lubomino. W razie konieczno ści budowy składowisk odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć obszary wskazane w rejonie miejscowo ści Ksi ąŜ nik, gdzie według dost ępnych danych wyst ępuj ą najlepsze warunki geologiczne i hydrogeologiczne dla inwestycji potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska. Na składowanie odpadów, po zako ńczonej eksploatacji, mo Ŝna przeznaczy ć suche wyrobiska złó Ŝ kruszyw naturalnych „ śabi Róg” i „Szałstry”. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska (w tym składowisk odpadów) musi poprzedzić rozpoznanie geologiczno -in Ŝynierskie i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji. W zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą przewa Ŝnie korzystne warunki dla budownictwa. Niekorzystne warunki zwi ązane s ą głównie z obni Ŝeniami dolin- nymi licznych cieków. Na obszarze arkusza Boguchwały znajduj ą si ę specjalny obszar ochrony siedlisk Rzeka Pasł ęka (PLH 280006) i Jezioro Wuk śniki (PLH 280038) oraz obszar specjalnej ochrony pta- ków Dolina Pasł ęki (PLB 280002), wchodz ące w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej Natu- ra 2000. Ze wzgl ędu na niepowtarzalne walory przyrodnicze regionu nadrz ędn ą spraw ą powinna by ć kompleksowa ochrona środowiska przyrodniczego. Nale Ŝy wykorzysta ć pozagospodarcze funkcje obszaru poprzez propagowanie ich jako miejsc turystyki, wypoczynku i rekreacji. Nale Ŝy podj ąć działania w zakresie: budowy kanalizacji, oczyszczalni ścieków, upo- rz ądkowania gospodarki odpadami. Bardzo wa Ŝne jest wła ściwe nawo Ŝenie ro ślin. Przedsi ę- wzi ęcia w zakresie ochrony środowiska powinny i ść w kierunku przeciwdziałania negatyw- nym skutkom zwi ązanym z zanieczyszczeniem wód oraz powierzchni ziemi.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993–1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37–43.

BAUTREL-MI ĘTKIEWICZ B., SOLCZAK E., 1980 – Dokumentacja geologiczna w katego-

rii C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bramka-Wschód”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13 – 35. BOBEL T., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piaski ze Ŝwirem

i piaski) Florczaki w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BOBEL T., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków i piasków ze Ŝwirem T ątławki

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BOBEL T., 2011 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków i piasków ze Ŝwirem Zawroty

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75. BO ŃDA R., SIEKIERA D., SZUFLICKI M., 2011 – Mapa koncesji i wniosków na poszukiwanie gazu ziemnego „shale gas” wg stanu na 31.10.2011 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391– 400. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996a – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska gmina Jonkowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996b – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska gmina Łukta. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996c – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska gmina Miłakowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996d – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska gmina Mor ąg. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996e – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych województwa olszty ńskiego z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska gmina Świ ątki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CHALABA J., TYSZKIEWICZ K., 1994 – Dodatek nr 1 do Dokumentacji geologicznej ak- tualizuj ący wg stanu na dzień 12.10.1993 r. zasoby kruszywa naturalnego „ śabi Róg”. Olszty ńskie Kopalnie Surowców Mineralnych w Olsztynie sp. z o.o. Archi- wum Geologiczne, Olsztyn. CHU Ć E., 1994 – Ocena oddziaływania na środowisko eksploatacji zło Ŝa kredy jeziornej „Florczaki” w miejscowo ści Zawroty-Florczaki. Warmi ńsko-Mazurski Urz ąd Mar- szałkowski w Olsztynie Archiwum Geologiczne, Olsztyn. CHU Ć E., 1996 – Ocena oddziaływania eksploatacji zło Ŝa kruszywa naturalnego „ śabi Róg” w miejscowo ści śabi Róg. Warmi ńsko-Mazurski Urz ąd Marszałkowski w Olsztynie Archiwum Geologiczne, Olsztyn. DONAJ B., 1975 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego dla potrzeb drogownictwa „Kotkowo-Zawroty”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków.

KOKOCI ŃSKI M., 1992 – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej oraz surowca towarzysz ącego torfu ogrodniczego „Warkałki”. War- mi ńsko-Mazurski Urz ąd Marszałkowski w Olsztynie Archiwum Geologiczne, Olsz- tyn. KOKOCI ŃSKI M., 1994 – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło Ŝa kredy jeziornej i torfu ogrodniczego (surowiec towarzysz ący) „Florczaki”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KOKOCI ŃSKI M., 1998 – Dodatek nr 1 do Karty rejestracyjnej zło Ŝa kruszywa naturalnego

(dokumentacji geologicznej uproszczonej w kat. C 1) „Szałstry”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KOKOCI ŃSKI M., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego – piasku i piasku ze Ŝwirem. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KRAWCZYK J., GORCZYCA G., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Boguchwały. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorz ędowe surowce w ęglanowe województwa olszty ń- skiego. Przedsi ębiorstwo Geologiczne w Warszawie, Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363 – 383. LIPI ŃSKI L., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego Mostkowo

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET–POLSKA. Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3): 153– 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31.

MA ŃKOWSKA A., SŁOWA ŃSKI W., 1976 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz Olsztyn, A – mapa utworów powierzchniowych. Wyd. Geol. Inst. Geol., War- szawa. MA ŃKOWSKA A., SŁOWA ŃSKI W., 1980 – Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Olsztyn. Wyd. Geol. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MEDY ŃSKA K., 1977 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego w kat. C 1

i C2 ze zbadaniem jako ści kopaliny w kat. B „ śabi Róg”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201– 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw /Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON–EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine com- munities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2–3):189–209. MUSZY ŃSKA E., KASPRZYK S., 1992 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego Bogaczewo-Zawroty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Nadle śnictwo Dobrocin. 2001. Studio Przygotowawcze Wydawnictw EDYCJA, Olsztyn. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I – Wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POPRAWA P., 2010 – Paleozoiczne baseny sedymentacyjne. Przegl ąd Geologiczny, vol. 58, nr 3.

PROFIC A., 1989 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2+C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (pospółkowego) „Kotkowo-Zawroty”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. Program Ochrony Środowiska Powiatu Ostródzkiego na lata 2003-2006 z uwzgl ędnieniem perspektywy na lata 2007–2010. 2003. Starostwo Powiatowe w Ostródzie, Ostróda. Program Rozwoju Lokalnego Powiatu Ostródzkiego. 2004. Starostwo Powiatowe w Ostród- zie, Ostróda. Projekt rekultywacji terenów poeksploatacyjnych. 1987. Warmi ńsko-Mazurski Urz ąd Mar- szałkowski w Olsztynie Archiwum Geologiczne, Olsztyn.

PRUSKA Z., 1965 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kło- bia”. Warmi ńsko-Mazurski Urz ąd Marszałkowski w Olsztynie Archiwum Geolo- giczne, Olsztyn. PTAK B., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Boguchwa- ły (136) wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L.,2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers. pp. 370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2008 roku. 2009. In- spekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsz- tynie. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159: 67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. DzU nr 55 z dnia 14 maja 2002 r., poz. 498. 2002.

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. DzU nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359. 2002. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU nr 61 z dnia 10 kwietnia 2003 r., poz. 549. 2003 z pó źniejszymi zmianami z 26 lutego 2009 r. DzU nr 39 z dnia 13 marca 2009 r., poz. 320. 2009. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. DzU nr 162 z dnia 9 wrze śnia 2008 r., poz. 1008. 2008. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU nr 39 z dnia 13 marca 2009 r., poz. 320. 2009. Rozporz ądzenie Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego Nr 21 z dnia 14.06.2003 r. w sprawie powołania obszarów chronionego krajobrazu. 2003. Dziennik Urz ędowy Wojewódz- twa Warmi ńsko-Mazurskiego nr 52 z 2003 r., poz. 725, Olsztyn. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air and Soil Pollution 152: 173–194. STACHY J. (red.), 1987 – Atlas hydrogeologiczny. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wod- nej. Wyd. Geol., Warszawa. Strategia Rozwoju Powiatu Ostródzkiego do 2015 roku. 2000. Starostwo Powiatowe w Ostródzie, Ostróda. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M., 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVA O., BORUVKA L.,. 2003 – Effect of heavy metal concentration on biological activity of soil microorganisms. Plant Soil Environment, 49 (7): 321–326. TOMASZEWSKI M., GAWRO ŃSKA J., 1984 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Szałstry” dla potrzeb drogownictwa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., śUKOWSKI K., 2001 – Mapa w ęglanowych osadów jeziornych wo- jewództwa warmi ńsko-mazurskiego w skali 1:200 000. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TRZMIEL B., 2003a – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Boguchwały (136). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TRZMIEL B., 2003b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Bogu- chwały (136). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach tekst jednolity. DzU nr 185 z 5 pa ździernika 2010 r., poz. 1243. 2010. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P., HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. ZDROJEWSKA E., 1991 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kredy jeziornej w północnej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Przedsi ębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” S.A. w Warszawie, Warszawa.

ZDROJEWSKA E., 1992a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kredy jeziornej „Kiewry”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZDROJEWSKA E., 1992b – Orzeczenie geologiczne o wyst ępowaniu zło Ŝa kredy jeziornej w rejonie D ąbrówka. Warmi ńsko-Mazurski Urz ąd Marszałkowski w Olsztynie Ar- chiwum Geologiczne, Olsztyn.

ZDROJEWSKA E., 1992c – Orzeczenie geologiczne o wyst ępowaniu zło Ŝa kredy jeziornej w rejonie Skolity. Warmi ńsko-Mazurski Urz ąd Marszałkowski w Olsztynie Archi- wum Geologiczne, Olsztyn.

ZDROJEWSKA E., LIWSKA H., 1990 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kredy jeziornej „Mostkowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZDROJEWSKA E., MARCINIAK A., 1990 – Sprawozdanie z prac poszukiwa ń złó Ŝ kredy jeziornej w promieniu 10 km od Florczaków. Przedsi ębiorstwo Geologiczne „POL- GEOL” S.A. w Warszawie, Warszawa. ZDROJEWSKA E., MARCINIAK A., 1990 – Sprawozdanie z prac poszukiwa ń złó Ŝ kredy jeziornej w promieniu 10 km od Florczaków. Przedsi ębiorstwo Geologiczne „POL- GEOL” S.A. w Warszawie, Warszawa. ZIELI ŃSKI T., 1992 – Moreny czołowe Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1325, Katowi- ce. ZIELI ŃSKI T., 1993 – Sandry Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1398, Katowice.