Eryri 2011 www.eryri-npa.gov.uk -12

PARC CENEDLAETHOL ERYRI lle i enaid gael llonydd SNOWDONIA NATIONAL PARK one of Britain’s breathing spaces 6-7 8-9 10-11

12-13 14-15 17 20-21 22-23

Cynnwys Content 24-25 30-31 33

Lle i Gael Gwybodaeth Where to Get Information 4-5 Mwynhau Eryri’n Ddiogel Enjoying Snowdonia Safely 6-7 Darganfod Eryri Discovering Snowdonia 8-15 Gofalu am Fywyd Gwyllt Caring for Wildlife 16-17 Map o Eryri Map of Snowdonia 18-19

Cipolwg - Snapshot - Ffestiniog 20-21 Gofalu am Eryri Caring for Snowdonia 22-27

Croesair Crossword 28

Cornel y Plant Kids Corner 29

Canolfan Astudio Study Centre 30-31

Holiadur Questionnaire 32

Lleoedd i Aros a Lleoedd i Fynd Places to Stay and Places to Go 33-36

Am fersiwn print bras neu CD sain o’r cyhoeddiad For a large print version or audio CD of this publication hwn cysylltwch â’r Adran Gyfathrebu ym Mhencadlys contact the Communication Section at the Authority’s yr Awdurdod ym Mhenrhyndeudraeth neu un o’n Headquarters in or one of our Canolfannau Croeso. Mae’r cyhoeddiad ar gael ar ffurf Information Centres. The publication is also available print bras ar ein gwefan hefyd www.eryri-npa.gov.uk in large print on our website www.eryri-npa.gov.uk

2 www.eryri-npa.gov.uk © Crown copyright (ViewWales) copyright © Crown

Ffestiniog

Croeso Welcome

Aneurin Phillips Eleni bydd Parc Cenedlaethol Eryri yn dathlu This year the Snowdonia National Park will celebrate Prif Weithredwr APCE ei benblwydd yn 60 oed. Dynodwyd Eryri yn Barc its 60th anniversary. Snowdonia was designated SNPA Chief Executive Cenedlaethol oherwydd ei brydferthwch naturiol. a National Park because of its natural beauty. Awdurdod y Parc sydd yn gyfrifol am ddiogelu The Park Authority is responsible for safeguarding a hybu mwynhad a dealltwriaeth o rinweddau and promoting enjoyment and understanding arbennig y Parc. Heddiw mae pwysau cynyddol of the Park’s special qualities. Today, the Park is ar y Parc. Bob blwyddyn oherwydd ei enwogrwydd under increasing pressure. Every year, because daw miliynau o bobl i fwynhau arfordir, bryniau, of its renown, millions of people come to enjoy afonydd, llynnoedd, bywyd gwyllt a threftadaeth Snowdonia’s coast, hills, rivers, lakes, ddiwylliannol arbennig Eryri. wildlife and its special cultural heritage. Cofiwch pan ddowch i Eryri cefnogwch y busnesau Remember, when you come to Snowdonia, lleol, ail gylchwch eich sbwriel a defnyddiwch support the local businesses, recycle your waste, drafnidiaeth gyhoeddus lle bo hynny'n bosib. and use public transport whenever possible. Yn y rhifyn yma o Eryri mae gennym wybodaeth In this issue of Snowdonia we provide information am sut i fwynhau Eryri’n iach ac yn ddiogel. on how to enjoy Snowdonia healthily and safely. Mae gennym wybodaeth am gylchdaith yn We provide information about a circular walk ardal y Bala ac yn , yn ogystal â llwybr in the Bala and Ardudwy areas, and an accessible hygyrch ym Metws y Coed. Mi gewch hefyd path in Betws y Coed. You will also be given gipolwg ar ardal Ffestiniog a darllen am gyfoeth a snapshot of the Ffestiniog area, and read about hanes a threftadaeth tref . the history and heritage of Blaenau Ffestiniog. Yn y rhifyn yma cewch wybodaeth am sut i ofalu In this issue we have information on how to am fywyd gwyllt a dod i adnabod Eryri yn well care for wildlife, and become more familiar with trwy fynychu cyrsiau ym Mhlas Tan y Bwlch. Snowdonia by attending a course at Plas Tan Am ragor o wybodaeth ewch i wefan yr y Bwlch. For more information go to the Authority’s Awdurdod www.eryri-npa.gov.uk website www.eryri-npa.gov.uk

Golygydd/Editor Gwen Aeron Edwards

Dylunio/Design Helen Llinos Edmunds Papur wedi ei ailgylchu Recycled Paper Clawr/Cover Traeth Beach ©Crown copyright (Visit )

www.eryri-npa.gov.uk 3 Lle i gael gwybodaeth

Wedi cyrraedd Eryri heb wneud unrhyw Arrived in Snowdonia without making gynlluniau ymlaen llaw? Dim llawer any plans in advance? No idea what o syniad beth i’w wneud, lle i fynd na sut to do, where to go or how to get there? i fynd yno? Peidiwch â phoeni – ewch ar Don’t despair – just head for one eich union i un o’n Canolfannau Croeso... of our Information Centres... Lle i ddod o hyd i ni? Where can you find us?

1 Harlech 2

Ffôn/Tel: Ffôn/Tel: 01766 780 658 01766 890 615

E-bost/E-mail: E-bost/E-mail: [email protected] [email protected]

Ar ben gogleddol On the crossroads Yn yr hen gapel In the old stryd fawr Harlech at the northern end ar ochr y ffordd roadside chapel ar y groesffordd, of Harlech high ychydig islaw a little way down ychydig yn uwch street, a little higher gwesty’r Royal from the Royal na’r castell. up from the castle. Goat. Goat Hotel.

4 5

Ffôn/Tel: Ffôn/Tel: 01341 422 888 01654 767 321

E-bost/E-mail: E-bost/E-mail: [email protected] [email protected]

Adeilad Tyˆ Meirion Ar y cei yng On the wharf Tyˆ Meirion, building on nghanol y in the middle yng nghanol Eldon Square pentref, of the village, tref Dolgellau in the centre of drws nesaf next to the ar Sgwâr Eldon. Dolgellau town. i’r lawnt. lawn.

Mynediad i’r we Internet access Angen gwneud ymchwil ar Need to do some research on the internet? y we? Edrych ar y tywydd, neu Check the weather forecast, or catch up with ddal i fyny hefo’ch e-bostiau your e-mails or world news? For a reasonable neu newyddion y byd? Am price you can access the internet at our bris rhesymol cewch fynediad Information Centres in Dolgellau, Aberdyfi i’r we yn ein Canolfannau and Beddgelert, Croeso yn Nolgellau, and plans are Aberdyfi a Beddgelert, ac underway to mae cynlluniau ar y gweill extend the service i ymestyn y gwasanaeth i’n to our centre in canolfan ym Metws y Coed. Betws y Coed.

4 www.eryri-npa.gov.uk Where to get information

Mae gan ein staff cyfeillgar Our friendly staff have excellent local knowledge – wybodaeth leol ragorol - they can help you find accommodation, advise you gallant eich helpu i ddod o hyd on things to do, places to see, and the best places i lety, eich cynghori ynghylch to eat and shop. What’s special pethau i’w gwneud, lleoedd i’w about our Information Centre gweld, a’r lleoedd gorau i fwyta staff is that they have pride a siopa. Yr hyn sy’n arbennig in Snowdonia – and are am staff ein Canolfannau eager to ensure that Croeso yw eu bod yn ymfalchïo you are given the yn Eryri, ac maent yn awyddus opportunity to i sicrhau eich bod yn cael y experience what cyfle i brofi’r hyn sy’n gwneud makes Snowdonia Eryri mor arbennig. so special.

3 Betws y Coed Ffôn/Tel: 01690 710 426 E-bost/E-mail: [email protected] 3 Yn hen stablau’r Royal The old Royal Oak stables 2 Oak - i lawr y rhodfa - down the driveway gyferbyn â Gwesty’r opposite the Royal Oak Royal Oak. Neu o’r ochr Hotel. Or from the other arall - i lawr y rhodfa side - down the driveway 1 gyferbyn â’r Caban opposite the Log Cabin Coed ar Stryd yr Orsaf. on Station Road. 4

Crefftau lleol Beth am brynu anrhegion a chofroddion gwahanol i fynd 5 adref efo chi? Ewch i’n Canolfannau Croeso ym Metws y Coed, Beddgelert neu Ddolgellau a chewch ddewis eang o grefftau lleol Parc Cenedlaethol Eryri o bob lliw a llun. Snowdonia National Park Local crafts Why don’t you take gifts and souvenirs with a difference home with you? Go to our Information Centres in Betws y Coed, Beddgelert or Dolgellau and you will be spoilt for choice with a wide variety of local crafts of all shapes and forms.

Copa’r Wyddfa Summit ym Metws y Coed? in Betws y Coed? Yn ein Canolfan Groeso ym Metws y At our Information Centre in Betws y Coed, Coed, gallwch fynd i gopa’r Wyddfa, you can go to the summit of Snowdon a hynny heb yr ymdrech o gerdded without going to the effort of walking up! i fyny! Edrychwch draw dros Eryri Look out over Snowdonia in our circular yn ein hystafell gron gyda golygfa room which has a 360º panoramic view banoramig 360º o gopa’r Wyddfa, from the summit of Snowdon, or enjoy neu fwynhewch dirwedd dramatig yr Snowdon’s dramatic landscape from a Wyddfa trwy lygad hebog trwy wylio peregrine’s point of view – by watching the ffilm ‘Ehediad Dros Eryri’ yn ein theatr. ‘Flight Over Snowdon’ film in our theatre.

www.eryri-npa.gov.uk 5 Mwynhau Eryri'n Ddiogel

Diogelwch Mynydd Ydych chi’n bwriadu dringo rhai o gopaon uchaf Eryri? Cofiwch fod dringo mynydd yn gallu bod yn beryg os nad ydych wedi paratoi’n fanwl. Dilynwch y cyngor isod fel eich bod chi’n gallu mwynhau mynyddoedd Eryri’n ddiogel...

Cynlluniwch eich taith yn ofalus cyn cychwyn, a chofiwch ddewis taith sy’n gweddu â lefel ffitrwydd pawb yn eich grwˆ p. Cofiwch mai dim ond hanner y gamp yw cyrraedd y copa, ac y gall dod i lawr fod yn anoddach na mynd i fyny gan y byddwch yn blino ac yn fwy tebygol o lithro neu faglu. Cadwch at y daith yr ydych chi wedi ei chynllunio a pheidiwch â dilyn y rhai o’ch blaenau – sut ydych chi’n gwybod nad ydyn

nhw’n cerdded taith llawer mwy heriol a (ViewWales) copyright © Crown pheryglus na chi? Gwisgwch esgidiau cerdded cyfforddus sy’n cynnal y ffêr a dillad cyfforddus a chynnes. Byddwch angen côt a throwsus sy’n eich cadw’n Diogelwch ar yr Arfordir sych ac yn eich gwarchod rhag y gwynt. Yn y gaeaf, fe fyddwch angen gwisgo haen waelodol Fawr o awydd dringo mynyddoedd? Ond am fwynhau thermal, menig a het. traethau, aberoedd, llynnoedd ac afonydd bendigedig Eryri? Cariwch sach gefn gyda digon o fwyd a diod – Dilynwch y cyngor isod er mwyn gwneud hynny’n ddiogel... mae dringo mynydd yn waith caled felly mae’n bwysig cadw eich egni. Ar ddiwrnod braf ewch â Cadwch blant dan oruchwyliaeth glos pan fyddant yn agos i ddwˆ r, digon o ddwˆ r a defnyddiwch ddigonedd o eli haul. a chlymwch unrhyw gychod neu deganau gwynt i’r lan. Ewch â map a chwmpawd efo chi gan wybod Edrychwch beth yw amseroedd y llanw lleol er mwyn gwneud yn siwˆ r sut i’w defnyddio, a haen ychwanegol o ddillad. na fyddwch yn cael eich ynysu oddi ar y tir mawr gan y llanw - cofiwch fod Rhag ofn bydd argyfwng, ewch â thortsh, chwiban, y llanw’n dod i mewn yn gyflym iawn. Mae amserlenni ar gael mewn siopau pecyn cymorth cyntaf bychan a ffôn symudol papur newydd lleol neu ar-lein ar wefan y BBC neu Easy Tide. gyda batri llawn, ond peidiwch â dibynnu ar ffôn Darllenwch unrhyw arwyddion diogelwch gan ddilyn unrhyw gyfarwyddiadau. symudol i’ch cael chi allan o drafferthion - nid oes sicrwydd o signal ar y mynydd. Byddwch yn ofalus iawn o sugndraethau. Edrychwch beth yw rhagolygon y tywydd Cadwch o fewn eich dyfnder yn y dwˆ r, a pheidiwch â mynd i mewn i’r dwˆ r mynyddig lleol cyn cychwyn, a throwch yn ôl os ar ôl yfed alcohol. bydd y tywydd yn gwaethygu. Gall gwynt ar y mynydd fod mor gryf â chorwynt, gall cymylau Peidiwch â thyllu twneli mewn twyni tywod - gallant gwympo ar eich pen a’ch mygu. isel ei gwneud hi’n amhosib gweld, a gall y Mewn argyfwng – galwch am help trwy ffonio 999 a gofyn am Wylwyr y Glannau. tymheredd ostwng o dan bwynt rhewi mewn dim o dro. Dywedwch wrth berson cyfrifol beth yw eich cynlluniau, pa ffordd yr ydych am fynd, a phryd y disgwyliwch fod yn ôl, fel y gallant alw am help os na fyddwch wedi dychwelyd erbyn yr amser hynny. Cofiwch roi gwybod iddyn nhw unwaith y byddwch chi wedi cyrraedd yn ôl yn ddiogel, neu os bydd eich cynlluniau’n newid. Mewn argyfwng – galwch am help trwy ffonio 999 a gofyn am Heddlu Gogledd Cymru –

Achub ar y Mynydd (ViewWales) copyright © Crown

6 www.eryri-npa.gov.uk Enjoying Snowdonia Safely

Diogelwch Mynydd Mountain Safety Ydych chi’n bwriadu dringo rhai Are you planning on climbing o gopaon uchaf Eryri? Cofiwch Snowdonia’s highest peaks? fod dringo mynydd yn gallu bod yn Remember that mountain beryg os nad ydych wedi paratoi’n climbing can be risky if you’re not fanwl. Dilynwch y cyngor isod thoroughly prepared. Follow the fel eich bod chi’n gallu mwynhau advice below so that you can enjoy mynyddoedd Eryri’n ddiogel... Snowdonia’s mountains safely...

Cynlluniwch eich taith yn ofalus cyn cychwyn, Plan your route carefully before you set off, a chofiwch ddewis taith sy’n gweddu â lefel ffitrwydd and remember to choose a route that suits pawb yn eich grwˆ p. Cofiwch mai dim ond hanner the fitness level of everybody in your group. y gamp yw cyrraedd y copa, ac y gall dod i lawr Remember that reaching the summit is only fod yn anoddach na mynd i fyny gan y byddwch half the battle, and that coming down can yn blino ac yn fwy tebygol o lithro neu faglu. be harder than going up as you will become tired and more likely to slip or trip. Cadwch at y daith yr ydych chi wedi ei chynllunio a pheidiwch â dilyn y rhai o’ch Keep to your planned route and don’t blaenau – sut ydych chi’n gwybod nad ydyn follow others in front of you – how do nhw’n cerdded taith llawer mwy heriol a you know that they’re not following pheryglus na chi? a much more challenging and dangerous route than you? Gwisgwch esgidiau cerdded cyfforddus sy’n cynnal y ffêr a dillad cyfforddus a chynnes. Wear comfortable walking boots, and Byddwch angen côt a throwsus sy’n eich cadw’n Diogelwch ar yr Arfordir Coastal Safety warm and comfortable clothing. You will sych ac yn eich gwarchod rhag y gwynt. Yn y need a waterproof and windproof coat and gaeaf, fe fyddwch angen gwisgo haen waelodol Fawr o awydd dringo mynyddoedd? Ond am fwynhau Don’t fancy climbing mountains? But want to enjoy overtrousers. In winter, you will need to wear thermal, menig a het. traethau, aberoedd, llynnoedd ac afonydd bendigedig Eryri? Snowdonia’s beaches, estuaries, lakes and rivers? a thermal base layer, gloves and a hat. Cariwch sach gefn gyda digon o fwyd a diod – Dilynwch y cyngor isod er mwyn gwneud hynny’n ddiogel... Follow the advice below so that you do so safely... Carry a rucksack with plenty of food and mae dringo mynydd yn waith caled felly mae’n drink – mountain climbing is hard work so blant dan oruchwyliaeth glos pan fyddant yn agos i ddwˆ r, bwysig cadw eich egni. Ar ddiwrnod braf ewch â Cadwch Keep children under close supervision whenever they are near water, it’s important to keep your energy levels a chlymwch unrhyw gychod neu deganau gwynt i’r lan. digon o ddwˆ r a defnyddiwch ddigonedd o eli haul. and tether any dinghies or inflatable toys to the shore. up. On sunny days take extra water and use plenty of sunscreen. Ewch â map a chwmpawd efo chi gan wybod Edrychwch beth yw amseroedd y llanw lleol er mwyn gwneud yn siwˆ r Check the local tide times to make sure that the tide doesn’t cut you off from sut i’w defnyddio, a haen ychwanegol o ddillad. na fyddwch yn cael eich ynysu oddi ar y tir mawr gan y llanw - cofiwch fod the mainland - remember that the tide comes in very quickly. Tide tables are Take a map and compass with you Rhag ofn bydd argyfwng, ewch â thortsh, chwiban, y llanw’n dod i mewn yn gyflym iawn. Mae amserlenni ar gael mewn siopau available at local newsagents or on-line on the BBC or Easy Tide’s website. and know how to use them, and an extra papur newydd lleol neu ar-lein ar wefan y BBC neu Easy Tide. pecyn cymorth cyntaf bychan a ffôn symudol layer of clothing. In case of an emergency, Read any safety signs and follow any instructions. gyda batri llawn, ond peidiwch â dibynnu ar ffôn Darllenwch unrhyw arwyddion diogelwch gan ddilyn unrhyw gyfarwyddiadau. take a torch, whistle, a small first aid kit and symudol i’ch cael chi allan o drafferthion - nid a fully charged mobile phone, but don’t rely Be aware of quicksand. oes sicrwydd o signal ar y mynydd. Byddwch yn ofalus iawn o sugndraethau. on a mobile phone to get you out of trouble – you are not guaranteed a signal on the Edrychwch beth yw rhagolygon y tywydd Keep to your depth in the water, and don’t go into the water after drinking alcohol. Cadwch o fewn eich dyfnder yn y dwˆ r, a pheidiwch â mynd i mewn i’r dwˆ r mountain. mynyddig lleol cyn cychwyn, a throwch yn ôl os ar ôl yfed alcohol. bydd y tywydd yn gwaethygu. Gall gwynt ar y Don’t dig tunnels into sand dunes - they can collapse and suffocate you. Check the local mountain weather mynydd fod mor gryf â chorwynt, gall cymylau Peidiwch â thyllu twneli mewn twyni tywod - gallant gwympo ar eich pen a’ch mygu. forecast before you set out, and turn back In an emergency - call for help by phoning 999 isel ei gwneud hi’n amhosib gweld, a gall y if the weather worsens. Winds on the Mewn argyfwng – galwch am help trwy ffonio 999 a gofyn am Wylwyr y Glannau. and ask for the Coastguard Service. tymheredd ostwng o dan bwynt rhewi mewn dim mountain can be as strong as a hurricane, o dro. low clouds can make it impossible to see, and temperatures can plummet below Dywedwch wrth berson cyfrifol beth yw eich freezing in no time. cynlluniau, pa ffordd yr ydych am fynd, a phryd y disgwyliwch fod yn ôl, fel y gallant alw am help Tell a responsible person about your plans, os na fyddwch wedi dychwelyd erbyn yr amser which way you intend to go, and when you hynny. Cofiwch roi gwybod iddyn nhw unwaith y expect to be back – so that they can raise byddwch chi wedi cyrraedd yn ôl yn ddiogel, neu the alarm if you fail to return by your given os bydd eich cynlluniau’n newid. time. Remember to let them know when you Mewn argyfwng – galwch am help trwy ffonio do get back safely, or if your plans change. 999 a gofyn am Heddlu Gogledd Cymru – In an emergency – call for help by phoning

Achub ar y Mynydd (ViewWales) copyright © Crown 999 and ask for Police - Mountain Rescue. www.eryri-npa.gov.uk 7 Darganfod Eryri

Yn sefyll 1085 metr uwch lefel y môr, Towering at 1085 metres above sea level, yr Wyddfa yw mynydd uchaf Cymru (a Lloegr). Snowdon is the highest mountain in Wales Daw miloedd o bobl i Eryri bob blwyddyn (and England). Thousands visit Snowdonia each er mwyn dringo’r mynydd eiconig hwn – year to climb this iconic mountain – and one of ac un o’r cwestiynau a ofynnir amlaf ganddynt the most common questions asked by them is yw “Pa ffordd yw’r ffordd orau i fyny’r Wyddfa?” “Which path is the best one to climb Snowdon?” Llwybrau’r Wyddfa Snowdon Footpaths Dyma ychydig o wybodaeth ynghylch y chwe llwybr… Here’s a little information about the six paths…

1 Llwybr - Llanberis Path Pellter: 9 milltir/14.5 cilometr (yna ac yn ôl) Distance: 9 miles/14.5 kilometres (there and back) Esgyniad: 3199 troedfedd/975 metr Ascent: 3199 feet/975 metres Amser: Tua 6 awr (yna ac yn ôl) Time: Around 6 hours (there and back) Dechrau: Pen draw Rhes Victoria, Llanberis Start: Far end of Victoria Terrace, Llanberis Disgrifiad: Dyma’r llwybr hiraf a’r mwyaf graddol, Description: This is the longest and most gradual path, sy’n dilyn lein Rheilffordd yr Wyddfa’n which mainly follows the line of the bennaf. Mae’r llwybr yn cael ei ystyried Snowdon Railway. This path is thought to yr hawddaf i’w gerdded mewn tywydd be the easiest to walk in mild weather, mwyn, ond gall y llethrau uchaf fod yn but the higher slopes can be very dangerous beryglus iawn pan fo eira a rhew ar y ddaear. when there is snow and ice on the ground.

2 Llwybr Cwellyn - Snowdon Ranger Path Pellter: 8 milltir/13 cilometr (yna ac yn ôl) Distance: 8 miles/13 kilometres (there and back) Esgyniad: 3071 troedfedd/936 metr Ascent: 3071 feet/936 metres Amser: Tua 6 awr (yna ac yn ôl) Time: Around 6 hours (there and back) Dechrau: Ger Llyn Cwellyn, Start: Near Llyn Cwellyn lake, Betws Garmon Disgrifiad: Dyma un o’r llwybrau tawelaf Description: This is one of the quietest paths, sy’n dringo’n raddol at odre which climbs gradually to the Moel Cynghorion, cyn dringo’n foothills of Moel Cynghorion, serth ac yn rhydd dan draed before climbing steeply and loose i fyny’r ysgwydd uwchben underfoot up the shoulder above Clogwyn Du’r Arddu. Clogwyn Du’r Arddu.

3 Llwybr Rhyd Ddu - Rhyd Ddu Path Pellter: 7.5 milltir/12 cilometr (yna ac yn ôl) Distance: 7.5 miles/12 kilometres (there and back) Esgyniad: 2936 troedfedd/895 metr Ascent: 2936 feet/895 metres Amser: Tua 6 awr (yna ac yn ôl) Time: Around 6 hours (there and back) Dechrau: Maes Parcio Rhyd Ddu Start: Rhyd Ddu Car Park Disgrifiad: Dyma’r llwybr tawelaf i fyny i’r copa. Description: This is the quietest path up to the summit. Mae’r filltir cyntaf yn dringo’n hamddenol The first mile climbs gradually along an old ar hyd hen drac chwarel, ond yna’n troi’n slate quarry track, but then climbs quite greigiog ac eithaf serth i fyny at Grib steeply over rocky terrain up to Crib Llechog Llechog. Mae rhan olaf y llwybr yn gul ridge. The final section of the path is very iawn gyda llethrau serth ar y naill ochr. narrow with steep slopes on both sides.

Byddwch yn ddiogel! Cofiwch, er bod rhai llwybrau’n cael eu hystyried yn ‘haws’ na’i gilydd – mae’n bwysig cofio mai mynydd ydyw, ac nad yw cerdded yr un ohonynt yn gamp hawdd. Dilynwch y cyngor ar dudalennau 6 a 7 er mwyn sicrhau eich bod yn mwynhau’r Wyddfa’n ddiogel!

8 www.eryri-npa.gov.uk Discovering Snowdonia

Sherpa’r Wyddfa Snowdon Sherpa Beth am wneud y mwyaf o’ch diwrnod ar yr Wyddfa? Why not make the most of your day on Snowdon? Cerddwch i fyny un llwybr ac i lawr un arall, gan Walk up one path and down another, using the Snowdon ddefnyddio gwasanaeth bws Sherpa i fynd â chi’n Sherpa bus service to take you back to your car. For ôl at eich car. Am fwy o wybodaeth ewch i more information go to www.snowdoniagreenkey.co.uk www.goriadgwyrdderyri.co.uk Further information Gwybodaeth bellach Detailed information about each of the six Mae gwybodaeth fanwl ynghylch pob un o’r chwe paths to the summit of Snowdon are available llwybr i gopa’r Wyddfa ar gael yn yr adran Ymweld in the Visiting section of the National Park ar wefan Awdurdod y Parc Cenedlaethol Authority’s website www.eryri-npa.gov.uk , www.eryri-npa.gov.uk , neu gellir prynu llyfryn or you can buy an information booklet gwybodaeth o Ganolfannau Croeso lleol. from our Information Centres.

4 Llwybr Pyg - Pyg Track

Pellter: 7 milltir/11 cilometr (yna ac yn ôl) Distance: 7 miles/11 kilometres (there and back) Esgyniad: 2372 troedfedd/723 metr Ascent: 2372 feet/723 metres Amser: Tua 6 awr (yna ac yn ôl) Time: Around 6 hours (there and back) Dechrau: Pen y Pass Start: Pen y Pass Disgrifiad: Er mai hwn yw un o’r ddau lwybr sydd â’r Description: Although this is one of the two paths esgyniad lleiaf, fe’i ystyrir y llwybr mwyaf that have the least ascent, it is thought garw a heriol o’r chwe llwybr. Mae’r tri to be the most rugged and challenging of the six paths. The path climbs quite chwarter cyntaf y llwybr yn dringo’n steeply over rocky terrain for the first eithaf serth dros dir creigiog, a’r chwarter three quarters of the way, and the last olaf yn ddringfa hynod o serth a garw i quarter is a steep and rough climb up the fyny ochr mewnol Pedol yr Wyddfa. inner side of the Snowdon Horseshoe.

5 Llwybr y Mwynwyr - Miners’ Track

Pellter: 8 milltir/13 cilometr (yna ac yn ôl) Distance: 8 miles/13 kilometres (there and back) Esgyniad: 2372 troedfedd/723 metr Ascent: 2372 feet/723 metres Amser: Tua 6 awr (yna ac yn ôl) Time: Around 6 hours (there and back) Dechrau: Pen y Pass Start: Pen y Pass Disgrifiad: Mae hanner cyntaf y llwybr hwn yn Description: The first half of this path climbs dringo’n raddol ac yn wastad yr holl gradually and evenly all the way to Llyn ffordd i Lyn Llydaw, ac yna’n serth a llai Llydaw, and then steeply and less evenly gwastad at Lyn Glaslyn. O Lyn Glaslyn to Llyn Glaslyn. From Llyn Glaslyn it mae’n dringo’n hynod o serth dros sgri climbs extremely steep over scree to join i gwrdd â Llwybr Pyg, ac yna’n serth the Pyg Track, and then steeply up the i fyny ochr mewnol Pedol yr Wyddfa. inner side of the Snowdon Horseshoe. © Crown copyright (ViewWales) copyright © Crown

3 Llwybr Watkin - Watkin Path Pellter: 8 milltir/13 cilometr (yna ac yn ôl) Distance: 8 miles/13 kilometres (there and back) Esgyniad: 3330 troedfedd/1015 metr Ascent: 3330 feet/1015 metres Amser: Tua 6 awr (yna ac yn ôl) Time: Around 6 hours (there and back) Dechrau: Pont Bethania, Nant Gwynant Start: Pont Bethania, Nant Gwynant Disgrifiad: Dyma’r llwybr caletaf yn gorfforol Description: This is the most physically challenging gan ei fod yn cychwyn ond ychydig path as it starts a little above sea yn uwch na lefel y môr. Mae’r llwybr level. The path starts quite evenly but yn cychwyn yn eithaf gwastad, becomes rocky towards the second ond yn troi’n greigiog tua’r ail hanner, half, before traversing a very loose ac yna’n croesi sgri rhydd a serth iawn. and very steep scree slope.

Be safe! Remember, although some paths are considered ‘easier’ than others – it’s important to remember that it is a mountain, and that walking any of them is no easy feat. Follow the advice on pages 6 and 7 to make sure that you enjoy Snowdon safely!

www.eryri-npa.gov.uk 9 Darganfod Eryri

Taith gerdded arbennig o gwmpas llyn A fantastic walk around Wales’ naturiol mwyaf Cymru! Mwynhewch largest natural lake! Enjoy striking olygfeydd trawiadol o fynydd yr views of the Arenig mountain along Arenig oddi ar ochr ogleddol y daith, the northern section of the walk, a golygfeydd bendigedig o’r llyn ei and beautiful views of the lake hun oddi ar yr ochr ddeheuol… itself from the southern section…

Cylchdaith Llyn Tegid Circuit - Y Bala

Y llwybr The path Dechrau a diwedd: Maes Parcio APCE ar flaendraeth Llyn Tegid Start and finish: SNPA Car Park on the foreshore of Llyn Tegid Map perthnasol: OS Explorer OL23 Relevant map: OS Explorer OL23 Cyfeirnod grid: SH 921 354 Grid reference: SH 921 354 Hyd y daith: Tua 14 milltir/22.5 cilometr Length of walk: Around 14 miles/22.5 kilometres Amser: Tua 8 awr wrth gerdded yn hamddenol Time: Around 8 hours walking at a leisurely pace Cyfleusterau: Maes parcio talu ac arddangos, Facilities: Pay and display car park, public toilets, toiledau cyhoeddus, byrddau picnic. picnic benches. Disgrifiad o’r daith Path description Taith gylch sy’n arwain trwy gefn gwlad o gwmpas Llyn Tegid. A circular walk through countryside around Llyn Tegid. The walk Mae’r daith yn arwain dros lwybrau cyhoeddus garw, ffyrdd tarmac, leads over rough public footpaths, tarmac roads, tracks and grass, traciau a glaswellt, sy’n gallu bod yn eithaf gwlyb. Mae llawer which can get quite wet. There are many steep sections along the o ddarnau serth ar hyd y daith, a nifer o gamfeydd i’w croesi. walk, and numerous stiles to cross. Byddwch angen... You will need... Gwisgwch esgidiau cerdded cyfforddus, ac ewch â chôt law Wear comfortable walking boots, and take a raincoat with you efo chi os bydd peryg iddi lawio. Byddwch angen y map OS if there’s a chance it will rain. You will need the relevant OS map perthnasol a chwmpawd, a digon o fwyd a diod. and a compass, and plenty of food and drink. Gwybodaeth bellach Further information Mae gwybodaeth fanylach ynghylch y daith hon ar gael yn yr adran More detailed information about this walk is available in the Visiting Ymweld ar wefan Parc Cenedlaethol Eryri www.eryri-npa.gov.uk section of the Snowdonia National Park website www.eryri-npa.gov.uk 10 www.eryri-npa.gov.uk Discovering Snowdonia

Cludiant cyhoeddus Public transport Mae gwasanaeth bws yn cysylltu’r Bala a phentref A bus service connects the village of . Am fwy o wybodaeth ynghylch lle i Llanuwchllyn and Bala. For more information gael gafael ar amseroedd bysus ewch i dudalen 24 about where to obtain bus time tables go to a 25. Mae trên bach Llyn Tegid yn rhedeg rhwng page 24 and 25. The lake railway runs between y Bala a Llanuwchllyn, gan stopio yn Llangower Bala and Llanuwchllyn and stops at Llangower a gorsafoedd eraill ar hyd y ffordd – ewch i and other stations along the way – go to www.bala-lake-railway.co.uk am fwy o fanylion. www.bala-lake-railway.co.uk for more details.

Nodwch: Map bras yn unig yw hwn. Dylech ddefnyddio’r map OS perthnasol wrth gerdded y daith.

Note: This map is intended as a rough guide only. You should use the relevant OS map when walking the route.

Y Bala

Plas Moel A494 y Garnedd

w Ty’n y Rhos P P Llanycil 2

Opsiynau Options Afon Dyfrdwy Llwyn Mawr Nid oes rhaid You don’t have to walk the whole circuit Uchaf B4391 i chi gerdded – walk the northern or southern Gorsaf Rheil ordd Llyn Tegid y daith gyfan – side only, or break either Railway Station cerddwch yr ochr up to a shorter walk, D ogleddol neu’r using public EGI Coed Swch T ochr ddeheuol transport or the y Pentre LYN Pentre Felin L yn unig, neu hyd lake railway to yn oed dorri’r take you back rheiny yn llai, to the start. Afon Llafar gan ddefnyddio

cludiant Weirglodd cyhoeddus neu Wen Pant yr Onen drên bach Llyn Weirglodd Ddu Llangower Tegid i fynd Taith Canolfan Groeso â chi’n ôl i’r Afon Lliw Walk Information Centre cychwyn. P w Swyddfa’r Warden Golygfan Warden’s O ce View Point Bryncocyn B4403 Rheil ordd Llyn Tegid Lluniaeth Afon Dyfrdwy Llyn Tegid Railway Refreshments G/N Y Gilfach Toiledau Man Picnic Go a Llechweddystrad Pantymarch Toilets Picnic area

P Parcio Nid i raddfa Llanuwchllyn Parking Not to scale P Ffridd Gymen Gorsaf Rheil ordd Llyn Tegid Railway Station Chwedl Tegid Foel The legend of Tegid Foel Yn ôl chwedloniaeth leol – crëwyd Llyn Tegid gan bwerau According to local legends – Llyn Tegid was created by supernatural goruwchnaturiol! powers! Amser maith yn ôl, yn y man lle gorwedda Llyn Tegid heddiw, roedd A very long time ago, there was a beautiful valley in the spot where dyffryn llydan hardd gyda hen dref y Bala ar ei gwaelod. Yn y dref Llyn Tegid lies today, and on the bottom of that valley stood the old roedd palas mawr crand Tegid Foel, tywysog cas a oedd yn greulon town of Bala. Tegid Foel, a mean prince who was very cruel to his iawn wrth ei denantiaid. Er iddo gael ei rybuddio sawl gwaith y byddai tenants lived in a palace in the town. Despite numerous warnings dial arno am ei greulondeb, anwybyddu’r rhybuddion a wnaeth. that vengeance would come for his cruelty, he didn’t mend his ways. Pan aned wˆ yr cyntaf Tegid Foel, gwahoddwyd holl gyfeillion y On the arrival of Tegid Foel’s first grandson a grand feast was held at the tywysog, a oedd yr un mor greulon ag ef, i wledd fawr yn y palas i palace to mark the occasion, and all of the princes’ acquaintances , equally ddathlu’r achlysur. Roedd yno ddigonedd o fwyd a diod, a thelynor as cruel as he was, were invited. Food and drink were in abundance and the gorau’r wlad yn darparu adloniant. Yn ystod y wledd, clywodd y best harpist in the country was employed to entertain them. During the feast, telynor lais yn dweud “Daeth dial!”. Wrth droi i weld o le daeth y llais the harpist heard a voice saying “Vengeance will come!”. He looked over gwelodd aderyn bychan wrth ei ochr, ac fe hudodd yr aderyn bach his shoulder and saw a little bird by his side. The little bird lured the harpist y telynor allan o’r palas ac i fyny i’r bryniau, lle cysgodd tan y bore. out of the palace and up to the hills where he fell asleep. The harpist Drannoeth, deffrodd y telynor i weld bod hen dref y Bala wedi ei awoke the next morning to find the old town of Bala had been drowned, boddi, ac wrth gerdded at lan y llyn gwelodd ei delyn yn arnofio ar and as he approached the shore he saw his harp floating on the water. y dwˆ r. Enwyd y llyn ar ôl y tywysog creulon ac yn ôl y sôn, weithiau, The lake was named after the cruel prince and it is said that sometimes, mae adeiladau’r hen dref i’w gweld o dan y dwˆ r hyd heddiw… the remains of the old town can still be seen in the lake today… www.eryri-npa.gov.uk 11 Darganfod Eryri

Hoffech chi weld Would you like safleoedd cynhanesyddol? to see prehistoric sites? Hoffech chi fwynhau Would you like golygfeydd syfrdanol to enjoy striking views o dir a môr? of land and sea? Hoffech chi gerdded Would you like to ar draws Ardudwy?! walk across Ardudwy?!

Taith Ardudwy Way

Taith 24 milltir yn arwain ar hyd ucheldiroedd Ardudwy The Ardudwy Way is a 24 mile walk leading across the rhwng Abermaw a yw Taith Ardudwy. Ardudwy uplands between and Llandecwyn. Byddai’n dipyn o her cerdded y daith gyfan mewn un Walking the entire route in one day would be quite diwrnod, felly mae’r daith wedi ei thorri i dair rhan challenging, so the route has been broken down into three cyfleus y gallwch eu cwblhau ar eich liwt eich hunan. convenient sections you can complete as you please.

Rhan Ogleddol (12 milltir) Northern Section (12 miles) Arweinia’r rhan ogleddol rhwng tref Harlech a phentref bychan The northern section leads between the town of Harlech and Llandecwyn, trwy ardal sy’n frith o olion cynhanesyddol. the small village of Llandecwyn, through an area speckled with Fe welwch hen gaer o Oes yr Haearn ar Foel Goedog, a prehistoric remains. You will see an old Iron Age Fort on Moel hen gladdfa Oes yr Efydd, Bryn Cader Faner. Cadwch eich Goedog, and a burial site, Bryn Cader Faner. Keep ‘sbienddrych wrth law wrth fynd rownd Llyn Tecwyn Isaf – your binoculars to hand as you go round Llyn Tecwyn Isaf lake yma ceir rhai o Weision y Neidr a Mursennod prinnaf Cymru, – some of Wales’ rarest Dragonflies and Damselflies are seen a gwelir Dyfrgwn yma o bryd i’w gilydd. here, and the Otter can be spotted from time to time. Rhan Ganolog (13 milltir) Central Section (13 miles) Mae rhan ganolog y daith yn arwain o bentref Tal y Bont i The central section of the route leads from the village of Tal y Bont Harlech ar hyd ochr arfordirol y . Mae’n mynd trwy to Harlech along the coastal side of the Rhinogydd mountain gynefinoedd pwysig i adar fel y Barcud Coch a’r Bwncath, range. It leads through important habitats for the Red Kite and the felly dewch â’ch ‘sbienddrych gyda chi! Mae digon o dirnodau Buzzard, so bring your binoculars with you! There are plenty of diddorol i’w gweld hefyd - cadwch olwg am gaer cynhanesyddol interesting landmarks to be seen too – keep an eye out for the Craig y Ddinas, a choeliwch neu beidio, mae yna hen bont Craig y Ddinas prehistoric fort, and believe it or not, there’s an coets fawr yn y lleoliad anghysbell hwn hefyd - Pont ‘Sgethin. old coach bridge in this remote location – Pont ‘Sgethin. 12 www.eryri-npa.gov.uk Discovering Snowdonia

Rhan Ddeheuol (8 milltir) Southern Section (8 miles) Arweinia rhan ddeheuol y daith rhwng tref Abermaw The southern section of the route a phentref Tal y Bont, gyda golygfeydd ysblennydd Llandecwyn leads between the town of o aber yr , arfordir Bae Abermaw Barmouth and the village of Tal a Bae y tu hwnt. y Bont, with spectacular views Bydd y daith yn mynd â chi heibio of the Mawddach estuary, the hen waith manganîs o’r bedwaredd ganrif coastline and ar bymtheg, cylch cerrig Cerrig Arthur, A496 beyond. The a thrwy Fwlch y Rhiwgyr. Mae hefyd route will take you past an old yn ardal wych i weld bywyd gwyllt – nineteenth century manganese cadwch olwg am y Frân Goesgoch mine, Cerrig Arthur stone circle, ac Ehedydd y Waun, neu Loÿnnod Byw prin. and through Bwlch y Rhigwyr pass. Harlech This is also a fantastic area for some wildlife spotting – keep an eye out for the Chough, Meadow Pipits, or some rare butterflies.

Llanfair Nodwch: Map bras yn unig yw hwn. Dylech ddefnyddio’r map OS perthnasol wrth gerdded y daith.

Note: This map is intended as a rough guide only. You should use the relevant OS map when walking the route.

Gwybodaeth bellach Dy ryn Ardudwy Mae Partneriaeth Ardudwy wedi cynhyrchu taflenni G/N defnyddiol ar gyfer y daith Tal y Bont hon - un ar gyfer pob rhan, ac maent ar gael mewn Canolfannau Croeso lleol, Nid i raddfa Not to scale neu i’w hargraffu oddi ar wefan Taith Ardudwy Rhan Gogleddol (12 milltir) Northern Section (12 miles) www.taithardudwyway.com

Rhan Canolog (13 milltir) A496 Central Section (13 miles) Further information Rhan Deheuol (8 milltir) The Ardudwy Partnership Southern Section (8 miles) Abermaw Rheil ordd Barmouth has produced some useful Railway leaflets for this walk - one for each section, and they are available at local Information Centres, or can be printed off from the Ardudwy Way website

www.taithardudwyway.com

Taith hyblyg A flexible walk Yr hyn sy’n dda am y daith hon yw ei bod yn What’s great about this walk is that it’s gwbl hyblyg. Gallwch ei cherdded fesul rhan, completely flexible. You can walk it one boed hynny mewn tri diwrnod yn olynol, neu section at a time, be it in three days one un bob wythnos, mis neu flwyddyn! Gallwch after another, one every week, month or ddefnyddio Rheilffordd y Cambrian neu’r year! You can use the Cambrian Railway or gwasanaeth bws lleol i fynd â chi i’r trefi/ local bus service to take you to the towns/ pentrefi ar ddechrau pob rhan, ac i fynd â chi’n villages at the start of each section, and to ôl ar ddiwedd y dydd. Am fwy o wybodaeth take you back at the end of the day. For more ynghylch lle i gael gafael ar amseroedd bysus information about where to obtain bus and a threnau ewch i dudalen 24 a 25. train time tables go to page 24 and 25. www.eryri-npa.gov.uk 13 Darganfod Eryri

Beth am dro bach hamddenol ar hyd How about a leisurely stroll along y llwybr pob gallu hwn trwy goedwig this all-ability path through tall, tal bytholwyrdd ar hyd glan yr afon evergreen woodland along Llugwy? Mae’n le perffaith i fynd the banks of the ? am ychydig o awyr iach, It’s a perfect spot for a little fresh neu am bicnic ar lan yr afon… air, or a picnic by the river... © Crown copyright (ViewWales) copyright © Crown

Llwybr Hygyrch Coed Tan Dinas - Betws y Coed Accessible Path

Y llwybr The path Dechrau: Pont y Pair, Betws y Coed Start: Pont y Pair, Betws y Coed Cyfeirnod grid: SH 792 568 Grid reference: SH 792 568 Cyfleusterau: Maes parcio talu ac arddangos, toiledau Facilities: Pay and display car park, public toilets, cyhoeddus, byrddau picnic. picnic benches. Safon y llwybr: Tua 900 metr o lwybr 1.5 metr o lydan yn Standard of path: Around 900 metres of 1.5 metres wide path arwain ar hyd arwyneb gwastad o gerrig leading over an even surface of crushed stone mân a llwybr pren. Mae rhan 6 metr o’r and boardwalk. A 6 metre section of the path llwybr gyda graddiant o fwy na 1 mewn 10. has a gradient of more than 1 in 10. Betws y Coed Betws y Coed Dyma un o’r pentrefi mwyaf o fewn ffin Parc Cenedlaethol This is one of the largest villages within the boundaries of the Eryri, a’r pentref mewndirol mwyaf poblogaidd ymysg Snowdonia National Park, and the most popular inland village amongst ymwelwyr. Saif y pentref mewn llecyn coediog ar lan dwy visitors. The village stands in a wooded spot on the banks of two rivers afon - Afon Llugwy, sy’n llifo o’r gorllewin, ac Afon - the river Llugwy, which flows from the west, and the sy’n llifo o’r de ar hyd ymyl ddwyreiniol y pentref. which flows from the south along the eastern edge of the village. 14 www.eryri-npa.gov.uk Discovering Snowdonia

Twf y pentref Bangor The growth of a village Sefydlwyd y pentref gwreiddiol The original village was o amgylch mynachdy tua diwedd established towards the end y chweched ganrif. Ond, wrth i of the sixth century around a ddiwydiant mwyngloddio plwm monastery. But, along with the ddatblygu yn yr ardal o’r ail ganrif AFON LLUGWY development of a lead mining ar bymtheg ymlaen, tyfodd y pentref industry from the seventeenth yn ara’ deg. Wedi agor Pont Waterloo century onwards, the village Thomas Telford dros Afon Conwy ym began to grow. After the 1815 daeth Betws y Coed yn fan aros opening of Thomas Telford’s pwysig ar hyd Lôn Bost yr A5 rhwng Waterloo Bridge in 1815, Betws Llundain a Chaergybi. y Coed became an important A5 stop on the A5 Mail Road Yn ystod y bedwaredd ganrif ar between London and . bymtheg, ac yn enwedig ar ôl dyfodiad y trên o Landudno ym 1868, daeth During the nineteenth century, Betws y Coed yn gyrchfan poblogaidd and especially after the arrival ymysg teithwyr enwog, ymwelwyr of the railway from Llandudno in ac artistiaid a ddeuai yma i fwynhau 1868, Betws y Coed became a popular harddwch arbennig yr ardal - a ‘does destination amongst renowned travellers, fawr wedi newid ers hynny! visitors and artists who came here to

Ffordd Coed Cynhelir Road enjoy the area’s special beauty - and not much has changed since then!

Llwybr Path

PONT-Y-PAIR Toiledau P Toilets G/N Parcio P Parking

Nid i raddfa Man Picnic Not to scale Picnic area Blaenau Ffestiniog Llangollen

Canolfan hamddena o’r radd flaenaf! A first class centre for recreation! Mae ei thirwedd wyrdd a ffrwythlon, ei hafonydd Its lush green landscape, otherworldly rivers a’i cheunentydd arallfydol, a’i rhaeadrau and ravines, and foaming make ewynnol yn gwneud yr ardal hon yn ganolfan this area a perfect centre to enjoy Snowdonia perffaith ar gyfer mwynhau Eryri ar ei orau. at its best. It is also a convenient centre for Mae hefyd yn gyrchfan cyfleus ar gyfer ymweliad a car-free visit – with a regular train service heb gar - gyda gwasanaeth trên rheolaidd i to bring you here, and a good network of ddod â chi yma, a rhwydwaith dda o gludiant public transport to take you to the area’s cyhoeddus i’ch cludo at dirnodau arbennig yr special landmarks such as Snowdon, ardal fel yr Wyddfa, Rhaeadr Ewynnol, a Chwm Swallow Falls and Cwm Idwal to name but a Idwal i enwi dim ond rhai. Mae’r pentref ei few. The village itself is convenient too, with hun yn gyfleus hefyd, gyda’i llu o siopau awyr its abundance of outdoor and craft shops, agored a chrefftau, bwytai, tafarndai a lletyau. restaurants, bars and accommodation. Am ragor o wybodaeth ynghylch Betws y Coed For more information about Betws y Coed a’r ardal, cysylltwch â’n Canolfan Groeso and surrounding area, contact our Information yn y pentref (manylion cyswllt ar dudalen 5). Centre in the village (contact details on page 5). www.eryri-npa.gov.uk 15 Gofalu am fywyd gwyllt

Atlas Adar Gogledd Cymru North Wales Bird Atlas ©Mike Hammet ©Edmund Fellowes ©Mike Hammet ©Wildstock ©Wildstock Aderyn y To Cnocell Werdd Y Gog Cudyll Coch Ehedydd House Sparrow Green Woodpecker Cuckoo Kestrel Skylark ©Wildstock ©Ron Marshall ©Wildstock ©Mike Hammet ©Hugh Linn Gwybedog Mannog Gylfinir Trochwr Tylluan Frech Tylluan Wen Spotted Flycatcher Curlew Dipper Tawny Owl Barn Owl Ydych chi wedi gweld un o’r adar hyn? Have you seen any of these birds? Mae Ymddiriedolaeth Adareg Prydain wrthi’n mapio dosbarthiad The British Trust for Ornithology is mapping the distribution adar Prydain dros gyfnod o 4 mlynedd, fydd yn dod i ben yn 2011. of Britain's birds over 4 years, finishing in 2011. At the Ar yr un pryd, gobeithir y gellir cynhyrchu mapiau cydran uwch same time, it is hoped to be able to produce maps for North ar gyfer Gogledd Cymru. Bydd yr Atlas sy’n deillio o hynny’n Wales at a higher resolution. The resulting Atlas will be ddefnyddiol iawn ar gyfer diweddaru ein cynlluniau Bioamrywiaeth very helpful for updating our species plans for rhywogaethau ar gyfer y Parc a llunio gwaith cadwraeth y dyfodol. the Park and directing future conservation work. Fedrwch chi ein helpu trwy gadw llygad am y rhywogaethau Could you help us by looking out for these featured species, uchod, yn enwedig rhwng mis Ebrill a Gorffennaf 2011. especially during the period April - July 2011. If you see any Os byddwch chi’n gweld unrhyw un ohonynt, ysgrifennwch of them, please give details on the slip below and send it to y manylion ar y slip isod a’i anfon atom i’r cyfeiriad rhadbost. us using the freepost address. Os ydych chi’n meddwl eu bod yn nythu (efallai y gwelwch If you think they might be nesting (you might see a bird aderyn yn hedfan at flwch nythu yn cario bwyd, neu glywed flying up to a box carrying food, or hear anxiety calls), galwadau pryder), byddwch cystal â nodi hynny hefyd. please note this also. Diolch am eich cymorth! Thank you for your help!  Rwyf wedi gweld.... I have seen....

Dyddiad ac Amser Date and Time Enw / Name Cyfeiriad / Address Rhywogaeth Species

Lle y'i gwelwyd Where Seen Ebost / Email Cyfeirnod Grid Grid Reference

Breeding Information Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri / Snowdonia National Park Authority Gwybodaeth ynghylch bridio Rhadbost / Freepost NWW3814A, Penrhyndeudraeth, , LL48 6ZZ

16 www.eryri-npa.gov.uk © Andy Rouse © Andy Rouse prosiect argael ar wefanyrRSPBwww.rspb.org.uk/datewithnature. bydd angencerddedychydig. Maerhagorowybodaethynghylch y a Beddgelertbobdwy awr –nidyw’npasio’r saflefelly teithwyr ‘gwyrdd’maegwasanaeth bws rheolaiddynrhedegrhwng leoli gerPont CroesoraryB4410rhwngPrentegaLlanfrothen.I’r Bydd yprosiectynagorddiwedd Mawrth 2011,acmaewediei waith ledledyDU. cymunedol hefyd,gangodi hyd at£800i’r elusengadwraethol a’i yr adarysblennydd hyn. Cynhalioddyprosiectddauddigwyddiad ymwelodd dros350oblantysgolâ’r safleermwyn dysgu mwyam Y llynedd,gweithioddyprosiectynagosâ10ysgolleolacfe Alban yllynedd! Fe wnaethcyw o’r Glaslynyn2006fridiollwyddiannusyr dwy neudairblyneddgobeithioygwelwnninhw’ndychwelyd. Rhoddwyd modrwyamgoesytrichyw yllyneddacfellymewn ers iddynt nythu amytrocyntaf yngngogleddCymruyn2004. Mae pâryGlaslynbellach wedillwyddoifagu15ogywion mwy amyradarâ’ugweithgarwch. ymwelwyr iryngweithioâstaffagwirfoddolwyrarysafle, dysgu rhyngweithiol trwy’r blogathudalenFacebook hefyd,ganalluogi northwest/sites/webcams/pages/ospreys. Roeddteimladmwy weld yradarar-lein trwywefanyBBCwww.bbc.co.uk/wales/ Roedd camera wedieileoliarsafle’r nyth yngalluogipobli oedd ycywion ynbarodiddysgu sgiliauhelaaphysgota euhunain”. Ychwanegodd, “roeddytadynparhauiddodâbwydi’r nyth nesyr eu hadenydd acyndysgu sutilanio achodi yniawn". o gwmpasynyth amychydig owythnosau,yncryfhau’r cyhyrau yn Prosiect yGweilch, Geraint Williams, “Roeddyrhaiifancynhedfan roeddent i’wgweldyncryfhaueuhadenydd, felyreglura Swyddog Llwyddodd ytrichyw ihedfano’r nyth ymmisGorffennafac roedd ypârynrhienibalch idrichyw -dwy fenyw acungwryw. yn paratoi eunyth argyfereuteulubach syddaryffordd -yn2010 y Pysgodynôlo’uhymfudiad idde Affrica, aphanfyddantynbrysur Mae’r prosiectynagorddiweddmisMawrth panddaw’r pâro Weilch flwyddyn mae’ndenuymwelwyrobellaphoblleol. ar Facebook -achyda’rddilyn prosiectyneiseithfed o ymwelwyracmaeganddo133boblynei ger Porthmadog bellach yndenudros35,000 y Glaslyn’sy’ncaeleiredegganRSPBCymru Mae prosiect‘Amser ifydNatur-Gweilch yPysgod back again! Glaslyn ospreys yn ôlunwaith eto! Gweilch

© RSPB Images y Glaslyn

© RSPB Images

at www.rspb.org.uk/datewithnature. information abouttheprojectis available on the RSPBwebsite stop directlyatthesiteandashort walk isrequired.More from Porthmadog toBeddgelertrunsevery two hours,itdoesn’t Porthmadog. For those‘green’travellers aregularbusservice near CroesorBridgeontheB4410 betweenPrentegand The projectwill openlateMarch 2011,andislocated conservation charity anditswork acrosstheUK. two communityevents, which raised upto£800forthe more aboutthesespectacularbirds. The projectalso ran and over 350school children visited the sitetolearn Last year, theprojectworked closelywith10localschools Scotland lastyear! them returning,aGlaslynchick from2006successfullybredin ringed lastyear sointwo orthreeyears timewehopetosee since firstnestinginnorth Wales in2004. Allthree chicks were The GlaslynOspreypairhave now successfullyraised 15chicks more aboutthebirdsandtheiractivities. visitors tointeract withstaffandvolunteers atthesiteandlearn interactive feelviatheblogand Facebook pages,allowing sites/webcams/pages/ospreys. There was alsoamore birds onlineviatheBBCwww.bbc.co.uk/wales/northwest/ A camera locatedatthenestsiteallowed peopletoviewthe chicks were ready tolearnhuntingandfishingskillsthemselves.” He adds:“The fathercontinuedtobringfood tothenestuntil and learninghow tolandandtakeoffproperly.” the nestforafewweeks,buildingupmusclesintheirwings Osprey ProjectOfficerexplains.“The youngsters flewaround seen buildingupthestrengthintheirwingsasGeraint Williams, All threechicks successfullyflewthenestin July andcouldbe were proudparentstothreechicks, two femalesandone male. preparing theirnestforforthcomingfamily–in2010thepair from theirmigration insouth Africa, andwhen theywillbebusily The projectopenslateMarch when theOspreypaircomeback visitors fromfurtherafieldandlocalsalike. in itsseventh year theprojectisattracting to 133active followers viaFacebook –now now attracts over 35,000visitorsandhasup operated by RSPBCymrunearPorthmadog The GlaslynOspreys-aDatewithNatureevent Caring forwildlife www.eryri-npa.gov.uk

© Andy Rouse 17 Amlwch

Caergybi Holyhead Llandudno Benllech

CANOLFANNAU CROESO APCE Bae Colwyn SNPA INFORMATION CENTRES Colwyn Bay A5 Beaumaris Conwy Abergele Aberdyfi 5 A55 Llangefni A5 45 ( 01654 767321 A5 Bangor 2 01654 767321 Llanfairpwll Rowen 8 e-bost/e-mail: [email protected] A548 Harlech i A5 Talybont ( 01766 780658 Brynsiencyn Carnedd 2 01766 780658 Bethesda Llywellyn Carnedd 8 e-bost/e-mail: [email protected] Dafydd Pen yr Ola Wen G/N Betws y Coed A4086 Ogwen Bylchau ( 01690 710426 Llanberis Y Garn i 2 01690 710665 Tryfan Capel Curig Nant A543 Glyder 8 e-bost/e-mail: [email protected] Peris Glyder Fach 10 milltir/miles Fawr Dolgellau 0 16km Pen y Pass 9 Betws y Coed 9 ( 01341 422888 4 A Yr Wyddfa yn fras / approx Snowdon 2 470 01341 422576 A A 8 e-bost/e-mail: [email protected] Rhyd Ddu Nant 5 Gwynant Penmachno Pentrefoelas Beddgelert A48

( 01766 890615 7 Moel Ysbyty Ifan Cerrigydrudion Siabod Beddgelert Blaenau 2 01766 890615 Ffestiniog B4407 8 e-bost/e-mail: [email protected] Llan B4501 Plas Tan Ffestiniog y Bwlch A4212 CANOLFANNAU CROESO ERAILL Llandecwyn B4391 A497 Porthmadog Y Bala OTHER INFORMATION CENTRES Cricieth Aran i Fawr Abermaw/Barmouth 99 A496 4 ( 01341 280787 A A

4

7 Harlech 0 i Aberystwyth Llanuwchllyn ( 01970 612125 2 01970 612125 Rhinogydd Llanbedr Borth ( 01970 871174 2 01970 871365 494 A Yr Aran B Caergybi/Holyhead 43 Talybont i 93 ( 01407 762622 Caernarfon Dinas Dolgellau Mawddwy ( 01286 672232 2 01286 678209 Abermaw PENCADLYS AWDURDOD PARC Barmouth Conwy CENEDLAETHOL ERYRI A458 ( 01492 592248 SNOWDONIA NATIONAL PARK i Cader Idris Llanberis AUTHORITY HEADQUARTERS ( 01286 870765 2 01286 872141 Penrhyndeudraeth • Gwynedd • LL48 6LF i ( Llandudno 01766 770274 B4405 Cemmaes ( 01492 876413 2 01492 872722 2 01766 771211 [email protected] 89 Llanbrynmair A4 Llanfairpwll www.eryri-npa.gov.uk i Machynlleth A 4 ( 01248 713177 2 01248 715711 70

Llanidloes B4518 487 ( 01686 412605 2 01686 413884 Aberdyfi A CANOLFAN PARC CENEDLAETHOL ERYRI Porthmadog ( 01766 512981 2 01766 515312 SNOWDONIA NATIONAL PARK CENTRE Maentwrog • Blaenau Ffestiniog • Gwynedd • LL41 3YU Pwllheli ( 01766 772600 Borth ( 01758 613000 2 01248 715711 2 01766 772609 [email protected] Talybont Y Bala www.plastanybwlch.com ( 01678 521021 2 01678 521021 Llanidloes

Aberystwyth 4 A4 Amlwch

Caergybi Holyhead Llandudno Benllech PRIF FYNYDDOEDD Bae Colwyn MAIN MOUNTAINS Colwyn Bay Penmaenmawr A5 Beaumaris Conwy Abergele 5 MANNAU GWYBODAETH PCE A55 Llangefni A5 45 Llanfairfechan SNP INFORMATION POINTS A5 Bangor i Llanfairpwll Rowen Abergwyngregyn RSPB CYMRU - GWEILCH Y GLASLYN A548 RSPB CYMRU - GLASLYN OSPREYS i A5 Talybont Brynsiencyn Y Felinheli Carnedd FFIN Y PARC CENEDLAETHOL Bethesda Llywellyn NATIONAL PARK BOUNDARY Carnedd Dafydd Pen yr Trefriw Ola Wen Caernarfon A4086 Ogwen Bylchau PRIF REILFFYRDD Llanrwst MAINLINE RAILWAYS Llanberis Y Garn i Tryfan Capel Curig Nant A543 Glyder Waunfawr Glyder Fach Peris Fawr RHEILFFYRDD BYCHAIN NARROW GAUGE RAILWAYS Pen y Pass

9 Betws y Coed 9 4 A Yr Wyddfa Snowdon 470 TEITHIAU CERDDED A A Rhyd Ddu Nant 5 WALKS Gwynant Penmachno Pentrefoelas

A48

7 Moel Ysbyty Ifan Cerrigydrudion Siabod Beddgelert Blaenau B4407 Ffestiniog WARDEINIAID Y PARC Llan B4501 PARK WARDENS Prenteg Plas Tan Ffestiniog y Bwlch Nefyn Maentwrog A4212 Aled taylor B4391 Llandecwyn Warden Ardal • Area Warden 7 A49 Porthmadog Y Bala Pen y Pass 01286 872555 Cricieth Aran i Fawr Pwllheli Trawsfynydd 99 A496 4 Brian JONES A

A Warden Ardal • Area Warden

4

7 Abersoch Harlech 0 i Betws y Coed 01690 710022 Llanuwchllyn

Rhinogydd Llanbedr IOAN DAVIES Aberdaron Warden Ardal • Area Warden Betws y Coed 01690 710022 Dyffryn Ardudwy 494 A Yr Aran B ALAN PRITCHARD 43 Talybont i 93 Bontddu Warden Ardal • Area Warden Ogwen 01248 602080 Dinas Dolgellau Mawddwy Abermaw IFAN ERYL JONES Barmouth PENCADLYS AWDURDOD PARC Warden Ardal • Area Warden Arthog A458 CENEDLAETHOL ERYRI Fairbourne Penrhyndeudraeth 01766 770965 Mallwyd Llwyngwril i Cader Idris SNOWDONIA NATIONAL PARK DAVE WILLIAMS AUTHORITY HEADQUARTERS Uwch Warden - De • Senior Warden - South Penrhyndeudraeth • Gwynedd • LL48 6LF Abergynolwyn i Dolgellau 01341 422878 ( 01766 770274 2 01766 771211 B4405 Cemmaes Gethin corps [email protected] 89 Llanbrynmair Warden Ardal • Area Warden Pennal A4 www.eryri-npa.gov.uk Tywyn i Machynlleth Dolgellau 01341 422878 A 4 70 Rhys gwynn

B4518 Warden Ardal • Area Warden 487 PLAS TAN Y BWLCH Aberdyfi A Dolgellau 01341 422878 CANOLFAN PARC CENEDLAETHOL ERYRI SNOWDONIA NATIONAL PARK CENTRE Joseph Jones Maentwrog • Blaenau Ffestiniog • Gwynedd • LL41 3YU Warden Ardal • Area Warden ( 01766 772600 Borth Dolgellau 01341 422878 2 01766 772609 [email protected] Talybont Arwel MORRIS www.plastanybwlch.com Warden Ardal • Area Warden Llanidloes Y Bala 01678 520626

Aberystwyth 4 A4 Cipolwg

Gyda mynyddoedd mawreddog y Moelwynion yn llenwi’r tirlun, a thomenni llwydlas y chwareli yn gyferbyniad llwyr rhwng natur a diwydiant – mae gan y gongl hon o Eryri Ffestiniog gymeriad arbennig ei hun...

Blaenau Ffestiniog Blaenau Ffestiniog - dinas y llechi! - the city of slate!

Blaenau Ffestiniog (neu ‘Blaenau’ Blaenau Ffestiniog (or just ‘Blaenau’ as (ViewWales) copyright © Crown yn lleol) yw prif dref ardal it is known locally) is the main town Ffestiniog. Tref weddol ifanc ydyw, of the Ffestiniog area. It is a relatively Gweithgareddau awyr agored a ddatblygodd o ganlyniad i ffyniant young town that developed as a result Cerdded diwydiant llechi’r ardal o ganol y of the boom in the area’s slate industry ddeunawfed ganrif ymlaen. Ar un from the eighteenth century onwards. Mae ardal Ffestiniog (‘Stiniog yn lleol) yn adeg roedd Blaenau Ffestiniog yn un Blaenau Ffestiniog was, at one time, le gwych os ydych am dreulio’ch amser yn o ganolfannau llechi mwya’r byd, ac one of the largest slate centres in the crwydro cefn gwlad - mae yma gymysgedd dda world, and supplied roofing slate to the o lwybrau o bob math sy’n cynnig golygfeydd yn darparu llechi toi i’r pedwar ban. four corners of the earth. arbennig o’r ardal. Gallwch fentro i fyny i Pan aethpwyd ati i lunio ffin y Parc gopaon y Moelwynion neu’r Manod, trwy Cenedlaethol yn ôl ym 1950, gadawyd When the National Park boundary was geunant arallfydol Cynfal a’i rhaeadrau hardd, Blaenau Ffestiniog ei hun allan o’r Parc drawn up back in 1950, as the quarry neu trwy goedlannau derw hynafol Dyffryn gan nad oedd y chwareli a’r tomenni and its slate heaps did not satisfy the Maentwrog. Ewch i’n gwefan am fanylion llechi yn bodloni’r maen prawf o criteria of exceptional scenic beauty, detholiad bychan o deithiau cerdded yn ardal harddwch golygfaol eithriadol. Erbyn Blaenau Ffestiniog itself was omitted Ffestiniog, neu ewch i wefan Dyffryn Ffestiniog heddiw, rydym â balchder mawr ym from the Park. Today, we are very ar www.dyff.co.uk am ragor o syniadau. Mlaenau Ffestiniog a’i diwydiant, proud of Blaenau Ffestiniog and its ac rydym am sicrhau bod diwylliant industry, and are keen to ensure the Dringo arbennig y dref a’r ardal yn cael ei distinct culture of the town and area Ystyrir bod creigiau deheuol y Moelwynion ddathlu a’i werthfawrogi, ac yn cael are celebrated and appreciated, and ymysg y creigiau gorau i’w dringo ym ei weld yn rhan annatod o gymeriad seen as an integral part of Snowdonia’s Mhrydain. Gan fod y creigiau’n fras maent yn arbennig Eryri. special character. ddelfrydol pan fydd hi’n llaith, a chan eu bod yn wynebu’r de, maen nhw’n sychu’n sydyn. Pysgota Os ydych yn mwynhau pysgota, ni fyddwch 1951-20111951-2011 yn brin o ddewis yn Ffestiniog! Mae digonedd AWDURDODAWDURDOD PARC PARC CENEDLAETHOL CENEDLAETHOL ERYRI ERYRI o lynnoedd ac afonydd arbennig am frithyll SNOWDONIASNOWDONIA NATIONAL NATIONAL PARK PARK AUTHORITY AUTHORITY brown yn yr ardal. Mae Llyn yn le da i bysgota am frithyll seithliw a brithyll brown, ac yn addas i bobl o bob gallu. Am fwy o wybodaeth ynghylch cyfleoedd pysgota yn ardal Ffestiniog ewch i www.cambrianangling.com © Cyngor Gwynedd © Crown copyright (ViewWales) copyright © Crown

20 www.eryri-npa.gov.uk Snapshot

With the majestic mountains of the Moelwynion dominating the landscape, and the dark blue-grey slate heaps a complete contrast between nature and industry – this corner of Snowdonia has its own special character... © Crown copyright (ViewWales) copyright © Crown Sut i gyrraedd yma? How to get here? Mae bysus rheolaidd yn rhedeg rhwng Regular buses run between Blaenau Blaenau Ffestiniog a Phorthmadog, Ffestiniog and Porthmadog, Llandudno Llandudno a Dolgellau, a gwasanaeth and Dolgellau, and the CLIPA Blaenau bws CLIPA Blaenau yn mynd o gwmpas y bus services the town itself. Regular Outdoor activities dref. Mae trenau yn rhedeg yn rheolaidd trains run between Blaenau and rhwng Blaenau a Llandudno (trwy Gyffordd Llandudno (via Llandudno Junction Walking Llandudno sy’n cysylltu â’r rhwydwaith which links with the national rail The locality of Ffestiniog (or ‘Stiniog as it is known reilffordd genedlaethol). Am fwy o wybodaeth network). For more information about locally) is a fantastic area if you want to spend ynghylch lle i gael gafael ar amseroedd where to obtain bus and train time your time roaming the countryside – there’s a bysus a threnau ewch i dudalen 24 a 25. tables go to page 24 and 25. good variety of paths offering fantastic views of the area. You can venture up to the summits of the Moelwynion or Manod mountains, through the otherworldly Cynfal gorge and its beautiful cascading waterfalls, or through the ancient oak woodlands of Dyffryn Maentwrog valley. Go to our website for details of a small selection of walks in the Ffestiniog area, or go to the website www.voff.co.uk for more ideas Climbing The southern rock faces of the Moelwynion are considered amongst the best rock climbs in Britain. The roughness of the rock is ideal in damp weather, and the rock dries quickly

as they are south-facing. (ViewWales) copyright © Crown (ViewWales) copyright © Crown Fishing Ardal hanesyddol An historic area If you enjoy fishing, you won’t be short of Er mai tref weddol ifanc yw Blaenau Ffestiniog, Although Blaenau Ffestiniog is a relatively 1951-20111951-2011 choice in Ffestiniog! There are plenty of lakes mae rhan arall o’r plwyf sef young town, another part of the parish,AWDURDOD LlanAWDURDOD PARC PARC CENEDLAETHOL CENEDLAETHOL ERYRI ERYRI SNOWDONIASNOWDONIA NATIONAL NATIONAL PARK PARK AUTHORITY AUTHORITY and rivers in the area that are full of brown yn dyddio’n ôl rai canrifoedd. Yr oedd Llan Ffestiniog dates back some centuries. Llan trout. Llyn Tanygrisiau lake is a good spot for Ffestiniog yn fan aros i’r porthmyn ar eu taith Ffestiniog was a regular stop for the drovers rainbow trout and brown trout, and is accessible tua’r dwyrain i farchnadoedd Lloegr, a byddent on their eastward journey to the English to people of all ability. For more information yn torri syched yn nhafarn y pentref cyn markets, and they would quench their thirst about fishing opportunities in the Ffestiniog cario ymlaen ar eu taith dros y gweunydd. in the village inn before carrying on with locality go to www.cambrianangling.com Mae yna safleoedd cynhanesyddol yn yr their journey over the moors. ardal hefyd – mae bryngaer Bryn y Castell There are some prehistoric remains in the sy’n dyddio o Oes yr Haearn tua 1½ milltir area too – an old hillfort, Bryn y Castell which i’r gogledd ddwyrain o Lan Ffestiniog, dates back to the Iron Age stands around 1½ a Thomen y Mur – hen gaer Rufeinig gyda miles to the north east from Llan Ffestiniog, llu o nodweddion milwrol tua 2 filltir i’r and Tomen y Mur – an old Roman fort with de. Yn rhedeg heibio’r ddau safle mae’r many military remains stands around 2 miles ffordd Rufeinig – Sarn Helen, sy’n arwain south. Passing near both sites is the Roman rhwng Aberconwy yng Ngogledd Cymru, road – Sarn Helen, which runs between a Chaerfyrddin yn y de. Mae manylion Aberconwy in north Wales and Carmarthen teithiau cerdded i’r ddau safle yma ar gael in the south. Details of walks to both these ar ein gwefan – ewch i Ymweld, Cerdded sites are available on our website – go to

© Crown copyright (ViewWales) copyright © Crown ac yna Ffestiniog am Fryn y Castell, a Visiting,Walking and then Ffestiniog for Bryn Trawsfynydd ar gyfer Tomen y Mur. y Castell, and Trawsfynydd for Tomen y Mur. www.eryri-npa.gov.uk 21 Gofalu am Eryri

Pa ffordd well o fwynhau tirlun arbennig Eryri What better way to enjoy Snowdonia’s special nag ar ddwy olwyn? Nid yn unig y byddwch landscape than from the saddle? You will yn gwneud eich rhan i leihau allyriadau not only play your part in reducing carbon carbon, ond yn cadw’n heini ar yr un pryd! emissions, but keeping fit at the same time! Rhwydwaith Beicio Cycling Network Llandudno Bae Colwyn Colwyn Bay Penmaenmawr Conwy Abergele

Bangor

G/N

Y Felinheli Bethesda

Caernarfon 10 milltir/miles Llanrwst 0 16km yn fras / approx Betws y Coed

Rhyd Ddu Penmachno

Blaenau Ffestiniog

Llan Prenteg Ffestiniog

Cricieth Porthmadog Y Bala Tr awsfynydd

Llandanwg

Abermaw Dolgellau Barmouth

Di-drag Llangelynnin Tra c Free

Ar y ordd On road Pennant Tywyn Pennal Machynlleth Arfaethedig Proposed

Fn Parc Cenedlaethol Eryri Snowdonia National Park Boundary

Rhwydwaith Beicio Cenedlaethol National Cycle Network Mae rhan o’r Rhwydwaith Beicio Cenedlaethol yn mynd Some sections Llanidloesof the National Cycle Network goes right 4 trwy ganol y Parc Cenedlaethol, a rhan arall yn cadw’n throughA4 the National Park, and another section keeps agosach at yr arfordir. Mae’r rhwydwaith yn dilyn amryw closer to the coast. The network follows many different o wahanol fathau o ffyrdd gan gynnwys llwybrau di-draffig, road types including traffic-free, country roads, and ffyrdd gwledig, a phriffyrdd. Edrychwch ar y map uchod highways. Look at the map above to see where i weld lle allwch chi fynd! Mae mwy o wybodaeth you can go! Further information about the ynghylch y Rhwydwaith Beicio Cenedlaethol ar gael NationalCycle Network is available on ar wefan Sustrans ar www.sustrans.org.uk the Sustrans website www.sustrans.org.uk

Llwybr Mawddach Mae’r llwybr hwn yn arwain ar hyd hen wely This path leads over the former track bed of the rheilffordd y Great Western rhwng Dolgellau Great Western railway between Dolgellau and Morfa a Morfa Mawddach, ac yna’n cysylltu â Mawddach – linking with the Barmouth railway bridge. phont reilffordd y Bermo. Awdurdod Parc The path is owned and managed by the Snowdonia Cenedlaethol Eryri sy’n berchen ar y llwybr ac National Park Authority and is popular amongst cyclists, yn ei reoli, ac mae’n boblogaidd iawn ymysg walkers and wheelchair users. Visit the local beicwyr, cerddwyr a defnyddwyr cadair olwyn. Information Centre or go to our Ewch i’r Ganolfan Groeso lleol neu ymwelwch website for more â’n gwefan am fwy o fanylion. details.

22 www.eryri-npa.gov.uk Caring for Snowdonia Ewch i’r Parciau Get into Cenedlaethol National Parks 75 mlynedd yn ôl, fe ddechreuodd grwˆ p 75 years ago a group of committed outdoor ymroddgar o unigolion brwd am yr awyr agored enthusiasts set about campaigning to ymgyrchu i sicrhau bod tirweddau gorau Prydain secure permanent protection for Britain’s yn cael eu gwarchod am byth fel bod pawb finest landscapes for everyone to enjoy. yn gallu eu mwynhau. Mae etifeddiaeth yr The legacy of those individuals lives on unigolion hynny’n fyw hyd heddiw, trwy waith today through the work of the Campaign Ymgyrch y Parciau Cenedlaethol (YPC), sydd yr for National Parks (CNP), which is the only unig sefydliad sydd wedi ymrwymo i ddiogelu organisation dedicated to safeguarding all pob un o 13 Parc Cenedlaethol Cymru a Lloegr. 13 National Parks of England and Wales.

I ddathlu ei benblwydd yn 75, mae YPC To celebrate its 75th anniversary CNP Ben Fogle eisiau annog mwy o bobl i fynd i Barciau wants to encourage more people to get into Cenedlaethol – er mwyn profi eu hardaloedd National Parks – to experience their wide Llywydd/President agored eang, gwylltineb a harddwch naturiol, open spaces, wildness and natural beauty, Ymgyrch y Parciau Cenedlaethol i fwynhau eu diwylliant a’u croeso cynnes ac to enjoy their culture and warm hospitality Campaign for National Parks i ddeall y bygythiadau maent yn eu hwynebu and to understand the threats that they face YPC/CNP: 6/7 Barnard Mews a’r hyn y gallwn ei wneud i’w gwarchod. and what we can do to protect them. Llundain/London Rwy’n teithio ar draws y byd ac yn gweld I travel all over the world and see amazing SW11 1QU tirluniau rhyfeddol, ond mae’r harddwch sy’n landscapes but I am still moved by the 020 7924 4077 bodoli yma yn dal i gael effaith arnaf. Mae beauty that exists here. Our National [email protected] ein Parciau Cenedlaethol yn ased hanfodol, Parks are a vital asset, our ‘green’ national www.cnp.org.uk ein trysorau cenedlaethol ‘gwyrdd’, ac mae’n treasures, and it is essential that they rhaid iddynt aros felly. remain so.

Gallwch ddysgu mwy am ein dathliadau You can learn more about our 75th 75 mlynedd, darllen am ein hymgyrchoedd celebrations, read about our latest diweddaraf, gwneud cyfraniad ariannol neu campaigns, make a donation or book archebu siaradwr trwy ymweld â’n gwefan a speaker simply by visiting our www.cnp.org.uk neu trwy ein ffonio heddiw website www.cnp.org.uk or calling ar 020 7924 4077. Fe fyddem wrth ein us today on 020 7924 4077. boddau’n clywed gennych chi. We’d love to hear from you.

Cymdeithas Eryri Snowdonia Society Mae Cymdeithas Eryri (Rhif elusen 253231) The Snowdonia Society (Charity no. 253231) yn ymdrechu i warchod, gwella a dathlu works to protect, enhance and celebrate Eryri. Ein gweledigaeth yw Parc Cenedlaethol Snowdonia. Our vision is a National Park sydd â’i rhinweddau unigryw a digyfnewid in which the unique and irreplaceable y mae’r economi yn ddibynol arnynt yn cael qualities on which the economy depends eu gwarchod â balchder gan gymunedau are proudly protected by thriving ffyniannus a chydlynol, sydd wedi addasu and cohesive communities that have i’r newid yn yr hinsawdd. adapted to climate change.

Trwy welliannau ymarferol, ymgyrchoedd a Through practical enhancement, campaigns monitro gwaith cyrff statudol, rydym yn cynnig and monitoring the work of statutory bodies, modd i bobl leol ac ymwelwyr gyfrannu i we provide a means for local people and warchodaeth y dirwedd ysblennydd hon, gan visitors to contribute to the protection helpu i sicrhau ei hyfywedd yn y dyfodol. of this spectacular landscape, helping

to ensure its future viability. Mae aelodaeth yn agored i bawb; ymunwch â ni i fwynhau ystod o ddigwyddiadau Membership is open to all; join us to enjoy addysgiadol a chyfleoedd gwirfoddoli cyffrous, a range of informative events and exciting heb anghofio’r gostyngiadau y mae aelodau’n volunteering opportunities, not forgetting the eu derbyn gan fusnesau lleol. Trwy wneud hyn, discounts members receive at local businesses. fe fyddwch yn helpu i wella’r ardal, cael hwyl, In doing so, you will help to enhance the Cymdeithas Eryri dysgu sgiliau newydd a chwrdd â phobl eraill area, have fun, learn new skills and meet Snowdonia Society sy’n frwdfrydig dros y parc a’i bywyd gwyllt. Yn others who are passionate about the park and Caban bwysicaf oll, mae cefnogaeth ein haelodau’n its wildlife. Most importantly, our members’ Brynrefail, ein galluogi i barhau â’n gwaith hanfodol. support allows us to continue our vital work. LL55 3NR

Am ragor o wybodaeth ewch i For more information visit 01286 685 498 www.cymdeithas-eryri.org.uk neu ein swyddfa www.snowdonia-society.org.uk or our office www.cymdeithas-eryri.org.uk yn y Caban ym Mrynrefail. Fel arall, ebostiwch at Caban in Brynrefail. Alternatively, email www.snowdonia-society.org.uk [email protected] neu ffoniwch [email protected] or call 01286 685 498 i siarad ag unrhyw un o’n staff. 01286 685 498 to speak to any member of staff. www.eryri-npa.gov.uk 23 Gofalu am Eryri

Y dyddiau hyn mae pobl yn llawer mwy ymwybodol o’r effaith mae eu gwyliau tramor yn ei gael ar yr amgylchedd, ac felly bydd rhai yn penderfynu treulio’u gwyliau’n agosach i adref - ym Mharciau Cenedlaethol hardd Prydain. Efallai bod hynny’n golygu cydwybod clir o filltiroedd awyr, ond sawl un sy’n sylweddoli bod eu harferion wrth fynd ar wyliau yn y wlad hon yn gallu bod yn niweidiol i’r amgylchedd hefyd? Dyma ychydig o gyngor ar sut i gael gwyliau gwyrdd ym Mharc Cenedlaethol Eryri... Ewch heb gar Eisteddwch yn ôl ac ymlacio. Gadewch y car adref a defnyddiwch y rhwydwaith trenau neu wasanaethau bws i gyrraedd yma, ac i fynd â chi o un lle i’r llall tra byddwch yma. Am fwy o wybodaeth ac amseroedd trenau a bysus ewch i www.traveline-cymru.org.uk neu ffoniwch 0871 200 22 33 (galwadau’n costio 10c y funud ac unrhyw gostau ychwanegol gan eich darparwr gwasanaeth). Gellir cael copi o amserlenni bysus a threnau o unrhyw Ganolfan Groeso lleol neu Gwyliau Gwyrdd Bwyntiau Gwybodaeth penodol hefyd. ‘Lleol’ ‘piau hi! Green Getaway Cefnogwch fusnesau lleol a lleihau eich ôl troed carbon ar yr un pryd! Prynwch fwyd sydd wedi eu cynhyrchu’n lleol – maent yn llawer mwy blasus, a hynny heb gostio gormod! Bwytwch mewn bwytai a chaffis sy’n hyrwyddo cynnyrch Eryri’n dathlu lleol a mwynhewch wir flas Eryri. Cofroddion unigryw 60 mlynedd! Ewch â rhywbeth arbennig adref efo chi Bydd Hydref y 18fed 2011 yn ddiwrnod arbennig i gofio eich amser yn Eryri. Prynwch anrhegion a i Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri gan y byddwn yn chofroddion wedi eu gwneud yn lleol o ddeunydd dathlu 60 mlynedd o fodolaeth Parc Cenedlaethol Eryri. cynaladwy. Byddwch yn cefnogi busnesau lleol, ac yn Dynodwyd yr ardal arbennig hon yn Barc Cenedlaethol lleihau eich ôl troed carbon. Pa ffordd well o gofio eich er mwyn gwarchod a gwella harddwch naturiol, bywyd ymweliad na mynd ag eitem adref wedi ei wneud o gwyllt a threftadaeth ddiwylliannol yr ardal, a hyrwyddo lechen, gwlân neu ledr – yn syth oddi ar fryniau Eryri! cyfleoedd i ddeall a mwynhau ei nodweddion Ailgylchwch eich ‘sbwriel arbennig. Mae gennym hefyd ddyletswydd i feithrin Helpwch ni i leihau’r gwastraff sy’n mynd ar ein lles economaidd a chymdeithasol y cymunedau tomennydd sbwriel lleol, arbedwch ynni trwy yn y Parc. ailgylchu eich gwastraff tra’r ydych ar eich gwyliau, Dros y degawdau, mae Awdurdod Parc Cenedlaethol a phrynwch nwyddau gyda chyn lleied â phosib Eryri wedi gweithio’n galed i sicrhau bod y pwrpasau o ddeunydd pacio. Mae digonedd o safleoedd a'r dyletswydd hyn yn cael eu hateb trwy amryw o ailgylchu wedi eu lleoli ledled y Parc - ewch i wahanol gynlluniau, prosiectau a gwasanaethau, a www.wasteawarenesswales.org.uk i ddod o hyd ‘does raid i chi ond edrych o’ch cwmpas i weld eu i’r un agosaf i chi. llwyddiant. Mae’r ffaith bod Eryri yn dal i fod yr un Wrth gadw at yr egwyddorion syml hyn mor hardd ac unigryw ag erioed yn dweud y cyfan... fe fyddwch nid yn unig yn gwneud eich Ewch i’n gwefan i ddysgu mwy am waith Awdurdod rhan i arbed yr amgylchedd, ond hefyd Parc Cenedlaethol Eryri www.eryri-npa.gov.uk 1951-2011 yn helpu i sicrhau bod rhinweddau ac am wybodaeth ynghylch sut y byddwn AWDURDOD PARC CENEDLAETHOL ERYRI SNOWDONIA NATIONAL PARK AUTHORITY arbennig Eryri’n cael eu gwarchod i ni’n dathlu Eryri yn 60 oed! genedlaethau’r dyfodol eu mwynhau.

24 www.eryri-npa.gov.uk Caring for Snowdonia

These days, people are far more aware of the impact their exotic holidays has on the environment, and so some decide to holiday closer to home – in the beautiful National Parks of Britain. That may mean an air-mile free conscience, but how many realise that their habits while holidaying in this country can also be very damaging to the environment? Here are a few tips on how to have a green holiday in the Snowdonia National Park... Go car free Sit back and relax. Leave the car at home and use the train network or bus service to get here, and to take you from A to B while you are here. For more information and train and bus times go to www.traveline-cymru.org.uk or phone 0871 200 22 33 (calls cost 10p per minute plus any other cost charged by your service provider). Bus and train time tables can also be obtained at any local Tourist Gwyliau Gwyrdd Information Centre and designated Tourist Information Points. Green Getaway Go local Support local businesses and reduce your carbon footprint at the © Crown copyright (ViewWales) copyright © Crown same time! Buy locally produced food - they are much tastier and don’t cost the earth! Eat in restaurants and cafes that promote local produce and Snowdonia enjoy the true taste of Snowdonia. celebrating 60 years! Unique souvenirs Take something special home October 18th 2011 will be a special day for the Snowdonia National Park to remind you of your time in Authority as we will be celebrating 60 years since the Snowdonia National Snowdonia. Buy locally produced Park came into existence. gifts and souvenirs made from sustainable This special area was designated a National Park in order to conserve materials. You will be supporting local businesses, and enhance the natural beauty, wildlife and cultural heritage of the area, and reducing your carbon footprint. What better way and to promote opportunities to understand and enjoy its special qualities. to remind you of your visit than to take home an We also have a duty to foster the economic and social wellbeing of the item made from slate, wool or leather – straight off communities in the Park. the hills of Snowdonia! Over the decades, the Snowdonia National Park Recycle your waste Authority has worked hard to ensure that these Help us to reduce the amount of waste that goes into purposes and duty were met by the means of many our local landfill, save energy by recycling your different schemes, projects and services, and you waste while you are on holiday, and buy goods only need to look around you to see their success. with as little packaging as possible. There are The fact that Snowdonia is just as beautiful and plenty of recycling sites throughout the Park - unique as ever says it all... go to www.wasteawarenesswales.org.uk Go to our website www.eryri-npa.gov.uk to find the one nearest to you. to learn more about the work of the By keeping to these simple principles Snowdonia National Park Authority 1951-2011 you will not only play1951-2011 your part in and for information about how we AWDURDOD PARC CENEDLAETHOL ERYRI protecting theAWDURDOD environment, PARC CENEDLAETHOL but you ERYRI will be celebrating Snowdonia’s SNOWDONIA NATIONAL PARK AUTHORITY will also helpSNOWDONIA to ensure NATIONALthat Snowdonia’s PARK AUTHORITY 60th year! special qualities are protected for future generations to enjoy. www.eryri-npa.gov.uk 25 Gofalu am Eryri

Newyddion diweddaraf - degawd o ohebu ar fywyd gwyllt Eryri Erthygl gan James Roberston “Feather-footed through the plashy fen passes the questing vole”. Llinell ddychanol gofiadwy Evelyn Waugh a ysbrydolodd y teitl ar y cylchgrawn amgylcheddol Vole, ac mae’n cyfleu’n eithaf da y darlun gwladaidd sydd gennym o Ratty’r llygoden ddwˆ r. Maen nhw’n byw mewn corsydd toreithiog isel, gan osgoi cynefinoedd garwaf Eryri, dydyn? Na, dydyn nhw ddim: i’r gwrthwyneb, canfu gwaith ymchwil a gynhaliwyd gan gwpwl o unigolion brwd am famaliaid, ac a adroddwyd yn ei gylch yng nghylchgrawn Natur Cymru, bod heidiau llewyrchus o lygod dwˆ r yn ffynnu yn uchel yn yr ucheldir. Yn wir, mae’r gallu i symud rhwng cynefinoedd ucheldir ac iseldir yn egluro pam bod llygod dwˆ r wedi llwyddo i gytrefu ardaloedd newydd, fel Corsydd Glaslyn a grëwyd ar ôl cwblhau cob Porthmadog ddwy ganrif yn ôl. Lle ydych chi’n debygol o ddod o hyd i’r dwysedd uchaf a gofnodwyd o’r Ffwlbart gwibiog ym Mhrydain? Fel mae’n digwydd, yr ateb yw twyni Morfa Dyffryn sy’n berwi o gwningod, lle'r oedd Alexander - Cwm Idwal © Mike rhwng 10 ac 16 ffwlbart yn meddiannu un cilometr sgwâr, ac 8 anifail yn cael ei ddal mewn un noson. Dyma esiampl arall o stori ddiddorol a gefais gan griw ymroddgar o wylwyr mamaliaid Eryri. Mae rhai eraill wedi cynnwys straeon am ddyfrgwn, gyda thiriogaethau’n rhedeg o’r mynyddoedd i’r môr; geifr, y mae eu presenoldeb yn y Parc angen bod yn gytbwys; ystlumod a bele’r coed; mae’r rhestr yn ddi ben draw. A dim ond y mamaliaid yw’r rheiny. Yn y cylchgrawn rydym wedi adrodd ar adar, fel Gweilch y Glaslyn sy’n dychwelyd; blodau, fel Heboglys Eryri a ail-ganfuwyd yng Nghwm Idwal; a phryfaid, fel glöyn byw Britheg y Gors yn Harlech.

Pam cymaint o straeon o Eryri? Yr ateb amlwg yw bod y Parc yn ymestyn D Smith - Ffwlbart/Polecat © Michael - Purple saxifrage Turner Alex © dros ardal anferth o gynefin sydd â chyfoeth dirfawr o fywyd gwyllt. Yr un mor bwysig, fodd bynnag, yw’r sylw y mae statws Parc Cenedlaethol Os darllenwch chi’r holl erthyglau ynghylch Eryri sydd wedi a’r nifer fawr o ymwelwyr chwilfrydig yn ei dynnu at nifer o ffasedau eu cyhoeddi yn Natur Cymru, credaf y byddech ar y cyfan amgylcheddol yr ardal. Mae’r Wyddfa’n rhan o rwydwaith monitro yn galonogol. Mae’r Gweilch yn ôl, mae’r Ystlum Bedol Leiaf amgylcheddol, sy’n casglu gwybodaeth fydd, pan fydd wedi ei osod yn gwneud yn dda, (mae hyd yn oed yr Ystlum Pedol Mwyaf ochr yn ochr â gwybodaeth o bob cwr o Ewrop, yn llunio darlun o’r hyn wedi dechrau ymddangos) ac mae dyfrgwn yn ffynnu. Ond sy’n digwydd i’r hinsawdd a sut mae hyn yn effeithio bywyd gwyllt. mae yna golledion hefyd. Mae niferoedd y Gwibedog Brith wedi gostwng, ac mae’r Gragen Las Berlog dwˆ r croyw sy’n Yr haf diwethaf fe gyhoeddais yr ail erthygl ar y gwaith monitro dirywio yn methu criwtio rhai ieuainc i’w poblogaethau hanfodol hwn. Mae casglu data hir dymor ynghylch llyffantod, sy’n dirywio, ac mae lleoliad planhigion arctig-alpaidd ar y ystlumod a chwilod, a’r cofnodi gofalus o dymheredd yr aer, copaon uchel i’w gweld yn ansicr wrth wynebu hinsawdd glawiad a gorchudd eira o bwysigrwydd parhaus. Bioamrywiaeth sy’n cynhesu. Gall y materion mwy, fel llygredd tryledol yn yw conglfaen cynaladwyedd. Mae deall ein hamgylchedd, sut cael effaith ar afonydd a nentydd, neu rywogaethau estron fel mae’n gweithio a’r hyn sy’n digwydd iddo yn fenter ddifrifol; mae Jac y Neidiwr, neu newid hinsawdd, ymddangos yn afreolus. adrodd amdano yn gyfrifoldeb pleserus. Fel mae’r Parc Cenedlaethol yn paratoi i ddathlu ei ben-blwydd yn Daw llawer o’r pleser gan y bobl sy’n casglu gwybodaeth ac yn drigain oed, mae gan Natur Cymru ei ddathliad ei hun; yn ystod rhannu eu brwdfrydedd tuag at natur. Rwy’n ddigon ffodus o gael yr haf 2011 fe fyddwn wedi bod yn cyhoeddi ein llais annibynnol Eryri ar garreg y drws, ac rwy’n cyfaddef fy mod yn troi at nifer o dros natur yng Nghymru ers deng mlynedd, ac fe fyddwn wedi unigolion brwd am fywyd gwyllt sy’n byw yn Eryri oherwydd fy cyhoeddi 39 rhifyn. Efallai bod ein fformat yn fach (ychydig mod yn eu hadnabod a fy mod yn gwybod y byddant yn ysgrifennu llai nag A5), ond mae ein huchelgeisiau’n fawr: cyhoeddiad erthyglau wedi’u hymchwilio’n dda, ond gyda sblash ychwanegol o ansawdd newyddiadur (mae’r rhai ar ffurf rhwymwyr yn o liw personol sy’n deillio o ymrwymiad ac ymglymiad. Boed yn gwerthu’n sydyn), ond mor ddarllenadwy â chylchgrawn. Rob Collister yn ysgrifennu am ei atgasedd tuag at y ffensys sydd wedi eu codi yn uchelderau Eryri, Twm Elias yn ysgrifennu am y Am fwy o wybodaeth ynghylch Natur Cymru ewch i www.naturcymru.org.uk 1951-2011 dreftadaeth anweladwy, neu Rod Gritten yn darganfod tirlun wedi AWDURDOD PARC CENEDLAETHOL ERYRI James Roberston, Golygydd Natur Cymru ers 2001 hyd heddiw. troi’n aur gyda blodau daffodiliau gwyllt, gallaf ddisgwyl elfen SNOWDONIA NATIONAL PARK AUTHORITY bersonol i godi’r testun o fod yn deilwng i fod yn gymhellol.

26 www.eryri-npa.gov.uk Caring for Snowdonia

Breaking news - a decade of reporting on Snowdonia’s wildlife An article by James Roberston “Feather-footed through the plashy fen passes the questing vole”. Evelyn Waugh’s memorable satirical line was the inspiration for the title of the environmental magazine Vole, and summons up rather well that bucolic image we have of Ratty, the water vole. They live in lush, low-lying fens, avoiding the harsher habitats of Snowdonia, don’t they? No, they don’t: on the contrary, research carried out by a couple of mammal enthusiasts and reported in Natur Cymru – Nature of Wales magazine found thriving water vole colonies high in the uplands. Indeed the ability to move between upland and lowland habitats seems to explain how water voles have been able to colonise newly available areas, such as the Glaslyn Marshes, created after the Porthmadog cob was completed two centuries ago. Where might you find the highest density recorded in Britain of the elusive Polecat? The answer turns out to be the rabbit-infested dunes of Morfa Dyffryn, where between 10 and 16 polecats occupied a single square kilometre, with 8 animals trapped in one night. This was another example of a fascinating story given to me by members of Snowdonia’s dedicated band of mammal-watchers. Others have included stories about otters, with territories running from the mountains to the sea; goats, whose presence in the Park requires something of a balancing act; bats and pine martens; the list goes on. And those are just the mammals. In the magazine we have reported on birds, such as the returning Ospreys of Glaslyn; flowers, such as the rediscovered Snowdonia Hawkweed at Cwm Idwal; and insects, such as the declining Marsh

© Rod Gritten - Cennin Pedr Gwyllt / Wild Daffodils Wild Gwyllt / © Rod Gritten - Cennin Pedr Fritillary butterfly at Harlech. Why so many stories from Snowdonia? The obvious answer is that If you read all the articles about the Park covers a huge area of immensely wildlife-rich habitat. Snowdonia that have been published in Natur Cymru, Equally important, though, is the attention which National Park I think you would on the whole be encouraged. Ospreys status and the large number of interested visitors bring to the area’s are back, Lesser Horseshoe bats are doing well, (even many environmental facets. Snowdon is part of an environmental Greater Horseshoe bats have started to turn up) and otters monitoring network, gathering information which, set beside are thriving. But there are losses as well. Pied Flycatcher information from across Europe, will build a picture of what is numbers are down, declining Freshwater Pearl Mussels are happening to the climate and how this is affecting wildlife. failing to recruit any young to their declining populations, Last summer I published the second article on this vital monitoring and the position of arctic-alpine plants on the high tops work. The systematic, long-term collection of data about frogs, looks precarious in the face of a warming climate. The bats and beetles, and the meticulous recording of air temperatures, bigger issues, such as diffuse pollution affecting rivers and rainfall and snow cover, have lasting importance. Biodiversity is streams, or alien species like Himalayan Balsam, or climate the cornerstone of sustainability. Understanding our environment, change, can seem intractable. how it works and what is happening to it, is a serious enterprise; As the National Park gets ready to enjoy its sixtieth reporting on it is a pleasurable responsibility. birthday, Natur Cymru has its own celebration: in Much of the pleasure comes from the people who gather information summer 2011 we will have had ten years of publishing and share their passion for nature. I’m lucky enough to have our independent voice for nature in Wales, and we will Snowdonia on my doorstep, and I’ll admit I turn to many Snowdonia- have marked up 39 editions. Our format may be small based wildlife enthusiasts because I know them and I know they will (slightly larger than A5), but our ambitions are large: write well-researched articles, but with an extra splash of personal a publication of journal quality (binders sell rapidly), colour derived from commitment and involvement. Whether it is Rob but of magazine readability. Collister writing about his dislike of the fences which have sprung For more information about Natur Cymru go to www.naturcymru.org.uk up in the high tops of Snowdonia, Twm Elias writing1951-2011 about the invisible heritage, or Rod Gritten discoveringAWDURDOD a landscape PARC CENEDLAETHOL turned ERYRI James Roberston, Editor of Natur Cymru from 2001 to date. gold with the blooms of wild daffodils, ISNOWDONIA can expect NATIONAL a personal PARK AUTHORITY element to lift a text from worthy to compelling.

www.eryri-npa.gov.uk 27 Croesair - Crossword 

Beth am roi cynnig ar gwblhau’r croesair? Why don’t you have a go at completing Os darllenwch chi’r cylchgrawn hwn yn the crossword? Read the magazine carefully ofalus, efallai y dewch o hyd i rai o’r atebion… and you will come across some of the answers…

Enw / Name

Cyfeiriad / Address

Pwysig: Important: Cystadleuaeth Croesair Eryri 2011-12 Nid yw’r cwestiynau Cymraeg The Welsh and English questions Snowdonia 2011-12 Crossword Competition a’r cwestiynau Saesneg yn union yr un fath - are not exactly the same - Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri penderfynwch pa iaith yr ydych am ei choose the language you wish Snowdonia National Park Authority defnyddio a chadwch at yr iaith honno. to use and keep to that language. Penrhyndeudraeth, Gwynedd, LL48 6LF

Ar Draws Across 1. Llyn naturiol mwyaf Cymru. (4,5) 1. Wales’ largest natural lake. (4,5) 3. Ffynhonell o fwyd a geir o anifeiliaid. (3) 3. Limb. (3) 6. ------Ffestiniog, dinas y llechi. (7) 6. ------Ffestiniog, the city of slate. (7) 8. Sylwedd sy’n cael ei daflu allan o losgfynyddoedd. (4) 8. The substance that is ejected out of volcanoes. (4) 10. Blodyn gwyn sy’n tyfu ar ddwˆ r, neu ar yr Wyddfa! (4) 10. A white flower that grows on water, or on Snowdon! (4) 11. Plu gwyn sy’n syrthio o’r awyr. (4) 11. A hopping insect that loves animal hair. (4) 12. Diwrnod neu gyfnod o ddathlu. (4) 12. A bird that is mostly associated with the seaside. (4) 14. Taith ------, taith gerdded 24 milltir rhwng y Bermo a Llandecwyn. (7) 14. ------Way, a 24 mile walk between Barmouth and Llandecwyn. (7) 17. Elusen sy’n gwarchod adar. (1,1,1,1) 17. A charity that protects birds. (1,1,1,1) 19. Lliw pur. (4) 19. A large white, elegant bird. (4) 21. Cartref mynachod. (5) 21. Where monks live. (5) 22. Addoldy. (6) 22. Our body generates it from food. (6) 25. Math o bren caled, sy’n frodorol i Eryri. (4) 25. A chamber to cook food. (4) 27. Pentref bychan ar waelod Bwlch Llanberis, lle gellir dal y bws ‘Parcio a Theithio’. (4,5) 27. A small village at the bottom of Llanberis Pass, where you can catch the Park and Ride bus. (4,5) I lawr 2. Llinyn telyn. (4) Down 2. A canvas shelter. (4) 4. Aber yr afon ------, lle mae’r Gweilch y Pysgod yn nythu. (7) 4. The ------Estuary, where the Ospreys nest. (7) 5. Afon sy’n llifo trwy bentref Betws y Coed. (6) 5. The river that flows through Betws y Coed. (6) 6. Tref ar lan Llyn Tegid. (4) 6. A town on the shore of Llyn Tegid. (4) 7. Llyfr o fapiau. (5) 7. A book of maps. (5) 9. Coed ------, llwybr aml-allu ym Metws y Coed. (3,5) 9. Coed ------, an all ability path in Betws y Coed. (3,5) 13. Cerddoriaeth gyda geiriau. (3) 13. An organ of hearing and balance. (3) 15. Cyfres o symudiadau i gerddoriaeth. (5) 15. A property a woman brought to her husband when married. (5) 16. Nid llai. (3) 16. Vegetation harvested for animal food. (3) 18. Y gwasanaeth bws sy’n mynd o amgylch yr Wyddfa. (6) 18. The bus service that circulates around Snowdon. (6) 20. -----Idris, mynydd yn ne’r Parc Cenedlaethol. (5) 20. Not below. (5) 23. “Mynd ar ---- eich hun”, yn eich amser eich hunan. (4) 23. One of the four directions. (4) 24. Rhif sanctaidd. (3) 24. A method of travelling over snow. (3) 26. Strwythur carreg sy’n cael ei godi i gau anifeiliaid o fewn darn o dir. (3) 26. An invention used to capture fish. (3) Mae’r llythrennau ch, dd, ff, ll, ng, ph, a rh yn cyfrif fel dwy lythyren. For a chance to win a Snowdonia National Park goody bag complete Am gyfle i ennill pecyn nwyddau Parc Cenedlaethol Eryri cwblhewch y croesair a’i the crossword and return it to us at the above address by 28 October anfon atom i’r cyfeiriad uchod erbyn 28 Hydref 2011. Bydd pob croesair cywir yn 2011. Every correct crossword will be entered into a draw and the cael ei roi mewn het a bydd y tri enw cyntaf allan ohoni yn derbyn gwobr. Pob Lwc! first three names drawn will receive a prize. Good Luck! 28 www.eryri-npa.gov.uk Cornel y Plant - Kids Corner Ydych chi eisiau’r cyfle Would you like a chance i ennill pecyn nwyddau to win a Snowdonia National Parc Cenedlaethol Eryri? Park goodie bag? Y cyfan sydd angen i chi ei wneud yw lliwio’r llun a’i anfon All you need to do is colour in the picture and send it to us at atom i’r cyfeiriad isod gyda’ch Enw, eich Cyfeiriad a’ch Oed. the address below with your Name, Address and Age. Dyddiad cau’r gystadleuaeth yw 28 Hydref 2011. The closing date for the competition is 28 October 2011. Mae tri chategori oedran: There are three age categories: O dan 6 oed Under 6 years old 7-9 oed 7-9 years old 10-12 oed 10-12 years old Enillwyr cystadleuaeth lliwio 2010-11 oedd: The winners of the 2010-11 colouring competition were: Yann ac Alice Eon Yann and Alice Eon Rebecca Louise Haxby Rebecca Louise Haxby Hariett Carmen Lockley Hariett Carmen Lockley

Cystadleuaeth Lliwio Eryri 2011-12 / Snowdonia 2011-12 Colouring Competition Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri / Snowdonia National Park Authority · Penrhyndeudraeth · Gwynedd · LL48 6LF

Enw / Name

Cyfeiriad / Address

Oed / Age

www.eryri-npa.gov.uk 29 Plas Tan y Bwlch yw Canolfan Astudiaethau Plas Tan y Bwlch is the Snowdonia National Park’s Amgylcheddol Parc Cenedlaethol Eryri a saif ar lecyn Environmental Studies Centre and occupies a superb bendigedig yn edrych dros ddyffryn Afon Dwyryd position overlooking the valley of the yng nghanol y Parc Cenedlaethol. Mae’r Ganolfan in the heart of the National Park. The Centre provides yn darparu cyrsiau proffesiynol a chyhoeddus sydd professional and public courses which are of interest o ddiddordeb i bawb sydd yn caru cefn gwlad ac a to all lovers of the countryside who would like to hoffai wybod mwy am yr ardal hudol hon o Gymru. know about this fascinating area of Wales. Cyrsiau Plas Tan y Bwlch Courses 2011-12

Ebrill April 1 - 3 Penwythnos Caligraffi 1 - 3 Calligraphy Weekend 8 - 10 urdd y Brodwyr (Crefft) 8 - 10 Embroiderers Guild (Craft) 10 -15 Ymateb i’r Dirwedd (Arlunio a Darlunio) 10 - 15 Responding to the Landscape (Painting & Illustration) 11 - 15 Ffotograffiaeth Tirwedd 11 - 15 Landscape Photography 15 - 17 Cyflwyniad i Bermaddiwylliant 15 - 17 An Introduction to Permaculture 17 - 22 Cerdded Mynyddoedd Eryri dros y Pasg 17 - 22 Easter Mountain Rambling in Snowdonia 26 - 2 (Mai) Rheilffyrdd Treftadaeth (Hanes) 26 - 2 (May) Heritage Railways (History) 29 - 2 (Mai) Crwydro ym Mynyddoedd Eryri 29 - 2 (May) Rambling in Snowdonia’s Mountains Mai May 3 - 6 Natur drwy eich llyfr Brasluniau 3 - 6 Nature through your Sketchbook 6 - 8 Creu Gemwaith 6 - 8 Jewellery Making 6 - 8 Tynnu lluniau Blodau Gwyllt a Gardd 6 - 8 Illustrating Wild and Garden Flowers 6 - 8 Gwanwyn i’r Haf (Bywyd Gwyllt) 6 - 8 Spring into Summer (Wildlife) 13 - 15 Smyglwyr – yr unig ladron gonest (Hanes) 13 - 15 Smugglers – the only honest thieves (History) 13 - 15 Darlunio a Braslunio 13 - 15 Drawing and Sketching 16 - 20 Paentio’r Bryniau 16 - 20 Painting the Hills 20 - 22 Cerddoriaeth Siambr 20 - 22 Chamber Music 29 - 3 (Meh) Llwybrau Hynafol Eryri (Cerdded) 29 - 3 (June) Ancient Trackways of Snowdonia (Walking) 30 - 3 (Meh) Bywyd Gwyllt ym Mehefin 30 - 3 (June) Wildlife in June Mehefin June 10 - 13 Tu draw i Luniau (Arlunio a Darlunio) 10 - 13 Beyond Drawing (Painting and Illustration) 10 - 12 Pilates yn y Plas ar gyfer y rhai mwy profiadol 10 - 12 Pilates at Plas for the more advanced 24 - 26 Glöynnod Byw a Gwyfynod 24 - 26 Butterflies and Moths 24 - 26 Deucanmlwyddiant y Cob (Hanes) 24 - 26 The Cob Bicentenary (History) Gorffennaf July 1 - 3 Dosbarth Meistrioli Canu Unawd 1 - 3 Solo Singing Masterclass 8 - 10 Cerdded Nordig 8 - 10 Nordic Walking 8 - 10 Llawnder yr Haf (Arlunio a Darlunio) 8 - 10 Summer Cornucopia (Painting and Illustration) 8 - 10 Leiniau Bach Cul Prydain – y dirywiad (Hanes) 8 - 10 The British Narrow Gauge - decline and fall (History) 10 - 16 Cerdded Arfordir Pen Llyˆ n 10 - 16 Lleyn Coastal Walks 18 - 22 Glöynnod Byw a Gwyfynod 18 - 22 Butterflies and Moths 27 - 31 Paentio gyda Chymdeithas Arlunio Clwyd 27 - 31 Painting with the Clwydian Art Society 31 - 7 (Awst) Archaeoleg Ddiwydiannol Ymarferol 31 - 7 (Aug) Practical Industrial Archaeology Awst August 1 - 6 Paentio i Thema mewn Olew ac Acrylig 1 - 6 Painting to a Theme in Oils & Acrylics 10 - 14 Paentio Olew yn yr Awyr Agored 10 - 14 Oil Painting Out of Doors 14 - 19 Pysgota Plu 14 - 19 Fly Fishing 15 - 19 Natur Mewn Pwythau (Crefft) 15 - 19 Nature in Stitches (Craft) 19 - 21 Rheilffordd Ucheldir Eryri (Hanes) 19 - 21 The Welsh Highland Railway (History) 21 - 26 Paentio Botanegol 21 - 26 Botanical Painting 26 - 28 Cymru Forol (Hanes) 26 - 28 Maritime Wales (History)

30 www.eryri-npa.gov.uk Nid oes angen unrhyw brofiad blaenorol i ymuno â'n No previous experience is required for attending cyrsiau cyhoeddus, dim ond diddordeb yn y pwnc our public courses, only an interest in the subject a pharodrwydd i ddysgu gan diwtoriaid profiadol and a willingness to learn from experienced and a brwdfrydig. Rydym yn ffodus iawn fod gennym enthusiastic tutors. We are fortunate in having nifer o arbenigwyr lleol sydd yn medru cyfrannu i’n many local experts who are able to contribute to rhaglen. Cymerwch olwg ar y cyrsiau cyhoeddus a our programme. Browse through the list of public restrir isod ac ewch i’n gwefan i gael gwybod mwy. courses below and visit our website to learn more. www.plastanybwlch.gov.uk

Medi September 4 - 9 Bryngaerau Eryri a Phen Llyˆ n (Hanes ac Archaeoleg) 4 - 9 Hill Forts of Snowdonia and Lleyn (History & Archaeology) 12 - 16 Porthmyn a Ffyrdd y Porthmyn (Cerdded) 12 - 16 Drovers and Drovers Roads (Walking) 16 - 18 Penwythnos Tecstiliau 16 - 18 Textile Weekend 18 - 23 Paentio Botanegol 18 - 23 Botanical Painting 26 - 30 Lens a Goleuni (Ffotograffiaeth) 26 - 30 Lens and Light (Photography) 30 - 2 (Hyd) Casgliad yr Hydref – Celf Fotanegol 30 - 2 (Oct) An Autumn Collection – Botanical Art 30 - 2 (Hyd) Penwythnos Cyfrwng Cymysg i bob gallu 30 - 2 (Oct) Mixed Media Weekend for all abilities (Arlunio a Darlunio) (Painting & Illustration) Hydref October 1 - 7 Darganfod Mynyddoedd Eryri (Cerdded) 1 - 7 Exploring Snowdonia’s Mountains (Walking) 21 - 23 Madarch a Chaws Llyffant 21 - 23 Mushrooms and Toadstools 21 - 23 Byw Hanfodol yn y Gwyllt 21 - 23 Vital Bushcraft 21 - 23 Blackbeard, Henry Morgan a Captain Pugwash 21 - 23 Blackbeard, Henry Morgan & Captain Pugwash (Hanes) (History) 23 - 28 Lliwio’r Mynyddoedd (Arlunio a Darlunio) 23 - 28 Colouring the Mountains (Painting & Illustration) 23 - 28 Gweithdy Ffotograffiaeth 23 - 28 Photo Workshop 28 - 30 Cerddoriaeth Siambr 28 - 30 Chamber Music 30 - 4 (Tach) Torlun Pren a Phrintiau Cerfweddol 30 - 4 (Nov) Woodcut and Relief Prints Tachwedd November 11 - 13 Cynhadledd Fforwm Hanes Cymru 11 - 13 Welsh History Forum Conference 18 - 20 Crefft Memrwn 18 - 20 Parchment Craft 18 - 20 Pilates yn y Plas i Ddechreuwyr 18 - 20 Pilates at Plas for beginners 18 - 29 Creu Gemwaith 18 - 29 Jewellery Making Ionawr January 12 - 16 Cerdded Eryri yn y Flwyddyn Newydd 12 - 16 New Year Walking in Snowdonia 13 - 15 Sampleri a Brodwaith 13 - 15 Samplers and Embroidery Chwefror February 3 - 5 Llên Gwerin 3 - 5 Folklore 10 - 12 Cerddoriaeth Siambr 10 - 12 Chamber Music 12 - 17 Teithiau Cerdded Llynnoedd a Rhaeadrau Eryri 12 - 17 Snowdonia Lakes and Waterfalls Walks 12 - 17 Llechi: Lle aeth o o’i le (ailymweld)? 12 - 17 Slate: Where did it go wrong (revisited)? 13 - 17 Adar y Gaeaf 13 - 17 Winter Birds 17 - 19 Penwythnos Crefftau 17 - 19 Craft Weekend Mawrth March 2 - 4 Penwythnos Byd Natur Cymru 2 - 4 Welsh Natural History Weekend 9 - 11 Penwythnos Caligraffi 9 - 11 Calligraphy Weekend 9 - 11 “Y Pla a’r Frech” – Clefydau mewn Hanes 9 - 11 “Plague and Pox” – Diseases in History 16 - 18 Ffotograffiaeth Tirlun Creadigol 16 - 18 Creative Landscape Photography 16 - 19 Penwythnos Map a Chwmpawd Eryri 16 - 19 Snowdonia Map and Compass Weekend 23 - 25 Chwedlau’r Mabinogion 23 - 25 Tales of the Mabinogion 23 - 27 Ffotograffiaeth Creadigol gyda’ch Camera Digidol 23 - 27 Creative Photography with your Digital Camera

www.eryri-npa.gov.uk 31 Cyfle i ennill pecyn nwyddau A chance to win a Snowdonia Parc Cenedlaethol Eryri National Park goody bag Rydym eisiau gwneud yn siwˆ r eich bod yn cael y wybodaeth We want to make sure that you are getting the information you sydd ei heisiau a’i hangen arnoch yn Eryri/Snowdonia. Er mwyn want and need in Eryri/Snowdonia. To help us do this, we would ein helpu i wneud hyn, byddem yn ddiolchgar iawn pe gallech be very grateful if you could spare a few minutes to complete chi dreulio ychydig funudau’n llenwi’r holiadur byr hwn. Bydd this short questionnaire. Every questionnaire returned to the pob holiadur a ddychwelir i’r cyfeiriad RHADBOST isod yn cael FREEPOST address below will be entered into a draw, and the ei roi mewn het, a bydd y tri enw cyntaf allan ohoni yn derbyn first three names drawn will receive a Snowdonia National Park pecyn nwyddau Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri. Authority goody bag.

Dyddiad cau: 25 Tachwedd 2011 Closing date: 25 November 2011 Diolch yn fawr am eich amser. Anfonwch eich holiadur i: Thank you very much for your time. Please send your AWDURDOD PARC CENEDLAETHOL ERYRI questionnaire to: RHADBOST NWW3814A SNOWDONIA NATIONAL PARK AUTHORITY PENRHYNDEUDRAETH FREEPOST NWW3814A GWYNEDD, LL48 6ZZ PENRHYNDEUDRAETH, GWYNEDD, LL48 6ZZ

Enw Name

Cyfeiriad Address

Beth yw eich oedran? What is your age? 15 neu iau 16-30 31-45 46-59 60+ 15 or younger 16-30 31-45 46-59 60+

Ydych chi... Are you… Yn byw yn y Parc Cenedlaethol A resident of the National Park Yn ymweld â’r Parc Cenedlaethol am y dydd On a day visit to the National Park Ar eich gwyliau yn y Parc Cenedlaethol On holiday in the National Park

Beth yw pwrpas eich ymweliad â’r Parc Cenedlaethol? What is the purpose of your visit to the National Park? Ymlacio Relaxing break Gweithgareddau awyr agored Outdoor activities Hanes a diwylliant yr ardal History and culture of the area Mwynhau’r tirwedd a’r golygfeydd To enjoy the landscape and scenery Arall (beth?) Other (what? Pa wybodaeth ydych chi’n teimlo oedd fwyaf defnyddiol What information do you consider to be the most useful in yn y cylchgrawn hwn? this magazine?

Ydych chi’n teimlo bod rhywbeth ar goll yn y cylchgrawn Did you feel that there was something missing in this hwn a fyddai wedi bod o gymorth i chi yn ystod eich magazine that would have been helpful during your visit? ymweliad? Os felly, beth? If so, what?

Ydych chi wedi ymweld, neu’n bwriadu ymweld ag unrhyw Have you visited, or are you intending to visit any of the un o’r lleoedd sy’n ymddangos yn yr adrannau Darganfod Eryri places featured in the Discovering Snowdonia and Things a Pethau i'w Gwneud yn y cylchgrawn hwn? Os felly, lle? to do sections of this magazine? If so, where?

Lle cawsoch chi eich copi o Eryri/Snowdonia 2011-12? Where did you pick up your copy of Eryri/Snowdonia 2011-12?

Pa mor fodlon ydych chi ag Eryri 2011-2012? How satisfied are you with Eryri/Snowdonia 2011-2012? Bodlon iawn Very satisfied Bodlon Satisfied Anfodlon Dissatisfied Unrhyw sylwadau eraill? Any other comments…

32 www.eryri-npa.gov.uk Amcanion Gwella Improvement Objectives

Mae’r Awdurdod yn gyfrifol am warchod rhinweddau arbennig The Authority is responsible for protecting the special Eryri a gwella dealltwriaeth a mwynhad pobl o’r Parc. Fel corff qualities of Snowdonia and enhancing people’s cyhoeddus mae disgwyl i’r Awdurdod wella’r gwasanaethau y understanding and enjoyment of the Park. As a public mae’n eu darparu yn barhaus. Yn dilyn cyfnod o ymgynghori body the Authority is expected to continuously improve ym mis Chwefror 2011 fe fabwysiadodd yr Awdurdod chwe the services it provides. Following a period amcan gwella a chwe blaenoriaeth gwasanaeth. Gallwch of consultation in February 2011 the Authority adopted ddarllen mwy trwy ymweld â’n gwefan six improvement objectives and six service priorities. www.eryri-npa.gov.uk/park-authority/publications/corporate You can read more by visiting our web site Os hoffech gynnig sylwadau ynghylch y blaenoriaethau www.eryri-npa.gov.uk/park-authority/publications/corporate a’r amcanion, neu hyd yn oed awgrymu meysydd y If you’d like to comment on the priorities and objectives or teimlwch y dylem ganolbwyntio ein hymdrechion â’n even suggest areas you think we should focus our efforts hadnoddau yn y dyfodol, gadewch i ni wybod trwy and resources on in the future please let us know by using ddefnyddio ein safle ar Twitter a Facebook neu anfonwch our site on Twitter and Facebook or simply send us a letter lythyr neu e-bost at [email protected] or an e-mail to [email protected] Hoffem glywed gennych hefyd os ydych yn meddwl ein bod We’d also like to hear from you if you think we’ve done wedi gwneud gwaith da ac os teimlwch y gallwn fod wedi a good job and also if you think we could have done better. gwneud yn well. Rydym bob amser yn croesawu eich sylwadau. Your comments are always welcomed.

Byddwch Be 1951-2011 1951-2011 AWDURDOD PARC CENEDLAETHOL ERYRI AWDURDOD PARC CENEDLAETHOL ERYRI yn “Ap”-us! “App-y”! SNOWDONIA NATIONAL PARK AUTHORITY SNOWDONIA NATIONAL PARK AUTHORITY Eisiau gwybodaeth Want information am bethau i’w about things to Talsarnau . Nr Harlech . Gwynedd . LL47 6YA gwneud yn Eryri do in Snowdonia Tel: 01766 780200 Fax: 01766 780211 at your fingertips? Email: [email protected] ar flaen eich bysedd? Website: www.neuadd.com Visit Wales 4 Star Country House Hotel & Restaurant 1428Visit Corrris Wales Gold Mine Award 2010Ad & (50mmx40mm)_1 2011 4

Corris Mine Explorers Ar gael yn yr Join one of Wales' most experienced Mine Explorers & discover the virtually untouched workings of an old Welsh Slate Mine. 1951-2011 AWDURDOD PARC CENEDLAETHOL ERYRI SNOWDONIA NATIONAL PARK AUTHORITY Cadwch olwg am ein ‘Ap’ iPhone newydd fydd Keep an eye out for our new iPhone App yn cael ei lansio yn ystod tymor yr haf 2011. which will be launched during the summer Tel: 01654 761244 Mae’n cynnwys ystod eang o wybodaeth 2011 season. It has a wide range of information www.corrismineexplorers.co.uk i’ch helpu i fwynhau Eryri i’r eithaf! to help you enjoy Snowdonia to the max! Try something different

Discover the secret of welsh slate INIGO JONES with a tour of the Works which SLATE WORKS includes a DVD presentation and Weaving, Turbines, various new exhibitions. Welsh bedspreads, Craft shop and café on site Tweeds & Throws. 6 miles from Caernarfon on A487 On the B5106 Tel: 01286 830242 Five miles north of Special 150th Celebration in 2011 Betws y Coed For further details or to order products Tel: 01492 640462 online - www.inigojones.co.uk www.t-w-m.co.uk

www.eryri-npa.gov.uk 33    

      

Lleoedd i aros a lleoedd i fynd       LEISURE

           ONEPLANET ADVENTURE     ! +(  Coed Llandegla Forest, Ruthin Road, Llandegla, Denbighshire LL11 3AA ! +(  Tel: 01978 751 656     !  +(#2  >  +# www.oneplanetadventure.com       # 2  #>2   +#>#  +  #  [email protected]       #  #                     Have you ever wondered where that curiously healthy person from next door       disappears for hours at a time, clad in questionable attire, clutching a helmet,   a pump and the mud caked impression of a bike? Well that gleam in their eye                          !     $    #$$3#           upon their return comes from yet another vigorous experience of Oneplanet  "# $%&'   !(       &%14%44&"4"      #   ))   ##  # 5    #$ $$  (      Adventure, where nature and recreation sit in balance!                                 *  &%14%44&"67$  $$   +                 !     &748941:6%8$  $  $ $    #$$3#              #  #   , -#" .#       $%& /'0 1+      !(       !"        A n  all- weat h&e%1r 4lo%4c4a&ti"o4n" at Co e d Lla ndegla i s home to a bountiful bike shop,        #    ))   ## # "            #    #              !             aw#a rd-w5i n n in #g$ c a$fé$ and over 4$0 k m o f# $exhi$lara3ting m#ou ntain b ike  tra ils,  2(        $   %!     #"                &  "  '#   (&)$* $ % &' +,-+     !(  including brand new sections “True Blue” and “Parallel Universe”, plus 25km of           !.$   *     .+,;;!<, =/.   $    #$$3 &%14%44&"67$  $$     &%14%44&"4" &7"%6&&6611$ //(),0$ #        +         #    ))   ##  m a&g7i4c8a9l 4w1:a6lk%8ing rou$tes t$hr$ough fo#re st an5d m o or l#a$n d!$ $   (     #    #     ,-# .   /01+      !"              ! +(       *   # "          VERDICT: A wonderfu&%ll1y4 %u4n4i&qu"6e7 destin$atio n whe$re$ the passion ! +( ! +(  #   #                +         #2 2>   + # f o$r th e o u td%oo!rs reigns s upr&e7m48e9.41:6%8$ $$  #2 >  +#    #  #     #"      #       &     '  (&)$*   +,-+   #2 >  +# $    #$$3    !"         #           ,  -#    !..$            ./+,0;;1!<,+=/.   &7"%6&&6611$ //(),0$ #       # "               #                #  #                2    $   %!     #"     &    '  (&)$*   +,-+                 $    #$$3                !       !.$       $   . #+$,$;;3!<,#=/ .       "# $%&' &7" % 6!&(&6 611 $ //(),0$      &%14%44&"4" #            #   ))   ##  # 5    #$ $$  (                   *  &%14%44&"67$  $$  +            &748941:6%8$ $$              #  #                   !   ,  -#  .   /01+     $    #$$   3  # ! "            $    #$$#3 " #                "#   $%&'    ! (   !      #  #            &%1 4%  4 4 &  " 4"   "# $%&'   !(   2    $   %!       #   ))   ##        & %1 4#%4"4 &"4"    &    '  (&)$*   +,-+  # 5    #$ $$      #   ))   #   #       !.$       .+,;;!<,=/.   # 5    #$$ $   #$$$3  (      &7"%6&&6611$ //(),0$       #         (          *  &%1 4 %44 &  "67  $     $$     *   +        &%14 %44&&74"687941:6%$8  $$ $$$  +    #      #     &748941:6%8$ $$  , - #   .#    /0#1+         !"      ,-# .   /01+    # "     !  "                #  #         # "                           2 #     #        $   %!   2        $# "   %!     &    '  (&)$*   +,-+     #"             &    !.$'     ( & )$*     .+, ;;+!<,,-+=/.    $    #$$3 PALÉ HALL & 7" % 6 && 6 611$    //( )!,.$0 $       .+,;;!<,=/.   # $     # $  $3 SwanPALÉ SESTATEp • LLANDDERFecELt • BALAa • GWYNEDDcu • LL23la 7PS r &7"%6&&6611$ //(),0$ #       this winter at

MarOnet of thei nfinest buildingsM ine Wales,r stunninge interiors and exquisite features include the boudoir with hand painted ceiling, magnificent entrance hall and galleries staircase. One of the most notable guests was Queen Victoria, her original bath and bed are still

in use. Finest cuisine served, guests can sample life in the grand manner. Licensed for L E

civil weddings. Ideal for conferences & house parties. I S U

Open 1-12 • B&B Per night £62.50pp min £102.50pp max R

(Price based on two sharing) Rooms: 17 bedrooms • 17 ensuite E Tel: 01678 530285 • Fax :01678 530220 Email: [email protected] • Web: www.palehall.co.uk

BRYN BRAS CASTLE Maes Carafanau a Gwersylla GLANLLYN LAKESIDE CHALET 17 , NR CAERNARFON Caravan & camping park WOODLANDS HOLIDAY Barcdy bala · gwynedd · LL23 7ST Talsarnau • Gwynedd • LL476YG PARK & COUNTRY CLUB , NR TYWYN, LL36 9UH Quiet Detached chalet with valley and sea family views situated on a family run park. Gracious 4 star Apartments for Sleeps 4. Heated outdoor swimming 2-4 within romantic Castle amidst park pool during the summer months. tranquil beauty. Local restaurants. www.wwt.org.uk/martinmereRestaurant and bar. All year Shortbreaks/weeks.Ma Listedrt in Mere : 01678 540227/540441 www.wiz.to/seventeen Building Grade II*. No Children. www.glanllyn.comOrmskirk, Lancashire, L40For a brochure 0TA plea se telephone 01286 870210 Tel: 01766 770736 Wetlandwww.barcdy.co.uk Centre also 5 star holiday cottage to let 01568 780 912 www.brynbrascastle.co.uk  T) 01704 891220 

34 www.eryri-npa.gov.uk INOUTMAGAZINE.CO.UK LEISURE 165 Places to stay and places to go

GW169 Royal Oak Hotel BETWS-Y-COED, SNOWDONIA

Former Victorian Coaching Inn right in the heart of Betws-y-Coed set amidst stunning scenery .The perfect base for discovering all of Snowdonia’s wonders—whether it’s stunning scenery, historic locations, the outdoors & adventure sports or artistic inspiration. All rooms have been refurbished and designed to a high standard, keeping in mind the heritage of the Victorian era but with modern contemporary luxury. For dining there’s the award winning Llugwy Restaurant or the relaxed modern Grill Bar— both have modern Welsh menus that are created using the finest locally sourced ingredients. Alternatively try the Stables Bistro Bar offering an unique atmosphere, cask ales, alfresco dining and regular music nights. The village also offers unique shopping from galleries and boutiques to a host of specialist outdoor retailers Its all here………………. tel 01690 710219 Email; [email protected] www.royaloakhotel.net   Holyhead Road, Betws-y-Coed LL24 0AY thegreatoutdoors @thelegacyroyalvictoriahotel

The Legacy Royal Victoria Hotel is placed at the edge of the Snowdonia National Park within 30 acres of gardens. Ideally located for both business and leisure travelers. The Legacy Royal Victoria Hotel offers the perfect base from which to explore the region and welcomes you with warmth, friendliness and a determination to make your stay as pleasurable as possible. on the River Tryweryn, near Bala, North Wales, LL23 7NU call 01678 521083 visit www.ukrafting.co.uk For discounts please quote or use the promotion code Eryri11 The Legacy Royal Victoria Hotel Llanberis, Gwynedd, LL55 4TY Tel : 08444 119 003 Email : [email protected] www.legacy-hotels.co.uk

www.eryri-npa.gov.uk 35 Cestyll ac Atyniadau Hanesyddol Gwych Great Castles and Historic Attractions

1 2 3 4

Castell Biwmares Castell Caernarfon Castell Conwy Castell Harlech Beaumaris Castle LL58 8AP LL55 2AY LL32 8AY LL46 2YH Ffôn/Tel: 01248 810361 Ffôn/Tel: 01286 677617 Ffôn/Tel: 01492 592358 Ffôn/Tel: 01766 780552

5 6 7 8

Plas Mawr, Conwy Castell Dolbadarn Castell Dolwyddelan Castell Cricieth Plas Mawr, Conwy Dolwyddelan Castle Castle LL32 8DE Ffôn/Tel: 01443 336000 LL25 0JD LL52 0DP Ffôn/Tel: 01492 580167 Ffôn/Tel: 01690 750366 Ffôn/Tel: 01766 522227

9 10 11

Tyˆ Canoloesol Penarth Fawr Siambr Gladdu Bryn Celli Ddu Cynhelir illuminata 2011 yng Nghonwy Penarth Fawr Medieval House Castell y Bere Bryn Celli Ddu Burial Chamber digwyddiadaucadw.co.uk LL53 6PR Ffôn/Tel: 01443 336000 Ffôn/Tel: 01443 336000 Look out for illuminata 2011 at Conwy Ffôn/Tel: 01443 336000 cadwevents.co.uk

12. Priordy, Croes a Cholomendy 12. Penmon Priory, Cross, Penmon 15 Penmon, Ffynnon Seiriol Dovecote, St Seiriol’s Well 19 13 12 13. Grwˆp Cytiau Din Llugwy Capel 13. Din Lligwy: Hut Group and Burial 14 17 Llugwy Chamber and Capel Lligwy 16 3 14. Grwˆp Cytiau Mynydd Twˆr 14. Holyhead Mountain Hut Group 1 18 20 22 15. Caer y Twˆr (Bryngaer o’r Oes 15. Caer y Twˆr (Iron Age Hillfort) 25 11 5 Haearn) 16. Penrhos Feliw Standing Stones 16. Meini Hirion Penrhos Feilw 17. Holyhead Roman Fortlet 21 23 24 17. Caer Rufeinig Fach Caergybi 18. Trefi gnath Burial Chamber and Tyˆ 28 18. Siambr Gladdu Trefi gnath a Mawr Standing Stone 6 2 Meini Hirion Thyˆ Mawr 19. Presaddfed Burial Chamber 19. Siambr Gladdu Prysaeddfed 20. Tyˆ Newydd Burial Chamber 20. Siambr Gladdu Tyˆ Newydd 21. Barclodiad y Gawres Burial 27 7 21. Siambr Gladdu Barclodiad y Gawres Chamber 22. Siambr Gladdu Din Dryfol 22. Din Dryfol Burial Chamber 26 23. Siambr Gladdu Bodowyr 23. Bodowyr Burial Chamber 24. Castell Bryn Gwyn 24. Castell Bryn Gwyn 8 9 25. Caer Lêb 25. Caer Lêb 26. Ffynnon Gybi 26. St Cybi’s Well 4 27. Siambr Gladdu Capel Garmon 27. Capel Garmon Burial Chamber 28. Capel Gwydir Uchaf 28. Gwydir Uchaf Chapel 31 29. Pont Minllyn 29. Pont Minllyn 30. Abaty Cymer 30. Cymer Abbey Cilometrau/Kilometres 30 0 8 16 31. Siambr Gladdu Dyffryn Ardudwy 31. Dyffryn Ardudwy Burial Chamber 0 5 10 29 Milltiroedd/Miles Am fwy o wybodaeth am ein For more information on all 10 holl safl eoedd, ewch i’n gwefan our sites, visit our website

Rhan o safl e Treftadaeth y Byd Cestyll a Muriau Tref Edward I yng Ngwynedd cadw.cymru.gov.uk cadw.wales.gov.uk Part of the Castles and Town Walls of Edward I in Gwynedd World Heritage site digwyddiadaucadw.co.uk cadwevents.co.uk

6QRZGRQLD1DW3DUNVDGYHUWB3LQGG