Olga Barbasiewicz Pomniki I Miejsca Pamięci W Relacjach
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Olga Barbasiewicz Pomniki i miejsca Pamięci w relacjach międzynarodowych. Wpływ pamięci na stosunki japońsko-amerykańskie z perspektywy Japonii PRACE ORIENTALISTYCZNE I AFRYKANISTYCZNE 1 1 PRACE ORIENTALISTYCZNE I AFRYKANISTYCZNE 1 PAPERS IN ORIENTAL AND AFRICAN STUDIES 2 Olga Barbasiewicz Pomniki i miejsca pamięci w relacjach międzynarodowych. Wpływ pamięci na stosunki japońsko-amerykańskie z perspektywy Japonii Warszawa 2016 3 PRACE ORIENTALISTYCZNE I AFRYKANISTYCZNE 1 Wydawnictwo Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych Polskiej Akademii Nauk ul. Nowy Świat 72, Pałac Staszica, 00-330 Warszawa tel.: +4822 657 27 91, [email protected]; www.iksio.pan.pl Recenzenci: Prof. dr hab. Klaus Ziemer Dr hab. Janusz Balicki, prof. UKSW Copyright by Instytut Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN and Olga Barbasiewicz Korekta językowa: Dorota Dobrzyńska Fotografie: Olga Barbasiewicz Opracowanie graficzne, skład i łamanie DTP: MOYO - Teresa Witkowska ISBN: 978-83-943570-1-6 Druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna i Reklamowo-Handlowa ADAM. ul. Rolna 191/193; 02-729 Warszawa 4 Uwagi redakcyjne siążka ta stanowi analizę opierającą się na źródłach w języku polskim, angielskim i japońskim. Pomimo zgłębiania źródeł zastanych w wymie- Knionych językach, nie można zapomnieć o specyfice kultury Japonii, wyrażanej w określeniach honne i tatemae. Słowo honne odwołuje się do uczuć i przemyśleń rozumianych jedynie przez przedstawicieli narodu japońskiego, uważanych za dostępne tylko i wyłącznie dla nich. Japończycy wierzą, że ob- cokrajowiec nie jest w stanie w pełni dotrzeć do istoty honne, a tym bardziej jej zrozumieć, dlatego do niego skierowane są tatemae, zachowania i opinie prze- znaczone dla szerszej publiki. W pełni rozumiejąc tę specyfikę japońskiej kultury i będąc świadomą ograniczeń z niej wynikających, autorka starała się dotrzeć do jak najdo- kładniejszych źródeł i wykorzystując opisane we wstępie metody badaw- cze, przedstawić jak najbardziej zróżnicowaną analizę podjętego tematu pracy. Ponadto, dla zachowania tradycyjnej kolejności zapisów imion i nazwisk w języku japońskim, w treści niniejszej monografii zastosowana została kolejność nazwiska przed imieniem. Książka została wydana na kilka dni przed planowaną wizytą amery- kańskiego prezydenta Baracka Obamy w Hiroszimie. Jest to historyczne wydarzenie, które wpisuje się w nurt teorii realistycznej w badaniach nad pamięcią i pojednaniem w stosunkach międzynarodowych. Umacnianie japońsko-amerykańskiego sojuszu w Azji Wschodniej wymusza wszelkie formy pojednania i wykonania „pracy pamięci” związanej z wydarzenia- mi z czasów wojny. Szerszej analizy tego problemu należy szukać w ko- lejnych publikacjach autorki. Spis treści Wstęp 9 1. Pamięć w naukach społecznych i historycznych 13 1.1. Kwestie pamięci o II wojnie światowej w Japonii 26 2. Stosunki japońsko-amerykańskie od drugiej połowy XIX w. 33 2.1. Historia Japonii od okresu Tokugawa (od 1852 r.) do zakończenia wojny na Pacyfiku (1941 r.) 36 2.2. Okupacja amerykańska Japonii i okres zimnej wojny 43 2.3. Stosunki japońsko-amerykańskie po 1989 r. 54 3. Wykorzystanie pamięci historycznej w powojennych relacjach japońsko-amerykańskich 57 3.1. Wyciągnięcie wniosków z przeszłości: demokratyzacja i demi- litaryzacja Japonii 57 3.1.1. Konstytucja Japonii jako przejaw pamięci o wydarzeniach z przeszłości 58 3.1.2. Kształtowanie elit politycznych w Japonii 66 3.2. Wpływ zimnej wojny na zmniejszenie wagi pamięci w relacjach japońsko-amerykańskich 71 3.3. Wpływ pamięci o wydarzeniach historycznych na kształto- wanie systemu bezpieczeństwa i obrony w Azji Południowo- -Wschodniej po zakończeniu zimnej wojny 78 4. Pomniki i miejsca pamięci w rejonie Oceanu Spokojnego jako symbol pamięci o wydarzeniach historycznych 85 4.1. Podstawowe symbole – miejsca pamięci. Cesarz Japonii, hymn i flaga 85 4.2. Miejsca pamięci na terytorium Japonii 93 4.2.1. Hiroszima i Nagasaki 93 4.2.2. Świątynia Yasukuni 101 4.2.3. Okinawa 107 4.3. Miejsca pamięci na terytorium Stanów Zjednoczonych 114 4.3.1. Pearl Harbor 114 4.3.2. Guam 119 Zakończenie 125 Fotografie 133 Bibliografia 141 Indeks 155 7 Wstęp Ludzie, którzy nie mają historii, z której mogliby być dumni, nie mogą stanowić narodu1. Namikawa Eita History is harsh. What is done cannot be undone2. Abe Shinzō omniki i miejsca, w których upamiętniona została historia, są czę- ścią naszego codziennego życia, tak samo jak świadectwa osób, Pktóre brały udział w wydarzeniach mających miejsce w przeszłości. Pomnik może zostać wzniesiony przez lokalne władze bądź organizacje mimo licznych kontrowersji czy też braku społecznej akceptacji. Natomiast każdy z nas ma prawo do własnych wspomnień czy przedmiotów, które przypominają nam o dawnych czasach. To, jak dane wydarzenie zapisało się w naszej pamięci i jak je przekazujemy, ma wpływ na kształtowanie się pamięci historycznej, zarówno jednostek, jak i ogółu społeczeństwa. Może mieć to swój oddźwięk w lokalnych pieśniach, legendach czy edukacji młodszych pokoleń. Jednakże miejsca upamiętnienia tragicznych wyda- rzeń oraz wspomnienia o tychże mogą – w przypadku zdarzeń, w których udział brały obce społeczności – przyczynić się do negatywnego i stereo- typowego ich postrzegania przez ludność lokalną. Kardynał Stefan Wyszyński stwierdził, że „gdy gaśnie pamięć ludzka, dalej mówią kamienie”3. Tymi kamieniami mogą być zarówno pomniki, jak i osoby, cmentarze czy tablice pamiątkowe. Warto jednak zastanowić się, czy roli takiego „kamienia” nie spełni list lub pamiętnik, w którym opisane zostało jakieś minione wydarzenie. A może takim „kamieniem” będzie znana w danych kręgach społecznych piosenka opowiadająca o dawnych czasach albo wytworzony dokument bądź akt prawny, który 1 Zdanie z eseju, który pojawił się w broszurze wydawanej przez Japanese Society for History Textbooks Reform: The Restoration of a National History 1995: 15. Cyt. za Dower 2012: 111. 2 “Toward an Alliance of Hope” 2015. 3 Cyt. za Dworakowski 2004: motto książki. ma swe źródła w pamięci o faktach z przeszłości? Rodzi się też pytanie, czy w przypadku utrwalenia w sposób materialny lub niematerialny ne- gatywnych wspomnień nie wpływają one na postrzeganie w złym świe- tle uczestników omawianych wydarzeń i ich potomnych, nie tylko przez daną grupę, ale również przez cały naród. Co więcej, czy wspomnienia te nie przełożą się na działania aktorów politycznych i relacje między- narodowe z drugim państwem? Aleksander Smolar w jednym ze swoich artykułów dotyczących polityki i przeszłości stwierdził, że „przeszłość in- teresuje polityków o tyle, o ile modyfikacja czy utrwalenie jej istniejącego obrazu we własnym społeczeństwie i wśród obcych poszerzają możliwo- ści działania polityków. Przeszłość jest więc jednym z narzędzi, którymi politycy posługują się, aby realizować właściwe im cele”4. Należałoby zastanowić się więc, czy władza rzeczywiście wykorzy- stuje wspomnienia i pomniki do osiągania zamierzonych celów. I czy rzeczywiście pamięć o wydarzeniach historycznych determinuje rela- cje międzynarodowe, czy też jest tylko fragmentem tych stosunków, który przeplata się z różnym skutkiem podczas realizacji priorytetów polityki zagranicznej. Niezbędne do odpowiedzi na pytania badawcze, które zostaną zadane dla potrzeb tej monografii, jest poruszenie kwestii kulturowych, jak rów- nież problemu tożsamości powojennego społeczeństwa Japonii. Punktem wyjścia dla tego rodzaju analizy jest stwierdzenie, że relacje ze Stanami Zjednoczonymi wpłynęły na powojenną tożsamość narodową Japończy- ków. Weryfikacja przez władze okupacyjne wielu aspektów kształtują- cych japońską kulturę i tożsamość, takich jak choćby religia utożsamiana z postacią cesarza, struktury społeczne czy westernizacja (amerykaniza- cja) japońskiej kultury popularnej, przyczyniła się do zmian w samookre- ślaniu kolejnych pokoleń Japończyków. Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, wysunąć należy tezę o wpły- wie pomników i miejsc pamięci związanych z wydarzeniami z czasów II wojny światowej na kształt powojennych stosunków japońsko-amery- kańskich. Zaznaczyć trzeba, że za miejsca pamięci można uznać zarówno materialne, jak i niematerialne wytwory, takie jak akty prawne, odgrywa- jące kluczową rolę w relacjach japońsko-amerykańskich. Ich treści, pomi- mo bezpośrednich nawiązań, zostały stworzone ze względu na „żywą” pamięć o wydarzeniach z lat 30-tych i pierwszej połowy lat 40-tych XX w. Natomiast pomniki, w zależności od ich geograficznego usytuowania, w większości przypadków głoszą treści pacyfistyczne, wynikające z oku- pacyjnych działań Stanów Zjednoczonych wobec Japonii, pełniąc rolę 4 Smolar 2008: 51. 10 miejsca, które przypomina o roli Japonii jako agresora bądź ofiary kon- fliktu zbrojnego. W kontekście wydarzeń z Pearl Harbor oraz Hiroszimy i Nagasaki, charakterystycznych dla pamięci o relacjach japońsko-amerykańskich i będących uniwersalnymi obrazami działań z czasów wojny na Pacyfi- ku, nadrzędnym celem niniejszej książki będzie analiza roli pomników i miejsc pamięci dla współczesnych relacji między tymi krajami. Należy także zapytać, jakie są wartości poznawcze analizy pomników i miejsc pamięci w kontekście badań nad polityką zagraniczną i stosunkami mię- dzynarodowymi. Jednocześnie niezwykle ważny w kontekście rozwią- zań geopolitycznych między Japonią a Stanami Zjednoczonymi stał się toczony między Japonią a Chińską Republiką Ludową konflikt o wyspy Senkaku. Chociaż USA nie zajmują oficjalnego stanowiska w konfliktach terytorialnych, to kwestia Senkaku jest specyficznym problemem. Dzieje się tak, ponieważ w latach 1953-1971