“Wat staat er in de wet geschreven? Wat leest u daar?” De wetgeleerde antwoordde: “Heb de Heer, uw God, lief met heel uw hart en met heel Uw ziel en met heel uw kracht en met heel uw verstand, en uw naaste als uzelf.” “U hebt juist geantwoord,“ zei Jezus tegen hem. “Doe dat en u zult leven.” Maar de wetgeleerde wilde zich rechtvaardigen en vroeg aan Jezus: “Wie is mijn naaste?” - 2 - HET CDA IN DE NETWERKSAMENLEVING Daan Molenaar - 3 - - 4 - Samenvatting Dit onderzoek beschrijft de gevolgen van de digitale netwerksamenleving voor de relatie tussen politiek en burger. Hierbij wordt in het specifiek gekeken naar de sociaal-conservatieve politieke partij het CDA. Deze digitale netwerksamenleving kenmerkt zich door de centrale plaats die digitale technologie en online medianetwerken innemen in de organisatie van samenleving, politiek en economie. Vanuit een historisch perspectief (de massasamenleving) wordt duidelijk wat de invloed van de digitale netwerksamenleving is op de politiek. Hierin staat ‘mass self-communication’ centraal. Dat betekent dat mensen nu digitale expressiemogelijkheden hebben om hun stem te laten horen en potentieel een groot publiek te bereiken. Daarnaast bieden (mobiele) digitale netwerken nieuwe mogelijkheden op het gebied van organisatie van mensen, het genereren van kennis en distributie en beheer van informatie. Niet alleen de invloed van burgers op de politiek is van belang in deze thesis. Juist ook het perspectief van de politieke partij wordt belicht. In deze thesis wordt het betoog gehouden dat er een netwerkcharisma nodig is bestaand uit verschillende aspecten zoals expertise, humor en authenticiteit. Een balans hiertussen is essentieel voor een effectieve aanwezigheid in online netwerken. Vanuit het perspectief van het CDA is gekeken naar de eisen en de kansen die de digitale netwerksamenleving met zich meebrengt. Aan de ene kant heeft dit gevolgen voor de helderheid van de koers van de partij. Aan de andere kant bieden online netwerken kansen voor het visualiseren van de diepgewortelde offline netwerken van deze partij en het versterken van de relatie met het grondvlak. Tags CDA | Netwerkpolitiek | Sociale media | Netwerksamenleving | Netwerkinvloed - 5 - - 6 - Dankbetuiging Deze masterthesis is het eindproduct van een leerzaam proces. Mijn fascinatie voor de onderwerpen van deze thesis, het CDA en de netwerksamenleving, hebben mij tijdens het schrijven gemotiveerd gehouden. Mijn vaardigheden om tot een krachtig wetenschappelijke thesis te komen schoten soms echter tekort. Het proces om wel tot zo’n eindproduct te komen was goed en noodzakelijk. Ten eerste wil ik mijn begeleidster dr. Ann-Sophie Lehmann en tweede lezer dr. Michiel de Lange bedanken voor hun opbouwende kritiek. Grote dank gaat uit naar Simon Geleijnse, hoofd publieksvoorlichting bij de CDA-fractie en Aart Paardekooper. Zij waren tijdens mijn stageperiode van februari tot september 2012 zeer betrokken en hebben me geïnspireerd. Ik kijk met veel plezier terug op discussies met hen over het CDA en de samenleving. Ook wil ik Hildebrand Bijleveld bedanken voor zijn gepassioneerde betrokkenheid, kennis en hulp. Last, but certainly not least bedank ik mijn vriendin Marianne. Zij wist altijd dat dit ‘wel goed zou komen’. Het is inderdaad goed gekomen en dit is het resultaat. Ik hoop dat u het met genoegen leest en dat deze thesis stof tot nadenken biedt en mogelijk zelfs tot actie zal leiden. Daan Molenaar Utrecht, september 2012 - 7 - - 8 - Inhoudsopgave Introductie, onderzoek en probleemstelling 10 1.De netwerksamenleving 13 1) Inleiding: netwerken als metafoor voor de samenleving 13 2) De netwerkmetafoor 13 3) De netwerksamenleving 14 2. Netwerksamenleving en de politiek 17 1) Inleiding: horizontaal vs. Verticaal 17 2) Staat vs. burgers: het speelveld is veranderd 17 3) Internet, politiek en democratie 20 4) De netwerkburger 24 5) Online sociale media & de politieke partij 25 3. Netwerkpolitiek 29 1) Inleiding: online politiek vergt vaardigheden 29 2) Instrument vs. Gebruiker 30 3) Likes, volgers en vrienden 31 4) Netwerk beïnvloeding 31 5) Focus op de persoon 32 6) Transparantie? 33 7) Online luisteren 33 8) Hoe wordt het digitale netwerk een effectief instrument? 35 9) Praktijktoets: CDA-burgemeester 3.0 38 4. Het CDA in de Netwerksamenleving 40 1) Inleiding: vragen netwerken een gemeenschappelijke basis? 40 2) Het CDA 40 3) De CDA-identiteit onder vuur 41 4) Identiteit motiveert in een netwerksamenleving 43 5) Verbinders en trekkers 44 6) E-participatie van de CDA-achterban 44 7) De toekomst van het CDA binnen de netwerkgemeenschap 45 8) Sociale implicaties van ICT 47 Conclusie 52 Bibliografie 55 Bijlagen: 1) Gesprekspartners 2) R. Fraanje 3) J. van der Stoep 60 Eindnoten 77 - 9 - Introductie, onderzoek en probleemstelling Niet alleen de fysieke infrastructuur, maar ook de sociale structuur van de samenleving verandert. Digitale technologie, individualisering en globalisering veranderen de samenleving. De vaste verbanden van kerk en vereniging verzwakken en identiteit, zingeving, waarden en normen worden in de geseculariseerde westerse wereld anders vormgegeven en geuit. Waar begin 20-ste eeuw de identiteit sterk werd beïnvloed door de zuil waartoe je behoorde (protestants, rooms-katholiek, socialistisch of liberaal) kwam een halve eeuw later de nadruk te liggen op persoonlijke ontplooiing1. Een gevolg daarvan is dat de wereld pluralistischer is geworden. Dat stelt ook de Canadese filosoof en schrijver van het boek Een Seculiere Tijd (2010): de westerse samenleving is ontwikkeld tot een modern, rationeel, wetenschappelijk, pluralistisch onzeker geheel dat terughoudend is waar het om ideologische of religieuze overtuiging gaat. Mensen organiseren zich dan ook minder op basis van waardenpatronen en levensovertuiging en steeds meer als verbonden individuen op basis van interesses en gedeelde waarden. De digitale ontwikkeling heeft hier een aanzienlijke invloed op. Deze verbonden individuen organiseren zich vervolgens in zogenaamde netwerken. (o.a. Van Dijk 2012; Castells, 2009; Castells, 2010; Barney, 2004). Een netwerk is volgens de Spaanse socioloog Manuel Castells “a set of interconnected nodes. A node is the point at which a curve intersects itself. What a node is, concretely speaking, depends on the kind of concrete networks of which we speak” (Castells, 2010, p.501). De belangrijkste reden om in deze thesis te praten over de samenleving in relatie tot netwerken zijn de groeiende digitale interactieve medianetwerken. De digitale technologie (infrastructuur) in combinatie met online media (content) werken in op onze sociale relaties. Individuen of groepen individuen verbinden en organiseren zich nu gemakkelijker op een horizontale manier, waarbij ‘overkoepelende mechanismen’ minder van belang zijn dan vroeger zegt de Wetenschappelijk raad voor regeringsbeleid in het rapport Vertrouwen in de Democratie (2012, p.147). In hoofdstuk 1 bespreken we, op basis van literatuurstudie, de definitie van deze netwerken en de wijze waarop die digitale netwerken zijn georganiseerd in de samenleving. Drie invloedrijke auteurs zijn hierbij richtinggevend. Manuel Castells, een Spaanse socioloog, is een van de eersten die netwerken in verband bracht met de hedendaagse samenleving. Hij is dan ook het vertrekpunt voor deze thesis. Uit zijn boek The Internet Galaxy komt het citaat: The Network is the Message. The Internet is the fabric of our lives. If information technology is the present-day equivalent of electricity in the industrial era, in our age the Internet could be likened to both the electrical grid and the electric engine because of its ability to distribute the power of information throughout the entire - 10 - realm of human activity (…) the Internet is the technological basis for the organizational form of the information Age: the network (2001, p.1). Ook de Nederlandse hoogleraar communicatiewetenschappen aan de Universiteit Twente, prof. Jan van Dijk, heeft een groot oeuvre over de netwerksamenleving. Van Dijk en Castells zijn beiden overtuigd van de impact van digitale netwerken voor de organisatie van samenleving, politiek en economie. Van Dijk: “Networks are becoming the nervous system of our society, and we can expect this infrastructure to have more influence on our entire social and personal lives than did the construction of roads for transportation of goods and people in the past” (Van Dijk, 2012, p.2). Tenslotte raadplegen we de Canadese filosoof Darin Barney die in zijn boek The Network Society (2004) ook een visie heeft op de rol van digitale netwerken. In het tweede hoofdstuk wordt bekeken op welke manier traditionele politieke partijen door de in digitale netwerken georganiseerde samenleving wordt beïnvloed. Volgens prof. Frank Hendriks van de Universiteit van Tilburg worden door de fragmentatie van de samenleving “extra hoge eisen gesteld aan de integratie en afwegingen waar het historisch gegroeide partijlandschap onmogelijk aan kan voldoen” (2002, p.4). Lector binnen het lectoraat Media in de Publieke ruimte aan de Christelijke Hogeschool Ede en de Vrije Universiteit, Jan van der Stoep, wijst er op dat als gevolg van de fragmentatie er minder homogene groepen bestaan. Dus zijn die ook moeilijker te vertegenwoordigen (Van der Stoep, 2010, p.106). Waar in een verzuilde samenleving een hiërarchische organisaties overheersten, daar worden door middel van digitale netwerken horizontale verbindingen gelegd (Van Dijk en Winters-Van Beek, 2008; Van der Stoep, 2010; Castells, 2009, Van der Arendt, 2007). Hierdoor is het hiërarchische