Arkusz STRADUNY (145)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012

Autorzy: Dominik Szrek*, Halina Wojtyna*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Małgorzata Marczak**, Jerzy Król** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** - Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Proxima” SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN ……………….

Spis tre ści I. Wst ęp – Dominik Szrek ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Dominik Szrek ...... 4 III. Budowa geologiczna – Dominik Szrek ...... 8 IV. Zło Ŝa kopalin – Dominik Szrek ...... 12 1. Piaski i Ŝwiry, piaski ...... 13 2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 19 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Dominik Szrek ...... 20 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Dominik Szrek ...... 23 VII. Warunki wodne – Dominik Szrek ...... 28 1. Wody powierzchniowe...... 28 2. Wody podziemne...... 30 VIII. Geochemia środowiska ...... 34 1. Gleby – Paweł Kwecko ...... 34 2. Osady – Izabela Bojakowska ...... 36 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec ...... 40 IX. Składowanie odpadów – Małgorzata Marczak, Jerzy Król ...... 43 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Dominik Szrek ...... 49 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Dominik Szrek ...... 52 XII. Zabytki kultury – Dominik Szrek ...... 57 XIII. Podsumowanie – Dominik Szrek, Małgorzata Marczak, Jerzy Król ...... 58 XIV. Literatura ...... 60

I. Wst ęp

Arkusz Straduny Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w 2012 roku w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwo- wego Instytutu Badawczego (Plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu (Plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo śro- dowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), akceptowan ą do stosowania przez Ministra Śro- dowiska. Tre ść Planszy A jest zweryfikowan ą i zaktualizowan ą wersj ą Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Straduny (Andrzejewska-Kubrak, Grabowski, 2006). Zawiera dane dotycz ące wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeologii, geologii in Ŝynierskiej, ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Informacje o stanie geochemicznym grun- tów i mo Ŝliwo ściach składowania odpadów zamieszczono na Planszy B w warstwie informa- cyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”. Map ę sporz ądzono w ci ęciu arkuszowym na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych „1942”. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa Polski w skali 1:50 000 adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonal- nym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści powinna stanowi ć nieodzowny etap realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studial- nych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych niezb ędnych w planowaniu rozwoju przestrzennego gmin. Mapa wspomaga praktyczne działania gospo-

3 darcze w zakresie rozwoju przemysłu mineralnego w skali lokalnej i regionalnej. Dla władz samorz ądowych i organów koncesyjnych stanowi narz ędzie do prowadzenia racjonalnej gospodarki zasobami kopalin (Instrukcja…, 2005). Do opracowania niniejszej mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane w: • Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego w Warszawie, • Departamencie Ochrony Środowiska Urz ędu Marszałkowskiego Województwa War- mińsko-Mazurskiego w Olsztynie, • Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Olsztynie, • starostwach powiatowych w Ełku i Olecku, • nadle śnictwach Lasów Pa ństwowych w Ełku i Olecku, • urz ędach gmin: Ełk, Stare Juchy, Świ ętajno, Olecko, Wieliczki, Kalinowo. Zebrane informacje zweryfikowano i uzupełniono w terenie w trakcie wizji lokalnej przeprowadzonej w pa ździerniku 2011 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin oraz punktów wyst ępowania kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Straduny, o powierzchni 305 km 2, wyznaczaj ą współrz ędne 22º15’– 22º30’ długo ści geograficznej wschodniej i 53º50’–54º00’ szerokości geograficznej pół- nocnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza nale Ŝy do województwa warmi ńsko- mazurskiego. Jego południow ą cz ęść zajmuje powiat ełcki, a w jego granicach gminy: Stare Juchy, Kalinowo i Ełk (wraz z północnym fragmentem miasta). W cz ęś ci północnej le Ŝą fragmenty gmin: Świ ętajno, Olecko i Wieliczki, które przynale Ŝą do powiatu oleckiego. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) rozpatrywany obszar przynale Ŝy do mezoregionu Pojezierze Ełckie, które wchodzi w skład makroregionu Po- jezierze Mazurskie, podprowincji Pojezierze Wschodniobałtyckie, prowincji Ni Ŝ Wschodnio- bałtycko–Białoruski (fig. 1). Najwy Ŝej poło Ŝony punkt wysoko ściowy (187,9 m n.p.m.), zlokalizowany w rejonie Za- lesia (centralna cz ęść arkusza), stanowi szczyt ozu. Najni Ŝej poło Ŝony punkt (120,5 m n.p.m.)

4 znajduje si ę w południowej cz ęś ci doliny rzeki Ełk. Deniwelacje bezwzgl ędne powierzchni obszaru arkusza wynosz ą około 67 m. Najwi ększe deniwelacje wzgl ędne przekraczaj ą 25 m i wyst ępuj ą w kraw ędziach rynien Jeziora Krzywego i Zdre źno. Najwi ększe gł ębie jeziorne wyst ępuj ą w jeziorze Ła śmiady i Krzywym (Mirosław-Grabowska, Grabowski, 2006). Wi ększo ść obszaru arkusza (około 75%) zajmuje falista wysoczyzna morenowa, która w północnej i środkowej cz ęś ci terenu wznosi si ę od 140 m do 165 m n.p.m., a w cz ęś ci połu- dniowo-zachodniej obni Ŝa si ę do 130 m n.p.m. Wysoczyzna rozci ęta jest gł ębokimi rynnami subglacjalnymi, wypełnionymi obecnie wodami jezior. Wzdłu Ŝ rynien występuj ą wały i podłu Ŝne wzgórza ozów i form szczelinowych o wysoko ściach wzgl ędnych 10–25 m (Miro- sław-Grabowska, Grabowski, 2006). W południowo-wschodnim i zachodnim fragmencie arkusza wyst ępuje równina san- drowa, osi ągaj ąca wysoko ści 120–150 m n.p.m. W bezpośrednim s ąsiedztwie wysoczyzny równina ma charakter sto Ŝka sandrowego o powierzchni obni Ŝaj ącej si ę łagodnie ku połu- dniowi. W strefie tej wyst ępuj ą pojedyncze wzgórza moren martwego lodu b ędące osta ńcami denudacyjnymi. Obszary pasów sandrowych oddalonych od wysoczyzny maj ą charakter rów- nin akumulacyjnych wód roztopowych (wykorzystywane obecnie przez rzek ę Ełk). Przecho- dz ą one w kierunku południowym w równiny erozyjne wód roztopowych, gdzie znaczne powierzchnie zajmuj ą równiny torfowe, stanowi ące wytopiska brył martwego lodu lub koryta rzek roztopowych (Mirosław-Grabowska, Grabowski, 2006). Na granicy wysoczyzny i równiny sandrowej rozci ąga si ę strefa moren czołowych o zmiennej szeroko ści, dochodz ącej do 1,5 km. Przebiega ona przez obszar całego arkusza w kierunku SW–NE, prostopadle do rozci ągło ści rynien subglacjalnych wysoczyzny. Wzgó- rza morenowe w cz ęś ci centralnej i wschodniej wznosz ą si ę do wysoko ści 160–170 m n.p.m., a na południowym zachodzie do 185 m n.p.m., gdzie moreny s ą spi ętrzone. Strefa moren tworzy wyra źny zarys trzech lobów lodowcowych: zachodniego (mi ędzy Jeziorem Woszczelskim i Stradu ńskim), środkowego (mi ędzy Jeziorem Stradu ńskim i Krzywionk ą) i wschodniego (na wschód od jeziora Krzywionka). Na zapleczu i miejscami na przedpolu strefy czołowo- morenowej wyst ępuj ą wzgórza moren martwego lodu (do 15 m) oraz kemów o wysoko ściach wzgl ędnych od 5–6 m do 25 m (Mirosław-Grabowska, Grabowski, 2006). Arkusz Straduny zlokalizowany jest w dorzeczu Wisły i nale Ŝy do zlewni dwóch prawobrze Ŝnych dopływów Biebrzy – Ełku i Legi. Obie rzeki płyn ą z północy na południe – Ełk wraz z dopływem Młynówk ą Połomsk ą odwadniaj ą zachodni ą cz ęść obszaru, a Lega połu- dniowo-wschodni ą. Mniejsze cieki ł ącz ą licznie wyst ępuj ące jeziora rynnowe i rynnowo- wytopiskowe, które zajmuj ą powierzchni ę 21 km 2 (Włostowski, 2004).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Straduny na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 − granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie Makroregion: Pojezierze Litewskie Mezoregiony: 842.72 – Pojezierze Zachodniosuwalskie 842.74 – Równina Augustowska Makroregion: Pojezierze Mazurskie Mezoregiony: 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich 842.85 – Wzgórza Szeskie 842.86 – Pojezierze Ełckie 842.87 – Równina Mazurska Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Makroregion: Nizina Północnopodlaska Mezoregion: 843.32 – Kotlina Biebrza ńska

Omawiany obszar znajduje si ę w zasi ęgu mazursko-podlaskiego rejonu klimatycznego, który nale Ŝy do jednego z najzimniejszych rejonów Polski. Najzimniejszym miesi ącem jest stycze ń (–5,0°C), najcieplejszym lipiec (17,5°C), a średnia temperatura roczna wynosi 6,5°C. Wielko ść średniej opadów waha si ę w przedziale 550–600 mm. Zima trwa około 110 dni

6 (z temperatur ą dobow ą poni Ŝej 0°C), a lato 80 dni (z temperatur ą dobow ą powy Ŝej 15°C). Okres wegetacyjny trwa około 160 dni. Zarówno w półroczu letnim, jak i zimowym przewaŜaj ą wiatry wiej ące z kierunków południowo-zachodnich i południowo-wschodnich (Atlas..., 1995). Lasy zajmuj ą około 25% powierzchni arkusza. Przewa Ŝaj ą nierównomiernie rozmiesz- czone niewielkie kompleksy le śne. Najwi ększe skupiska lasów znajduj ą si ę w północno- zachodnim obszarze arkusza mi ędzy dolin ą rzeki Ełk i Połomskiej Młynówki a zachodnimi brzegami Jeziora Krzywego i Ła śmiady, w rejonie Przykopek (na północ od Ełku), Świdrów (centrum arkusza) oraz na północnym wschodzie, w okolicy Kolonii Kukowo. Dominuj ą lasy mieszane. Jednowiekowe drzewostany jednogatunkowe tworzy głównie świerk i sosna. Po- nadto wyst ępuj ą: lipa, d ąb, wierzba, brzoza i olcha. Kierunek zagospodarowania omawianego terenu ma charakter rolniczy. Najwi ększ ą powierzchni ę zajmuj ą gleby bielicowe i brunatne. Dominuj ą klasy bonitacyjne IIIa–IVa, które tworz ą kompleks pszenny dobry i wadliwy. Odczyn gleb jest lekko kwa śny i oboj ętny. W strukturze upraw dominuj ą zbo Ŝa podstawowe i rzepak. Około 8% terenów zajmuj ą ł ąki i pastwiska. Warunki klimatyczne (tzw. „biegun zimna”) i krótki okres wegetacyjny sprawia- ją, Ŝe produkcja rolna jest mało opłacalna, skutkiem czego cz ęść gruntów rolnych nie jest uprawiana. Do ko ńca lat 80. działało na tym terenie kilkana ście PGR-ów (m.in.: w Połomiu, Zajdach, Ślepiu, Kukówku, Chojniaku, Zalesiu, Stradunach, Chełchach, Ledze). Zostały one zlikwidowane b ądź przej ęte przez prywatnych wła ścicieli. Wiod ącym zakładem rolniczym jest AGRO-LEGA sp. z o.o., który posiada gospodarstwa w: Ledze, Chechłach i Witynie. Walory krajobrazowe i przyrodnicze omawianego terenu sprzyjaj ą powstawaniu gospodarstw agroturystycznych. W obr ębie arkusza znajduje si ę jeden o środek miejski – na jego południowym skraju zlokalizowane są północne przedmie ścia miasta Ełk. Miejscowo ść ta stanowi siedzib ę władz miejskich, powiatowych i gminnych. Ełk le Ŝy na skrzy Ŝowaniu wa Ŝnych tras komunikacyjnych: drogi krajowej nr 65 relacji Białystok – Grajewo – Gołdap, prowadz ącej do przejścia granicznego z Rosj ą (obwód kaliningradzki) oraz drogi krajowej nr 16 Grudzi ądz – Olsztyn – Mr ągowo – Augustów. Miasto stanowi równie Ŝ wa Ŝny w ęzeł kolejowy, gdzie krzyŜuj ą si ę linie do Białegostoku, Olecka, Olsztyna i Czerwonki. Obecnie miejscowo ść zamieszkuje około 58 tysi ęcy mieszka ńców. W Ełku funkcjonuje podstrefa Suwalskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, gdzie obowi ązuj ą preferencyjne warunki prowadzenia działalno ści gospodarczej. W jej skład wchodz ą takie firmy, jak: PORTA – fabryka drzwi i o ście Ŝnic, MG MURBET – stalowe centrum serwisowe, IMPRESS DECOR – fabryka papieru dla przemysłu meblowego, CEZAR – fabryka listew do glazury i przypo-

7 dłogowych. Strefa zlokalizowana jest w południowej cz ęś ci miasta, czyli poza obszarem arkusza. W obr ębie arkusza znajduj ą si ę Zakłady Mięsne ANIMEX SA (dawne ZM „Mazury”), Zakład Elektrotechniki Motoryzacyjnej – producent wi ązek samochodowych i SUNGSAN- ZEM Polska – producent o świetlenia samochodowego. W Ełku rozwija si ę takŜe przemysł drzewny.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem Straduny scharakteryzowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Straduny wraz z obja śnieniami (Mirosław-Grabowska, Grabowski, 2003, 2006). Omawiany obszar wchodzi w skład mazursko-suwalskiego wyniesienia podło Ŝa krysta- licznego, znajduj ącego si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej. Na podło Ŝu krystalicznym spoczywaj ą skały osadowe, reprezentuj ące sedymentacj ę morsk ą od triasu do kredy górnej. Na nich le Ŝy kompleks płytkomorskich utwo- rów paleogenu (paleocen, eocen i oligocen), najstarszych osadów nawierconych w otworach kartograficznych tego obszaru. Ich strop stwierdzono na gł ęboko ści ok. 200 m, a mi ąŜ szo ść szacuje si ę na ok. 60 m. Osady paleoge ńskie reprezentowane s ą przez opoki i piaski glaukonitowe paleocenu, margle piaszczyste, margle glaukonitowe, mułowce wapniste i piaski glaukonitowe eocenu oraz piaski kwarcowo-glaukonitowe przełomu eocen–oligocen. Na powierzchni osadów paleogenu, wahaj ącej si ę od 23 do 58 m p.p.m., zalega zwarta pokrywa utworów czwartorz ędowych o mi ąŜszo ści 150–210 m (wzrastaj ącej ku północy). Wśród nich wyró Ŝniono osady plejstocenu i holocenu. Osady zlodowacenia narwi (zlodowacenia najstarsze) wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci arkusza i osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 17 m. Bezpo średnio na powierzchni stropowej paleogenu le Ŝą piaski wodnolodowcowe, nad którymi zalega warstwa słabo wysortowanych piasków i muł- ków zastoiskowych. WyŜej wyst ępuje poziom piaszczysto-ilastych glin zwałowych o mi ąŜ- szo ści 2,6 m. W interglacjale augustowskim doszło do ich cz ęś ciowego zniszczenia i osadze- nia w obni Ŝeniu depresyjnym podło Ŝa podczwartorz ędowego (rejon Przytuł) Ŝwirów i gła- zów rezydualnych. W obr ębie osadów zlodowace ń południowopolskich, o ł ącznej mi ąŜ szo ści 80 m, wy- ró Ŝniono cztery poziomy glin zwałowych: dolnego i górnego stadiału zlodowacenia nidy, górnego stadiału zlodowacenia sanu 1 oraz zlodowacenia sanu 2. Gliny rozdzielone s ą piaskami, mułkami i iłami zastoiskowymi, wodnolodowcowymi, jeziornymi oraz peryglacjalnymi, które dokumentuj ą okresy transgresji i recesji lądolodu. Osady zlodowacenia liwca (inter-

8 glacjał wielki) reprezentowane s ą przez nieci ągły (północna i centralna cz ęść arkusza) poziom piaszczysto-ilastych glin zwałowych o mi ąŜ szo ści 6–22 m oraz przez 8–metrowy kompleks warstw piasków, mułków i iłów zastoiskowych, które wypełniły niewielkie obni Ŝenie w północnej cz ęś ci obszaru. Osady zlodowacenia odry (zlodowacenia środkowopolskie) tworz ą ci ągł ą pokryw ę, dochodz ącą do 80 m grubo ści. Przed czołem nasuwaj ącego si ę l ądolodu stadiału dolnego, podobnie jak w etapie schyłkowym, akumulowane były iły, mułki i piaski zastoiskowe. Pomi ę- dzy tymi dwoma warstwami zalega ci ągły poziom ilasto-piaszczystych glin zwałowych o mi ąŜ szo ści ok. 33 m. Poziom glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia odry posiada mi ąŜ szo ść dochodz ącą do 16 m i wyst ępuje jedynie w północnej cz ęś ci arkusza. Na pozosta- łym obszarze gliny te zostały zniszczone w trakcie interglacjału lubawskiego. W ich miejscu powstał zbiornik, w którym osadziły si ę piaski, mułki i iły jeziorne o ł ącznej grubo ści 16 m. W pocz ątkowej fazie dolnego stadiału zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowo- polskie) w południowej cz ęś ci arkusza doszło do akumulacji zastoiskowej na przedpolu l ądo- lodu, po której pozostała 16–metrowa seria warstw iłów, mułków i piasków. Warstwy te przykryte są nieci ągłym poziomem piaszczystych glin zwałowych o mi ąŜ szo ści wahaj ącej si ę od 6 m w południowej cz ęś ci terenu do 27 m w północnej. Wykształcone w postaci muł- ków i piasków osady zastoiskowe fazy schyłkowej dolnego stadiału stwierdzono na południu, gdzie ich mi ąŜ szo ść wynosi ok. 7 m. Stadiał środkowy reprezentowany jest przez mi ąŜ sze (do 35 m) serie piaszczysto-Ŝwirowych osadów wodnolodowcowych, deponowanych zarów- no w czasie transgresji (poziom dolny), jak i recesji l ądolodu (poziom górny). Osady wodnolodowcowe przedzielone s ą nieci ągłym poziomem glin zwałowych o zmiennej mi ąŜszo ści 10–26 m. Ostatnie transgresje l ądolodu na obszar arkusza Straduny miały miejsce w środkowym i górnym stadiale zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Osady tego zlodowacenia tworz ą zwart ą pokryw ę, której maksymalna mi ąŜ szo ść wynosi ok. 58 m (rejon Zalesia). Przed czołem l ądolodu stadiału środkowego nast ąpiła akumulacja osadów zastoiskowych i wodnolodowcowych – w południowej cz ęś ci arkusza nawiercono 17–metrow ą seri ę warstw piasków, mułków i iłów zastoiskowych, a na całej powierzchni obszaru wyst ępuje mi ąŜszy (do 20 m) kompleks osadów wodnolodowcowych, zbudowany z piasków z domieszk ą Ŝwi- rów. Na nich spoczywa nieci ągły poziom piaszczysto-ilastych glin zwałowych, o zmiennej mi ąŜszo ści 5–20 m. Osady górnego stadiału zlodowacenia wisły (wraz z holocenem) buduj ą dzisiejsz ą powierzchni ę obszaru (fig. 2). Pocz ątkowo osadzały si ę piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, które

9 wypełniły formy dolinne na całym rozpatrywanym obszarze. Ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 16 m, a w cz ęś ci południowej arkusza odsłaniaj ą si ę one na powierzchni. Na pozostałym obszarze przykryte s ą piaszczystymi glinami zwałowymi, o mi ąŜ szo ści do 22 m, z których zbudowana jest przewa Ŝaj ąca cz ęść wysoczyzny polodowcowej. W cz ęś ci południowo-wschodniej i północno-zachodniej, gliny przykryte s ą piaskami i Ŝwirami lodowcowymi, które tworz ą górne partie wysoczyzny. Ich mi ąŜ szo ść wynosi 2–3 m, a miejscami dochodzi do 5 m. Dłu Ŝszy postój l ądolodu zaznaczył si ę powstaniem strefy czołowomorenowej, o gene- ralnej rozci ągło ści SW-NE, wzdłu Ŝ linii Siedliska–Miluki–Świdry–Zatyki. Piaski, Ŝwiry i głazy moren, o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 28 m, tworz ą obecnie najwy Ŝsze wzgórza na omawianym obszarze. Miejscami przykryte s ą 2–3 m warstwami glin zwałowych. W południowo-zachodniej cz ęś ci omawianej strefy wyst ępuj ą moreny spi ętrzone (zaburzone glacitektonicznie), tworz ące bardzo wyra źną kulminacj ę wzgórz w okolicach Siedlisk. Ponad- to, wody roztopowe nanosiły piaski, Ŝwiry i głazy przyszłych ozów i form akumulacji szczelinowej, co doprowadziło do powstania wydłu Ŝonych wzgórz, przewa Ŝnie wyst ępuj ących wzdłu Ŝ brzegów jezior (np. Zdre źno, Przytulskiego i Dworackiego) lub rozcinaj ących wzgó- rza moren czołowych. MiąŜ szo ść opisywanych osadów w odsłoni ęciach wynosi 3,5 m, ale w przekroju całych form mo Ŝe dochodzi ć do 25 m. Wy Ŝsze partie ozów miejscami przykryte s ą glinami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści 2–4 m. Iły, mułki i gliny pylaste plateau kemowych tworz ą wysokie formy o płaskich i rozle- głych wierzchowinach w rejonie Siedlisk i mi ędzy jeziorami: Kukowino, Przytulskim i Krzywym. Formy te osi ągaj ą wysoko ść ok. 15 m, a w najwy Ŝszych partiach lokalnie wyst ę- puj ą Ŝwiry i piaski. Mułki i gliny pyłowate kemów, o mi ąŜ szo ściach do 5–6 m, tworz ą liczne pagórki i pojedyncze wzgórza, na ogół o płaskich wierzchowinach. W północnej cz ęś ci terenu znacznie wi ększy udział w budowie kemów maj ą warstwowane piaski i Ŝwiry, których mi ąŜ- szo ść w odsłoni ęciach dochodzi do 3,5 m (np. w rejonie Jeziora Dworackiego, Zajd i Kuko- wa). Piaski i mułki tarasów kemowych stwierdzono jedynie na południe od jeziora Ła śmiady oraz wzdłu Ŝ południowego brzegu Jeziora Dworackiego.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Straduny na tle Mapy geologicznej w skali 1:500 000 (wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, 2006) Czwartorz ęd: Holocen : 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Czwartorz ęd nierozdzielony : 5 – piaski eoliczne, Plejstocen : zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Ci ągi drobnych form rze źby: A – ozy, B – moreny czołowe, C – kemy. Zasi ęgi zlodowace ń: D – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły, E – zasi ęg zlodowacenia wisły, F – wody powierzchniowe Uwaga: przy opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 Piaski i Ŝwiry moren martwego lodu – przewa Ŝnie zaglinione – wyst ępuj ą powszechnie na całym obszarze w postaci niewysokich (4,5–8 m) pagórków i wzgórz. Piaski, Ŝwiry i głazy rezydualne tworz ą niskie wzniesienia w środkowej i północno-zachodniej cz ęś ci arkusza.

11 Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (górne) wyst ępuj ą w południowej i północno- zachodniej cz ęś ci arkusza, gdzie tworz ą rozległe powierzchnie równiny sandrowej, rozci ąga- jące si ę wzdłu Ŝ dolin rzecznych Ełku i Legi oraz wzdłu Ŝ Jeziora Krzywego i Przytulskiego. W kilkunastu odsłoni ęciach (np. Świdry, Kijewo, Krokocie, Połom) stwierdzono piaski i Ŝwi- ry o mi ąŜ szości do 5–6 m, natomiast w okolicach Jeziora Stradu ńskiego, gdzie utwory Ŝwi- rowo-piaszczyste wypełniaj ą rynn ę subglacjaln ą – do 14 m. Obni Ŝenia równiny sandrowej i wysoczyzny morenowej wypełniaj ą mułki i iły zastoiskowe o grubo ści do 2 m. W ąskie i płytkie doliny, rozcinaj ące równin ę sandrow ą w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, wypełnione zostały piaskami i Ŝwirami rzeczno-peryglacjalnymi do gł ęboko ści 2,5–3 m. W okresie przej ściowym, mi ędzy plejstocenem a holocenem, uruchomiły si ę liczne pro- cesy, prowadz ące do przemodelowania wcze śniej powstałych osadów i form rze źby. Na glinach zwałowych tworzyły si ę zwietrzelinowe piaski pyłowate. U podnó Ŝy stoków, na zboczach dolin i w dnach zagł ębie ń gromadziły si ę deluwialne piaski i gliny pyłowate. W obni- Ŝeniach przyszłych jezior wytopiskowych sedymentowały iły, mułki i piaski jeziorne. W wyniku działania procesów eolicznych, z piaszczystych utworów sandrowych utworzyły si ę miejscami wydmy. Wymienione osady i formy rze źby posiadaj ą niewielkie mi ąŜ szo ści, dochodz ące maksymalnie do 4 m. Utwory holocenu reprezentowane s ą przez osady rzeczne, jeziorne, zagł ębie ń bezod- pływowych i cieków okresowych oraz organogeniczne. Piaski i Ŝwiry rzeczne tarasów zalewowych, o mi ąŜ szo ści do 10 m, zlokalizowane s ą w dolinach Ełku i Legi. Piaski i mułki piaszczyste tarasów jeziornych wyst ępuj ą wzdłu Ŝ Jeziora Stradu ńskiego i Krzywego. Namuły piaszczyste i piaski humusowe oraz namuły torfiaste i ilaste den dolinnych i zagł ębie ń bezod- pływowych wyst ępuj ą powszechnie na całym obszarze arkusza, a ich mi ąŜ szo ść na ogół nie przekracza 2 m. Najmłodszymi osadami s ą torfy, głównie turzycowo-trzcinowe, wypeł- niające liczne zagł ębienia na powierzchniach wysoczyzny i sandru oraz obni Ŝenia w dnach dolin rzecznych. Średnie mi ąŜ szo ści torfów wynosz ą 1,5–2,5 m, a maksymalnie dochodz ą do 8 m (mi ędzy Jeziorem Przytulskim i Zdre źno). W nielicznych miejscach pod torfami wyst ę- puj ą cienkie wkładki gytii i kredy jeziornej.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Straduny znajduje si ę aktualnie 16 udokumentowanych złó Ŝ, w tym 12 złóŜ piasków i Ŝwirów: „Kukowo”, „Połom”, „G ąski”, „Płociczno”, „Płociczno I”, „Płociczno-Krokocie”, „Miluki”, „Woszczele II”, „Bienie-Chrzanowo”, „Woszczele-Chrza- nowo”, „Bienie” i „Zatyki”; zło Ŝe piasków „Sajzy” oraz 3 zło Ŝa surowców ilastych ceramiki

12 budowlanej: „Siedliska”, „Siedliska II” i „Oracze”. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfika- cj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1. Wszystkie zło Ŝa zaliczono do powszechnych, licznie wyst ępuj ących (klasa 4). Z uwagi na ochron ę środowiska uznano je za mało konfliktowe (klasa A), z wyj ątkiem zło Ŝa „Miluki”, które jest konfliktowe (klasa B), z racji wyst ę- powania na obszarze lasu ochronnego. Nadmieni ć nale Ŝy, Ŝe zło Ŝa: „Sajzy”, „G ąski”, „Milu- ki”, „Bienie-Chrzanowo”, „Woszczele-Chrzanowo” i „Bienie” znajduj ą si ę w obr ębie Obsza- ru Chronionego Krajobrazu Pojezierza Ełckiego, a zło Ŝa: „Kukowo”, „Sajzy”, „Siedliska”, „Zatyki”, „Oracze” i „Siedliska II” fragmentarycznie wyst ępuj ą na glebach chronionych klasy IVa.

1. Piaski i Ŝwiry, piaski Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Kukowo” zlokalizowane jest na gruntach rolnych gminy Olecko w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, ok. 150 m na wschód od drogi krajowej nr 65 relacji Ełk – Olecko. Zostało udokumentowane w formie karty rejestracyjnej (Sadow- ski, 1990) na obszarze niewielkiego wzgórza morenowego. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 0,25 ha. Kopalin ą współtowarzysz ącą są piaski średnioziarniste, które wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci zło Ŝa. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa waha si ę w przedziale 5,4–11,3 m i średnio wynosi 8,2 m. Ko- palina wyst ępuje pod niewielkim nadkładem gleby (0,2–0,6 m) i zorsztynizowanych utworów piaszczysto-Ŝwirowych. W obr ębie zło Ŝa nie stwierdzono poziomów wód gruntowych, a z uwagi na zmienno ść parametrów jako ściowych zaliczone zostało do II grupy. Zło Ŝe „Połom” usytuowane jest w odległo ści ok. 700 m na południowy zachód od wsi Połom. Jego południowo-zachodnia granica przylega do drogi asfaltowej, ł ącz ącej Połom z Zawadami Ełckimi. Zło Ŝe udokumentowano kart ą rejestracyjn ą (Sadowski, 1992a) na powierzchni 0,72 ha. Kopalin ę stanowi ą wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry górnego stadiału zlodowacenia wisły, a mi ąŜ szo ść wydzielonej serii zło Ŝowej wynosi 3,3–5,2 m. Nadkład stanowi warstwa gleby oraz zorsztynizowanych piasków i Ŝwirów o grubo ści 0,5–0,7 m. Zło Ŝe jest cz ęściowo zawodnione – zwierciadło wód gruntowych stwierdzono na gł ęboko ści 3,2– 5,2 m p.p.t.

13 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geo- Nr Wiek logiczne Stan Wydobycie Zastoso- Rodzaj Kategoria Przyczyny złoŜa kompleksu bilansowe zagospodaro- (tys. ton , tys. wanie Klasyfikacja złó Ŝ* Nazwa zło Ŝa kopali- rozpoznania konfliktowo- na litologiczno- (tys. ton, wania złoŜa m3*) kopaliny ny ści zło Ŝa mapie surowcowego tys. m 3*) wg stanu na rok 2010 (Szuflicki i in. red., 2011) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Kukowo pŜ, p Q 26 C1* N - Sb 4 A -

2 Połom pŜ Q 64 C1* N - Sb 4 A -

3 Sajzy p Q 153 C1 N* - Sb, Sd 4 A -

4 Gąski pŜ, p Q 20 C1* N - Sb, Sd 4 A -

5 Płociczno pŜ Q 8 831 C2 N - Sb, Sd 4 A - 14 6 Płociczno I pŜ Q 964 C1 G 68 Sb, Sd 4 A -

7 Płociczno-Krokocie pŜ Q 12 468 C2 N - Sb 4 A -

8 Miluki pŜ Q 1 153 C1* N - Sb, Sd 4 B L

9 Woszczele II pŜ Q 189 C1 G 13 Sd 4 A -

10 Siedliska i(ic) Q 33* C1 Z** 5* Scb 4 A -

11 Bienie-Chrzanowo p, pŜ Q 1 172 C1 G - Sb, Sd 4 A -

12 Woszczele-Chrzanowo pŜ Q 317 C1 Z** 15 Sb 4 A -

13 Zatyki pŜ Q 816 C1 G*** - Sb, Sd 4 A -

14 Bienie pŜ, p Q 124 C1 G 37 Sd 4 A -

15 Oracze i(ic) Q 30* C1 Z** 5* Scb 4 A -

16 Siedliska II i(ic) Q 13* C1 N - Scb 4 A - Ełk pŜ Q - - ZWB - - - - - Ełk II pŜ Q - - ZWB - - - - -

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ełk III pŜ Q - - ZWB - - - - - Ełk-Oracze pŜ Q - - ZWB - - - - - Konieczki p Q - - ZWB - - - - - Rubryka 3 – p – piaski, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, i(ic) – iły ceramiki budowlanej; Rubryka 4– Q – czwartorz ęd; Rubryka 6– kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1, C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7– zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych), * – wg wizji terenowej z pa ździernika 2011 r., eksploatacja zło Ŝa bez koncesji, ** – wg wizji terenowej z pa ździernika 2011 r., eksploatacja zaniechana b ądź zako ńczona, zło Ŝa nie maj ą rozliczonych zasobów; *** – zło Ŝe zagospodarowane w 2011 r.; Rubryka 9 – Kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej; Rubryka 10, 11 – wg „Zasad dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych” (2002); Rubryka 11 – zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12 – L – ochrona lasów

Zło Ŝe „G ąski” znajduje si ę we wschodniej cz ęś ci arkusza, ok. 200 m na południe od drogi krajowej nr 65, w okolicy wsi G ąski. Posiada powierzchni ę 0,34 ha i udokumentowane zostało za pomoc ą karty rejestracyjnej (Sadowski, 1992b). Pod średniej grubo ści 0,5– metrowym nadkładem (gleba, zorsztynizowane piaski i gliny piaszczyste) zalega seria zło Ŝo- wa, zbudowana z wodnolodowcowych piasków i Ŝwirów (kopalina główna) i piasków śred- nioziarnistych (kopalina towarzysz ąca) górnego stadiału zlodowacenia wisły. Wydzielony kompleks utworów piaszczysto-Ŝwirowych posiada mi ąŜ szo ść 2,1–4,5 m ( średnio 3,2 m), a w jego podło Ŝu wyst ępuj ą gliny. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione, a ze wzgl ędu na zmienno ść parametrów jako ściowych zostało zakwalifikowane do II grupy. Zło Ŝe piasków „Sajzy” poło Ŝone jest w odległo ści ok. 750 m na północny wschód od wsi Sajzy (zachodnia cz ęść arkusza, pomi ędzy Jeziorem Krzywym a Ła śmiady). Udokumen- towano je w kat. C 1 (Tatarata, 2002) na powierzchni 1,70 ha. Zło Ŝe zbudowane jest z utworów piaszczysto-Ŝwirowych (z przewag ą piasków drobno- i średnioziarnistych) moren martwego lodu górnego stadiału zlodowacenia wisły. Seri ę zło Ŝow ą wydzielono do gł ęboko- ści stwierdzonego zwierciadła wód gruntowych, a jej mi ąŜ szo ść waha si ę w granicach 1,00– 9,95 m i średnio wynosi 5,3 m. Nadkład zmiennej grubo ści (0,0–3,0 m) stanowi ą: gleba piaszczysta, piaski gliniaste i gliny. Zło Ŝa „Płociczno”, „Płociczno I”, „Płociczno-Krokocie” i „Miluki” poło Ŝone s ą na gruntach rolnych i le śnych, pomi ędzy miejscowo ściami Miluki, Płociczno i Krokocie (centrum arkusza). Zajmuj ą one du Ŝy areał w obr ębie rozległej powierzchni sandrowej, wyst ępu- jącej na przedpolu strefy czołowomorenowej.

Zło Ŝe „Płociczno-Krokocie” udokumentowano w kat. C 2 (Karczewska, 1972) na powierzchni 142,07 ha. Od zachodu graniczy ono z polem II zło Ŝa „Płociczno”. Kopalin ę stanowi ą wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry górnego stadiału zlodowacenia wisły o mi ąŜ szości 1,3–9,9 m ( średnio 4,2 m). Seria zło Ŝowa wyst ępuje pod zmiennym (0,2–3,5 m, śr. 0,5 m) nadkładem utworów piaszczystych i pod ścielona jest glinami zwałowymi. W obr ębie ok. 60% powierzchni zło Ŝa stwierdzono wyst ępowanie wód gruntowych.

Zło Ŝe „Płociczno” zostało udokumentowane w kat. C 2 (Antosiewicz, Liwska, 1992) w dwóch polach (pole I – zachodnie, pole II – wschodnie, granicz ące od wschodu ze zło Ŝem „Płociczno-Krokocie”) rozdzielonych drog ą asfaltow ą ł ącz ącą wsie Płociczno i Krokocie. Po- wierzchnia pola I wynosi 38,48 ha, a pola II – 50,65 ha, co daje ł ączn ą powierzchni ę zło Ŝa 89,13 ha. Seria zło Ŝowa, o mi ąŜ szo ści 1,5–10,7 m, zbudowana jest z wodnolodowcowych pia- sków i Ŝwirów górnego stadiału zlodowacenia wisły. Wyst ępuje pod nadkładem gleby, pia- sków, piasków pylastych i gliniastych lub glin piaszczystych, których grubo ść zmienia si ę w za-

16 kresie 0,2–5,2 m. Zło Ŝe jest suche, z uwagi na zmienno ść budowy geologicznej zaliczono je do II grupy. Pomimo braku rozliczenia zasobów zło Ŝa „Płociczno”, w jego zachodniej cz ęści pola

II (wschodniego), na powierzchni 7,02 ha udokumentowano w kat. C 1 (Kuczy ński, 2004) zło Ŝe „Płociczno I”. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry górnego stadiału wisły o ł ącznej mi ąŜ szo ści 9,0–11,7 m ( średnio 10,4 m). Zło Ŝe wyst ępuje p od 0,2–0,5 m nadkładem gleb piaszczystych, w jego obr ębie nie stwierdzono poziomu wód gruntowych. Ze względu na prost ą budow ę geologiczn ą, zło Ŝe zaklasyfikowano do I grupy zmienno ści. Zło Ŝe „Miluki” znajduje si ę na terenie le śnym, w miejscu rozwidlenia dróg powiatowych Miluki – Płociczno i Miluki – Krokocie. Udokumentowane zostało kart ą rejestracyjn ą (Sokołowski, 1956b) na powierzchni 14,21 ha. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi 1,3–9,9 m (średnio 4,2 m), a nadkładu waha si ę w przedziale 0,2–3,5 m ( średnio 0,5 m). Kopalina pod- ścielona jest piaskami i glinami oraz przykryta warstw ą gleby piaszczystej i piasków. W ob- rębie zło Ŝa nie wyst ępuj ą poziomy wód gruntowych. Zło Ŝe „Woszczele II” le Ŝy w północnej cz ęś ci wsi Woszczele (południowo-zachodni skraj arkusza). Udokumentowano je w kat. C 1 (Ceckowski, Tatarata, 2004) w dwóch polach (pole A – północne, pole B – południowe), znajduj ących si ę na niewielkich wzniesieniach, które rozdziela gminna droga gruntowa. Powierzchnia pola A wynosi 0,96 ha, pola B – 0,62 ha, co daje ł ączn ą powierzchni ę zło Ŝa 1,58 ha. Mi ąŜ szo ść wydzielonej serii zło Ŝowej waha si ę w granicach 2,0–12,6 m i średnio wynosi 7,4 m. Kopalin ę, która wyst ępuje pod 0,2– 0,9 m warstw ą gleby piaszczystej, stanowi ą wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry górnego stadiału zlodowacenia wisły. Na średniej gł ęboko ści 6,7 m p.p.t. lokalnie wyst ępuj ą wody płytkiego kr ąŜ enia, w zwi ązku z czym zło Ŝe uznaje si ę za cz ęś ciowo zawodnione. W południowo-zachodnim skraju arkusza, pomi ędzy miejscowo ściami Chrzanowo i Bienie, granicz ą ze sob ą 3 zło Ŝa: „Woszczele-Chrzanowo”, „Bienie-Chrzanowo” i „Bienie”. Zajmuj ą one rozległ ą powierzchni ę równiny sandrowej, zbudowanej z wodnolodowcowych piasków i Ŝwirów górnego stadiału zlodowacenia wisły.

Zło Ŝe „Woszczele-Chrzanowo” udokumentowano w 1974 r. – najpierw w kat. C2 (An- drzejak, 1974a), nast ępnie w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B (Andrzejak, 1974b). W 1981 r. opracowano dodatek do dokumentacji rozliczaj ący zasoby i aktualizujący granice zło Ŝa (Stefaniak, Solczak, 1981). W 1996 r. powstał dodatek nr 2 (Sadowski, 1996), w którym rozliczono zasoby oraz rozpoznano i wł ączono do bazy zasobowej II poziom zło- Ŝowy, wyst ępuj ący w obr ębie południowo-wschodniej cz ęś ci zło Ŝa pod nadkładem piaszczy- stym o mi ąŜ szo ści ok. 3,5 m. Obecnie powierzchnia zło Ŝa wynosi 6,58 ha (pierwotnie zaj- mowała ok. 40 ha), a jego mi ąŜ szo ść waha si ę w przedziale 6,2–25,2 m ( średnio 17,8 m).

17 Tabela 2 Podstawowe parametry jako ściowe piasków oraz piasków i Ŝwirów

Parametry jako ściowe Rodzaj Nazwa Zawarto ść pyłów Ci ęŜ ar nasypowy w sta- kopa- Punkt piaskowy* zło Ŝa mineralnych nie zag ęszczonym liny (%) (%) (t/m 3) 1 2 3 4 5 pŜ 47,5–65,0; śr. 57,1 6,0–8,4; śr. 7,0 2,02–2,17; śr. 2,09 Kukowo p* śr. 94,0 śr. 5,6 śr. 1,70 Połom pŜ 43,0–65,0; śr. 53,8 3,5–6,0; śr. 5,0 2,04–2,21; śr. 2,12 Sajzy p 73,3–94,8; śr. 85,6 2,9–4,0; śr. 5,3 1,68–1,77; śr. 1,74 pŜ 64,0–74,0; śr. 68,5 4,5–7,5; śr. 5,8 1,90–2,05; śr. 1,97 Gąski p* śr. 91,0 śr. 5,5 śr. 1,76 Płociczno pŜ 33,3–79,4; śr. 59,9 0,4–10,8; śr. 2,3 1,78–2,20; śr. 1,99 Płociczno I pŜ 54,9–69,5; śr. 61,7 0,3–1,7; śr. 0,6 1,69–1,97; śr. 1,84 Płociczno-Krokocie pŜ 32,1–65,7; śr. 49,1** 1,7–10,8; śr. 4,6 1,94–2,18; śr. 2,02 Miluki pŜ 40,4–63,8; śr. 49,6 2,4–10,5; śr. 5,8 1,73–2,14; śr. 1,80 Woszczele II pŜ 51,6–57,3; śr. 53,6 1,1–2,5; śr. 1,8 1,90–1,92; śr. 1,91 p 85,0–100,0; śr. 94,1 2,7–10,0; śr. 4,4 1,63–1,79; śr. 1,72 Bienie-Chrzanowo pŜ 40,5–57,5; śr. 49,3 1,0–2,3; śr. 1,5 2,18–2,26; śr. 2,21 Woszczele-Chrzanowo pŜ 41,7–56,2; śr. 49,9 0,6–1,5; śr. 1,0 1,95–2,21; śr. 2,04 Zatyki pŜ 50,8–66,8; śr. 60,3 3,3–6,0; śr. 4,7 1,83–1,93; śr. 1,89 Bienie pŜ, p 72,9–87,3; śr. 76,8 1,2–2,0; śr. 1,4 1,90–1,93; śr. 1,92

Rubryka 2 – p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, * kopalina towarzysz ąca; Rubryka 3 – * procentowa zawarto ść ziaren o średnicy < 2 mm, ** procentowa zawarto ść ziaren o średnicy <2,5 mm Na wył ączonym ze zło Ŝa „Woszczele-Chrzanowo” zachodnim obszarze, w obr ębie któ- rego pozostał II poziom zło Ŝowy, w 2004 r. udokumentowano w kat. C 1 (Sadowski, 2004) zło Ŝe „Bienie-Chrzanowo”. Jego powierzchnia wynosi 5,55 ha. Seria zło Ŝowa wyst ępuje bezpo średnio od powierzchni terenu do gł ęboko ści 13,0–17,2 m. W zło Ŝu stwierdzono wyst ępo- wanie stałego poziomu wód gruntowych, w wyniku czego uznaje si ę je za cz ęś ciowo zawodnione. Kopalin ę stanowi ą osobno piaski oraz piaski i Ŝwiry. Na południe od zło Ŝa „Bienie-Chrzanowo”, w jego bezpo średnim s ąsiedztwie, zlokalizowane jest zło Ŝe „Bienie”, które udokumentowano w kat. C 1 (Ceckowski, Tatarata, 2008) na powierzchni 1,41 ha. Seria zło Ŝowa posiada mi ąŜ szo ść 5,0–9,9 m ( średnio 6,1 m), zbudowana jest z piasków oraz piasków i Ŝwirów. Kopalina wyst ępuje pod nadkładem gleby piaszczystej (warstwa 0,8–1,1 m grubo ści) i jest cz ęś ciowo zawodniona.

18 Zło Ŝe „Zatyki” umiejscowione jest na wschodnim skraju arkusza, przy drodze powia- towej ł ącz ącej Kukowo z Zatykami, w odległo ści ok. 3 km na północny zachód od skrzy Ŝo- wania z drog ą krajow ą nr 65 relacji Ełk – Olecko. Zajmuje pagórkowaty obszar wysoczyzny czołowomorenowej, zbudowanej z lodowcowych piasków i Ŝwirów, osadzonych w górnym stadiale zlodowacenia wisły. Zło Ŝe zostało udokumentowane w kat. C 1 (Mazur, 2009) na powierzchni 3,11 ha. Pod nadkładem gleby piaszczystej i piasków gliniastych o grubo ści 0,7– 2,5 m wyst ępuje seria zło Ŝowa, której mi ąŜ szo ść waha si ę w granicach 12,4–18,0 m i średnio wynosi 14,1 m. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Surowiec z opisanych powy Ŝej złó Ŝ wykorzystywany jest na potrzeby lokalnego budownictwa i drogownictwa – po jego rozsortowaniu, drobn ą frakcj ę piaszczyst ą stosuje si ę do zapraw budowlanych, piaszczyst ą gruboziarnist ą oraz Ŝwirow ą u Ŝywa si ę do produkcji betonu, a kopalina w stanie naturalnym słu Ŝy do budowy nasypów drogowych i kolejowych. Pod- stawowe parametry jako ściowe piasków oraz piasków i Ŝwirów podano w tabeli 2.

2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej Kopalin ę złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej omawianego obszaru stanowi ą iły i mułki zastoiskowe górnego stadiału zlodowacenia wisły, odsłaniaj ące si ę na wierzchowinie plateau kemowego, zlokalizowanego w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza w rejonie Siedlisk. Podstawowe p arametry jako ściowe surowców ilastych ceramiki budowlanej i ich wyrobów przedstawiono w tabeli 3. Zło Ŝe „Siedliska” udokumentowano w 1957 r. (Czechowski i in., 1957) dla potrzeb tamtejszej cegielni. W trakcie wieloletniej eksploatacji cz ęsto napotykano na trudno ści zwi ą- zane z du Ŝą zmienno ści ą zło Ŝa. Dlatego w 1979 r. opracowano dodatek do dokumentacji w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B (Merle, 1979), w którym wła ściwie udokumentowano zło Ŝe (zgodnie z obowi ązuj ącymi przepisami) oraz rozliczono jego zasoby. Zło Ŝe składa si ę z trzech pól (pole A – południowe, pole B – centralne oraz pole C – północ- ne), które posiadaj ą ł ączn ą powierzchni ę 11,14 ha. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej jest zmienna w przedziale 2,0–6,6 m i średnio wynosi 3,7 m. Nadkład stanowi gleba oraz kopalina nad- miernie zamarglona, a jego grubo ść kształtuje si ę w granicach 0,0–2,5 m ( średnio 0,9 m). Ko- palina charakteryzuje si ę du Ŝą zmienno ści ą parametrów jako ściowych, zarówno w profilu pionowym jak i poziomym, st ąd zło Ŝe zakwalifikowano do II grupy. W cz ęś ci zło Ŝa stwierdzono istnienie nieci ągłego poziomu wód gruntowych.

Zło Ŝe „Oracze” udokumentowano w kat. C 1 (Ceckowski, Tatarata, 2010a) na powierzchni 1,98 ha, granicz ącej od zachodu z polem B zło Ŝa „Siedliska”. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa

19 „Oracze” wynosi 1,0–3,8 m, a średnio 2,0 m. Seri ę zło Ŝow ą przykrywa warstwa gleby o grubo ści 0,2–0,3 m. W obr ębie zło Ŝa nie stwierdzono wyst ępowania poziomów wód gruntowych, a ze wzgl ędu na prost ą budow ę zakwalifikowane jest do I grupy zmienno ści. Zło Ŝe „Siedliska II” zlokalizowane jest 70 m na południe od granicy pola A zło Ŝa „Sie- dliska”. Udokumentowane zostało w kat. C 1 (Ceckowski, Tatarata, 2010b), a jego powierzchnia wynosi 0,59 ha. Seria zło Ŝowa posiada mi ąŜ szo ść w granicach 1,0–3,8 m ( średnio 2,4 m) i wyst ępuje pod 0,2 m nadkładem gleby. Zło Ŝe jest suche i charakteryzuje si ę prost ą budow ą geologiczn ą (I grupa zmienno ści). Tabela 3 Podstawowe parametry jako ściowe surowców ilastych ceramiki budowlanej

Zło Ŝa Parametry jako ściowe Siedliska Oracze Siedliska II 1 2 3 KOPALINA Zawarto ść margla ziarnistego (%) 0,00–0,36; śr. 0,20 0,03–0,06; śr. 0,06 0,03–0,05; śr. 0,04 Woda zarobowa (%) 18,8–22,2; śr. 21,6 - - Skurczliwo ść wysychania (%) 5,4–6,6; śr. 6,3 6,7–7,3; śr. 7,07 6,7–7,3; śr. 6,97 Zawarto ść ziaren > 2 mm - 0,75–0,80; śr. 0,78 0,75–0,81; śr. 0,78 TWORZYWO CERAMICZNE Temperatura wypalania (°C) 950 - - Nasi ąkliwo ść (%) 20,3–21,6; śr. 20,5 - - Wytrzymało ść na ściskanie (MPa) 14,4–26,2; śr. 20,8 - - Mrozoodporno ść (cykle) 25 - -

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Straduny w 2010 r. prowadzono wydobycie w 6 kopalniach odkrywkowych. Zagospodarowane były 4 złoŜa piasków i Ŝwirów: „Płociczno I”, „Woszcze- le II”, „Woszczele-Chrzanowo” i „Bienie” oraz 2 złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej: „Siedliska” i „Oracze”. Sumaryczne wydobycie w 2010 roku wyniosło 133 tys. ton pia- sków i Ŝwirów oraz 10 tys. m 3 iłów ceramiki budowlanej. Zło Ŝe „Płociczno I” eksploatowane jest od 2005 r. na mocy koncesji ustanowionej na okres 20 lat. Powierzchnia zło Ŝa w wi ększo ści obejmuje tereny udokumentowanego w 1992 r. zło Ŝa „Płociczno” (zachodnia cz ęść pola II), które nie było wcze śniej zagospodarowane. Dla zło Ŝa „Płociczno I” ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchniach wynosz ących 7,02 ha i 10,48 ha. Wydobycie prowadzone jest systemem ścianowym, za pomoc ą

20 koparek przedsi ębiernych, z suchego wyrobiska stokowo-wgł ębnego. Kopalina kierowana jest do zakładu przeróbczego usytuowanego poza zło Ŝem (przy wyje ździe z zakładu górniczego), gdzie w przesiewaczach nast ępuje rozsortowanie na poszczególne frakcje. Obecnie zło Ŝe jest w du Ŝej cz ęś ci wyeksploatowane, a koncesjobiorca (który jest równie Ŝ wła ścicielem gruntów przyległych do „Płociczna I”) planuje utworzenie kolejnego zło Ŝa w obr ębie północno- wschodniej cz ęś ci pola II zło Ŝa „Płociczno”. Eksploatacja zło Ŝa „Woszczele II” prowadzona jest od 2007 r. Koncesję na wydobycie wydano na okres 10 lat, który upływa z dniem 29.01.2017 r. Ustanowiony obszar górniczy posiada powierzchni ę 1,58 ha (równ ą powierzchni zło Ŝa), a teren górniczy – 2,33 ha. Eksplo- atacja prowadzona jest równocze śnie w obu polach zło Ŝowych, systemem ścianowym, za pomoc ą koparki. Kopalina w stanie naturalnym odbierana jest samochodami przez kupuj ą- cych, którzy wykorzystuj ą j ą przy budowie nasypów drogowych. Zło Ŝe „Zatyki” eksploatowane jest od 2010 r. na mocy koncesji wa Ŝnej do dnia 31.03.2013 r., w której ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchniach 4,02 ha. Obec- nie wydobycie prowadzone jest systemem ścianowym, za pomoc ą ładowarek i spychacza, z poziomu suchego zło Ŝa. Z warstwy zawodnionej kopalina b ędzie urabiana kopark ą podsi ę- biern ą b ądź pogł ębiark ą ss ącą. Urobek kierowany jest do mobilnego przesiewacza, gdzie roz- dzielany jest na poszczególne frakcje. Zło Ŝe „Bienie-Chrzanowo” udokumentowano na wył ączonym z eksploatacji obszarze zło Ŝa „Woszczele-Chrzanowo”. Wydobycie prowadzi si ę od 2008 r. na mocy decyzji koncesyjnej wa Ŝnej do ko ńca 2015 r. Ustanowiony obszar górniczy posiada powierzchni ę 5,01 ha, a teren górniczy – 21,90 ha. Obecnie eksploatacj ę prowadzi si ę na poziomie suchym zło Ŝa, za pomoc ą koparko-ładowarek. Urobek transportowany jest samochodami do zakładu prze- róbczego, gdzie sortowany jest na odpowiednie frakcje. Eksploatacja na terenie udokumentowanego w 1974 r. zło Ŝa „Woszczele-Chrzanowo” prowadzona była od 1973 r., a wi ęc w trakcie jego dokumentowania. Pierwszej koncesji na wydobycie udzielono w 1992 r. W 1996 r. wydano kolejn ą decyzj ę koncesyjn ą, w której ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchniach 5,62 ha i 23,84 ha, oraz ustalono termin wa Ŝno ści koncesji do ko ńca 2011 roku. Obecnie okres ten dobiegł ko ńca, a koncesjobiorca zako ńczył wydobycie i prowadzi prace rekultywacyjne w kierunku wodnym, dla potrzeb gospodarki rybackiej i rekreacji. Nie powstała jeszcze dokumentacja rozliczaj ąca zasoby złoŜa. Udokumentowane w 2008 r. zło Ŝe „Bienie” posiada koncesj ę eksploatacyjn ą wa Ŝną do dnia 15.10.2019 r. Powierzchnia ustanowionego obszaru i terenu górniczego wynosi 1,46 ha. Zło Ŝe zostało zagospodarowane w 2010 r. Wydobycie z suchego wyrobiska prowadzi si ę sys-

21 temem ścianowym, za pomoc ą koparko-ładowarek, a urobek kierowany jest do mobilnego przesiewacza zlokalizowanego w obr ębie zło Ŝa, gdzie zostaje rozsortowany na odpowiednie frakcje. Pozostałe zło Ŝa piasków oraz piasków i Ŝwirów („Kukowo”, „Połom”, „Sajzy”, „G ą- ski”, „Płociczno”, „Płociczno-Krokocie” i „Miluki”) nie zostały dotychczas zagospodarowane. Podczas zwiadu terenowego stwierdzono ślady bezkoncesyjnej eksploatacji zło Ŝa „Sajzy”. Zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Siedliska” było eksploatowane od lat 60. XX wieku. Pocz ątkowo wydobywano kopalin ę z pola A (południowe), a Ŝ do momentu wyczerpania zasobów. Wyrobiska zrekultywowano w kierunku wodnym. W 1995 r. kopalni ę przej ął Zakład Produkcyjno-Usługowo-Handlowy MARANT z Siedlisk i zacz ęto eksploatacj ę pola B (centralne), na podstawie koncesji wa Ŝnej do ko ńca 2018 r. Ustanowiony obszar gór- niczy posiada powierzchni ę 5,01 ha, a teren górniczy – 8,38 ha. Zasoby zostały wyczerpane w 2011 r. i obecnie pole B zło Ŝa zostało zrekultywowane – wyrobisko zasypano materiałem nadkładu. Do tej pory nie opracowano dodatku rozliczaj ącego zasoby zło Ŝa. Zło Ŝe „Oracze”, przylegaj ące do pola B zło Ŝa „Siedliska”, zostało zagospodarowane w 2010 r. W decyzji koncesyjnej, wa Ŝnej do dnia 21.09.2020 r., ustalono obszar i teren górni- czy o powierzchniach 1,98 ha (równa powierzchni złoŜa) i 3,16 ha. Wydobycie prowadzono przez krótki okres w 2010 r. Z uwagi na nierentowność , cegielnia w Siedliskach została zli- kwidowania, w wyniku czego jej wła ściciel, który posiada wszystkie zło Ŝa kopaliny ilastej na tym terenie („Siedliska”, „Oracze”, „Siedliska II”), nie b ędzie prowadził dalszej eksploatacji. do tej pory nie została opracowana dokumentacja rozliczaj ąca zasoby zło Ŝa, nie wykonano równie Ŝ prac rekultywacyjnych wyrobiska. W zwi ązku z zaistniał ą sytuacj ą, zło Ŝe uznaje si ę za zaniechane. Udokumentowane w 2010 r. zło Ŝe „Siedliska II” nie zostało zagospodarowane. W świe- tle upadło ści cegielni w Siedliskach, istniej ą nikłe szanse na rozpocz ęcie eksploatacji tego złoŜa. W zwi ązku z rozbudow ą miasta Ełk, w latach 50. i 60. XX w. prowadzono intensywn ą eksploatacj ę piasków i Ŝwirów. Wydobycie miało miejsce na północ i północny wschód od Ełku w pi ęciu udokumentowanych zło Ŝach: „Ełk” (Sokołowski, 1956a), „Ełk-Oracze” (Soko- łowski, 1957), Ełk II” (Bielawska, 1961), „Ełk III (Gradys, 1972), i „Konieczki” (Sadowski, 1978). Zasoby tych złó Ŝ zostały w wi ększo ści wyczerpane, a wyrobiska z biegiem lat uległy samorekultywacji. Na obszarze złó Ŝ „Ełk II” i „Ełk III” trwaj ą obecnie prace rekultywacyjne – wyrobiska zasypywane s ą odpadami drogowymi (np. płyty betonowe, bruki, asfalt). Opisa- ne zło Ŝa zostały wykre ślone z bilansu zasobów w latach 70. i 80. ubiegłego wieku.

22 Na obszarze arkusza Straduny, podczas zwiadu terenowego, zlokalizowano 36 punktów wyst ępowania kopalin, z czego w 23 stwierdzono ślady okresowej eksploatacji. W przewa Ŝa- jącej wi ększo ści wydobycie dotyczy kopaliny piaszczysto-Ŝwirowej, która pozyskiwana jest przez okoliczn ą ludno ść na potrzeby budownictwa i naprawy dróg. Przez wiele lat prowadzona była intensywna bezkoncesyjna eksploatacja, a o wielko ści tego nielegalnego wydobycia świadczy ilo ść i rozmiary wyrobisk, w których wysoko ść ścian eksploatacyjnych niejedno- krotnie przekracza 10 m. Dla 27 punktów sporz ądzono szczegółowe karty informacyjne, które stanowi ą cz ęść niniejszego opracowania. Piaski i Ŝwiry odsłaniaj ą si ę głównie w formach morenowych i kemowych, w rejonach miejscowo ści: Połom, Świ ętajno, Sajzy, Dudki, Zajdy, Kukowo, G ąski, Płociczno, Straduny i Woszczele. Nielegalna eksploatacja zaspokaja w wi ęk- szo ści zapotrzebowanie lokalnej ludno ści, na co wskazuje brak zagospodarowania wielu udokumentowanych złó Ŝ piasków i Ŝwirów.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Straduny przeprowadzono szereg prac prospekcyjnych za zło Ŝami kopalin: okruchowych – piasków i Ŝwirów oraz piasków kwarcowych, ilastych ceramiki budowlanej, kredy jeziornej i torfów. Na podstawie archiwalnych opracowa ń surowcowych, analizy budowy geologicznej i obserwacji terenowych, wyznaczono 27 obszary prognostyczne wyst ępowania torfów i jeden dla udokumentowania piasków i Ŝwirów oraz 6 obszarów perspektywicznych, w tym: 2 obszary dla piasków i Ŝwirów, 3 obszary dla piasków i jeden dla kredy jeziornej. Ponadto zaznaczono na mapie obszary o negatywnych wynikach rozpoznania. Na omawianym obszarze wyst ępuj ą liczne torfowiska, które wypełniaj ą wi ększo ść istniej ących obni Ŝeń i zagł ębie ń. Wymagania potencjalnej bazy zasobowej (Ostrzy Ŝek, Dem- bek, 1997) spełnia 54 torfowisk. Wiele z nich posiada znikome zasoby i zajmuje małe powierzchnie, dlatego za prognostyczne uznano tylko te, których zasoby przekraczaj ą 30 tys. m3. Są to przewa Ŝnie torfowiska niskie o średnim stopniu rozkładu ok. 40% i popielno ści w granicach 6,2–17,0% (tabela 4). Najwi ększe powierzchnie zajmuj ą 4 torfowiska zlokalizowane we wschodniej cz ęś ci arkusza – s ą to obszary prognostyczne: XXVII (87 ha), XVIII (22 ha), XXIII (11 ha) i XXIV (9 ha). Pozostałe obszary wyst ępowania torfu posiadaj ą niewielkie rozmiary (1,0–6,5 ha), z czego połowa nie przekracza 3 ha.

23 Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych

Grubo ść Ś kompleksu Zasto- rednia litologiczno- sowa- grubo ść Zasoby w Parametry jakościowe surowcowego kategorii D 1 nie (ha) (ha) nadkładu 3 od – do (tys. m ) kopalina mapie mapie na (m) (średnia) ny Powierzchnia Powierzchnia Numer obszaru obszaru Numer

Rodzaj kopaliny (m) giczno-surowcowego Wiek kompleksu litolo-

1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – 12,10% I 5,0 t Q - 1,54 – 1,70 72 Sr stopie ń rozkładu – 40% popielno ść – 16,00% II 2,0 t Q - 2,56 – 3,10 51 Sr stopie ń rozkładu – 45% popielno ść – 12,20% III 2,5 t Q - 2,00 – 2,50 43 Sr stopie ń rozkładu – 40% popielno ść – 17,00% IV 1,8 t Q - 2,39 – 2,80 42 Sr stopie ń rozkładu – 35% popielno ść – 14,00% V 2,2 t Q - 1,59 – 1,90 36 Sr stopie ń rozkładu – 40% popielno ść – 6,20% VI 5,0 t Q - 4,29 – 5,80 214 Sr stopie ń rozkładu – 30% popielno ść – 10,00% VII 1,2 t Q - 5,34 – 6,15 64 Sr stopie ń rozkładu – 43% popielno ść – 9,00% VIII 3,0 t Q - 3,33 – 3,80 94 Sr stopie ń rozkładu – 40% popielno ść – 9,00% IX 2,2 t Q - 2,05 – 2,50 43 Sr stopie ń rozkładu – 43% popielno ść – 10,00% X 1,2 t Q - 2,68 – 3,20 34 Sr stopie ń rozkładu – 43% popielno ść – 9,00% XI 1,2 t Q - 3,32 – 4,20 42 Sr stopie ń rozkładu – 40% popielno ść – 12,00% XII 1,0 t Q - 3,19 – 3,50 32 Sr stopie ń rozkładu – 30% popielno ść – 15,00% XIII 4,5 t Q - 1,78 – 2,70 80 Sr stopie ń rozkładu – 40% popielno ść – 14,50% XIV 1,2 t Q - 2,56 – 3,10 32 Sr stopie ń rozkładu – 40% popielno ść – 14,20% XV 1,2 t Q - 3,36 – 3,80 42 Sr stopie ń rozkładu – 40% popielno ść – 14,50% XVI 1,8 t Q - 2,17 – 2,90 38 Sr stopie ń rozkładu – 40%

24 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – 13,00% XVII 4,0 t Q - 2,03 – 2,80 73 Sr stopie ń rozkładu – 35% popielno ść – 11,80% XVIII 22,0 t Q - 1,77 – 3,10 353 Sr stopie ń rozkładu – 45% popielno ść – 13,00% XIX 3,5 t Q - 3,09 – 3,60 104 Sr stopie ń rozkładu – 35% popielno ść – 17,00% XX 5,0 t Q - 1,54 – 1,90 77 Sr stopie ń rozkładu – 35% popielno ść – 11,90% XXI 6,5 t Q - 2,09 – 2,70 121 Sr stopie ń rozkładu – 45% popielno ść – 12,00% XXII 4,5 t Q - 1,75 – 3,10 79 Sr stopie ń rozkładu – 40% popielno ść – 12,90% XXIII 11,0 t Q - 2,02 – 2,70 192 Sr stopie ń rozkładu – 40% popielno ść – 11,20% XXIV 9,0 t Q - 1,70 – 2,20 153 Sr stopie ń rozkładu – 35% popielno ść – 13,00% XXV 2,2 t Q - 2,33 – 2,60 34 Sr stopie ń rozkładu – 40% popielno ść – 15,00% XXVI 3,2 t Q - 1,73 – 2,00 56 Sr stopie ń rozkładu – 50% popielno ść – 9,80% XXVII 87,0 t Q - 1,51 – 2,50 1 294 Sr stopie ń rozkładu – 40%

punkt piaskowy 2,8 – 7,0 XXVIII 44,1 pŜ Q 0,3 2 552 Sb 48–70% (5,8)

Rubryka 3 – t – torfy, p Ŝ – piaski i Ŝwiry; Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; Rubryka 9 – Sr – rolnicze, Sb – budowlane

Obszar prognostyczny dla wyst ępowania złó Ŝ piasków i Ŝwirów (nr XXVIII) o powierzchni ok. 44 ha wyznaczono w obr ębie równiny sandrowej na północno-wschodnich przedmie ściach Ełku. W wyniku przeprowadzonych na tym terenie prac poszukiwawczych (Liwska, 1989) stwierdzono w 5 sondach wyst ępowanie piasków i Ŝwirów o mi ąŜ szo ści 2,9– 7,0 m, zalegaj ących p od 0,3–2,2 m nadkładem zło Ŝonym z gleby piaszczystej i piasków. Szacunkowe zasoby kopaliny wynosz ą 2 552 tys. m3, a jej charakterystyk ę przedstawiono w tabeli 4. W pozostałych otworach z tego obszaru bada ń nawiercono piaski drobnoziarniste i pylaste. Na tej podstawie wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków, który kontynuuje si ę na s ąsiaduj ącym od południa arkuszu Ełk. W ramach wymienionego powyŜej opracowania przebadano równie Ŝ dwa obszary zlokalizowane na zachód i południowy zachód

25 od wsi Połom (północno-zachodnia cz ęść arkusza), zajmuj ące fragment strefy morenowej. W trzech z dziewi ęciu odwierconych sond stwierdzono piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści 2,4–5,3 m, wyst ępuj ące pod nadkładem gleby lub piasku o grubo ści 0,3–1,2 m. Na podstawie wyników bada ń wytypowano 2 obszary perspektywiczne wyst ępowania piasków i Ŝwirów. W pozosta- łych sondach nawiercono wył ącznie gliny piaszczyste, w zwi ązku z czym na tych powierzchniach wyznaczono obszary negatywne. W 1983 r. przeprowadzono badania prospekcyjne za kopalin ą piaszczysto-Ŝwirow ą w rejonie Woszczeli (na północ od Chrzanowa). W odwierconych 10 sondach stwierdzono głównie piaski o mi ąŜ szo ści 2,5–2,8 m (Data, 1983). Z kolei w rejonie wsi Konieczki (na pół- noc od Ełku) w pi ęciu otworach nawiercono do gł ęboko ści 5,5 m piaski średnio- i gruboziar- niste (Data, 1987a) . W obu przypadkach wyznaczono obszary perspektywiczne wyst ępowa- nia piasków. Na podstawie analizy Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Mirosław- Grabowska, Grabowski, 2006) rozszerzono obszar perspektywiczny w rejonie Woszczeli w kierunku północno-zachodnim. W ramach przeprowadzonych w 1971 r. prac geologiczno-zwiadowczych za zło Ŝami kredy jeziornej zbadano obszar przylegaj ący do zachodniego brzegu jeziora Krzywionka (centralna cz ęść arkusza). Stwierdzono, Ŝe pod 2,0 m nadkładem torfu zalega ponad 3,0 m (nieprzewiercona) warstwa gytii ilasto-piaszczystej (Tulska, 1971). Zasoby zło Ŝa oszacowano na 1 564 tys. m3 (Tołkanowicz, 1994). Obszar okre ślono jedynie jako perspektywiczny – nie- znane s ą parametry jako ściowe kopaliny, a rozpoznanie opiera si ę wył ącznie na jednej sondzie pozytywnej. Obszarem negatywnym dla wyst ępowania kopaliny piaszczysto-Ŝwirowej okazał si ę by ć teren poło Ŝony na północny zachód od wsi Straduny. Wykonane w 1989 roku wiercenia wykazały w jednej sondzie wyst ępowanie piasków i Ŝwirów o mi ąŜ szo ści ponad 2,2 m (nie- przewiercone), ale dane z pozostałych otworów wskazuj ą na du Ŝą zmienno ść litologiczn ą potencjalnego zło Ŝa. Na podstawie tego samego opracowania wyznaczono obszar negatywny wyst ępowania piasków i Ŝwirów w rejonie Chełch i Legi (południowo-wschodnia cz ęść arkusza), gdzie w 6 sondach, odwierconych do gł ęboko ści 7,0 m, stwierdzono wył ącznie piaski gliniaste i gliny piaszczyste (Liwska, 1989). W 1970 roku, na zlecenie Białostockich Zakładów Eksploatacji Kruszywa, wykonano prace wiertnicze na obszarach zlokalizowanych na południe od wsi Wityny (3 sondy) i na wschód od Oraczy (4 sondy). W obu przypadkach nawiercono gliny zwałowe, a obszary uznano za negatywne (Wojtkiewicz, Lipi ński, 1970).

26 Na podstawie sprawozdania z prac poszukiwawczych za piaskami i Ŝwirami na terenie poło Ŝonym na północny zachód od miejscowo ści Płociczno (Data, 1981) wyznaczono obszar negatywny wyst ępowania tej kopaliny. Za pomoc ą 8 sond nawiercono głównie osady piaszczysto-gliniaste z mał ą domieszk ą Ŝwiru. W zwi ązku z du Ŝym zapotrzebowaniem na surowiec okruchowy, zgłaszanym przez Re- jon Dróg Publicznych w Ełku, wykonano szereg prac poszukiwawczych za t ą kopalin ą. W 1987 r. odwiercono 4 otwory na terenie wysoczyzny morenowej, zlokalizowanej na połu- dnie od wsi G ąski. Do gł ęboko ści 4 m nie stwierdzono wyst ępowania piasków i Ŝwirów, dlatego obszar uznano za negatywny (Data, 1987b). Podobny wynik uzyskano w 1990 r. – w obr ębie formy kemowej, poło Ŝonej na zachód od wsi Oracze, w 10 sondach nawiercono wył ącznie piaski gliniaste i gliny piaszczyste (Data, 1990a). W tym samym roku przebadano równie Ŝ obszar umiejscowiony na północ od Siedlisk, przyległy do istniej ącego ju Ŝ znaczne- go wyrobiska, w którym odsłaniaj ą si ę piaski i Ŝwiry. W ramach prac terenowych wykonano 7 otworów do gł ęboko ści 4 m. Piaski i Ŝwiry nawiercono jedynie w jednej sondzie znajduj ą- cej si ę 50 m na południe od wyrobiska. Podobnie jak w przypadku poprzednich bada ń, stwierdzono niewielkie wyst ępowanie kopaliny, a obszar uznano za negatywny (Data, 1990b). Na terenie arkusza dwukrotnie przeprowadzano poszukiwania złó Ŝ piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej. W 1973 r. zbadano 2 obszary w rejonie miejscowo ści Krokocie – Czaple (Gradys, 1973). Rozpoznane na tym terenie piaski nie spełniały wymaga ń kryteriów bilansowo ści zarówno w zakresie parametrów zło Ŝowych (mała mi ąŜ- szo ść , wysoki stosunek N:Z), jak i parametrów jako ściowych (wysoka zawarto ść frakcji pyla- stej). Dodatkowym efektem tych bada ń było odkrycie znacznych pokładów piasków i Ŝwirów na obszarze zachodnim, a uzyskane wówczas wyniki stanowiły podstaw ę do udokumentowania w kat. C 2 zło Ŝa „Płociczno”. Kolejny obszar rozpoznany pod k ątem wyst ępowania zło Ŝa piasków kwarcowych znajduje si ę w okolicy wsi Woszczele (południowo-zachodni skraj arkusza). Od lat 50. ubiegłego wieku, na potrzeby miejscowej wytwórni silikatów, eksploatowano obszar znajduj ący si ę na sąsiaduj ącym od zachodu arkuszu Wydminy. Chc ąc poszerzy ć baz ę surowcow ą, w 1969 r. przeprowadzono rozpoznanie na obszarze zlokalizowanym na wschód od ówczesnej kopalni – znajduje si ę on w obr ębie arkusza Straduny, na wschód od wsi Woszczele, a jego południo- wo-zachodnia granica przebiega wzdłu Ŝ linii kolejowej relacji Ełk – Stare Juchy. Badania wykazały, Ŝe w zachodniej cz ęś ci potencjalnego zło Ŝa du Ŝa cz ęść zasobów jest pozabilanso- wa ze wzgl ędu na nadmierne zapylenie, a na wschodzie wyst ępuje zbytnie zanieczyszczenie

27 kopaliny frakcj ą Ŝwirow ą. Na tym etapie postanowiono zako ńczy ć prace geologiczne, ocenia- jąc obszar „Woszczele” jako negatywny (Salachna, 1969). Na podstawie sprawozda ń z poszukiwa ń złó Ŝ kredy jeziornej (Tulska, 1971; Liw- ska, 1995) wyznaczono cztery obszary o negatywnych wynikach rozpoznania. Zlokalizowane są w północno-zachodniej i środkowej cz ęś ci arkusza: w dolinie Połomskiej Młynówki, przy północno-zachodnim brzegu Jeziora Krzywego (2 obszary) oraz pomi ędzy wsi ą Oracze a Je- ziorem Haleckim. We wszystkich przypadkach pod torfami nawiercono piaski drobnoziarniste, iły lub gytię torfiast ą, a obszary uznano za negatywne dla rozpoznania złóŜ surowców węglanowych nawet na skal ę lokaln ą. W zwi ązku z rozbudow ą cegielni Siedliska w 1967 r. przeprowadzono prace poszuki- wawcze za surowcem ilastym ceramiki budowlanej (Staniszewska, 1967). W obr ębie arkusza Straduny wytypowano 5 obszarów poszukiwawczych, zlokalizowanych w rejonie miejscowo- ści: Siedliska, Konieczki, Wityny, Chrzanowo i Królowa Wola. Sondy rozmieszczano przewa Ŝnie w dwóch prostopadłych liniach penetracyjnych. Na podstawie wyników bada ń wyznaczono 4 linie profilu (Siedliska, Wityny, Chrzanowo, Bienie) oraz jeden obszar (Królowa Wola) o negatywnym rozpoznaniu. Na omawianych terenach nie natrafiono na kopalin ę ila- st ą, która nadaje si ę do produkcji cegły palonej dobrej jako ści.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Arkusz Straduny znajduje si ę w obr ębie dorzecza Wisły i nale Ŝy do zlewni IV rz ędu dwóch prawobrze Ŝnych dopływów Biebrzy – Ełku i Legi. Głównym ciekiem powierzchnio- wym, odwadniaj ącym ok. 75% powierzchni arkusza jest rzeka Ełk. Przepływa ona z północy na południe przez zachodni ą cz ęść arkusza, kieruj ąc swoje wody przez ci ąg jezior: Ła śmiady, Stradu ńskie i Haleckie. Na wysoko ści wsi Połom, rzek ę Ełk zasila jej prawobrze Ŝny dopływ Młynówka Połomska. Pozostał ą, południowo-wschodnią cz ęść powierzchni arkusza, odwad- nia rzeka Lega, która na południu wpada do jeziora Selm ęt Wielki. Na omawianym obszarze wyst ępuj ą liczne jeziora o ł ącznej powierzchni ok. 21 km 2. W północnej cz ęś ci arkusza znajduj ą si ę jeziora: Dworackie (pow. 92,4 ha, śr. gł ęb. 5,5 m), Dudeckie (pow. 127,7 ha, śr. gł ęb. 4,5 m), Zajdy (pow. 56,6 ha, śr. gł ęb. 5,3 m), Kukowino (pow. 128,2 ha, śr. gł ęb. 5,8 m), w cz ęś ci centralnej: Krzywe (pow. 178,7 ha, śr. gł ęb. 10,2 m), Przytulskie (pow. 193,9 ha, śr. gł ęb. 7,7 m), Ła śmiady (pow. 882,1 ha, śr. gł ęb. 9,5 m), Zdre źno (pow. 75,4 ha, śr. gł ęb. 7,8 m), Krzywionka (pow. 48,8 ha, śr. gł ęb. 3,1 m), Stradu ńskie (pow. 47,7 ha, śr. gł ęb. 2,4 m), Haleckie (pow. 93,5 ha, śr. gł ęb. 3,4 m), a w cz ę-

28 ści południowej: Jachimowo (pow. 15,0 ha, śr. gł ęb. 2,8 m), oraz fragmenty jezior: Woszczel- skiego, Sumowo i Selm ęt Wielki. Wi ększo ść jezior posiada genez ę rynnow ą (Dworackie, Krzywe, Zdre źno, Przytulskie, Stradu ńskie) lub rynnowo-wytopiskow ą (Ła śmiady), na co wskazuje ich wydłu Ŝony kształt i znaczne gł ęboko ści. Pozostałe jeziora maj ą genez ę wytopiskow ą (Mirosław-Grabowska, Grabowski, 2006; Andrzejewska-Kubrak, Grabowski, 2006). W granicach arkusza zlokalizowane s ą trzy punkty pomiarowo-kontrolne nale Ŝą ce do systemu monitoringu regionalnego, operuj ącego w ramach Pa ństwowego Monitoringu Śro- dowiska: na rzece Ełk w miejscowo ści Zawady Ełckie, na jej lewobrze Ŝnym dopływie – Po- łomskiej Młynówce – przy drodze Sulejki–Połom oraz na rzece Lega we wsi Sędki. Zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (2008), w 2009 roku przeprowadzono badanie stanu JCWP rzeki Lega od jeziora Olecko Małe do wpływu do jeziora Selmęt Wielki, na przekroju w S ędkach. Badane wska źniki chemiczne nie przekraczały norm dobrego stanu chemicznego (wska źnikiem obni Ŝaj ącym był azot Kjeldahla), natomiast stan ekologiczny oceniono na umiarkowany. Ocena stanu ekologicznego i chemicznego wskazuje na zły stan omawianej JCWP (Raport..., 2010). Cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w obr ębie jednolitej cz ęś ci wód powierzchniowych (JCWP) rzeki Ełk od wypływu z jeziora Ła śmiady do wypływu z Jeziora Ełckiego z punktem monitoringu w miejscowo ści Barany (na południe od arkusza Straduny), dla której w 2009 roku okre ślono stan ekologiczny jako dobry (Raport..., 2010). W 2007 roku przeprowadzono badania jako ści wód rzeki Ełk i Połomskiej Młynówki zgodnie ze skal ą 5-stopniow ą (Rozporz ądzenie..., 2004). Ełk, w przekroju pomiarowym Za- wady Ełckie, charakteryzowała si ę wodami zadawalaj ącej jako ści (III klasa). Wska źnikami obni Ŝaj ącymi klas ę jako ści wód były: barwa, ChZT-Cr i ChZT-Mn (IV klasa). Stan sanitarny i saprobowo ść odpowiadały III klasie, natomiast reszta wska źników fizykochemicznych utrzymywały si ę w granicach I–III klasy. Jako ść wód w przekroju pomiarowym rzeki Połom- ska Młynówka odpowiadała IV klasie (niezadawalaj ąca jako ść wód). Wska źnikami decyduj ą- cymi były: barwa, tlen rozpuszczony, ChZT-Cr, ChZT-Mn i azot Kjeldahla. Saprobowo ść i ogólna liczba bakterii coli wykazywały III klas ę (Raport..., 2008). W ramach monitoringu jezior w 2010 r. zbadano jako ść wód jeziora Zdr ęŜ no. Ocena jednolitej cz ęś ci wód, przeprowadzona na podstawie elementów biologicznych i wspieraj ą- cych wska źników fizykochemicznych, wskazywała na II klas ę jako ści wody i stan ekologiczny dobry. śaden chemiczny wska źnik nie przekraczał ustalonej dla niego warto ści granicz- nej – badana JCWP osi ągała stan chemiczny dobry (Raport..., 2011). Taki sam stan ekolo-

29 giczny i chemiczny posiadało Jezioro Przytulskie, które monitorowano w 2009 roku (Ra- port..., 2010).

2. Wody podziemne Warunki hydrogeologiczne oraz skład fizyczno-chemiczny i jako ść wód podziemnych obszaru arkusza Straduny scharakteryzowano na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Straduny (Włostowski, 2004) wraz z obja śnieniami. Zgodnie z podziałem hydrogeologicznym Polski (Paczyński, Sadurski (red.), 2007) obszar arkusza w wi ększo ści nale Ŝy do regionu mazowieckiego (I). Jedynie cz ęść północno- wschodnia i północno-zachodnia zaliczana jest do regionu mazursko-podlaskiego (II). Na rozpatrywanym obszarze wyst ępuj ą dwa u Ŝytkowe piętra wodono śne: czwartorz ę- dowe – główne, wyst ępuj ące na całej powierzchni arkusza oraz paleoge ńskie – podrz ędne, zlokalizowane w północno-wschodniej cz ęś ci, w rejonie Zajd. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne zwi ązane jest głównie z wodnolodowcowymi osadami zlodowace ń warty i wisły. Piaszczysto-Ŝwirowe utwory tych zlodowace ń na znacznych terenach nie s ą rozdzielone i w zasadzie tworz ą jeden mi ędzymorenowy u Ŝytkowy poziom wodono śny, z wyj ątkiem północnej cz ęś ci arkusza (rejon Świ ętajna), gdzie poziom rozdzielo- ny jest warstw ą słabo przepuszczaln ą. Na obszarze wysoczyzny polodowcowej, poziom czwartorz ędowy przykryty jest warstw ą nadkładu, natomiast na równinie sandrowej odsłania si ę na powierzchni. Mi ędzymorenowy poziom wodono śny w obr ębie wysoczyzny wyst ępuje głównie w przedziale gł ęboko ści 15–50 m, a w cz ęś ci północnej obni Ŝa si ę do ponad 50 m. W połu- dniowo-wschodnim fragmencie arkusza i w rejonie Przytuł, gdzie wyst ępuje zredukowana mi ąŜ szo ść glin zwałowych, poziom wodono śny zalega na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 15 m. Mi ąŜ szo ść zakrytego poziomu czwartorz ędowego w cz ęś ci wschodniej i południowo-zachodniej wynosi poni Ŝej 10 m, natomiast w centralnej i północno-wschodniej przekracza 40 m. Najwi ększa przewodno ść tego poziomu, na poziomie 500–1000 m 2/24 h, wyst ępuje na północnym wschodzie, w rejonie Przytuł i jeziora Selm ęt Wielki. Znaczne obszary północ- nego i centralnego fragmentu arkusza posiadaj ą przewodno ść w przedziale 200–500 m 2/24 h. Na pozostałym obszarze wysoczyzny przewodno ść nie przekracza 200 m 2/24 h. Wydajno ść potencjalna jest tak Ŝe zró Ŝnicowana i uzale Ŝniona od mi ąŜ szo ści warstw wodono śnych. Naj- wi ększe wydajno ści, przekraczaj ące 70 m 3/h, wyst ępuj ą w częś ci północnej i środkowej. Na pozostałym obszarze wydajno ść mie ści si ę w przedziałach od 10–30 m 3/h do 50–70 m 3/h.

30 Zwierciadło wody poziomu zakrytego ma charakter napi ęty, a odpływ wód odbywa si ę w kierunku rzeki Ełk i połączonych z ni ą jezior. Odkryty czwartorz ędowy poziom wodono śny wyst ępuje w obr ębie obszaru sandrowego, który ci ągnie si ę wzdłu Ŝ zachodniego skraju arkusza pasem o szeroko ści 2,0–2,5 km do jeziora Ła śmiady, nast ępnie w kierunku południowo-wschodnim, w s ąsiedztwie Jeziora Stra- du ńskiego i Haleckiego. Ł ączy si ę on z obszarem sandrowym w cz ęś ci południowo- wschodniej, wyst ępuj ącej na przedpolu strefy czołowomorenowej (rejon Ełku). Zwierciadło wody ma charakter swobodny i wyst ępuje do gł ęboko ści 10 m p.p.t. Utwory wodono śne nale- Ŝą głównie do zlodowacenia wisły, podrz ędnie za ś do zlodowacenia warty. Ich mi ąŜ szo ść mie ści si ę w przedziale 20–40 m. Przewodno ść tego poziomu jest dobra i na wi ększo ści obszaru wynosi 500–1000 m 2/24h, a w rejonie Ełku mo Ŝe nawet przekracza ć 1500 m 2/24h. Wy- dajno ści potencjalne pojedynczych studni mieszcz ą si ę w przedziale 50–120 m 3/h, a na pół- noc i wschód od Ełku s ą nawet wi ększe (> 120 m 3/h). Poziom ten jest zasilany głównie przez infiltracj ę wód opadowych oraz dopływ wód z rejonu wysoczyzn. Baz ą drena Ŝu tego poziomu jest rzeka Ełk. Paleoge ńskie pi ętro wodono śne rozpoznane zostało wył ącznie w otworze w Zajdach, z tego wzgl ędu trudno jest okre śli ć jego zasi ęg przestrzenny. Buduj ą go piaski glaukonitowe eocenu i oligocenu o mi ąŜ szo ści 8 m, które zostały nawiercone na gł ębokości 189 m. Jego przewodno ść wynosi 78 m 2/24h, a wydajno ść z pompowania pomiarowego 35,5 m 3/h. Według regionalizacji A. S. Kleczkowskiego (1990), zachodnia cz ęść obszaru arkusza Straduny znajduje sie w obr ębie głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) w o środku porowym – czwartorz ędowej pradoliny rzeki Biebrza (217) (fig. 3). Dla wspomnianego zbiornika nie opracowano dokumentacji hydrogeologicznej. Skład chemiczny wód podziemnych pi ętra czwartorz ędowego wykazuje zró Ŝnicowanie mi ędzy izolowanym poziomem mi ędzymorenowym, a odkrytym poziomem obszaru równin sandrowych, poddanego antropopresji. W cz ęś ci zakrytej oraz odkrytej, niezmienionej dzia- łalno ści ą człowieka, s ą to wody typu wodorow ęglanowo-wapniowo-magnezowego, natomiast w rejonie miasta Ełk, gdzie ujawniło si ę oddziaływanie czynników antropogenicznych – wodorow ęglanowo-chlorkowo-wapniowo-sodowego. Charakteryzuj ą si ę średni ą mineralizacj ą 200–400 mg/dm 3 (maksymalnie 735 mg/dm 3 w rejonie Ełku) i twardo ści ą ogóln ą 2,5– 12,8 mval/dm 3. Na wi ększo ści obszaru arkusza, skład chemiczny wód podziemnych pi ętra czwartorz ę- dowego ma charakter trwały, bez wyra źnego wzrostu wska źników. W rejonie Ełku, gdzie wyst ępuje silne oddziaływanie czynników antropogenicznych na jako ść wód, stwierdza si ę

31 zmienno ść poszczególnych składników, z których niektóre, lokalnie lub punktowo, przekraczaj ą normatywy dla wód pitnych (azotany, amoniak, substancje ropopochodne, nikiel). Za- warto ść chlorków na ogół nie przekracza 20 mg Cl/dm 3 (maksymalnie 191 mg Cl/dm 3, przy dopuszczalnych 250 mg Cl/dm 3). Siarczany wykazuj ą st ęŜ enia poni Ŝej dopuszczalnych 3 3 warto ści (250 mg SO 4/dm ) i średnio wynosz ą 0–100 mg SO 4/dm . St ęŜ enia azotu azotyno- wego, azotanowego i amonowego przewa Ŝnie nie przekraczaj ą warto ści dopuszczalnych dla wód pitnych. Na całym obszarze arkusza Ŝelazo i mangan wyst ępuje w wodzie w ilo ściach przekraczaj ących warto ści normatywne.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Straduny na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych wymagaj ą- cych szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 (Kleczkowski, 1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 –granica GZWP w o środku porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 217 – Pradolina rzeki Biebrzy, czwartorz ęd (Q)

Wody poziomu paleoge ńskiego s ą typu wodorow ęglanowo-sodowo-wapniowego, o mi- neralizacji ogólnej 732,3 mg/dm 3. Posiadaj ą znaczne ilo ści sodu (128,5 mg Na/dm 3) i pod-

32 wy Ŝszon ą zawarto ść chlorków (37,4 mg Cl/dm 3). Mikroskładniki, z wyj ątkiem niklu, nie przekraczaj ą warto ści dopuszczalnych dla wód pitnych. Na obszarze arkusza przewa Ŝnie wyst ępuj ą wody średniej klasy jako ści (klasa IIb), wymagaj ące prostego uzdatniania ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza i manganu. Wody dobrej jako ści (klasa IIa) wyst ępuj ą na obszarze sandrowym we wschodniej cz ęś ci Eł- ku oraz w rejonie Miluk, Malinówki i Chrzanowa. Wody złej jako ści (klasa III), z powodu znacznej zawarto ści Ŝelaza (> 5 mg Fe/dm 3), stwierdzono w pasie Siedliska–Ełk. Złą jako ść wód stwierdzono w Ełku: w miejscu dawnego zakładu „Frutex” (azotany), w rejonie nieczyn- nej bazy CPN (substancje ropopochodne) oraz na terenie Zakładów Mi ęsnych „Mazury” (amoniak). Zagro Ŝenia wód podziemnych zwi ązane s ą z brakiem izolacji pi ętra wodono śnego na odkrytych poziomach sandrowych oraz ogniskami zanieczyszcze ń zakładów przemysło- wych zlokalizowanych w rejonie Ełku oraz ferm hodowlanych i oczyszczalni ścieków w Chełchach i Ledze. Na tych obszarach wyznaczono bardzo wysoki i wysoki stopie ń zagro- Ŝenia wód podziemnych. Średni stopie ń zagro Ŝenia wskazano w cz ęś ci północno-zachodniej, południowo-zachodniej i środkowej gdzie brak jest warstwy izoluj ącej, ale obecno ść zwarte- go kompleksu le śnego ogranicza dost ępno ść zanieczyszcze ń. Na pozostałym obszarze (cz ęść północna, wschodnia i zachodnio-środkowa) warstwa izolacyjna zło Ŝona z glin zwałowych zapewnia dostateczn ą ochron ę wód przed zanieczyszczeniami, dlatego wyznaczono tu niski i bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia poziomu u Ŝytkowego. Na obszarze arkusza znajduje si ę 20 uj ęć wód podziemnych o sumarycznym wydatku powy Ŝej 50 m3/h. Wydajno ści przekraczaj ące 100 m 3/h wykazuj ą uj ęcia wodoci ągów miejskich w Ełku (1000 m 3/h) i Zakładów Mi ęsnych „Mazury” w Ełku (200 m 3/h). Uj ęcia o sumarycznym wydatku z przedziału 50–100 m 3/h zlokalizowane s ą w miejscowo ściach: Ja- nów (92 m3/h), Połom (90 m3/h), Lega (90 m 3/h), Wityny (90 m 3/h), Zalesie (84 m3/h), Świ ę- tajno (77 m 3/h), Rogowszczyzna Mała (77 m 3/h), Ślepie (75 m3/h), Jurkowo (74 m 3/h), Stra- duny (68 m 3/h, 60 m3/h), Wólka Kijewska (63 m3/h), Chojniak (57 m3/h), Chełchy (55 m 3/h), Chrzanowo (60 m3/h) oraz 3 uj ęcia w Ełku (65 m 3/h, 60 m 3/h, 50 m 3/h). W dawnym PGR we wsi Kukówko i w G ąskach znajduj ą si ę uj ęcia o wydajno ści 29 m3/h i 32 m 3/h, dla których ustanowiono strefy ochrony po średniej. Wyznaczono je rów- nie Ŝ dla wspomnianego wcze śniej uj ęcia w Ledze oraz studni wodoci ągów miejskich w Ełku i Zakładów Mi ęsnych „Mazury”. Te dwa uj ęcia – komunalne i przemysłowe – maj ą wyzna- czon ą wspóln ą stref ę ochrony po średniej, przechodz ącą na południowy arkusz Ełk.

33 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie..., 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 145 – Straduny, umieszczono w tabeli 5. W celu porównania, tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1 000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby mine- ralizowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznacze- nia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emis- sion Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectro- metry ), z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL, z systemem przepływowym FIAS- 100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologiczne- go – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

34 Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 145 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Straduny bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 145 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Straduny

Metale N=5 N=5 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 27–57 36 27 Cr Chrom 50 150 500 3–18 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 24–51 44 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–6 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–12 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–14 5 3 Pb Ołów 50 100 600 7–15 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,06–0,1 0,08 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 145 – Straduny 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 5 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 5 wy Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 5 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 5 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 2) Pb Ołów 5 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 5 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 145 – Straduny do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 5 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny P olski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków, zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

35 próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i B, zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z 09.09.2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granicę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbol pierwiastka decyduj ącego o zanieczyszczeniu gleb z da- nego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu, kobaltu i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obsza- rów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje zawarto ść : baru, chromu, cynku, miedzi, niklu i rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m. in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych, odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in.,

36 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindstrom, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink 2009; Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników, zawartych w osadach, mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów, na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1996; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wie- lopierścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB), oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z 16.04.2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU. nr 55 poz. 498). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypusz- czalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów porto- wych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY, zawieraj ącej wyniki moni- toringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie

37 Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg)

Parametr Rozporz ądzenie M Ś* PEL ** Tło geochemiczne 1 2 3 4 Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z 16.04.2002 r. (DzU. nr 55 poz. 498); ** – MACDONALD D. i in., 2000; *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu; **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu).

Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kon- genery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝy-

38 ciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jezior Ła śmiady, Ołówka, Zdro Ŝno, Przytulskiego, Dworackiego, Bukowino, Woszczelskiego i Zdresno. Osady wszystkich zbadanych jezior charakteryzuj ą si ę niskimi lub nieznacznie podwy Ŝszonymi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego (tabela 7). Odnotowane zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Zdro Ŝno s ą porównywalne do przeci ętnie spotykanych ich zawar- to ści w osadach jezior. W osadach pozostałych jezior, zwłaszcza w osadach jeziora Przytul- skiego zawarto ść WWA jest znacz ąco podwy Ŝszona. Jednak Ŝe stwierdzone zawarto ści pier- wiastków śladowych i WWA s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z 16.04.2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegóło- wych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

39 Tabela 7 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg)

Ła śmiady Ołówka (Haleckie) Zdro Ŝno Przytulskie Parametr 2011 r. 2011 r. 2010 r. 2009 r. 1 2 3 4 5 Arsen (As) 7 7 19 8 Chrom (Cr) 8 8 12 17 Cynk (Zn) 79 95 81 105 Kadm (Cd) 0,7 <0,5 0,7 0,8 Mied ź (Cu) 11 13 19 21 Nikiel (Ni) 8 7 11 14 Ołów (Pb) 39 28 36 41 Rt ęć (Hg) 0,136 0,115 0,09 0,16 * WWA 11 WWA 4,056 3,052 1,491 5,752 ** WWA 7 WWA 3,724 2,411 1,620 5,720 PCB *** <0,0007 0,0029 <0,0007 0,0021 Dworackie Bukowino Woszczelskie Zdresno Parametr 2001 r. 2004 r. 1997 r. 1998 r. 1 2 3 4 5 Arsen (As) 3 6 5 10 Chrom (Cr) 18 14 4 6 Cynk (Zn) 63 76 52 39 Kadm (Cd) 0,3 0,8 0,5 0,5 Mied ź (Cu) 14 14 6 6 Nikiel (Ni) 11 14 8 6 Ołów (Pb) 21 33 18 11 Rt ęć (Hg) 0,068 0,093 0,07 0,03 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]- pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas

40 pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie są zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sumę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 19 do około 67 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 46 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącą 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 10 do około 57 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 44 nGy/h. Na omawianym arkuszu najwy Ŝszymi wartościami promieniowania gamma (40– 67 nGy/h) charakteryzuj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego oraz – zalega- jące na nich lokalnie i zwi ązane z tym samym okresem zlodowacenia – osady kemów (piaski, mułki, iły i Ŝwiry) oraz osady lodowcowe (piaski, Ŝwiry i głazy) w północno-wschodniej cz ę- ści obszaru. Ni Ŝsze dawki promieniowania (ok. 20-40 nGy/h), zarejestrowane w obu profilach pomiarowych, s ą zwi ązane z utworami wodnolodowcowymi zlodowacenia północnopolskie- go, holoce ńskimi aluwiami (mady, mułki, piaski i Ŝwiry) oraz z torfami. Najni Ŝsza warto ść promieniowania gamma pomierzona w profilu wschodnim (ok. 10 nGy/h) pochodzi najpraw- dopodobniej od osadów moren czołowych (piaski, Ŝwiry, głazy i gliny) fazy pomorskiej zlodowacenia. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,1 do 7,9 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,3 do 4,8 kBq/m 2.

41 145 W PROFIL ZACHODNI 145 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5987039 5984216 5985228 5979467 5983080 m m 5977600 5977946

5976908 5971372

5973168 5968961

0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 42 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5987039 5984216 5985228 5979467 5983080 m m 5977600 5977946

5976908 5971372

5973168 5968961

0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Straduny (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó ź- niejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 8). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 8; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie

43 dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść potencjalnej warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tabela 8 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik Rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] 1 2 3 4

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Straduny Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Włostowski, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Straduny około 80% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączenia bezwzgl ędne obejmuj ą: − obszary pokryte utworami holoce ńskimi, wykształconymi głównie jako torfy, którym towarzysz ą namuły torfiaste i gliniaste oraz piaski humusowe i namuły piaszczyste den dolinnych i zagł ębie ń bezodpływowych, piaski i mułki jeziorne, piaski i Ŝwiry rzeczne tara- sów zalewowych, jak równie Ŝ piaski i pyłowate gliny deluwialne. Osady te wyst ępuj ą głównie w dolinach rzek i w zagł ębieniach wytopiskowych;

44 − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary wyst ępowania chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, tworz ących niewielkie rozproszone wyst ąpienia, głównie w dolinach cieków i na podmokłych obszarach, wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − tereny obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000: specjalne obszary ochrony siedlisk - PLH 280034 „Jezioro Woszczelskie” i PLH 280041 „Murawy na Pojezierzu Ełckim”; − otoczenie jezior: Ła śmiady, Krzywe, Dworackie, Dudeckie, Zajdy, Kukowino, Przytul- skie, Stradu ńskie, Hołeckie, Woszczelskie Sunowo, Selm ęt Wielki i kilku mniejszych (250 m od linii brzegowej); − tereny zwartej zabudowy i infrastruktury miasta Ełku (siedziba urz ędu miasta i gminy); − obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego, gdzie obecno ść zwierciadła pierwszego poziomu wód podziemnych (zasilanego przez infiltracj ę wód opadowych) stwierdzono na gł ęboko ści do 5 m (Włostowski, 2004). Poziom ten wykazuje nisk ą i średni ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne; − obszary wyst ępowania osuwisk (Grabowski (red.), 2007), zlokalizowane w rejonie wsi Babki G ąseckie; − obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych, o spadkach terenu przekraczaj ących 10º. S ą to tereny w strefach brzegowych jezior: Ła śmiady, Przytulskie oraz Zdre źno; − obszary obj ęte stref ą ochronn ą uj ęć wód podziemnych w Ełku, Kukówku, G ąskach i w PGR Lega; − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna zajmuj ą około 20% obszaru arkusza Straduny. Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 8). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery geologicznej (NBG) spełniaj ą przede wszystkim plejstoce ńskie gliny zwałowe, których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Mirosław-Grabowska, Grabowski,

45 2003). Mog ą one stanowi ć warstw ę izolacyjn ą wył ącznie pod składowiska odpadów oboj ęt- nych. Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wi- sły (zlodowacenia północnopolskie). S ą to zwykle gliny piaszczyste, o barwie br ązowej lub br ązowoszarej, wapniste, w cz ęś ci stropowej mi ękkie i plastyczne, gł ębiej bardziej zwarte. Mi ąŜ szo ść ich jest zmienna i waha si ę od 6 m (Straduny), 10 m (Oracze), 14–15 m (Koniecz- ki, Zajdy, G ąski), 16–20 m (Kolonia Kukowo), 18 m (Wityny), do 22 m (Janów). W wielu miejscach w sp ągu omawianych glin wyst ępuj ą starsze, mocniej skonsolidowane gliny zwa- łowe stadiału środkowego tego samego zlodowacenia. Zwi ększaj ą one mi ąŜ szo ść naturalnej bariery geologicznej do 24–27 m (Konieczki, Zajdy, G ąski), 30–32 m (Oracze, Janów), 38 m (Wityny). Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach gdzie na powierzchni stropowej osadów tworz ących naturaln ą barier ę izolacyjn ą wyst ę- puj ą piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe oraz eluwialne o mi ąŜ szo ści nieprzekra- czaj ącej 2,5 m. Obecno ść utworów przepuszczalnych przykrywaj ących gliny zwałowe została stwierdzona głównie w centralnej cz ęś ci arkusza. Lokalizacja składowisk w tych rejonach będzie wymaga ć usuni ęcia 1–2 metrowej warstwy piaszczystej zalegaj ącej w stropie słabo przepuszczalnych glin zwałowych. Do obszarów pozbawionych naturalnej bariery geologicznej zaliczono miejsca wyst ę- powania piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych, lodowcowych, wodnomore- nowych, morenowych (moreny czołowe, spi ętrzone i martwego lodu), rzeczno-peryglac- jalnych, rezydualnych, ozów, kemów oraz akumulacji szczelinowej, jak równie Ŝ glin zwało- wych w spływach oraz moren czołowych, o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 2,5 metra. Lokaliza- cja składowisk odpadów w tych rejonach b ędzie mo Ŝliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów znajduje si ę czwartorz ędowe pi ętro wodono śne, zwi ązane z utworami wodnolodowcowymi zlodowacenia warty i zlodowace ń wisły (Włostowski, 2004). W jego skład wchodz ą dwa poziomy. Odsłoni ęty główny u Ŝytkowy poziom wodono śny w obr ębie POLS wyst ępuje na gł ęboko ści od kilku do ponad 20 metrów. Wskazano dla niego wysoki stopie ń zagro Ŝenia, ze wzgl ędu na brak izolacji (Sulejki, G ąski, S ędki, Chełchy, Połom). Mi ędzymorenowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści od 15 do około 60 metrów. Dla obszarów obj ętych jego zasi ęgiem, poło Ŝonych w rejonie Krzywego i Dworackich, wskazano bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia zanieczyszczeniami (co najmniej 50 metrowy nadkład utworów słabo przepuszczalnych). Niski stopie ń za-

46 gro Ŝenia okre ślono dla terenów w rejonie miejscowo ści: Ła śmiady, Bałamutowo, Kolonia Połom, Świ ętajno, Gi Ŝe, Zajdy, Dudki Spalone, Dzi ęgiele Oleckie. Stopie ń średni wskazano na obszarach potencjalnego wyst ępowania ognisk zanieczyszcze ń (na północ od Gi Ŝy, Fol- wark Zajdy, były PGR Ślepe, Wólka Kijowska, Janów i Skup, G ąski, Oracze, Siedliska). Dla rejonów POLS wyznaczonych w okolicy Ełku wskazano obszarowe ograniczenie warunkowe, wynikaj ące z s ąsiedztwa zwartej zabudowy miejscowo ści gminnej. Obszary po- ło Ŝone w południowej, południowo-wschodniej, zachodniej, centralnej i północnej cz ęś ci arkusza posiadaj ą ograniczenie składowania odpadów, z uwagi na aspekty przyrodnicze (Ob- szar Chronionego Krajobrazu Pojezierza Ełckiego i Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Legi). Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza, wyznaczono rejony spełniaj ące wymagania pod lokalizacj ę składo- wisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych (iłów) o współczynniku wodoprzepuszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. Obszar spełniaj ący wymogi lokalizowania składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych) wskazano w granicach wychodni osadów ilasto-mułko- wych w rejonie udokumentowanego, nieeksploatowanego zło Ŝa surowców ceramiki budowlanej „Siedliska” koło miejscowo ści Siedliska (Czechowski i in., 1957) i s ąsiaduj ącego z nim wyrobiska zaniechanego zło Ŝa „Oracze” (Ceckowski, Tatarata, 2010). Utwory te odsłaniaj ą si ę na powierzchni około 100 ha. Mi ąŜ szo ść iłów i mułków ilastych w wymienionych zło Ŝach wynosi od 1,0 do 6,6 m, przy średniej grubo ść nadkładu 0,9 m. Kopalina charakteryzuje si ę du Ŝą zmienno ści ą parametrów jako ściowych, zarówno w profilu pionowym jak i poziomym. W cz ęś ci zło Ŝa stwierdzono istnienie nieci ągłego poziomu wód gruntowych. Jednak ze wzgl ędu na niedostateczne rozpoznanie litologii, wła ściwo ści izolacyjnych oraz rozprzestrze- nienia tych utworów, wskazano tu obszar o zmiennych warunkach izolacyjnych podło Ŝa. Opi- sywany teren znajduje si ę w rejonie wyst ępowania czwartorz ędowego poziomu wodono śne- go, którego stopie ń zagro Ŝenia okre ślono tam jako średni (Włostowski, 2004). Ograniczenie

47 warunkowe składowania odpadów „z” zwi ązane jest z konieczno ści ą ochrony zasobów zło Ŝa „Siedliska”. Na zachód od Babek G ąseckich odsłaniaj ą si ę mułki ilaste i piaszczyste oraz iły pyło- wate, zwi ęzłe, o mi ąŜ szo ści około 2 metrów (Mirosław-Grabowska, Grabowski, 2006). Re- prezentuj ą one seri ę zastoiskow ą stadiału górnego zlodowacenia wisły. Omówiony rejon po- ło Ŝony jest w strefie średniego i niskiego zagro Ŝenia głównego poziomu u Ŝytkowego wód podziemnych. Ze wzgl ędu na brak szczegółowego rozpoznania ich wła ściwo ści izolacyjnych oraz mo Ŝliwej obecno ści nadkładu przepuszczalnego o grubo ści <2,5 m (rejon Babek G ąseckich), dla obu wyznaczonych obszarów wskazano zmienne warunki izolacyjno ści naturalnej bariery geologicznej. W okolicy Kijewa odwiercony został otwór hydrogeologiczny dokumentuj ący płytkie (na gł ęboko ści 1,6 m) wyst ępowanie plejstoce ńskich osadów ilastych o mi ąŜ szo ści 4,0 m. Co prawda nie s ą znane ich wła ściwo ści izolacyjne, lecz wskazuje to, Ŝe w tym rejonie mo Ŝna równie Ŝ poszukiwa ć terenów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk typu „K”. Wskazania lokalizacyjne mog ą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń geologicznych i hydrogeologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska odpadów i zbadanie przestrzennej budowy struktury ilastej. Niski współczynnik wodoprzepuszczalno ści pakietów ilastych mo Ŝe stanowi ć podsta- wę do wyró Ŝnienia obszarów predysponowanych dla składowisk tego typu odpadów. B ędzie si ę to wi ąza ć równie Ŝ z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych, co wykluczy mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód powierzchniowych i podziemnych. Na terenie arkusza znajduje si ę jedno nieczynne gminne składowisko odpadów komunalnych, zlokalizowane na północ od Siedlisk.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni arkusza wyst ępuj ą grunty spełniaj ące wymagania przy- jęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania składowisk zarówno odpadów oboj ętnych jak i innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych). Najkorzystniejsze warunki naturalne dla lokalizowania składowisk odpadów nale Ŝy wskaza ć w rejonie poło Ŝonym na północ od Siedlisk, w miejscach przypowierzchniowego wyst ępowania plejstoce ńskich osadów zastoiskowych (iłów i mułków ilastych), które mog ą stanowi ć podło Ŝe do bezpo średniego składowania odpadów komunalnych.

48 Dla składowisk odpadów oboj ętnych rekomenduje si ę obszary wyznaczone w rejonie miejscowo ści Oracze, Janów i Wityny. Jest to rejon przypowierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia wisły, tworz ących kompleks ze glinami stadiału środkowego tego samego zlodowacenia, gdzie naturalna bariera geologiczna mo Ŝe osi ąga ć mi ąŜ szo ść od 30 do niemal 40 metrów. Dla wskazanych rejonów wyznaczono średni stopie ń zagro Ŝenia głównego poziomu u Ŝytkowego wód podziemnych. Cz ęść rejonów wskazanych jako korzystne dla składowania odpadów oboj ętnych znajduje si ę w granicach obszarów chronionego krajobrazu.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano dwa wyrobiska zwi ązane z koncesjonowan ą eksploatacj ą kopalin (kruszywa naturalnego oraz surowców ilastych ceramiki budowlanej) w granicach udokumentowanych złó Ŝ, które mogło- by spełnia ć rol ę niszy umo Ŝliwiaj ącej składowanie odpadów. Jedno z nich poło Ŝone s ą one na obszarach pozbawionych warstwy izolacyjnej (piaski i Ŝwiry ze zło Ŝa „Płociczno”), a tak Ŝe w miejscach przypowierzchniowego wyst ępowania iłów zastoiskowych w granicach zło Ŝa „Oracze”. Wyznaczono dla nich punktowe ograniczenia warunkowe zwi ązane z bliskim s ą- siedztwem obiektów zabudowy wiejskiej (Płociczno, Siedliska). Wszystkie wyrobiska posiadaj ą punktowe ograniczenie z uwagi na ochron ę zasobów złó Ŝ kopalin. Ponadto na mapie zlokalizowano siedem wyrobisk zwi ązanych z niekoncesjonowan ą eksploatacj ą kruszywa naturalnego. Znajduj ą si ę one w rejonie Połomu, Gi Ŝy, Piasków, G ą- sek, Czapli oraz na północ od Wólki Kijewskiej. Wi ększo ść z nich posiada punktowe ograniczenia warunkowe zwi ązane z bliskim s ąsiedztwem obiektów zabudowy wiejskiej. Wskazane wyrobiska w przyszło ści mog ą spełnia ć rol ę niecki składowiska odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznych przesłon izolacyjnych, zwłaszcza w obr ębie wyrobisk zlokalizowanych na obszarach wyst ępowania osadów przepuszczalnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Straduny ustalono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Straduny (Mirosław- Grabowska, Grabowski, 2003), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Stra- duny (Włostowski, 2004), Mapy osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim (Grabowski (red). i in., 2007) oraz mapy topograficznej.

49 Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno- in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter wył ącznie orientacyjny. W analizie, zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski (2005), pomini ęto obszary wyst ępowania lasów, gleb wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa), ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zieleni urz ądzonej, terenów zwartej zabudowy miasta Ełk, jezior i obszarów udokumentowanych złó Ŝ kopalin. Uwzgl ędniaj ąc powy Ŝsze wył ączenia, waloryzacj ą obj ęto 22% powierzchni arkusza. Wydzielono dwa rodzaje obszarów: o korzystnych warunkach budowlanych oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych nale Ŝą grunty spoiste w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym. Na obszarze arkusza wyst ępuj ą one w obr ębie wysoczyzny lodowcowej, gdzie odsłaniaj ą si ę mało skonsolidowane gliny zwałowe górnego stadiału zlodowacenia wisły. Utwory te nale Ŝą do gruntów twardoplastycznych b ądź półzwar- tych. Wyst ępuj ą głównie w cz ęś ci północnej, środkowej i południowo-wschodniej arkusza. Nale Ŝy mie ć na uwadze, Ŝe w miejscach, gdzie gliny wyst ępuj ą pod przykryciem zwietrzeli- nowym, zło Ŝonym z piasków gliniastych i Ŝwirów, mog ą pojawia ć si ę poziomy zawieszonych wód gruntowych. Korzystne warunki budowlane panuj ą równie Ŝ na obszarach wyst ępowania gruntów niespoistych średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których gł ęboko ść zwierciadła wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Reprezentuj ą je przede wszystkim wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry górnego stadiału zlodowacenia wisły. Tworz ą one powierzchnie równin sandrowych, których łagodne ukształtowanie dodatkowo sprzyja budownictwu. Omawiane grunty znajduj ą si ę w cz ęś ci północno-zachodniej, środkowej (wzdłu Ŝ Jeziora Stradu ńskiego i Haleckiego) oraz południowo-zachodniej i południowej (rejon Ełku). Nieco mniej korzystne warunki budowlane mog ą wyst ępowa ć w obr ębie fragmentów równin sandrowych bezpo średnio s ąsiadu- jących ze stokami wysoczyzny morenowej. W tych miejscach wyst ępuj ą lokalnie pokrywy utworów deluwialnych oraz utwory wodnomorenowe (pyły i piaski gliniaste). Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zaliczono równie Ŝ utwory piaszczysto-Ŝwirowe, pylaste i gliniaste, buduj ące wzgórza moren czołowych, moren martwego lodu i kemów. S ą to przewa Ŝnie grunty niespoiste średniozag ęszczone (piaski i Ŝwiry moren) i zag ęszczone (piaski pylaste i pyły piaszczyste kemów) oraz spoiste w stanie półzwartym i twardoplastycznym, miejscami plastycznym (nieskonsolidowane gliny zwałowe i spływowe moren i kemów). Na omawianym obszarze warunki korzystne w obr ębie wzgórz i pagórków morenowych i kemowych wyznaczono na południe od Jeziora Przytulskiego i Zdre źno, po-

50 mi ędzy Jeziorem Krzywym i Ła śmiady, wzdłu Ŝ Jeziora Dworackiego oraz w cz ęś ci północ- no-wschodniej arkusza. Niekorzystne warunki budowlane wyst ępuj ą na gruntach słabono śnych: organicznych (torfy, namuły, gytie), spoistych w stanie plastycznym i mi ękkoplastycznym, niespoistych lu źnych, jak równie Ŝ na terenach, gdzie zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ębo- ko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. W obr ębie obszarów akumulacji organicznej i mułków w ęgla- nowych istnieje mo Ŝliwo ść wyst ępowania wód agresywnych wzgl ędem betonu i stali. Holo- ce ńskie grunty organiczne (torfy, gytie, namuły), plastyczne i mi ękkoplastyczne iły, mułki jeziorne oraz gliny deluwialne wyst ępuj ą w dnach dolin rzecznych Ełku i Legi z rozwini ętymi tarasami zalewowymi, w licznych obni Ŝeniach i misach jeziornych oraz w zagł ębieniach powierzchni wysoczyzny morenowej i równiny sandrowej. Podmokłe i zabagnione obszary, o płytkim wyst ępowaniu wód gruntowych, zlokalizowane s ą głównie w północnej i północno- zachodniej cz ęś ci arkusza, przy wschodnim brzegu Jeziora Woszczelskiego, w rejonie wsi Konieczki oraz w niektórych fragmentach doliny Legi. Za obszary, które mog ą w sposób znaczny utrudnia ć budownictwo uznano wzgórza moren spi ętrzonych wyst ępuj ące w cz ęś ci północno-wschodniej (okolice Kukowa) oraz połu- dniowo-zachodniej (okolice Siedlisk) – przewa Ŝnie zajmuj ą bardzo drobne powierzchnie. Buduj ące je utwory wykazuj ą silne zaburzenia glacitektoniczne (sfałdowania spowodowane naciskiem l ądolodu). Soczewy i gniazda piaszczysto-Ŝwirowe wyst ępuj ące w obr ębie glin zwałowych mog ą stanowi ć poziomy wód zawieszonych. Taka zmienno ść budowy geologicznej na małej przestrzeni mo Ŝe powodowa ć znaczne utrudnienia przy posadowieniu budyn- ków, dlatego na obszarach zaburze ń glacitektonicznych wymagane jest sporz ądzanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich. Budownictwo utrudnione jest równie Ŝ na gruntach predysponowanych do powstawania ruchów masowych. Nale Ŝą do nich strome zbocza o nachyleniu przekraczaj ącym 12% (7°), przewa Ŝnie wyst ępuj ące wzdłu Ŝ jezior rynnowych, takich jak: Dworackie, Krzywe, Stradu ń- skie, Przybylskie, Zdre źno oraz przy północnej odnodze jeziora Ła śmiady. Ze wzgl ędu na skal ę opracowania wiele z tych obszarów nie zostało zaznaczonych na mapie. Najrozle- glejsze, widoczne w skali mapy, obszary predysponowane do powstawania ruchów masowych wyznaczono wokół jeziora Zdre źno, zachodniej cz ęś ci Jeziora Przytulskiego oraz pół- nocnym brzegu jeziora Łaśmiady (Grabowski (red). i in., 2007). Najbardziej strome (10–20 o) i wysokie (około 30 m) zbocza posiada Jezioro Krzywe, gdzie od północno-wschodniej strony zarejestrowano powstanie i rozwój osuwiska zwietrze- linowego o charakterze spływu, a całe zbocze uznano za teren predysponowany do rozwoju

51 ruchów masowych. Podobnie oceniono północno-wschodnie zbocza jeziora Zajdy, zbocza rynny kontynuuj ącej si ę na wschód od Jeziora Dworackiego oraz północno-wschodnie stoki moreny czołowej w miejscowo ści G ąski. Dwie niewielkie formy osuwiskowe o charakterze spełzywania gruntów ilastych, powstałe na skutek erozyjnej działalno ści rzeki, stwierdzono tak Ŝe w zboczach doliny Legi w okolicach miejscowo ści Babki G ąseckie (Kastory i in., 1972). Poza rynnami jeziornymi, strome stoki posiadaj ą liczne wzgórza morenowe, kemowe i ozowe. Wymienione formy są przewa Ŝnie bardziej nachylone od południa. Na mapie zaznaczono jako niekorzystne strome (8–12 o ) stoki plateau kemowego w Siedliskach, zbudowane- go z glin pylastych i iłów, na wierzchowinie którego udokumentowano zło Ŝe surowców ilastych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa), czyli podlegaj ące ochronie, pokrywaj ą około 35% powierzchni arkusza Straduny. Przewa Ŝaj ą gleby bielicowe i brunatne, nale Ŝą ce do klas bonitacyjnych IIIa–IVa, wykształcone na glinach lekkich i średnich lub na iłach. Na licznych, niewielkich obszarach wzdłu Ŝ dolin rzek i obni Ŝeń rozwin ęły si ę ł ąki na gruntach pochodzenia organicznego (zajmuj ą ok. 8% powierzchni arkusza). Wyst ępuj ą tam gleby: torfowe, murszowo-torfowe, murszowo-mineralne i murszowate. Lasy zajmuj ą około 25% powierzchni arkusza. Przewa Ŝaj ą nierównomiernie rozmiesz- czone niewielkie kompleksy le śne. Najwi ększe skupiska lasów wyst ępuj ą na obszarze równi- ny sandrowej – w północno-zachodnim obszarze arkusza mi ędzy dolin ą rzeki Ełk i Połom- skiej Młynówki a zachodnimi brzegami Jeziora Krzywego i Ła śmiady, w rejonie Przykopek (na północ od Ełku), Świdrów (centrum arkusza) oraz na północnym wschodzie w okolicy Kolonii Kukowo. Dominuj ą lasy mieszane z przewag ą świerka i sosny, a w wilgotnych obni- Ŝeniach terenu wyst ępuj ą olsy i bory bagienne. Na obszarze arkusza Straduny ustanowiono 11 pomników przyrody oraz 2 u Ŝytki ekologiczne (tabela 9). Pomnikami przyrody Ŝywej s ą pojedyncze drzewa lub grupy drzew rosn ą- ce przy drogach, w lasach, przy starych cmentarzach ewangelickich i w parkach podworskich. Przy południowym brzegu Jeziora Krzywego, w rejonie Kolonii Piaski, znajduje si ę pomnik przyrody nieo Ŝywionej – granitowy głaz narzutowy. Na północny zachód od Jeziora Krzywego znajduje si ę dystroficzne jeziorko śródle śne o powierzchni 1,43 ha, wokół którego utworzono u Ŝytek ekologiczny „Torfowisko Połom”. Kolejny u Ŝytek ekologiczny stanowi „Torfowisko Sikora” – śródpolne torfowisko z oczkiem wodnym, które jest stanowiskiem

52 wielu gatunków ro ślin chronionych. Poło Ŝony jest przy południowym brzegu jeziora Ła śmia- dy i posiada powierzchni ę ok. 60 ha. Tabela 9 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Numer Rok obiektu Forma Miejscowo ść Gmina Rodzaj obiektu ochrony Powiat zatwier- (powierzchnia w ha) na mapie dzenia 1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Wil- Świ ętajno 1 P 2001 PŜ – 4 sosny pospolite czewo oddz. olecki 124f Świ ętajno 2 P 2004 PŜ – grusza dzika, 2 d ęby szypułkowe Krzywe olecki Świ ętajno 3 P Ś ę 2004 PŜ – klon pospolity wi tajno olecki

Le śnictwo Zajdy Ś wi ętajno 4 P 2007 PŜ – świerk pospolity oddz. 141n olecki Ełk 5 P 1966 Pn – G - granit Kolonia Piaski ełcki

Ełk P – aleja drzew pomnikowych 6 P 1993 Ŝ Straduny ełcki (49 lip drobnolistnych) Ełk 7 P 1978 PŜ – lipa drobnolistna Straduny ełcki

Ełk P – 5 lip drobnolistnych, 2 d ęby szypułko- 8 P 1978 Ŝ Janowo ełcki we Ełk 9 P 1998 PŜ – lipa drobnolistna Janowo ełcki Le śnictwo Ełk 10 P Mleczno 1993 PŜ – dąb szypułkowy ełcki oddz. 242c Ełk 11 P 1978 PŜ – klon pospolity Chełchy ełcki

Le śnictwo Po- „Torfowisko Połom” Świ ętajno 12 U łom oddz. 1993 dystroficzne jeziorko śródle śne olecki 117 (3,36) „Torfowisko Sikora” Stare Juchy 13 U Sikory Juskie 1993 torfowisko śródpolne z oczkiem wodnym ełcki (59,38)

Rubryka 2 – P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6 – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy.

Około 65% powierzchni arkusza le Ŝy w obr ębie dwóch obszarów chronionego krajobrazu – Pojezierza Ełckiego (OChKPE) i Doliny Legi (OChKDL), które powołano w 2003 r.

53 Obejmuj ą one tereny wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazem o zró Ŝnicowanych ekosystemach, warto- ściowych ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść zaspakajania potrzeb zwi ązanych z turystyk ą i wypo- czynkiem. Według systemu Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET (Liro (red.), 1998), przez pół- nocno-zachodni ą i zachodni ą cz ęść arkusza przebiega obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzyna- rodowym – Obszar Wschodniomazurski (15M). Graniczy on od południa z korytarzem eko- logicznym o znaczeniu krajowym – 21k – Ełku (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Straduny na tle systemów ECONET w skali 1:50 000 (Liro red., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 14 M – Obszar Puszczy Piskiej, 15M – Wschodniomazurski, 26M – Biebrza ński; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski, 8m – Garbu Szeskiego; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21k – Ełku, 22k – Rospudy

W obr ębie arkusza Straduny wyst ępuj ą dwa obszary chronione, nale Ŝą ce do Europej- skiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 (tabela 10). Specjalne obszary ochrony siedlisk „Je- zioro Woszczelskie” i „Murawy na Pojezierzu Ełckim” umieszczone zostały na li ście rz ądo- wej przekazanej Komisji Europejskiej.

54 Tabela 10 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punk- Typ Nazwa obszaru Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Kod tu obszaru Lp. obsza- i symbol oznaczenia obszaru obszaru Szeroko ść Kod ru na mapie Długo ść geogr. (ha) Województwo Powiat Gmina geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH Jezioro Woszczelskie E N warmi ńsko- 1 B 313,7 PL623 ełcki Ełk 280034 (S) 22°14’59’’ 53°50’52’’ mazurskie PLH Murawy na Pojezie- E N warmi ńsko- 2 B 77,2 PL623 ełcki Ełk 280041 rzu Ełckim (S) 22°20’00’’ 53°54’06’’ mazurskie Rubryka 2: B –Wydzielony Obszar Specjalnej Ochrony (OSO), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000

Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Głównym elementem obszaru „Jezioro Woszczelskie” jest mezotroficzne jezioro wraz z przylegaj ącym do niego od południowego wschodu, torfowiskiem przej ściowym. Ponadto nale Ŝą do niego: zbiorniki eutroficzne, wilgotna ł ąka trz ęś licowa, niewielki fragment ni Ŝowe- go ł ęgu jesionowo-olszowego, rozwijaj ącego si ę wzdłu Ŝ cieku, ł ącz ącego jezioro Sawinda Wielka z Woszczelskim. Obszar poło Ŝony jest w południowo-zachodnim skraju arkusza, a jego cz ęść kontynuuje si ę na sąsiaduj ącym od zachodu arkuszu Wydminy. Jezioro Wosz- czelskie stanowi siedlsko wyst ępowania zbiorowisk ramienic oraz rzadkich gatunków naczy- niowych ro ślin zanurzonych. Obszar „Murawy na Pojezierzu Ełckim” zlokalizowany jest w północno-zachodniej cz ęś ci wsi Straduny i swym zasi ęgiem obejmuje cztery pagórki kemowe wraz z otaczaj ącymi je pastwiskami i polami uprawnymi. Wyst ępuj ą tam kserotermiczne murawy z klasy Festuco- Brometea – barwne, bujne, półnaturalne zbiorowiska o charakterze mezofilnym. Istnienie tych zbiorowisk jest mo Ŝliwe przy ekstensywnym wypasie.

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Straduny jest terenem bogatym w stanowiska archeologiczne, dokumentuj ących ślady bytno ści człowieka od mezolitu i neolitu, poprzez epok ę Ŝelaza, okres wpły- wów rzymskich, średniowiecze, a Ŝ do czasów nowo Ŝytnych. Na mapie przedstawiono 42 stanowiska o du Ŝej warto ści poznawczej. Najstarsze zachowane ślady działalno ści człowieka pochodz ą z epoki kamienia (obozowiska, ślady osadnictwa, osady i cmentarz wokół Jeziora Haleckiego i Łaśmiady) i z epoki Ŝelaza (m.in. trzy cmentarzyska kurhanowe w okolicach Woszczeli, osiedle nawodne na południe od Rydzewa). Znacz ące stanowiska archeologiczne zwi ązane s ą z ludem Ja ćwingów i zawieraj ą zabytki średniowieczne (grodziska koło Chełch i Malinówki, obozowiska i osady koło Stradun, Przykopki i Miluk). Zdecydowana wi ększo ść stanowisk archeologicznych zlokalizowanych jest przy brzegach jezior: Ła śmiady, Stradu ń- skiego, Haleckiego, Przytulskiego oraz w dolinach rzek Ełk i Lega. Spo śród zabytkowych obiektów sakralnych, architektonicznych i technicznych, na mapie zaznaczono tylko te, które obj ęte s ą ochron ą Konserwatora Zabytków w Olsztynie. Wskazane obiekty maj ą przewa Ŝnie charakter sakralny. Do najcenniejszych zabytków tego typu nale Ŝą : poewangelicki XIX-wieczny zespół ko ścielny pw. św. Antoniego Padewskiego wraz z plebani ą w G ąskach i poewangelicki XVIII-wieczny ko ściół parafialny pw. MB Kró- lowej Korony Polskiej w Stradunach. Na obszarze arkusza licznie wyst ępuj ą cmentarze ewangelickie, które zostały wpisane do rejestru zabytków. Zlokalizowane s ą one w miejscowo ściach: Straduny (2 obiekty, w po-

57 łudniowej i północnej cz ęś ci wsi), Zabielne, Gi Ŝe, Chełchy, Chrzanowo i Lega. W dobrym stanie zachowały si ę cmentarze w Zabielnym, Stradunach (cmentarz północny) i Chrzanowie. Pozostałe, zlokalizowane na terenach le śnych, s ą całkowicie zdewastowane – przetrwały jedynie podmurówki grobów, fragmenty nagrobków i krzyŜy oraz szcz ątki metalowych ogrodze ń. Do zabytków architektonicznych nale Ŝy zespół dworski z przełomu XIX i XX wieku w Stradunach, w skład którego wchodz ą: dwór, gorzelnia, lamus, trzy obory i ciel ętnik, magazyn zbo Ŝowy oraz park. W miejscowo ści Oracze znajduje si ę drewniana chata mazurska z XIX wieku, w której obecnie mie ści si ę restauracja „Karczma Mazurska”. Opiek ą konser- watorsk ą obj ęte zostały równie Ŝ parki dworskie w Ledze i Rogowszczy źnie. W kwietniu 2011 roku przy Zespole Szkół Samorz ądowych w Chełchach odsłoni ęto pomnik Ofiar Katy- nia. Zabytkami architektury technicznej s ą dwa młyny wodne. Obiekt w Stradunach wybu- dowano na rzece Ełk w 2 połowie XIX w., pó źniej przekształcono na magazyn, a obecnie jest on nieu Ŝytkowany. Młyn wodny z pocz ątku XX wieku znajduje si ę na rzece Lega, w miejscowo ści Babki G ąseckie.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Straduny aktualnie udokumentowanych jest 16 złóŜ: 12 złó Ŝ pia- sków i Ŝwirów, jedno zło Ŝe piasków i 3 zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej. W 2010 r. prowadzono wydobycie w 6 kopalniach odkrywkowych – w 4 zło Ŝach piasków i Ŝwirów („Płociczno I”, „Woszczele II”, „Bienie” i „Woszczele-Chrzanowo”) oraz w 2 zło- Ŝach surowców ilastych ceramiki budowlanej („Siedliska” i „Oracze”). Sumaryczne wydobycie w 2010 roku wyniosło 133 tys. ton piasków i Ŝwirów oraz 10 tys. m 3 iłów ceramiki budowlanej. W zwi ązku z zamkni ęciem w 2011 r. cegielni w Siedliskach, zło Ŝa z tego rejonu praw- dopodobnie nigdy nie b ędą ju Ŝ eksploatowane. Ko ńczy si ę równie Ŝ wydobycie piasków i Ŝwi- rów w du Ŝych kopalniach z okolic Chrzanowa. Szansa rozszerzenia bazy surowcowej kopaliny piaszczysto-Ŝwirowej istnieje na obszarach niezagospodarowanego zło Ŝa „Płociczno” oraz w rejonach miejscowo ści Woszczele i Połom. Problemem dla gospodarki surowcowej jest zjawisko intensywnej bezkoncesyjnej eksploatacji, która w wi ększo ści zaspokaja zapotrzebowanie lokalnej ludno ści, na co wskazuje brak zagospodarowania wielu udokumentowanych złó Ŝ piasków i Ŝwirów. Pomimo licznego wyst ępowania obszarów prognostycznych i per-

58 spektywicznych złó Ŝ torfów i kredy jeziornej, znaczenia surowcowego dla rolnictwa kopaliny te praktycznie nie mają. Źródłem zaopatrzenia ludno ści w wod ę s ą uj ęcia wody podziemnej pi ętra czwartorz ę- dowego. Na wi ększo ści obszaru arkusza skład chemiczny wód ma charakter trwały, bez wyra źnego wzrostu wska źników. W rejonie Ełku, gdzie wyst ępuje silne oddziaływanie czynni- ków antropogenicznych na jako ść wód, stwierdza si ę zmienno ść poszczególnych składników, z których niektóre, lokalnie lub punktowo, przekraczaj ą normatywy dla wód pitnych (azotany, amoniak, substancje ropopochodne, nikiel). Przewa Ŝaj ą wody średniej klasy jako ści (klasa IIb), wymagaj ące prostego uzdatniania ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza i manganu. Potrzeby w zakresie wody pitnej dla całej południowej cz ęś ci obszaru zaspokaja wodoci ąg miejski dla Ełku, z którego korzysta tak Ŝe wiele pobliskich miejscowo ści. Pojedyn- cze uj ęcia wiejskie ( Świ ętajno, G ąski, Dudki, Wityny) oraz gospodarstw rolnych (Jurkowo, Rogowszczyzna, Chojniak, Janowo) działaj ą w północnej cz ęś ci obszaru. W granicach arkusza wyznaczono rejony, w których moŜliwe jest lokalizowanie skła- dowisk odpadów zarówno oboj ętnych jak i komunalnych. W strefie przypowierzchniowej przewa Ŝnie wyst ępuj ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły, tworz ące lokalnie wraz z glinami starszego stadiału tego zlodowacenia, kompleksy osadów słabo przepuszczalnych, o miąŜ szo- ści dochodz ącej maksymalnie do około 40 metrów. Spełniaj ą one wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych. W rejonie wsi Siedliska oraz Babki G ąseckie odsłaniaj ą si ę plejstoce ńskie zastoiskowe osady ilasto-mułkowe, mog ące stanowi ć korzystne podło Ŝe dla lokalizowania składowisk odpadów komunalnych. Wyznaczone POLS poło Ŝone s ą w wi ększo ści w strefach o średnim i niskim stopniu zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Na planszy B zlokalizowano dziewi ęć wyrobisk (dwa w granicach udokumentowanych złó Ŝ), które mogłyby stanowi ć nisz ę umo Ŝliwiaj ącą składowanie odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznych barier izolacyjnych. Lokalizacja składowisk na wskazanych obszarach powinna by ć poprzedzona szczegó- łowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwol ą na do- kładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne iłów, mułków i glin zwałowych oraz ich mi ąŜ szo ść i rozprzestrzenienie. Kierunek zagospodarowania omawianego obszaru ma charakter rolniczy. W czasach PRL-u, w ramach du Ŝych gospodarstw rolnych, prowadzono upraw ę zbó Ŝ i ziemniaków oraz hodowl ę bydła i trzody chlewnej. W obecnej sytuacji polityczno-ekonomicznej znaczne ob-

59 szary pozostaj ą niezagospodarowane, a rolnictwo i hodowla ograniczone s ą do niewielkich rejonów. Na nisk ą opłacalno ść produkcji rolnej du Ŝy wpływ ma zimny klimat i krótki okres wegetacyjny. Około 65% powierzchni arkusza le Ŝy w obr ębie dwóch obszarów chronionego krajobrazu – Pojezierza Ełckiego (OChKPE) i Doliny Legi (OChKDL). Ponadto wyst ępuj ą dwa obszary chronione, nale Ŝą ce do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 – specjalne obszary ochrony siedlisk „Jezioro Woszczelskie” i „Murawy na Pojezierzu Ełckim”. Na terenie arkusza Straduny ustanowiono 11 pomników przyrody oraz 2 u Ŝytki ekologiczne. Na omawianym obszarze wyst ępuj ą 42 stanowiska archeologiczne o du Ŝej warto ści poznawczej. Obiekty zabytkowe maj ą przewa Ŝnie charakter sakralny – do najcenniejszych nale- Ŝą dwa poewangelickie ko ścioły w miejscowo ściach G ąski i Straduny. Licznie wyst ępuj ą niemieckie cmentarze ewangelickie, przy czym wi ększo ść z nich jest zdewastowana – prze- trwały jedynie podmurówki grobów, fragmenty nagrobków i krzy Ŝy oraz szcz ątki metalowych ogrodze ń. do zabytków architektonicznych nale Ŝy zespół dworski w Stradunach i park dworski w Ledze. Zabytkami architektury technicznej s ą dwa młyny wodne. Szans ę dla rozwoju tego regionu nale Ŝy wi ąza ć przede wszystkim z turystyk ą wypo- czynkow ą i agroturystyk ą. Sprzyja temu zró Ŝnicowany geomorfologicznie krajobraz Pojezie- rza Ełckiego, pozbawiony wi ększych zakładów przemysłowych, a obfituj ący w liczne jeziora, lasy oraz zabytki sakralne i architektoniczne. Du Ŝe kroki w tym kierunku ju Ŝ zostały podj ęte – rozwija si ę baza gospodarstw agroturystycznych, brzegi jezior s ą zagospodarowywa- ne w kierunku wypoczynkowo-rekreacyjnym, powstaj ą piesze i rowerowe szlaki turystyczne, popularyzuje si ę turystyka wodna. Problemem w tej materii pozostaj ą podupadłe i zrujnowane tereny dawnych PGR-ów, które swoim wygl ądem obni Ŝaj ą walory estetyczne tego obszaru. Przy odpowiednim wsparciu finansowym prywatnych właścicieli gruntów istnieje mo Ŝliwo ść zaadaptowania tych obiektów w taki sposób, by spełniały funkcje infrastruktury wypoczyn- kowej.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1): 37-43.

60 ANDRZEJAK Z., 1974a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Woszczele-Chrzanowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

ANDRZEJAK Z., 1974b – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego do produkcji mieszanki Ŝwirowo-piaskowej w rejonie miejscowo ści Woszczele-Chrzanowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. ANDRZEJEWSKA–KUBRAK K., GRABOWSKI D., 2006 – Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Straduny. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ANTOSIEWICZ A., LIWSKA H., 1992 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Płociczno”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Atlas Rzeczypospolitej Polskiej – cz. II – Środowisko naturalne (Klimat). Polskie Przeds. Wyd. Kartograficznych im. E. Romera, Warszawa 1995. BIELAWSKA J., 1961 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa naturalnego kruszywa mineralnego „Ełk II”. Woj. Arch. Geol., Olsztyn. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13-35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1996 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1): 75-77. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391- 400.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2004 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Woszczele II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2008 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku ze Ŝwirem i piasku „Bienie”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

61 CECKOWSKI T., TATARATA M., 2010a – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa su- rowców ilastych ceramiki budowlanej „Oracze”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2010b – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa su- rowców ilastych ceramiki budowlanej „Siedliska II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZECHOWSKI K, KURHANOWICZ R., STANISZEWSKA Z., 1957 – Dokumentacja geologiczna surowców ilastych ceramiki budowlanej cegielni „Siedliska”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DATA I., 1981 – Sprawozdanie z prac geologiczno-rozpoznawczych za kruszywem naturalnym „Płociczno”. Woj. Arch. Geol., Olsztyn. DATA I., 1983 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Woszczeli. Woj. Arch. Geol., Olsztyn. DATA I., 1987a – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych w rejonie Ełku. Woj. Arch. Geol., Olsztyn. DATA I., 1987b – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych w rejonie wsi G ąski. Woj. Arch. Geol., Olsztyn. DATA I., 1990a – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za kruszywem naturalnym w rejonie wsi Oracze. Woj. Arch. Geol., Olsztyn. DATA I., 1990b – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za kruszywem naturalnym w rejonie wsi Siedliska. Woj. Arch. Geol., Olsztyn. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER K. M., PÜTTMANN W., 2001 – Historical record of poly- cyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707-1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA–SZWARC K., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., 1972 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jako ści surowca w kat. B zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ełk III”. Woj. Arch. Geol., Olsztyn. GRADYS A., 1973 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ piasków do produkcji ce- gły wapienno-piaskowej w rejonie Krokocie – Czaple. Woj. Arch. Geol., Olsztyn.

62 HOWSAM M., JONES K., 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 137-174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa 2005.

KARCZEWSKA I., 1972 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Płociczno-Krokocie”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KASTORY L., MIŁOSZOWSKA W., KUHN A., 1972 – Katalog osuwisk województwa białostockiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Wyd. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Płocicz-

no I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, 126 (3-4): 363-383. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – POL- SKA. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ, 339 (1-3): 153- 166. LIWSKA H., 1989 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Ełku. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIWSKA H., 1995 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w środko- wej i wschodniej cz ęś ci województwa suwalskiego. Woj. Arch. Geol., Olsztyn. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTRKOWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MAZUR M., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Zatyki”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

63 MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology, 39: 20-31. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air, & Soil Pollution, 125, (1-4): 201-230. MERLE B., 1979 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa surowca ilastego ceramiki

budowlanej „Siedliska” w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences, 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ., 320 (2-3):189-209. MIROSŁAW–GRABOWSKA J., GRABOWSKI D., 2003 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Straduny. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MIROSŁAW–GRABOWSKA J., GRABOWSKI D., 2006 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Straduny. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W. (red.), 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfo- wych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska – województwo łomŜyńskie. Inst. Melioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty, Raszyn. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., HASTINGS L., 2009 – Source term cha- racterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for contaminant metal dispersion processes.Environmental Pollution, 157 (5): 1649-1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.

64 Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2007 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn 2008. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn 2010. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 roku. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn 2011. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution, 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, & Soil Pollution, 159: 67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r.

65 SADOWSKI W., 1978 – Karta rejestracyjna zło Ŝa piasku „Konieczki” oraz kopaliny towarzysz ącej – pospółki do robót drogowych dla potrzeb budownictwa wiejskiego. Woj. Arch. Geol., Olsztyn. SADOWSKI W., 1990 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kukowo” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa gmin- nego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1992a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Połom” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa gmin- nego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1992b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „G ąski” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa gmin- nego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1996 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej aktualizuj ący zasoby

w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Woszczele-Chrzanowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bienie-

Chrzanowo” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SALACHNA P., 1969 – Sprawozdanie z prac geologicznych w kat. C 1 na zło Ŝu piasków kwarcowych „Woszczele”. Woj. Arch. Geol., Olsztyn. SJÖBLOM A., HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, & Soil Pollution, 152: 173-194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁ O., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321-326. SOKOŁOWSKI H., 1956a – Wyniki robót poszukiwawczych w rejonie Ełk – Oracze. . Woj. Arch. Geol., Olsztyn. SOKOŁOWSKI H., 1956b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego – pospółki w Milukach. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SOKOŁOWSKI H, 1957 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa mineralnego (pospółki Ŝwirowej) w Oraczach. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STANISZEWSKA Z., 1967 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za surowcem ceramicznym w rejonie cegielni „Siedliska”. Woj. Arch. Geol., Olsztyn.

66 STEFANIAK K., SOLCZAK E., 1981 – Dodatek do dokumentacji geologicznej aktualizuj ący

zasoby zło Ŝa kruszywa naturalnego w kat. C 1 z rozpoznaniem jako ści kruszywa w kat. B „Woszczele-Chrzanowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., 2002 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Sajzy”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., 1994 – Okre ślenie perspektyw wyst ępowania i wykorzystania gytii. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TULSKA I., 1971 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za zło Ŝami kredy jeziornej na terenie powiatu Ełk i Olecko. Woj. Arch. Geol., Olsztyn. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution, 157: 519-527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology, 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management, 9 (1): 75-87. WŁOSTOWSKI J., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 wraz z obja śnie- niami, arkusz Straduny. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOJTKIEWICZ J., LIPI ŃSKI K., 1970 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Oracze, Wityny, Pło- ciczno i Szeligi. Woj. Arch. Geol., Olsztyn.

67 Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych. Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2002.