P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz STRADUNY (145) Warszawa 2012 Autorzy: Dominik Szrek*, Halina Wojtyna*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Małgorzata Marczak**, Jerzy Król** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska * – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** - Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Proxima” SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław ISBN ………………. Copyright by PIG–PIB and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp – Dominik Szrek .............................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Dominik Szrek ................................. 4 III. Budowa geologiczna – Dominik Szrek ....................................................................... 8 IV. Zło Ŝa kopalin – Dominik Szrek ................................................................................ 12 1. Piaski i Ŝwiry, piaski ............................................................................................ 13 2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej.................................................................... 19 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Dominik Szrek ............................................... 20 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Dominik Szrek ........................... 23 VII. Warunki wodne – Dominik Szrek ............................................................................. 28 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 28 2. Wody podziemne.................................................................................................. 30 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 34 1. Gleby – Paweł Kwecko ........................................................................................ 34 2. Osady – Izabela Bojakowska ................................................................................ 36 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec ............................... 40 IX. Składowanie odpadów – Małgorzata Marczak, Jerzy Król ..................................... 43 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Dominik Szrek .................................................... 49 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Dominik Szrek ..................................................... 52 XII. Zabytki kultury – Dominik Szrek ............................................................................. 57 XIII. Podsumowanie – Dominik Szrek, Małgorzata Marczak, Jerzy Król ........................ 58 XIV. Literatura .................................................................................................................. 60 I. Wst ęp Arkusz Straduny Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w 2012 roku w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwo- wego Instytutu Badawczego (Plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu (Plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo śro- dowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), akceptowan ą do stosowania przez Ministra Śro- dowiska. Tre ść Planszy A jest zweryfikowan ą i zaktualizowan ą wersj ą Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Straduny (Andrzejewska-Kubrak, Grabowski, 2006). Zawiera dane dotycz ące wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybra- nych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeologii, geologii in Ŝynierskiej, ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Informacje o stanie geochemicznym grun- tów i mo Ŝliwo ściach składowania odpadów zamieszczono na Planszy B w warstwie informa- cyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”. Map ę sporz ądzono w ci ęciu arkuszowym na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych „1942”. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa Polski w skali 1:50 000 adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonal- nym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści powinna stanowi ć nieodzowny etap realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studial- nych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospoda- rowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych niezb ędnych w planowaniu rozwoju przestrzennego gmin. Mapa wspomaga praktyczne działania gospo- 3 darcze w zakresie rozwoju przemysłu mineralnego w skali lokalnej i regionalnej. Dla władz samorz ądowych i organów koncesyjnych stanowi narz ędzie do prowadzenia racjonalnej go- spodarki zasobami kopalin (Instrukcja…, 2005). Do opracowania niniejszej mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane w: • Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego w Warszawie, • Departamencie Ochrony Środowiska Urz ędu Marszałkowskiego Województwa War- mińsko-Mazurskiego w Olsztynie, • Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Olsztynie, • starostwach powiatowych w Ełku i Olecku, • nadle śnictwach Lasów Pa ństwowych w Ełku i Olecku, • urz ędach gmin: Ełk, Stare Juchy, Świ ętajno, Olecko, Wieliczki, Kalinowo. Zebrane informacje zweryfikowano i uzupełniono w terenie w trakcie wizji lokalnej przeprowadzonej w pa ździerniku 2011 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin oraz punktów wyst ępowania kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Straduny, o powierzchni 305 km 2, wyznaczaj ą współrz ędne 22º15’– 22º30’ długo ści geograficznej wschodniej i 53º50’–54º00’ szerokości geograficznej pół- nocnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza nale Ŝy do województwa warmi ńsko- mazurskiego. Jego południow ą cz ęść zajmuje powiat ełcki, a w jego granicach gminy: Stare Juchy, Kalinowo i Ełk (wraz z północnym fragmentem miasta). W cz ęś ci północnej le Ŝą fragmenty gmin: Świ ętajno, Olecko i Wieliczki, które przynale Ŝą do powiatu oleckiego. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) rozpatrywany ob- szar przynale Ŝy do mezoregionu Pojezierze Ełckie, które wchodzi w skład makroregionu Po- jezierze Mazurskie, podprowincji Pojezierze Wschodniobałtyckie, prowincji Ni Ŝ Wschodnio- bałtycko–Białoruski (fig. 1). Najwy Ŝej poło Ŝony punkt wysoko ściowy (187,9 m n.p.m.), zlokalizowany w rejonie Za- lesia (centralna cz ęść arkusza), stanowi szczyt ozu. Najni Ŝej poło Ŝony punkt (120,5 m n.p.m.) 4 znajduje si ę w południowej cz ęś ci doliny rzeki Ełk. Deniwelacje bezwzgl ędne powierzchni obszaru arkusza wynosz ą około 67 m. Najwi ększe deniwelacje wzgl ędne przekraczaj ą 25 m i wyst ępuj ą w kraw ędziach rynien Jeziora Krzywego i Zdre źno. Najwi ększe gł ębie jeziorne wyst ępuj ą w jeziorze Ła śmiady i Krzywym (Mirosław-Grabowska, Grabowski, 2006). Wi ększo ść obszaru arkusza (około 75%) zajmuje falista wysoczyzna morenowa, która w północnej i środkowej cz ęś ci terenu wznosi si ę od 140 m do 165 m n.p.m., a w cz ęś ci połu- dniowo-zachodniej obni Ŝa si ę do 130 m n.p.m. Wysoczyzna rozci ęta jest gł ębokimi rynnami subglacjalnymi, wypełnionymi obecnie wodami jezior. Wzdłu Ŝ rynien występuj ą wały i podłu Ŝne wzgórza ozów i form szczelinowych o wysoko ściach wzgl ędnych 10–25 m (Miro- sław-Grabowska, Grabowski, 2006). W południowo-wschodnim i zachodnim fragmencie arkusza wyst ępuje równina san- drowa, osi ągaj ąca wysoko ści 120–150 m n.p.m. W bezpośrednim s ąsiedztwie wysoczyzny równina ma charakter sto Ŝka sandrowego o powierzchni obni Ŝaj ącej si ę łagodnie ku połu- dniowi. W strefie tej wyst ępuj ą pojedyncze wzgórza moren martwego lodu b ędące osta ńcami denudacyjnymi. Obszary pasów sandrowych oddalonych od wysoczyzny maj ą charakter rów- nin akumulacyjnych wód roztopowych (wykorzystywane obecnie przez rzek ę Ełk). Przecho- dz ą one w kierunku południowym w równiny erozyjne wód roztopowych, gdzie znaczne po- wierzchnie zajmuj ą równiny torfowe, stanowi ące wytopiska brył martwego lodu lub koryta rzek roztopowych (Mirosław-Grabowska, Grabowski, 2006). Na granicy wysoczyzny i równiny sandrowej rozci ąga si ę strefa