 column Op het kruispunt

Jaren geleden noteerde ik in mijn doctoraal­ study of man’ toe op wat we ‘the proper politics scriptie sociologie, die handelde over de of social democracy’ zouden kunnen noemen, oorlogservaringen van jongvolwassenen in de dan zijn dit de coµrdinaten: biografie, geschie­ Bosnische stad Banja Luka, dat de taak van een denis en samenleving. Met dat laatste doelt socioloog bestaat uit het blootleggen van ver­ Mills op de kruispunten van biografie (micro) banden tussen ‘personal troubles of milieu’ en en geschiedenis (macro) in concrete sociale ‘public issues of social structure’ ¬ begrippen verbanden en instituties. Die worden, zo zou je die ik ontleende aan de klassieker The sociological vrij naar Joop den Uyl kunnen zeggen, bepaald imagination van C. Wright Mills uit 1959. Zijn door de verdeling van macht, geld en kennis. denken in termen van persoonlijke problemen s&d voedt het sociaal-democratisch denken en publieke kwesties heeft in een halve eeuw en legt daarbij het accent op actuele maatschap­ niets aan relevantie ingeboet. pelijke vraagstukken ¬ logisch, aangezien daar Dat geldt in hoge mate voor een sector als de de aanknopingspunten liggen voor het bepalen ouderenzorg, waar de kern van de problema­ van een politieke koers. Dat neemt niet weg tiek wordt gevormd door spanningen die zich dat het biografische en het historische nooit manifesteren tussen enerzijds lotgevallen van ver weg zullen zijn. Het eerste nummer ooit individuen ¬ rond ziekte, kwetsbaarheid en dat verscheen onder mijn eindredactionele eenzaamheid, maar ook veerkracht, familie­ verantwoordelijkheid, in januari 2005, biedt relaties en toewijding ¬ en anderzijds grote ont­ hiervan een illustratie. ‘Poldermoslims’ stond er wikkelingen als vergrijzing, ‘rationalisering’ en op het omslag. In drie artikelen, geschreven in bezuinigingen. Die spanningen zijn onderwerp de trieste periode vlak na de moord op Theo van van maatschappelijk debat en politieke keuzes. Gogh, werden de historische achtergronden van Een ander voorbeeld: het onderwijs. Ook hier immigratie en de identiteitsvorming van jonge geldt dat keuzes ten aanzien van organisatie, moslims in Nederland belicht. financiering en outputdoelstellingen van grote Precies in diezelfde periode besloot de invloed zijn op de dagelijkse gang van zaken. journalist Martin Bosma om Geert Wilders zijn Daar komt bij dat waar in klaslokalen en directie­ diensten aan te bieden. Onlangs verscheen zijn kamers aan de toekomst van leerlingen wordt ideologische getuigschrift, waarop vijf denkers gewerkt, ook die van Nederland en Europa op het nu in s&d reageren. Dit nummer, het laatste 3 spel staat. ‘Eruit halen wat erin zit’ geldt ook op van jaargang 67, is het laatste van mijn hand. Ik dat niveau als de ambitie, tegen een achtergrond maakte het, als altijd, in nauwe samenwerking van globalisering en technologische innovatie. met de redactie en met mijn collega Annemarie­ Voor de Partij van de Arbeid, die zo vaak het ke Nierop. In 2011 verruil ik de Wiardi Beckman verwijt krijgt dat ze het contact met de hard­ Stichting voor een nieuwe werkkring. Zes jaar­ werkende Nederlander is verloren en enkel nog gangen van dit bijzondere blad te hebben mogen bestaat bij de gratie van baantjesjagers, is het maken, het was mij een eer en een genoegen. van het grootste belang om zowel het publieke als het persoonlijke scherp in beeld te houden. mare faber Passen we Mills’ methodologie voor ‘the proper Eindredacteur s&d s & d 12 | 2010  interventie

Kern is het kunnen ingaan op alle mensen, alle Koning, kiezer meningen, alle standpunten en het vermogen om daar evenwichtig mee om te gaan in zorgvuldig te en legitimatie regisseren procedures. Ieder normaal begaafd persoon die grondig Het gangbare verhaal dat de functie van staats­ en indringend gedurende tientallen jaren wordt hoofd simpelweg krachtens geboorte aan de voorbereid zal de functie van staatshoofd uitste­ koningin en straks aan haar opvolger zou toevallen kend kunnen vervullen. Maar een voorbereiding is een mythe waaruit gewoonlijk afgeleid wordt dat van twintig of dertig jaar voor deze functie is alleen deze functie in het regeringsbeleid niet demo­ mógelijk dankzij de constructie van de erfelijke op­ cratisch gelegitimeerd zou zijn. We horen deze volging — en precies dit is waar het hier om gaat. mantra tot vervelens toe en zo vaak herhaald, dat In theorie kan de kroonprins uitvallen, waar­ men het haast zou gaan geloven. Maar in feite is de door een minder goed voorbereide opvolger ko­ praktijk geheel anders. Juist het feit dat de troons­ ning kan worden. Het is zelfs denkbaar dat er een opvolging erfelijk geregeld is, maakt het mogelijk ongeschikte opvolger aantreedt. Ons systeem van de opvolgende kroonprins twintig of dertig jaar ‘checks and balances’ komt dan direct op scherp te lang te trainen en op te leiden in zijn vak. Dit geldt staan. Onmiddellijk zal het parlement eensgezind voor de huidige kroonprins en het heeft ook voor de bevoegdheden van de koning krachtig beknot­ de beide laatste koninginnen gegolden. ten. Zo iemand wordt bij een kabinetsformatie Een troonopvolger wordt overal ontvangen, kan in een puur ceremoniële rol gedwongen, zoals in de keuken kijken bij talloze overheids­organen, reeds nu volgens de letter van de wet mogelijk is. diplomatieke organen, militaire organen, sport­ Bovendien zou een ongeschikte opvolger vleugels organisaties, besturen, instellingen, buitenlandse geven aan een procedure van de snelst mogelijke missies, buitenlandse representaties et cetera. grondwetswijziging om de koning uit de regering Alleen al op het gebied van waterbeheer is de te zetten of de monarchie geheel af te schaffen. kroonprins erelid van sommige commissies, Is er echter een normaal begaafd en grondig beschermheer van andere commissies. Hij is voor­ voorbereid persoon voor de functie beschikbaar, zitter van de onafhankelijke Adviesgroep Water en dan zal het parlement er wijs aan doen hem Sanitaire Voorzieningen van de Verenigde Naties. draagvlak te geven, in verband met de scheiding In Nederland zit hij de Adviescommissie Water der machten. Immers, na een verkiezing ont­ voor. Hij praat met staatshoofden, ingenieurs en breekt een democratisch gelegitimeerde regering 4 ontwikkelingswerkers — over de aanleg van dij­ en dan moet ieder parlementair stelsel in een ken, maar net zo makkelijk over riolen of toiletten. overbruggingsmiddel voorzien om de continuï­ Hij wordt daarbij getraind om de zaken vanuit ver­ teit te verzorgen. Veelal gebeurt dit door een bij schillende gezichtspunten te bekijken en met de vorige verkiezingen aangewezen staatshoofd, in meest verschillende mensen om te gaan, om nog Nederland door de koningin of koning. Hoe dan maar te zwijgen van de keiharde leerschool die hij ook, in elk parlementair stelsel moeten in deze heeft doorlopen op punten als de goedkeurings­ fase de standpunten van de nieuwe fractievoorzit­ wet voor het huwelijk en de grenzen van de vrijheid ters geïnventariseerd worden om een regering met bij de keuze van een buitenhuis. Men zegt vaak dat parlementair draagvlak te vormen. Dit vereist een het staatshoofd onpartijdig moet zijn, of boven de gereguleerd proces en vermoedelijk zal iemand partijen moet staan, maar dat is de buitenkant. die kan steunen op een decennialange voorberei­

s & d 12 | 2010 interventie ding — en die, eenmaal in functie, ieder jaar aan ervaring wint — het beter doen dan een politicus Eigen schuld, dikke bult die van nature vanuit het partijbelang redeneert. De situatie in de nieuwe Kamer is in die fase als Ik heb het ooit bijna gedaan. Ik was twintig en zat een voetbalwedstrijd met meerdere teams op een net in het bestuur van de js-afdeling Amsterdam. ongedefinieerd speelveld; het is niet verkeerd als We wilden wat doen tegen de woningnood onder er dan een ervaren scheidsrechter is. studenten. Samen met de lokale afdelingen van Deze visie op de democratische legitimatie dwars (jongeren van GroenLinks) en Rood (sp- van het koningschap werd reeds verwoord door jongeren) besloten we de stoute schoenen aan de Amsterdamse staatsrechtgeleerde prof. G. van te trekken. Gelukkig zat een meisje van dwars den Berg, daags na de geboorte van prinses in ‘the scene’ en waren de sp’ers daar ook geen Beatrix in 1938, bij een college waarbij als student onbekenden. We zochten een locatie uit en lieten zijn opvolger, de latere prof. J. van der Hoeven, ons inlichten over de juridische obstakels. Zo bleek aanwezig was. Van der Hoeven volgde al die jaren het strafbaar te zijn om de deur zelf te forceren; de vorming van het regeringsbeleid en maakte daar had je een breker voor nodig, die je eigenlijk daags na de geboorte van prins Willem-Alexander niet mocht kennen. Er werd gebrainstormd over in 1967 de balans op in een college waarbij ik de bestemming van het pand. dwars wilde er aanwezig was. Beide staatsrecht­geleerden waren een ‘biologische gaarkeuken’ starten. Mij leek dit kanjers van sociaal-democraten en dachten ‘in niet zo’n smakelijk idee, dus ik stelde voor om er abstracto’ republikeins. Toch oordeelden zij dat gewoon studenten in te huisvesten. ‘in concreto’ de historisch gegroeide Nederlandse De argwaan die ik eigenlijk al de hele tijd had, monarchie goed functioneert, gebaseerd als zij is groeide flink tijdens een borrel in het Amster­ op de gewone begaafdheid van een normaal mens damse crea-café. Het meisje van dwars begon met een langdurige opleiding en een groeiende een tirade over een Amsterdamse officier van ervaring. Langs deze lijnen redeneerde ook Willem justitie. Die had namelijk de opdracht gegeven om Drees, terugblikkend op tien jaar minister-presi­ ‘zomaar’ een kraakpand bij het Oosterpark binnen dentschap, in zijn mooie boekje De vorming van het te vallen. ‘Dat is huisvredebreuk!’, brieste ze. Toen regeringsbeleid. ik vroeg waarom ze hier zo’n punt van maakte en In tegenstelling tot het koningschap is het wees op de niet geringe hoeveelheid wapens die kiesrecht wel een recht enkel krachtens geboorte. de politie ter plaatse had aangetroffen, werd ze Je erft het met je Nederlandse nationaliteit, ook alleen nog maar kwader. al heb je nog nooit een krant gelezen of ben je De grens was bereikt op het moment dat nauwelijks in staat om je wil te bepalen. Stem­ krakers, mede naar aanleiding van het eerder­ recht krachtens geboorte is bij ons de hoofdregel, genoemde voorval, de ruiten van de toenmalige naturalisatie en inburgering de uitzondering. Weg burgervader Job Cohen ingooiden. Onze Groen­ met de mythe dat stemrecht een grondrecht zou Linkse metgezellen wilden hier geen afstand van 5 zijn, want het is erfelijk. Weg ook met de mythe nemen. Sterker nog: ze hadden er begrip voor. van het erfelijk koningschap: die behoeft krachtige Onze klomp brak en de js stapte uit het project. nuancering. Door het erfelijk systeem van troons­ Iets meer dan een halfjaar later — in de tweede opvolging wordt een zeer lange voorbereiding, helft van 2008 — organiseerden we een thema- opleiding en training van het staatshoofd mogelijk avond over studentenhuisvesting in Amster­ gemaakt. Het is daartoe een praktisch middel, dam. We nodigden onder meer iemand van het meer niet. kraakspreekuur uit, een organisatie die studenten aan huisvesting in een kraakpand helpt. Het was michiel ter horst een keurige jongen, hij droeg zelfs een kraagje. PvdA-lid te Amsterdam We stelden opnieuw aan de kaak dat krakers de s & d 12 | 2010 interventie

uitdrukking ‘een vuist maken’ vaak veel te let­ terlijk nemen. Ook hij leek van mening te zijn dat Tweestrijd op links dit niet de juiste weg was. Hoopvol als we waren, knoopten mijn collega Ruben van der Linde en ik Terwijl centrumrechts met één zetel overschot een gesprek met hem aan. We vroegen of het niet regeert, zijn de linkse oppositiepartijen verwikkeld verstandig zou zijn als krakers die studenten, bio­ in een onderlinge tweestrijd over de te varen koers. logische gaarkeukens en poëziecafés in kraakpan­ Het ene kamp verwijt het andere zich ‘conserva­ den willen vestigen, afstand zouden nemen van het tief’ op te stellen en enkel de verworven bescher­ gewelddadige tuig dat de boel verziekt. ming voor sociaal zwakkeren te verdedigen. Hierbij Hij verstarde. Hij begon een lange klaagzang zou het voorbijgaan aan de ingrijpende interna­ over de media, die een verkeerd beeld zouden tionalisering van de economie en kansen op een geven en maakte ons in ferme bewoordingen ‘modernere’ arbeidsmarkt en sociale bescherming duidelijk dat krakers andere krakers niet verraden. laten liggen. Job Cohen weigert echter pertinent Ruben en ik raakten allebei erg geïrriteerd en voor­ de linkerflank af te vallen ten voordele van een spelden hem dat als dit zo doorging, de krakers dergelijk ‘progressief’ alternatief. hun eigen graf zouden graven. Helaas kregen we Hoe terecht is dit verwijt uit links-liberale hoek? dit jaar gelijk. Het is zeker zo dat de mogelijkheden van ‘traditio­ Inmiddels heb ik het, eerlijk gezegd, helemaal neel’ overheidsingrijpen om de arbeidsmarktposi­ gehad met de kraakbeweging. Ik merk dat ik me er tie van individuen te beschermen in een geïnter­ enorm over opwind, juist omdat ik het idee achter nationaliseerde economie sterk zijn afgenomen. het kraken zo goed en belangrijk vind. Een gevoel Op mondiale schaal mobiel geworden bedrijven van diepe teleurstelling heeft zich van mij meester kunnen nog maar moeilijk door regelgeving ge­ gemaakt. Want juist in tijden van woningnood dwongen worden om tewerkstelling te garanderen. onder jongeren kan het niet zo zijn dat speculan­ Als de ‘oude’ garanties in een mondiaal speelveld ten hun panden leeg laten staan. Juist dan vind ik sterk zijn uitgehold, is het niet zo gek dat sociale het zeer te rechtvaardigen dat jongeren tijdelijk bescherming op een andere manier wordt gezocht. hun intrek nemen in panden die al een tijd niet Maar, stelt zich dan de vraag, hoeveel realis­ gebruikt worden. tischer is het voorgestelde alternatief? Voorlopig Maar wat me stoort is dat gekraakte panden geeft dit evenzeer blijk van een onderschatting van nu vaak een bende zijn, ook aan de buitenkant. de complexiteit van het nieuwe socio-economische En dat krakers dit najaar een ravage aanrichtten krachtenveld en een overschatting van de slag­ tijden hun protesten tegen de kraakwet is ronduit kracht van het overheidsingrijpen. Dit alternatief schandalig. Honderden agenten van de me moes­ komt erop neer dat een flexibelere arbeidsmarkt ten eraan te pas komen om orde te scheppen. Als voor lief wordt genomen, zelfs wenselijk wordt de zogenaamde ‘goede krakers’ dan ook nog eens geacht, maar dat een adequate uitrusting van 6 alle verstandige adviezen in de wind slaan en er individuen met kennis en vaardigheden hun hierin bewust voor kiezen om geen afstand te nemen van zekerheid en bescherming moet bieden. Flexibili­ het tuig, dan voel ik — en waarschijnlijk de rest teit en zekerheid tegelijk dus, oftewel ‘flexicurity’. van Nederland met mij — geen enkele behoefte Het ontslagrecht mag bijvoorbeeld best versoepeld om me nog hard te maken voor deze groep. Stik er worden, als dit maar extra kansen voor jongeren, maar in. Eigen schuld, dikke bult. ouderen en andere ‘outsiders’ op de arbeidsmarkt creëert. Helaas bestaat een model van verschil­ jelle menges lende perfect op elkaar inspelende beleidsinstru­ Landelijk voorzitter js menten, dat zowel flexibiliteit als zekerheid voort­ brengt, enkel op de tekentafel. De sprong naar de realiteit wordt ‘verstoord’ door de belangrijke rol

s & d 12 | 2010 interventie en de vaak onderschatte creativiteit van bedrijven Zo wordt het natuurlijk moeilijk om nog met die binnen een bepaalde institutionele structuur stelligheid te zeggen wat progressief en wat opereren. conservatief is. Getuigt het van conservatisme om Neem bijvoorbeeld de volgende vraag: is een een strikte ontslagbescherming te verdedigen? strikte ontslagbescherming goed of slecht? Dat valt Niet per se dus. Het gemak waarmee momenteel niet zomaar te zeggen. Het kan inderdaad leiden een vaag en voor uiteenlopende interpretaties tot een veelvuldig gebruik van flexibele contracten vatbaar concept als ‘flexicurity’ naar voren wordt — om lastige ontslagprocedures te omzeilen — en geschoven als een progressief alternatief geeft te zo een tweedeling op de arbeidsmarkt teweeg­ denken over de staat van de linkse oppositie. Het brengen tussen vaste en flexibele werknemers, oude verhaal lijkt te hebben afgedaan of is in elk maar het kan bedrijven er ook toe aanzetten om geval minder relevant geworden in een nieuwe zich te richten op producten en markten waarin socio-economische context. Echter, het alter­ stabiele arbeidsrelaties en een grote mate van natief staat nog maar in de kinderschoenen en bedrijfsspecifieke kennis een belangrijke troef zal voorlopig nog met relatief gemak gepareerd zijn; zo wordt van arbeidskwaliteit een economisch kunnen worden, zowel vanuit de centrumrechtse voordeel gemaakt. Het laatste is al eens als illus­ meerderheid als vanaf de eigen linkerflank. Dat tratie van het — momenteel weer alom geroemde de linkse partijen voorlopig geen winst weten te — Duitse economische model van kwaliteitspro­ slaan uit de onrust binnen de pvv laat pijnlijk ductie aangehaald. Is dit ook flexicurity? En alsof zien hoezeer zij om een helder antwoord verlegen dit nog niet complex genoeg is, zal de uitwerking zitten. Het vinden van een overtuigend antwoord van arbeidsmarktbeleid bovendien afhangen van zou wel eens moeilijker kunnen zijn dan het de invloed van factoren zoals het economisch overbruggen van de onderlinge verschillen, die nu klimaat, financiële markten, internationale als hindernis voor zo’n alternatief project worden specialisatie van productie, en zo verder. Kortom, opgeworpen. een sociaal beleid laat zich moeilijk op economi­ sche gronden ontwerpen, omdat de economische hanno van eldik uitwerking ervan hoogst onvoorspelbaar is. Socioloog, ku Leuven

7

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het ­kunstklimaat? Forse bezuinigingen dreigen voor de kunstsector. ‘Die kaalslag is een keuze,’ aldus Ronald Plasterk in zijn Bart Tromp-lezing. Van een economische noodzaak is geen sprake. Zes argumenten vóór subsidiëring zouden zelfs de grootste marktadept moeten overtuigen. Rutger Claassen beaamt dat het hier om ideologische keuzes draait, maar komt tot een andere afweging. ‘Het is een goed verdedigbare positie dat de staat er beter aan doet geen enkele subsidie te verstrekken en de rol van geluksmachine ten principale te weigeren.’ Adriaan van Veldhuizen vindt in de sociaal-democratische traditie aanknopingspunten voor een verdediging van kunstsubsidies ‘zonder in economische termen te vervallen en zonder kunstwerken 8 functionalistisch te benaderen’. Het lopende debat wordt veel te sterk gevoerd in termen van utiliteit en kwantiteit, meent Liesbeth Levy. ‘Wat onze samenleving dreigt te verspelen is haar kritische massa, het vermogen om perspectieven te kantelen.’

Meepraten? Ga naar www.wbs.nl/forum

s & d 12 | 2010 foto herman wouters | hollandse hoogte 9

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? (1) Waarom cultuur subsidiëren? Bart Tromp-lezing 2010

Do not go gentle into that good night (…) Rage, rage against the dying of the light. Dylan Thomas

During the Second World War, Winston Churchill’s finance minister said Britain should cut arts funding to support the war effort. Churchill’s response: ‘Then what are we fighting for?’

ronald plasterk

Ooit was de sociaal-democratie de politieke hippies op de Dam plaatsnam onder het motto beweging die streefde naar ‘volksverheffing’. ‘beter langharig dan kortzichtig’. Grappend werd de sdap wel aangeduid als de In deze samenleving, waarin het pater­ Schoolmeesters-, Dominees- en Advocaten-­ nalisme zijn positie had verloren, waar het Partij. Die notabelen hadden opvattingen over cultuurrelativisme de norm was, kwam dan ook wat goed was voor de mens, en schroomden niet nog eens de immigratiegolf vanuit het Middel­ die opvatting in politiek om te zetten. Overi­ landse Zeegebied en het Caribisch gebied, die gens was dat paternalisme evenzeer te vinden in mensen bracht met eigen culturele, morele en de andere zuilen. ¬ in het geval van moslims uit de mediterrane De Tweede Wereldoorlog leidde met enige regio ¬ religieuze waarden. Waar een klassieke vertraging tot de beweging van de jaren zestig paternalistische samenleving wellicht in korte 10 die zich verzette tegen paternalisme en gezag, tijd de kloof gedicht zou hebben, was Nederland en die zich na enig tegenstribbelen van de kant cultureel weerloos. van de PvdA meester maakte van de linkse Ten slotte leidt de globalisering in combi­ politiek. En ook hier was het overigens niet al­ natie met de nieuwe media tot een à la carte leen de linkse politiek waar we dit verschijnsel samenleving, waarin eenieder zijn eigen menu zagen; een klassiek geworden beeld is dat van de samenstelt en er geen fysieke of technische re­ stijve chu-politicus Berend Udink die tussen de denen zijn om dezelfde muzieksmaak te hebben of dezelfde boeken te kennen als de buurman. Over de auteur Ronald Plasterk is lid van de Tweede Tegen deze achtergrond staan we nu aan Kamer namens de PvdA. de vooravond van de grootste kaalslag in de Noten zie pagina 19 cultuursubsidies die ons land ooit gekend heeft,

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? ingezet door rechts en beargumenteerd vanuit De theoreticus achter cultuursubsidies is een afkeer van paternalisme (‘de overheid moet de Amsterdamse sdap-wethouder Emanuel terugtreden en mensen weten zelf wel waar Boekman. Ik heb toen ik aantrad als minister ze hun geld aan willen besteden’). De argu­ van cultuur het proefschrift waarop hij in 1939 menten voor het subsidiëren van kunst zijn promoveerde aan de UvA, Overheid en kunst in in de nu lopende discussie nog onvoldoende Nederland, als uitgangspunt genomen voor mijn gepresenteerd. cultuurnota Kunst van leven. Overigens stond

sociaal-democratische voorgangers

Eerst wat historische context. Er is sprake van Moet je niet met een grandioos een zekere omkering der waarden. Uitgerekend gebaar zeggen dat kunst geen in de seventies, de periode waar Nieuw Rechts zich het liefst tegen afzet, vond de woordvoer­ ‘product’ is? der cultuur van de PvdA dat het onwenselijk was dat cultuur gesubsidieerd werd. En als er al gesubsidieerd werd, zou het geld uitsluitend ook Boekman op de schouders van voorgangers. besteed moeten worden aan linkse kunst. Hij citeert het sdap-Kamerlid Kleerekoper die M. van Hasselt schreef in 1974 in het tijdschrift in 1919 in een Tweede Kamerdebat waarin de Socialisme & Democratie: ‘Het profijtbeginsel mag principiële vraag aan de orde was of de overheid wat ons betreft worden toegepast op traditione­ het toneel moest subsidiëren, zei: ‘… dat het le cultuur teneinde de financiële overheidssteun ogenblik is aangebroken, waarop men gerust geleidelijk te beëindigen (ook al zou dat de kan uitspreken dat de tijd dat de goede kunst ob­ ondergang van een deel der traditionele cultuur ject kon zijn van particuliere exploitatie voorbij betekenen).1 In datzelfde artikel noteerde hij: is, dat de goede kunst is aangewezen op de over­ ‘De overheid bevordert cultuur niet als waarde heid om haar beoefenaren te kunnen geven wat op zichzelf, maar als iets dat bijdraagt tot de zij moeten hebben om kunstenaars te kunnen gewenste maatschappelijke ontwikkeling, zijn en om de kunst te brengen tot het volk.’4 namelijk de toenemende sociale gelijkheid en Kortom, de opvatting van het rechtse kabinet mondiale solidariteit. Principieel gezien vinden anno 2010 gaat veeleer terug op die van de PvdA wij dit het beste uitgangspunt voor een socialis­ in de gekke jaren zeventig dan op de traditio­ tisch cultuurbeleid.’2 nele sociaal-democratie. Van Hasselt heeft met die opvatting gelukkig geen school gemaakt; in het drie jaar later vast­ de keuze voor kaalslag gestelde beginselprogramma van de PvdA staat precies het omgekeerde. Dat programma wil dat Waarom kunst subsidiëren? In het genoemde 11 ‘overgeleverde kunstuitingen zoveel mogelijk artikel in Socialisme & Democratie van 1974 werd worden bewaard’ en geeft een andere invulling de vraag geformuleerd met dezelfde scherpte als aan de maatschappelijke betekenis van kunst, waarmee de pvv en de vvd het vandaag doen: namelijk ‘het betrekken van kunstenaars bij de ‘Wat te antwoorden op de vraag waarom men­ vormgeving van het woon- en werkklimaat en sen die niet naar toneel, concerten, musea e.d. bij het onderwijs’, niet het verbreiden van linkse gaan toch gebonden zijn via belasting daaraan opvattingen.3 Het denken van Van Hasselt was mee te betalen? Welk belang van de samenle­ daarmee een incident en het gaat ook niet terug ving als geheel is gediend met de verbreiding op eerdere opvattingen in sociaal-democrati­ van traditionele cultuur? Wij kunnen geen sche kring. bevredigend antwoord vinden.’5 s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren?

Voordat ik mijn antwoord geef eerst de vraag: jammer maar helaas! Bij de pvv leeft een diepe moet je ¬ in moderne campagnetermen ¬ ideologische wrok tegen wat men beschouwt als wel ‘mee in dat frame’? Moet je niet met een de intellectuele elite. En het cda heeft nauwe­ grandioos gebaar zeggen dat het allemaal gezeur lijks kiezers in de groep burgers die in beeld­ is, gepietepeuter, dat kunst ver verheven is spraak wordt aangeduid met de ‘grachtengordel’ boven zulk gezeur, dat het een schande is om te ¬ dus de hoger opgeleide cultuurliefhebbers in spreken van een ‘product’, en al helemaal van de de steden. Het cda heeft daar weinig sympathie ‘consumptie van een product’? Ik meen van niet. voor en kiest systematisch voor de regio, voor Want je kunt wel heel verheven doen, maar als de belastingbetaler voor een concertbezoeker honderd euro bijdraagt aan het kaartje, dan is In het trio vvd, pvv en cda dat gewoon geld, echt geld, geld dat je ook aan andere mooie doelen zou kunnen besteden. Dus staat niemand voor de kunst ik vind dat de vraag beslist gesteld kan en moet worden. Maar ik denk tegelijk dat er ook een volkscultuur, voor monumentale kerken en niet goed antwoord op is. Als een kaartje voor de ope­ voor literatuur, film, toneel, dans of beeldende ra € 160 kost, totale kosten, en je gaat er met het kunst. In dit trio staat niemand voor de kunst. gezin heen, dan is dat € 640. Zou die prijs aan Een tweede politieke opmerking, en hier zet de deur gevraagd worden, dan zouden weinigen ik even mijn nieuwe pet op als financieel spe­ gaan en zou de uitval van de vraag zo groot zijn cialist: er is financieel-economisch gezien geen dat dat operagezelschap de poorten zou moeten enkele noodzaak voor de maatvoering van de sluiten. (De vergelijking met Londen en Parijs bezuinigingen op cultuur. Er wordt over de hele waar men zulke prijzen wel betaalt gaat niet op, begroting € 12 mrd bezuinigd (en € 6 mrd aan omdat men het daar grotendeels moet hebben lasten verzwaard), dat is pakweg 5,5%. Als je dat van buitenlandse toeristen, en op de kosten van evenredig toepast op de cultuursubsidies, kom een weekje Londen maakt zo’n toegangsprijs je op nog geen € 50 mln aan bezuinigingen. De dan kennelijk ook niet meer zoveel uit.) Maar regering kiest een vier maal zo hoog bedrag als dat zo is, als zelfs de liefhebbers zo’n avond en omdat men bovendien bijna de helft van geen € 640 waard vinden, waarom zouden de de cultuurbegroting op een arbitraire manier niet-liefhebbers dat dan wel moeten vinden? buiten haken zet ¬ monumenten en erfgoed ¬ Waarom zouden thriller-lezers moeten mee­ is de korting op de kunst 40%, zeven maal hoger betalen aan subsidies voor het schrijven van dan een evenredige bijdrage. En dan hebben we boeken waar ze niets aan vinden? het nog niet over de omroeporkesten, de btw- Dat is de hamvraag, en u kunt het rustig aan verhoging en de korting op het gemeentefonds de populisten overlaten om die vraag in alle waarvan je zeker weet dat de gemeentes die 12 gedaantes steeds weer op te werpen. Voordat ik ook zullen doorgeven aan de bibliotheken, de mijn antwoord geef, twee politieke opmerkin­ schouwburgen, de cultuureducatie. gen vooraf. De kaalslag die dat oplevert is geen economi­ Deze coalitie van vvd, pvv en cda is voor de sche noodzaak. Zelfs als je € 18 mrd wil bezuini­ cultuur veruit de slechtst denkbare combinatie. gen, dan is wat er nu gebeurt een puur ideologi­ Dat komt doordat de drie partijen ieder een sche keuze. Hier is sprake van revanchisme. Het eigen motief hebben, die samen een voor de grote afrekenen is begonnen. ‘Nu zijn wij aan cultuur levensgevaarlijke mix opleveren. Bij de de macht, weg met de linkse hobby’s. Ze zullen vvd gaat het om het profijtbeginsel in combi­ de pijn voelen.’ Dat is het doel, de pijn laten natie met de wens de overheid terug te dringen. voelen. Daarom zijn de reacties op protesten Dus de gebruiker betaalt, en als hij dat niet wil: ook voorspelbaar. Rechts zal zeggen: ‘Voelt u de

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? pijn? Mooi, dat was precies de bedoeling.’ Of­ het zal vast niet meevallen om het voor de sector ficieel zullen ze dat natuurlijk niet zeggen, maar als geheel in harde getallen uit te drukken, maar met een smoesje komen. Toen de regering de het is evident dat bezoekers van Amsterdam afgelopen week besloot geen Nationaal Histo­ niet alleen betalen voor hun museumbezoek, risch Museum te bouwen ¬ ja, misschien een maar ook geld besteden in de horeca en in website ofzo maar geen echt museum ¬ was winkelstraten. Eind negentiende eeuw was in de motivatie: ‘In een tijd dat, ook op de cultuur­ de Leidse gemeenteraad een van de argumenten sector, fors bezuinigd moet worden, is het niet voor subsidie aan de schouwburg dat er zonder reëel aan een dergelijk kostbaar en risicovol project te beginnen.’ Maar dat is hypocriet, want dat ‘ook’ suggereert een gelijkmatige bijdrage Er is sprake van revanchisme: aan de bezuinigingen. Bovendien wordt net gedaan of de hoogte van de totale bezuiniging het grote afrekenen is begonnen een natuurramp was. Het was een keuze die gemaakt is door dezelfde mensen die nu zo’n schouwburg wel eens minder studenten naar museum afbreken: de (voormalige) leden van Leiden zouden kunnen komen. In ruimere zin de regeringsfracties. Dus verschuil je niet achter zijn er externe effecten doordat Nederland in dat regeerakkoord, je bezuinigt hierop omdat je de wereld bekend staat als interessant, creatief, dat wilt. cultureel, vrijdenkend, spannend; dat is voor Dat revanchisme, de diepe nijd tegen intel­ een groot deel te danken aan de bekendheid van lectuelen, tegen wat men ervaart als de elite, onze beeldende kunst, onze dans, onze musea, tegen cultuur, is werkelijk beangstigend. Er is onze muziek, en het beïnvloedt ons vestigings­ altijd een tegenstelling te verzinnen op diverse klimaat en onze entree in het buitenland. beleidsterreinen, niet alleen cultuur, tussen Het regeerakkoord belijdt dat met woorden: diverse segmenten van de bevolking, maar dat Nederland wil een ambitieus, toonaangevend een ministersploeg zich zo duidelijk deelgenoot land zijn in de wereld. Dat argument geldt in maakt van die spanning, dat is uniek. steeds sterkere mate. We leven in de tijd van de metropolen. Steden die op wereldschaal om talent concurreren. Bedrijven die zich vesti­ zes argumenten vóór subsidie gen waar talent woont, niet andersom. Een Waarom zou de overheid kunst subsidiëren? Ik steeds groter deel van de economische groei en loop zes argumenten kort langs. dynamiek speelt zich af in de stad. In de race 1. Er kan sprake zijn van een collectief goed, om talent speelt de aantrekkelijkheid van een waarbij men zich niet kan onttrekken aan het stad vanwege haar cultuur en architectuur een genot en er redelijkerwijs niet particulier voor hoofdrol. Snijden in cultuur is voor de eco­ kan betalen. Een beeld in een park is niet indivi­ nomische dynamiek op langere termijn zeer 13 dueel te beprijzen. Hier geldt dezelfde argumen­ gevaarlijk. Er is geen toonaangevende econoom tatie als bij een brug. Tenzij je tol gaat heffen, te vinden die denkt dat je risicoloos in cultuur zouden er geen bruggen of standbeelden zijn kunt snijden. Maar ja, zowel de vvd en als de zonder dat er collectief voor wordt betaald. Dit pvv kent nauwelijks economen onder haar geldt ook voor landschapsarchitectuur en voor politici. de monumentale buitenkant van gebouwen. 3. Dan de merit goods. Soms drukt de koop­ 2. Er kunnen externe effecten zijn, dus baten krachtige vraag niet werkelijk uit wat goed zou van de cultuur die niet door de cultuurprodu­ kunnen zijn voor mensen. Het argument is nog centen zelf worden geïncasseerd, maar door der­ het minst discutabel als het gaat om kinderen. den. Het cpb is bezig met een studie hierover en Zij denken dat ze alleen van actiefilms houden, s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren?

maar wij weten dat als we hun vragen de tijd te overigens signaleren dat kunstenaars soms zelf nemen om poëzie te leren waarderen, of dans of hebben bijgedragen aan het epateren van de klassieke muziek, ze iets meekrijgen waar ze de bourgeoisie door de verheven rol van de kunst rest van hun leven groot plezier en grote geeste­ te ironiseren.) lijke rijkdom aan zullen ontlenen. Een kind kan Er zijn vormen van cultuur die niet direct dat niet weten. Ja, het is paternalistisch, maar heel toegankelijk zijn, geen appelmoes, je moet dat is ook onze taak als grote mensen. Dus voor het leren eten en pas als je met wat moeite de kinderen is het merit good-argument onomstre­ smaak te pakken hebt gekregen realiseer je den. Maar u begrijpt dat dit, als het om volwas­ je wat je anders gemist had. Ik wil benadruk­ senen gaat, het soort argumenten is waarvan ken dat ik ¬ met Boekman ¬ denk dat dit populisten een rood waas voor ogen krijgen: argument voor sociaal-democraten cruciaal ‘Wie is de overheid dan wel om te bepalen dat is, terwijl er inderdaad een probleem ontstaat wanneer een kring van beroepsgenoten zich te weinig gelegen zou laten liggen aan de smaak Er is geen toonaangevende van het publiek. Laat ik eerlijk zijn: ik heb me de afgelopen jaren een doodenkele keer gestoord econoom te vinden die denkt dat je aan een enkeling die meende dat zijn recht risicoloos in cultuur kunt snijden op subsidie vanzelf sprak, geen nader betoog behoefde, dat het ordinair was om bezoekers­ aantallen te tellen, hoe durfde de beoordelende het goed voor mij is dat ik die jengelmuziek commissie daar iets over te zeggen ¬ et cetera. hoor?’ Et cetera. Laatst was er een duo-gemeen­ Een doodenkele keer. Maar ik zeg u: ik ben teraadslid van het cda te Amsterdam die in de drie jaar minister van cultuur geweest en ik Volkskrant helemaal los ging in die richting. Let heb overal in het land orkesten gezien die de the doors be shut upon him, that he may play jeugd de concertzalen intrekken, musea die met the fool nowhere but in his own house, maar spannende sandwichformules enerzijds grote ik denk toch dat het argument een paar meer publieksaantallen trekken en anderzijds de ar­ woorden verdient. tistieke en culturele kwaliteit zeer hoog houden, Boekman, ik citeerde hem net al, had al dansensembles die nieuw publiek aanboren. heel scherp door hoe het zat. Hij schrijft op Dat is de regel, niet de uitzondering. En als er pagina 187 van zijn proefschrift: ‘Een kunstpo­ loeihard aan wordt getrokken om mensen ‘tot litiek van de overheid moet erop gericht zijn het hogere te brengen’, als men er alles aan doet de belangstelling voor kunst te vergroten en, om te voorkomen dat voor een steeds kleiner en waar zij niet bestaat, te trachten belangstelling smaller samengesteld publiek hetzelfde wordt voor kunst te wekken.’6 Boekman bepleit dat gedraaid, als dat allemaal gebeurd is, dan vind ik 14 de overheid zich ten doel stelt om de kunst te het uiteindelijk geen bezwaar dat er soms ook bevorderen om zichzelfs wille en dat zij daarom producties zijn voor kleinere groepen liefheb­ ook opvoedt tot ontvankelijkheid voor kunst en bers. Dan moet je niet bij de deur staan turven het ook accepteert wanneer uiteindelijk maar wat de sociale samenstelling van het publiek is, een deel van de bevolking musea en concerten om dan heel hard ‘elitair’ te roepen. bezoekt. Het verschil met het profijtbegin­ (Lastig hierbij is overigens dat wanneer het seldenken is dat Boekman de smaak van het lukt liefde voor bepaalde kunstuitingen over te publiek, vertaald naar koopkrachtige vraag, niet brengen, er altijd snobs zijn die spreken van een als absoluut gegeven beschouwt, maar als start­ zinkend cultuurgoed en andere voorkeuren ont­ punt voor overheidsacties. Maar daarin schuilt wikkelen. Kijk hoe Corneille wordt benaderd. de boosheid van populistisch rechts. (Laten we Cobra was hoge kunst, maar toen Corneille bad­

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? gordijnen ging ontwerpen die goed verkochten, 5. Dan het onderwijs-argument, of investeer- toen was het opeens niet meer zo cool.) argument: niemand weet van zichzelf of hij of Maar het juiste antwoord van progressieve zij een toptalent is en op individueel niveau is politiek is niet om dan maar de hele cultuur de kans zo klein dat je Janine Jansen bent, dat negatief te bejegenen, maar om zelf ook het niet rendeert om een fortuin in je eigen waardering te hebben ¬ en die zichtbaar te loopbaan te investeren. Dus als we als samenle­ maken ¬ voor populaire vormen van cultuur. ving toch prijs stellen op die toppers dan moe­ Van Draaksteken in Weesel tot het Draaiorgel­ ten we bijspringen. Dat geldt ook voor sectoren festival op De Dam, van het Bloemencorso in waar de succesvolle toppers zonder subsidie Noordwijk tot de Brassband-kampioenschappen toekunnen. Neem André Rieu: die heeft nu echt in Groningen ¬ het is cultuur die waardering geen subsidie meer nodig, de mensen zijn gek verdient. Waarom wel in de rij staan om in het op zijn muziek en hij doet goede zaken, maar hij Rijksmuseum een opgegraven haarspeld uit Me­ heeft wel via het gesubsidieerde conservatorium sopotamië te bewonderen en tegelijk neerkijken en het zwaar gesubsidieerde Limburgs Symfo­ op de klederdracht van Scheveningen? Als dat nie Orkest zijn carrière kunnen starten. En je de mentaliteit zou zijn, dan wordt de opdracht weet niet van tevoren welke leerling of jonge van Boekman een sisyfusarbeid: je probeert de musicus de volgende André Rieu wordt. mensen tot de hoge kunst te brengen en als ze 6. Laten we even speciale aandacht geven aan er zijn, dan is het opeens geen hoge kunst meer de regionale spreiding van cultuur. Er bestaat en moet je weer opnieuw beginnen. een sterke neiging van gelijkgestemden om bij 4. Een vierde argument is het argument van elkaar te gaan wonen. Jonge ambitieuze artis­ behoud. Er zijn objecten of tradities waarvan het tiekelingen gaan daarom naar verhouding vaak vast staat dat ze niet verloren mogen gaan. De hu­ nebedden. Die moeten we behouden, wat er ook gebeurt, ook als de bezoekersaantallen even zou­ Je weet niet van tevoren welke den achterblijven. Daarnaast is er ook een grote categorie waarvan het niet evident of zeker is of jonge musicus de volgende we ze eeuwig moeten ondersteunen. Neem als André Rieu wordt gedachtevoorbeeld de luit. Er zal alleen nog werk worden gecomponeerd voor de luit als er mensen zijn die erop spelen, en er spelen alleen mensen naar de grote stad. Zo ontzettend veel grote ste­ als er docenten zijn, en er zijn alleen docenten als den hebben we niet in Nederland, en dus eindigt er concerten worden gegeven. Nu sterven mu­ de helft van de kunstenaars en de kunstprodu­ ziekinstrumenten weleens uit, je kunt niet alle cerende instellingen in Amsterdam, en nog wat tradities voortzetten, maar wel is het uitsterven plukjes her en der elders, terwijl tegelijkertijd bijna zeker onherroepelijk. Voor economen: er de landelijke subsidies in hoge mate gebruikt 15 is sprake van hysterese, padafhankelijkheid, de worden om juist het regionale kunstleven over­ weg naar de uitgang kan niet zomaar omgekeerd eind te houden. Dat levert een zesde argument bewandeld worden als we over een paar jaar weer op om cultuur te subsidiëren, het argument van wat meer geld hebben. Dus het argument van de regio: het verschil tussen een slaapstad en een behoud behelst dat subsidie garandeert dat er een vitale stad is cultureel leven. Als je wilt voor­ fikse vertraging optreedt voordat het wegvallen komen dat jonge ambitieuze ondernemende van publieke interesse ook direct het wegvallen mensen de regio verlaten dan moet je hun ook van een kunstuiting betekent; dat schept tijd, die cultureel wat te bieden hebben, en het hele land de gelegenheid biedt voor heroverweging, het hoort er wat voor over te hebben om de leegloop voorkomt al te snel verdwijnen. van krimpregio’s te voorkomen. s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren?

De belastingbetaler betaalt per bezoeker gehalveerd wordt gaan niet hun prijskaartjes veel meer mee aan het Orkest van het Noor­ sterk verhogen. Deden ze dat wel, dan bleven de den of het Limburgs Symfonie Orkest dan aan bezoekers massaal weg. Die moeten toch al kie­ het Concertgebouworkest of het Rotterdams zen tussen een avond cabaret of bioscoop of een Philharmonisch. De orde van grootte is dat bij concert, en ze willen voor dat laatste best wat die laatste twee de bezoekers voor een kaartje meer betalen, maar bij te hoge prijzen wordt er vijftig euro neertellen en de belastingbetaler minder afgenomen. Nee, wat die instellingen ook vijftig euro, terwijl in de regio de bezoeker noodgedwongen doen als de subsidie wegvalt, is vijfentwintig euro betaalt en de belastingbetaler het aanbod aanpassen. Schouwburgen gaan nog honderd. Hoe kan dat dan? Er gaan in de regio meer cabaret programmeren, nog meer kaskra­ minder mensen naar de voorstellingen en de kers, en wat sneuvelt zijn de experimenten, de betaalbereidheid is geringer. Dus ik verwacht starters, de jongere makers, de onderwerpen die dat het cda, altijd opkomend voor de regio en net iets minder mainstream zijn. En we weten wat mij betreft dus terecht, bij deze grote be­ ook dat alle kaskrakers van nu klein begonnen zuinigingen slechts twee mogelijkheden heeft: zijn. Dus het is een sprookje dat je de rijken ofwel het culturele leven in de regio verdwijnt, eenvoudig meer kunt laten betalen voor ‘hun’ ofwel de asymmetrie die ik net noemde tussen cultuurplezier door de subsidie te verlagen en de bijdrage per toegangskaartje in de Randstad de prijzen te verhogen. Daar komt bij dat we het en die in de regio moet nog wat verder worden ook belangrijk vinden dat jongeren, studenten, vergroot ¬ maar dan kom je in de knel met de en mensen met modale inkomens zo af en toe ideologie van het profijtbeginsel waar de rechtse eens kunnen genieten van een concert of opera. partijen zich achter verschuilen. Duurdere kaartjes zullen de samenstelling van het publiek alleen nog maar eenzijdiger maken, dus nog meer reden om te korten op subsidie, het elite-sprookje van rechts dus nog minder publiek met een kleine porte­ Dit zijn zes categorieën van argumenten om monnee, net zolang totdat kunst inderdaad een cultuur te subsidiëren. Ik wil specifiek even hobby voor rijkelui is. terugkomen op de kwestie van de verschillende inkomensgroepen. Het scp heeft ooit in een nota getiteld Profijt van de overheid voorgerekend Als de subsidie wegvalt, dat er twee sectoren zijn waar gemiddeld geno­ men geld loopt van laagbetaalden naar de rijke­ passen instellingen nood­ ren: het hoger onderwijs en de cultuur. Dus zou gedwongen het aanbod aan je kunnen zeggen: als de notaris zonodig naar de opera wil, laat hij zelf zijn kaartje betalen, want 16 via subsidie betaalt de groenteboer op de hoek Iets anders is overigens dat je wel meer kunt de elitaire uitjes van de rijken. Schaf de subsidie doen met prijsdifferentiatie, dus je maakt de af en maak de kaartjes duurder, dan betalen ze kaartjes voor de gala-avond duur en voor de hun eigen hobby’s. vrijdagmiddagvoorstelling goedkoper. Dat doen Laten we allereerst vaststellen dat de over­ instellingen ook al veelvuldig, maar dat zou nog heid niet gaat over de hoogte van de prijskaart­ meer kunnen gebeuren. jes. Die bepalen de instellingen zelf. Het gekke is Nee, als je werkelijk de rijken meer wilt dat dezelfde rechtse mensen die altijd de mond laten bijdragen aan cultuur, dan kun je beter de vol hebben van het marktmechanisme hier op­ inkomstenbelasting voor rijken een snippertje eens doen alsof er geen markt bestaat. Cultuur­ verhogen. Als je in deze zware tijden inkomens producerende instellingen waarvan de subsidie boven de € 150.000 iets meer belasting laat be­

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? talen, namelijk voor het deel boven de € 150.000 ik al gezegd heb is het ook helemaal niet waar een marginaal tarief van 60% in plaats van dat die cultuursubsidies zo dramatisch terecht 50%, dan is de jaarlijkse opbrengst € 250 mln. komen bij de hoge inkomens en dat de bezuini­ Daarvan kun je de gehele korting op de cultuur gingen gunstig zijn voor de lager betaalden. De ongedaan maken! In de verkiezingscampagne cultuurkaart sneuvelt, terwijl het cjp generaties riepen rechtse partijen dat deze opbrengst zo gewone jongeren net het extra duwtje gaf om gering was dat het ging om een symboolmaat­ eens een museum of theater in te gaan. Het Na­ regel, maar realiseert u zich dat dat nog wel tionaal Historisch Museum is het eerste project meevalt. Als die € 250 mln een symboolmaatre­ dat koppie onder gaat; dat wordt nu een website gel is, dan is de € 200 mln korting op de cultuur in plaats van een museum. Dat was ¬ ook door dat ook. Als je je zo opwindt over profijt dat de hogere inkomens hebben van de overheid, dan zou je overigens ook de hypotheekrenteaftrek De Wet Geven is een doekje kunnen beperken. Als je die aan een plafond voor het bloeden bindt, bijvoorbeeld de waarde van een gemid­ delde woning, dan levert dat tientallen malen zoveel op als wanneer je de bijl zet in de kunst­ de gekozen locatie, niet gericht op de toerist subsidies. Dus dat inkomensargument is een of standaardmuseumbezoeker in de Randstad, gelegenheidsargument; het is vals, het verhult maar juist op gezinnen met kinderen vanuit het dat het werkelijk gaat om iets anders. hele land die een dagje uitgaan of op bussen met Een alternatief voor subsidies zou zijn dat er scholieren ¬ nu juist bij uitstek een manier om meer privaat geld gevonden kan worden. Hoe onze cultuur en geschiedenis bij alle jonge Ne­ dan? Er komt een ‘Wet Geven’! Wat daar in moet derlanders te brengen. Het budget was € 12 mln komen te staan is onduidelijk. Twee dingen per jaar. De Nederlander heeft voor nog geen daarover. Om te beginnen schaft de regering nu euro per jaar een Nationaal Historisch Museum. juist de fiscale behandeling van culturele beleg­ Wat je voor die paar dubbeltjes krijgt is een mu­ gingen (en trouwens ook van groene beleggin­ seum waar iedereen in zijn leven minimaal een gen) af. Dus enerzijds komt er een nieuwe wet, paar keer naar toe zou zijn gegaan. We hebben anderzijds wordt een oude wet stopgezet die een premier die historicus is, en een vicepre­ het bedoelde effect wel had. Over bestuurlijke mier die het is, en het eerste wat sneuvelt is het drukte gesproken… Het ware beter dat de rege­ historisch museum! Het voorbeeld laat zien ring die Wet Geven niet zou indienen en die dat het onzin is om met anti-elitaire retoriek te fiscale behandeling niet afschafte. Hoe zit het hakken in de cultuur, want het zijn de gewone dan met het fiscale begunstigen van giften aan mensen, de jongeren, de lage inkomens die als culturele instellingen? Giften zijn allang voor de gevolg hiervan de weg naar de cultuur niet meer belasting aftrekbaar. Ik heb me als minister bij zullen vinden, terwijl de welgestelde yuppen 17 herhaling beziggehouden met pogingen om de met een stedentripje een weekendje cultuur fiscale ruimte voor cultuur verder te vergroten, gaan snuiven in Berlijn of Barcelona. maar stuitte elke keer op een krachtige staatsse­ cretaris van Financiën die wist voor te rekenen tegen de gekte dat een verdere verruiming misbruik, strate­ gische constructies, ontwijking en ontduiking Ik ben tot dusver zoals aangekondigd mee­ zou opleveren. Nee, die Wet Geven is een doekje gegaan in het ‘frame’ van de economistische voor het bloeden. manier van marktdenken. Dat heb ik bewust We moeten hoe dan ook niet meegaan in gedaan, want ik wil dat we elk argument van de het elite-sprookje van rechts. Want los van wat Filistijnen, van de Dark Side, van de bewinds­ s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren?

personen die het licht uitdoen, de horrorsinter­ toegankelijk maken, of in een land waar elk ne­ klazen van de cultuur, tot in detail kennen, op­ men van collectieve verantwoordelijkheid, elke dat we deze discussie optimaal kunnen voeren. zorg om het publieke domein, onmiddellijk als Vandaar dat ik me tot in het uiterste uitdruk in betutteling wordt neergesabeld. Het is echt een de terminologie die ook rechts zou moeten kun­ ideologische keuze en de discussie over cultuur nen aanspreken. is een pars pro toto. Toch wil ik aan het slot ook buiten dat frame De winst van de draconische voorstellen van denken. Je kunt het gesprek over cultuursubsi­ deze regering is dat men niet ontkent dat die dies volledig voeren in termen van marginale keuze voorligt. Het past inderdaad in het verhaal opbrengst, nut, kosten, en micro-economisch van de meest rechtse regering die ons land ooit evenwicht. Dat geldt ook in andere sectoren: gehad heeft (de karakterisering is van coalitie­ als je meegaat in de logica waarin je alles aan partner Geert Wilders), om deze keuze te maken. Maar ik vraag hier aan Joop Atsma, die tot zijn staatssecretariaat voorzitter van het Orkest Laat het kunstdebat het startpunt van het Noorden was, door mij op zijn verzoek benoemd, en altijd een zeer stevig pleitbezorger zijn voor een hernieuwd denken van zijn orkest: Joop, ga jij het hun uitleggen? Ga over wat we van waarde vinden jij ze in het Noorden vertellen dat ze een linkse hobby zijn en dat er in Nederland nog maar één orkest overblijft? Maxime, ga jij het sneuvelen de individuele gebruiker toerekent, wat is dan van het Historisch Museum uitleggen aan al die eigenlijk de reden om je best te doen voor het mensen die je enthousiast gemaakt had met je behouden van ongerepte natuur waar geen plannen? Dat we Nederland Nederlandser willen mens komt, van condornesten op de toppen maken, maar nu even niet? Mark Rutte, ga jij de van de Andes waar toch niemand van geniet, tot vmbo-klassen vertellen dat die cultuurkaart niets de pinguïnkolonies op Antarctica? Daar komt voor hen is? Vrienden, willen jullie dit nu echt? geen hond! Moet je uitrekenen wat dat kost per De cultuursector is beter gebekt dan menige persoon die er wel komt! andere sector, terwijl elders ¬ denk aan de Er is een alternatief voor dit boekhouders­ wsw ¬ harde klappen vallen onder groepen die denken. Je kunt ook kijken naar het effect van minder goed voor zichzelf kunnen opkomen. wat je van plan bent. Economisch hoeft deze Dus laat de cultuursector zich volledig terecht bezuiniging op cultuur zoals gezegd niet, er ge­ druk maken om deze idiote bezuinigingen, beurt niets met de Nederlandse economie als je maar tegelijk denken over gemeenschapszin, € 150 mln minder bezuinigt op kunst en die btw over de publieke sector, over wat we met elkaar gewoon laat zoals ze is. Er is niemand die eraan willen delen, over wat we willen behouden, 18 twijfelt dat wat nu wordt voorgesteld leidt tot mogelijk maken, doorgeven. Laat het voorbeeld een grote kaalslag en de pvv is er eerlijk over dat van de kunst en cultuur een startpunt zijn voor men die ook wil ¬ lees het hoofdstuk ‘Linkse een hernieuwd denken over wat we van waarde Kak’ in het recente boek van Martin Bosma.7 vinden, over in wat voor wereld we willen leven. Dus kijk naar het effect en je kunt kiezen in Ik hoop ook bij acties tegen onterechte bezuini­ wat voor land je wilt leven: in een land waar we gingen elders de steun van de cultureel geïn­ met zijn allen iets lappen voor cultuur, of in een teresseerden te zullen zien. Zolang we het die land waar alles direct op de markt moet kunnen bredere strekking geven is het volledig terecht overleven. In een land waar we onze cultuur dat we vechten tegen deze gekte. koesteren, nieuwe experimenten ondersteunen Laat ik eindigen met een woord van hoop. en onze schatten als publiek bezit koesteren en De coalitie heeft het in de Tweede Kamer vorige

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Ronald Plasterk Waarom cultuur subsidiëren? week glashelder gemaakt dat men totaal geluk­ Historisch Museum tot de muziekschool, van kig is met elkaar, en geen enkele bereidheid de bibliotheek tot de amateurkunst, laten we heeft buiten de vastgestelde begroting te treden. hopen dat dit kabinet tijdig valt. Laten we hopen Maar kijk wel goed naar het tijdpad. De oploop dat er een punt wordt gezet voordat de grootste van de bezuiniging op de cultuur is vanaf 2011 schade wordt gedaan, zodat we een nieuwe start tot 2015: 30, 50, 100, 150 en 200 miljoen euro. kunnen maken. De grote klappen komen in de laatste drie jaar. Gemiddeld zitten kabinetten de rit niet uit. Dus Dit is een integrale weergave van de Derde laten we hopen, van Limburg tot het Noor­ Bart Tromp-lezing, die Ronald Plasterk op 5 november den, van de cultuurkaart tot het ballet, van het 2010 uitsprak in de Rode Hoed te Amsterdam.

Noten listische cultuurpolitiek, s&d 5 M. van Hasselt, ibid. 1974 / 8-9, p. 410-414. 6 Emanuel Boekman, ibid., p. 187. 1 M. van Hasselt, Overwegingen 2 M. van Hasselt, ibid. 7 Martin Bosma, De schijn-élite van ten behoeve van socialistisch 3 Beginselprogramma Partij van de valse munters, Amsterdam: cultuurbeleid, s&d 1974 / 8-9, de Arbeid 1977, par. iii.5. Bert Bakker, p. 284-290. p. 398-409. Zie ook J.J. Voogd, 4 Emanuel Boekman, Overheid en Enkele stellingen over socia­ kunst in Nederland.

19

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? (2) Kunstsubsidies: een ­oefening in tegendenken

rutger claassen

‘Het is echt een ideologische keuze, en de de taak van de staat discussie over cultuur is een pars pro toto’, stelt Ronald Plasterk terecht in zijn Bart Tromp- Ik zal in dit artikel uitgaan van één simpel lezing over kunstsubsidiëring. In deze tijden beginsel: de staat is er om aan alle mensen in gelijke waarin staatssubsidiëring van meerdere mate de voorwaarden te geven voor een leven in vrij- ‘linkse hobby’s’ (ontwikkelingssamenwerking, heid. In deze formulering is zowel het gelijk­ natuur, publieke omroep, kunsten) sterk in heidsbeginsel als het vrijheidsbeginsel opgeno­ de schijnwerpers staat, is het belangrijk om men. Het betreffende gelijkheidsbeginsel gaat de principiële redenen waarom de staat zich verder dan formele gelijkheid (gelijkheid voor wel of niet ergens mee moet bemoeien, goed de wet). Het bedoelt mensen te helpen als zij te beargumenteren. We moeten eerst een (om wat voor reden dan ook: ouderlijk milieu, opvatting ontwikkelen over de vraag waartoe genen et cetera) op een achterstand staan bij ‘de staat op aarde’ is, en pas dan kunnen we iets anderen, en het bedoelt die achterstand te com­ zeggen over een eventuele plaats daarin voor penseren. Dit wordt meestal ‘materiële gelijk­ de kunsten. heid’ genoemd; maar dat moet dan niet worden Velen laten dat na, ook Plasterk, die in zijn begrepen als het streven iedereen volledig gelijk lezing niet meer dan een halve poging doet om te maken, maar alleen om iedereen gelijke vanuit het sociaal-democratische gedachte­ kansen te geven. Doel daarvan is vrijheid, in de goed te onderzoeken of ondersteuning van de gedaante van ‘positieve vrijheid’: het vermogen kunst wel een staatstaak is. De algemene lijn om autonoom het eigen leven in te kunnen rich­ die hij inneemt ¬ en hij niet alleen; hij weet ten. Daarom zal ik het bovenstaande beginsel in 20 zich in gezelschap van de hele linkerzijde in de het vervolg van dit artikel als het ‘autonomie- politiek ¬ is echter simpel: natuurlijk moe­ beginsel’ aanduiden. ten er kunstsubsidies zijn en blijven! Zoveel Ik denk dat het autonomie-beginsel een be­ consensus zou ons aan het denken moeten hulpzame samenvatting is van een dominante zetten. Deze bijdrage is daarom een oefening in opvatting in de sociaal-democratie (dominant, tegendenken. Ik wil laten zien dat het helemaal maar zeker niet de enige: zie daarvoor de bijdra­ niet evident is dat de overheid kunst moet ge van Adriaan van Veldhuizen in dit nummer).1 subsidiëren. Sommigen zullen de term ‘vrijheid’ als centraal uitgangspunt te liberaal vinden klinken, maar Over de auteur Rutger Claassen is redacteur van s&d. dat is onterechte koudwatervrees. De sociaal- Noten zie pagina 26 democratie heeft een sterke verwantschap met

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Rutger Claassen Kunstsubsidies: een oefening in tegendenken het liberalisme, maar modificeert deze, omdat instrumentele waarde hebben in relatie tot zij gevoelig is voor het feit dat mensen niet van­ de ontwikkeling van ieders autonomie. Dan zelf vrij zijn. Sociaal-democraten zijn ‘liberalen vallen ze dus onder het autonomie-beginsel. die het menen’. Om autonoom te worden is De tweede is dat de kunsten een intrinsieke hulp van de sociale omgeving nodig, en de staat waarde hebben. Ze vallen dan dus niet onder het is (in een complexe samenleving) daartoe het autonomie-beginsel. best geplaatst. Daarom kan negatieve vrijheid (zo weinig mogelijk overheid) geen leidend uit­ instrumentele waarde van kunst gangspunt zijn, zoals het dat wel vaak is bij de ‘liberalen’ in de Nederlandse politiek (vvd). Hoe De instrumentele waarde van de kunsten wordt het ook zij, ik pretendeer niet dat het geformu­ meestal in economisch jargon gegoten. Plas­ leerde beginsel de hele traditie van de sociaal- terks lezing vormt daarop geen uitzondering, democratie perfect dekt, maar slechts dat het daar waar hij (in zijn eerste en tweede argument een beginsel is dat in die traditie (sterke) steun uit de rij van zes) publieke goederen en externe vindt (en dat ik als het beste beginsel beschouw effecten opvoert. Hier maakt hij echter de fout dat die traditie voor nu te bieden heeft). die bijna alle politici maken die zich van dit jar­ gon bedienen. Ze stellen dat omdat een bepaald goed het karakter van een publiek goed heeft, Kun je zonder kunst een we dus een reden hebben om de staat te laten ingrijpen. Wat niet door de markt geleverd kan autonoom mens worden? worden (een publiek goed), moet dus door de staat geleverd worden. Vanuit het autonomie-beginsel kan staats­ Dat is een redenering die te kort door de steun aan cruciale voorwaarden voor de ontwik­ bocht is. Uit het feit dat veel staatsactivitei­ keling van ieders vermogen tot een autonoom ten kunnen worden beschreven als publieke leven gemakkelijk verdedigd worden: veilig­ goederen, volgt niet dat de staat alle denkbare heid, onderwijs, gezondheidszorg. Maar er zit publieke goederen ook daadwerkelijk moet ook een keerzijde aan dit beginsel. De omvang leveren. Dat Nederland een eigen raket naar en reikwijdte van de staat kan niet oneindig Mars stuurt, of dat alle dijken tot twintig meter zijn, het houdt een keer op. Ook sociaal-demo­ moeten worden verhoogd, of dat Nederland de craten moeten nadenken over waar die grens Olympische Spelen moet organiseren; dat zijn ligt. Logisch gezien volgt uit het beginsel dat waarschijnlijk allemaal publieke goederen (er alles wat niet cruciaal is voor de ontwikkeling is geen marktpartij die het wil leveren), maar van ieders autonomie dus is in beginsel geen dat geeft de staat nog geen reden om zich aan de staatstaak is. Met deze keerzijde hebben veel levering daarvan te zetten. De stelling die uit het sociaal-democraten moeite, maar het trekken autonomie-beginsel voortvloeit, is dat de staat 21 van een grens als consequentie van het eigen alleen die zaken moet leveren die de markt niet beginsel is een verantwoordelijkheid die bij kan leveren én die cruciaal zijn voor de ontwik­ een volwassen ideologie hoort. De grens ligt keling van ieders autonomie.2 tussen zaken die een voorwaarde vormen voor Dat brengt ons bij de hamvraag: is kunst individuele autonomie (staatstaak), en zaken die een onmisbare voorwaarde om een autonoom mensen in de uitoefening van hun autonomie mens te kunnen worden? Laat ik de knuppel in maken of doen (geen staatstaak). het hoenderhok gooien: nee, kunst is daarvoor Hoe zit het nu met de kunsten? Er zijn niet onmisbaar. Het beste bewijs daarvoor is grofweg twee argumenten mogelijk voor dat vele gezonde burgers op vrije en volwassen kunstsubsidies. De eerste is dat de kunsten een wijze door het leven gaan zonder noemens­ s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Rutger Claassen Kunstsubsidies: een oefening in tegendenken

waardige hoeveelheden kunst tot zich te nemen. Laten we simpelweg accepteren dat kunst Zij bekwamen zich in iets anders, worden (grote) intrinsieke waarde heeft (ik blijf hier bijvoorbeeld freaks die al hun tijd besteden agnostisch over welke omschrijving nu precies aan wetenschappelijke, sportieve of politieke de intrinsieke waarde van kunst het beste aan­ activiteiten, maar zonder dat er kunst aan te duidt, dat maakt voor mijn argument niet uit). pas komt. Een autonoom leven zonder kunst De cruciale vraag is: biedt dat een reden om de is mogelijk. Belangrijk voor die conclusie is staat aan het werk te zetten zijn burgers hiervan het maken van een onderscheid tussen twee te overtuigen? invullingen van autonomie: als zelfbeschikking en als zelfontplooiing. Het eerste verwijst naar het basale vermogen het leven in eigen hand te Laat volwassenen zelf kiezen nemen, het tweede naar een rijker ideaal waarin mensen (op basis van hun basale vermogen tot waaraan ze hun leven en geld zelfbeschikking) een leven creëren dat overeen­ willen besteden komt met hun diepste, authentieke zelfbeeld. Kunst helpt vooral bij het realiseren van dat tweede ideaal. Maar de staat kan zich beter tot Als dit het uitgangspunt wordt, moet de staat het eerste beperken. Als de staat aan zijn burgers ronduit paternalistisch bezig zijn. We betreden de voorwaarden voor autonomie als zelfbeschik­ het terrein van Plasterks derde argument, het king biedt, kan hij hun zelfontplooiing verder merit good-argument. Hij voelt zelf ook wel aan aan henzelf over laten. Dat is een gezonde dat hij zich hier op glad ijs begeeft. Zo ziet hij in taakverdeling.3 dat paternalisme het gemakkelijkst bij kinderen te rechtvaardigen is (die zijn immers nog niet in staat autonoom te handelen; daarom beslissen intrinsieke waarde van kunst volwassenen zolang wat goed voor hen is). Ik Op dit punt zal de lezer zich wellicht onge­ ben het dan ook met hem eens dat kunsteduca­ makkelijk beginnen te voelen, en het keurslijf tie wel een onderdeel van staatsbeleid kan zijn.4 van mijn autonomie-beginsel (dat uitgaat van Kunst is moeilijk; het vergt inspanning, tijd en de noodzakelijke voorwaarden voor autono­ aandacht om haar te leren waarderen. Kunst zal mie) als te knellend ervaren. Moeten we niet het snel afleggen in de concurrentiestrijd met gewoon zeggen dat kunst ‘intrinsieke waarde’ andere intrinsieke zaken die sneller bevrediging heeft, en dat het de taak van de staat is om geven (bijvoorbeeld televisie kijken), tenminste mensen te stimuleren dingen van intrinsieke als mensen niet hebben geleerd om kunst te waarde tot zich te nemen? Het is moeilijk te waarderen. Er is daarom niets op tegen om scho­ omschrijven waar precies de grens ligt tussen lieren met kunst te confronteren, zolang we hen 22 intrinsieke en instrumentele waarde. Laten we ook met een breed palet aan andere zaken in zeggen dat een instrumentele verdediging van aanraking brengen: intellectuele vaardigheden, de kunst probeert aan te tonen dat zij baten geschiedenis, sport. We zouden ze eventueel schept die buiten de directe kunstconsumptie nog op hun achttiende jaar een bon voor tien (het moment van genieten van het kunst­ kunstvoorstellingen kunnen meegeven. Maar werk) zelf liggen. Bij intrinsieke waarde horen dan komt er een punt waarop we hen zelf moe­ omschrijvingen als: ‘kunst verrijkt het leven’, ten laten kiezen waaraan ze hun leven en hun ‘kunst geeft uitdrukking aan wat het menselijk geld willen besteden. bestaan ten diepste is’, ‘kunst helpt ons onze Plasterk gaat daarentegen verder, en conclu­ tijd te duiden’, ‘kunst ontroert ons en troost deert, met Boekman, dat ook voor volwassenen ons’. kunst ‘om zichzelfs wille’ door de staat bevor­

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Rutger Claassen Kunstsubsidies: een oefening in tegendenken derd mag worden. Hij maakt echter niet duide­ anderen (sportfanaten). En dat onderscheid mag lijk waarom de staat pogingen moet doen om de staat ¬ volgens het autonomie-beginsel ¬ autonome mensen te beïnvloeden in hun keuze niet maken. De staat mag zich immers alleen wat te doen met hun leven (kunst consumeren met ieders voorwaarden voor autonomie bezig­ of tijd en geld spenderen aan andere intrinsieke houden. Wat mensen vervolgens doen, hoort zaken). Hij weerlegt het bezwaar van paternalis­ de staat onverschillig te laten. Gaat de staat me niet ¬ in plaats daarvan verlaagt hij zich tot toch sommige zaken wel subsidiëren en andere de retoriek die velen hanteren als het om dit on­ niet, dan bestaat het risico van het verlies van derwerp gaat. Mensen die zich tegen kunstsub­ draagvlak. Teleurgestelden voelen zich dan niet sidies keren zijn ‘Filistijnen, van de Dark Side’. serieus genomen ¬ en terecht. Dergelijke zwartmakerij is echter gebaseerd op het uitermate zwakke idee dat alle moois ook commercialisering door de staat moet worden ondersteund. Dat is een overspannen opvatting van wat de staat Een vaak geuit bezwaar tegen een gedachte­ vermag, zelfs voor sociaal-democraten. Er zijn gang zoals ik die tot dus verre gepresenteerd vele mooie dingen die buiten Den Haag om tot heb, is dat als we kunst niet door de staat laten stand komen, de meeste zelfs. subsidiëren, we de kunst onderwerpen aan de Nu zou je kunnen denken dat er niet echt commercie.5 sprake is van paternalisme. Immers, de staat Op de markt zal alleen die kunst overleven dwingt mensen toch niet om kunst tot zich te die ‘voor de massa’ is; bij de totstandkoming nemen? Het kunstaanbod wordt alleen goed­ van kunst zal het dan dus niet meer gaan om koper en daardoor (financieel) aantrekkelijker de intrinsieke waarde, zoals die op basis van kunstinterne criteria door kunstenaars zelf wordt gedefinieerd (bijvoorbeeld als dat wat Er zijn veel mooie dingen die vernieuwend is, of troost of verwondering biedt, of wat dan ook). De kunstenaar die iets voor de buiten Den Haag om tot stand markt maakt, heeft altijd één oog gericht op de komen ¬ de meeste zelfs smaak van het publiek, terwijl hij zich op zijn ei­ gen innerlijk zou moeten kunnen concentreren. Alleen de staat biedt kunstenaars de mogelijk­ gemaakt. Dat is waar, maar daar staat tegenover heid om zich niet druk te maken om de receptie dat de staat wel dwingt tot belastingbetaling. van hun werk en zich te concentreren op wat zij Het probleem van ‘meebetalen aan een anders zelf willen scheppen. Alleen dan komt intrinsiek hobby’ is dus reëel. Daarmee is nog niet alle waardevolle kunst tot stand. belastingheffing ‘diefstal’, maar het betekent Dit bezwaar is belangrijk. Het probleem wel dat die belastingheffing gerechtvaardigd ermee is dat alleen steenrijke kunstenaars die 23 moet worden. Eén manier om die te rechtvaar­ als hobbyist kunnen werken zich niets hoeven digen zagen we al, het autonomie-beginsel. aan te trekken van de receptie van hun werk. Dan gebruiken we uw belastinggeld alleen voor Of kunstenaars nu worden gefinancierd door iets dat iedereen ten goede komt: namelijk de staat (de commissies die daartoe worden die goederen die iedereen nodig heeft om vrij aangesteld), door ‘de markt’ (de opbrengst uit te kunnen leven. Als de staat verder gaat dan de verkoop van entreekaartjes), of door private dat en sommige intrinsieke zaken subsidieert fondsen of mecenassen, telkens zullen anderen (kunst) en andere niet (bijvoorbeeld sport), dan alleen betalen als zij iets in hun werk zien.6 prefereert de staat de autonome levensvoering En dat is niet meer dan normaal. Het is toch van sommigen (kunstliefhebbers) boven die van vreemd om mensen te betalen die niets kunnen s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Rutger Claassen Kunstsubsidies: een oefening in tegendenken

of willen maken waaraan anderen plezier bele­ vanwege de hoge kosten. De sportliefhebbers ven? De vraag moet dus niet zijn welk mecha­ willen een nieuw stadion, de kunstliefhebbers nisme het best in staat is om kunstenaars in alle een nieuwe schouwburg. Wat zou er op tegen onafhankelijkheid hun eigen ding te laten doen, zijn als ze het op een akkoordje gooien en aan el­ maar welk mechanisme we willen laten definië­ kaars hobby meebetalen via de belastingen? Het ren welke kunst wel en welke niet als ‘intrinsiek bezwaar tegen de subsidiëring van intrinsieke waardevol’ moet worden beschouwd. zaken was dat niet iedereen mee profiteert, Of de staat het dan wint van de markt is nog maar iedereen er wel aan meebetaalt. Dat is maar de vraag. Aan de ene kant zien we immers onrechtvaardig. Maar wat als we uit de belastin­ dat in landen zonder subsidies (of in het Europa gen nu ook een paar van dit soort zaken betalen van voor de twintigste eeuw) veel prachtige (naast de zaken die nodig zijn voor positieve kunst gemaakt is zonder staatssteun. Waarom vrijheid), zodanig dat iedere burger ongeveer zou dat nu niet meer kunnen?7 Aan de andere kant is staatssteun niet zonder risico’s. De geschiedenis heeft laten zien dat staten telkens De sociaal-democratie past ten in de verleiding komen de kunst voor hun eigen aanzien van kunstsubsidies geen doeleinden in te zetten (bijvoorbeeld het ver­ heerlijken van een fascistisch of communistisch arrogant uitgedragen etatisme regime, of het integreren van culturele minder­ heden) en de subsidies daaraan te relateren. De kunst wordt dan tot instrument gedegradeerd. evenveel ontvangt aan steun voor zijn hobby’s? Als daarentegen de staat erin slaagt om zich Dat lijkt toch een win-winsituatie. Het is beter volledig afzijdig te houden en de beslissingen voor zowel de sportliefhebber als voor de kunst­ aan commissies van artistieke experts uitbe­ liefhebber als er een stadion én een schouwburg steedt, krijgen we een ander probleem: waarom komen, dan als geen van beide er komt. Die zou hun smaak boven die van het kunstpubliek twee uitkomsten zijn even rechtvaardig, maar moeten worden gesteld? Voor wie wordt kunst de eerste biedt beide groepen meer plezier. De uiteindelijk gemaakt? staat mag een geluksmachine zijn, als zij voor iedereen iets subsidieert waar hij/zij gelukkig van wordt. De staat fungeert dan alleen als een toch kunstsubsidies? facilitator die beide groepen bij elkaar brengt De conclusie tot nu toe is dat noch de bijdrage om ze elkaar te laten kruissubsidiëren.9 aan autonomie, noch de intrinsieke waarde op Dit argument snijdt hout. Het probleem zichzelf sterke argumenten biedt voor subsidië­ ermee is natuurlijk dat het ingewikkeld is om ring. Maar nu komt wellicht de meest verrassen­ ervoor te zorgen dat iedereen iets (evenveel) 24 de wending, en het goede nieuws voor Ronald van zijn gading krijgt. Ons politieke systeem is Plasterk. Al het bovenstaande leidt niet tot de daarop slecht ingericht, omdat in een democra­ conclusie dat een sociaal-democratische regering tie een meerderheid kan beslissen om iets te de kunst niet mag stimuleren. Het leidt slechts subsidiëren en de wensen van de minderheid tot de conclusie dat zo’n regering de kunst niet kan negeren (tirannie van de meerderheid). We hoeft te stimuleren. Het moet niet, het mag ¬ zouden, ondanks alle politieke meningsver­ onder bepaalde voorwaarden ¬ wel.8 schillen, dus moeten uitvinden of er subsidie­ Stel voor het gemak dat de samenleving mogelijkheden zijn waarvoor er een zeer breed, bestaat uit twee groepen: de sportliefhebbers en ja strikt genomen een unaniem draagvlak is. de kunstliefhebbers. Stel ook dat beide iets wil­ Een subsidiestelsel ontwerpen dat elke burger len wat zij elk voor zich niet kunnen opbrengen, tevreden stelt, hoe idiosyncratisch zijn hobby’s

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Rutger Claassen Kunstsubsidies: een oefening in tegendenken ook zijn, zal onmogelijk zijn, maar we kunnen mers nog in aanmerking voor subsidie die het niet te ver van dit uitgangspunt weglopen. beoogde doel dient en kunstenaars zullen zich Precies dat is op dit moment in het geding met daarop gaan richten. de populistische kritiek op de kunsten. We Ten tweede moet de verdediger van de kunnen die niet negeren, maar zouden moeten kunsten duidelijk maken hoe hij subsidie wil uitvinden of die representatief is voor de bevol­ geven: wie mag bepalen welke kunst intrinsiek king in den brede. Alleen als dat niet het geval waardevol is. We kunnen de subsidie de smaak is, is kunstsubsidiëring een mogelijkheid (on­ van het publiek laten volgen (bijvoorbeeld als der de conditie dat er voldoende subsidies aan een opslag op die kunstwerken die interesse andere intrinsieke zaken tegenover (blijven) bij het publiek hebben opgewekt) of de smaak staan). van commissies van collega-kunstenaars en Dit alles leidt tot een bescheiden conclusie. kunstkenners. De keuze tussen beide hangt af Het enige geldige argument voor kunstsubsidi­ van de vraag of we vinden dat de kunsteducatie ëring is een precair argument. De sociaal-demo­ vandaag de dag al voldoende geslaagd is om cratie past dus ten aanzien van kunstsubsidië­ de smaak van het publiek te ‘vertrouwen’ (we ring geen arrogant uitgedragen etatisme. Het is zouden dit ook strategisch in het midden kun­ een begrijpelijke en goed verdedigbare positie nen laten en een veilige fifty/fifty-mix van beide dat de staat er beter aan zou doen uit principe mechanismen kunnen aanhouden). geen enkele subsidie te verstrekken en de rol Ten derde moet hij voortdurend benadruk­ van geluksmachine ten principale te weigeren. ken dat de kunstsubsidie deel uitmaakt van Dan worden weliswaar vele hobby’s gefrus­ een breder schema aan subsidies en dat geheel treerd (geen stadion en geen stadsschouwburg), andere zaken ook gesubsidieerd worden. En hij maar vermijden we ook voortdurende politieke moet er zich voortdurend voor inspannen dat discussies over wie wat moet krijgen. Wie toch anders wil betogen en de kunst van staatssteun wil voorzien, zou langs de lijnen van het hier Als de staat zich tot geschetste argument drie overwegingen voort­ durend naar voren moeten schuiven. geluksmachine verheft, Ten eerste zou hij ter verdediging louter dan ook voor iedereen moeten wijzen op de intrinsieke waarde van kunst, en alle instrumentele argumenten moeten vermijden. Dit geldt niet alleen voor het deze belofte waargemaakt wordt ¬ dus niet instrumentele argument dat ik hier centraal heb alleen geld naar kunstenaars laten gaan, maar gesteld (kunst dienstbaar aan de ontwikkeling ook naar een nieuw buurtcentrum voor de van persoonlijke zelfbeschikking), maar ook hangjongeren, een nieuw park voor de natuur­ voor allerlei denkbare andere instrumentele liefhebbers en budgetsteun aan de plaatselijke 25 argumenten die vaak gebruikt worden: kunst voetbalclub. Als de staat zich tot geluksmachine als iets wat bevorderlijk is voor de nationale verheft, dan ook voor iedereen; en het is niet identiteit, voor de integratie van minderheden, makkelijk dat te doen zonder teleurstellingen. de sociale vrede, de inkomsten uit toerisme et Zo’n algemene subsidiestrategie is dus riskant. cetera. Deze instrumentele argumenten zijn Ze heeft bovendien als extra nadeel voor sociaal- betwistbaar en moeilijk te bewijzen (heeft kunst democraten dat de opgeroepen teleurstelling echt dit effect?) en creëren daarmee een niet ook de legitimatie ondergraaft van de kerntaken waar te maken pretentie die al snel vijandige die de staat (volgens mijn autonomie-beginsel tegenreacties oproept. Bovendien instrumenta­ of iets vergelijkbaars) in ieder geval zou moeten liseren ze de kunst. Alleen die kunst komt im­ uitvoeren. Het blijft schaatsen op dun ijs. s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Rutger Claassen Kunstsubsidies: een oefening in tegendenken

Mijn conclusie is uiteraard niet heilig, werkte opvatting over de staat, om vervolgens er kan op verschillende onderdelen van het consequent te bekijken wat dat betekent voor betoog dat ik heb gehouden best wat worden concrete beleidsterreinen. Er is geen gemakke­ afgedongen. Waar het om gaat is duidelijk lijke shortcut voor dit type intellectueel werk, te zijn over de legitimatie van beleid. Dat die de waan van de dag kan overleven. Juist het vereist dat we beginnen met een goed uitge­ kunstbeleid verdient beter.

Noten of the arts be justified theoreti­ kaartjes voor voetbalwedstrij­ cally? ’, Journal of Aesthetic Edu- den en popfestivals. Als zij niet 1 Over positieve vrijheid als cen­ cation 21, no. 1 (1987). Samuel in het Concertgebouw zitten, trale doelstelling, zie het grond­ Black, ‘Revisionist liberalism ligt dat niet aan het geld, maar leggende rapport uit 1951, De and the decline of culture’, Ethics aan een gebrek aan interesse. weg naar vrijheid (Amsterdam: 102 (1992). Dat bevestigt opnieuw het be­ Partij van de Arbeid), p. 8-9. Zie 4 Voor het grote belang van lang van kunsteducatie. voor de sterke verwantschap kunsteducatie, zie Cyrille Of­ 6 Een pleidooi voor het serieus tussen liberalisme en socia­ fermans, ‘Kunst voor iedereen’, nemen van de mecenas, staat lisme helemaal aan het begin s&d 2006/1-2, p. 28-35. Daar­ in Ryclef Rienstra, ‘De sluime­ van de sociaal-democratie: naast hamert hij ook op het rende maecenas’, s&d 2004/4, ­Eduard Bernstein, De voorwaar- belang van voldoende vrije tijd p. 30-34. den tot het socialisme en de taak om van kunst te genieten. 7 Een punt dat hierbij vaak over der sociaal-democratie (Amster­ 5 Een mooi voorbeeld van deze het hoofd gezien wordt, is dat dam: De Arbeiderspers, 1981 gedachtegang is te vinden bij de kunstmarkt niet alleen voor [1899]), p. 192-193. Gijs Scholten van Aschat, ‘De de ‘massa’ hoeft te cateren. Net 2 Waarbij het eerste deel van waarde van kunst’, s&d 2004/4, als in elke markt zijn er succes­ deze formule door sociaal- p. 35-39. Dit is ook de lijn van volle producten en niches voor democraten meestal ruimer Paul Kalma, Links, rechts en de verschillende segmenten van wordt geïnterpreteerd dan door vooruitgang (wbs, Amsterdam, het publiek: het meer volkse en vrije-marktliberalen: er zal snel­ 2004), p. 321 e.v. Een ander het meer elitaire kunnen allebei ler worden aangenomen dat de mogelijk effect van commer­ naast elkaar bestaan. markt faalt. cialisering is dat zonder sub­ 8 Joel Feinberg, ‘“Not with my tax 3 Hiertegen in gelooft Blokland sidies kunst ontoegankelijk money”. The problem of justify­ dat positieve vrijheid wel een kan worden (vanwege hogere ing government subsidies for legitimatie biedt voor kunstbe­ toegangsprijzen) voor lagere in­ the arts’, in Problems at the roots leid. Hans Blokland, Wegen naar komens. Mijn antwoord hierop of law. Essays in legal and political vrijheid. Autonomie, emancipatie zou zijn dat de staat vanuit theory (Oxford: Oxford Univer­ en cultuur in de westerse wereld het autonomie-beginsel moet sity Press, 2003). (Amsterdam: Boom, 1995). zorgen voor een bodem tegen 9 De staat krijgt hier dus een 26 Dworkin betoogt iets vergelijk­ absolute armoede en wellicht extra rol, naast de in het autono­ baars. Zie ook Ronald Dworkin, ook voor het verkleinen van mie-beginsel geïdentificeerde ‘Can a liberal state support art?’, relatieve inkomensverschillen rol van het dienen van gelijke in A matter of pinciple (Cam­ (dat laatste is betwist). Als dat vrijheid. Dit is John Rawls’ bridge Massachusetts: Harvard lukt, is er voor aparte subsidie visie op kunstsubsidie in zijn University Press, 1985). Waar­ voor specifieke producten in rechtvaardigheidstheorie. John devolle kritische reacties daarop principe geen noodzaak. Ieder­ Rawls, A theory of justice, revised zijn Harry Brighouse, ‘Neutra­ een kan dan uit eigen zak beta­ ed. (Oxford: Oxford University lity, publicity, and state funding len. Misschien zijn we in onze Press, 1999 [1971]). Voor een of the arts’, Philosophy and Public samenleving dat punt al dicht verdediging van het ‘equal net Affairs 24, no. 1 (1995). Noel Car­ genaderd. Immers, heel veel benefit principle’ als rechtvaar­ roll, ‘Can government funding mensen geven veel geld uit aan diging van publieke goederen,

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Rutger Claassen Kunstsubsidies: een oefening in tegendenken,

zie David Miller, ‘Justice, de­ al., red. (Cambridge: Cambridge Between anarchy and Leviathan mocracy and public goods’, in University Press, 2004). Voor (Chicago: The University of Chi­ Justice and democracy. Essays for strikte unanimiteit, zie James cago Press, 1975). Brian Barry, Keith Dowding et Buchanan, The limits of liberty.

27

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? (3) Laat kunst werken

adriaan van veldhuizen

In zijn Bart Tromp-lezing doet Ronald Plasterk vraag 1: is kunst een belangrijk een poging om kunstsubsidies op een min of thema voor de sociaal-democratie? meer ‘partijloze’ manier te verdedigen.1 Zonder al te zeer vanuit de sociaal-democratische In de verkiezings- en beginselprogramma’s beginselen te redeneren, laat hij zien waarom van de sdap en de PvdA komt de kunst er niet de samenleving gebaat is bij kunstsubsidies. slecht van af; gepleit voor bezuinigingen wordt Dat is geen slechte gedachte ¬ een rechts er nooit. Maar tegelijkertijd wordt nauwelijks kabinet overtuig je immers niet met linkse uitgelegd waarom de overheid zou moeten argumenten. Toch is er ook iets voor te zeggen bijspringen in de kunstensector. Vanuit traditio­ om in deze discussie de eigen ideologie weer neel socialistisch perspectief is een verdediging eens tegen het licht te houden. Niet in de laatste van de kunst ook niet eenvoudig. De traditione­ plaats omdat het kabinet ook gemakkelijk tot le ideologie van het socialisme ¬ die geestelijke een heel andere afweging kan komen, zoals ontwikkeling aan materiële omstandigheden Rutger Claassen laat zien in zijn indrukwek­ ondergeschikt maakt ¬ biedt weinig aankno­ kend systematische reactie op Plasterks lezing.2 pingspunten voor een intrinsieke verdediging Claassen sluit af met de ¬ zeer terechte ¬ van de kunsten. Hoe kan het dan dat kunst vanaf opmerking dat een keuze vóór kunstsubsidies de vroegste geschiedenis van het socialisme altijd een normatieve keuze is. een thema van belang binnen de beweging is Laten we de ideologische argumenten die geweest? sociaal-democraten kunnen aanvoeren voor Op basis van een artikel van kunsthistori­ het behoud van kunstsubsidies eens op een rij cus Marc Adang kies ik ervoor om een vijftal zetten. 3 Drie vragen dienen zich dan aan. Aller­ opvattingen over nut en noodzaak van kunst te eerst moeten we nagaan of sociaal-democraten behandelen.4 Allereerst is er het idee dat kunst ∑berhaupt een opvatting moeten hebben over een uiting van de maatschappelijke voorhoede 28 kunst: vormt kunst een belangrijk thema in het is. Dit is de socialistische avant-garde kunstopvat- sociaal-democratisch gedachtegoed? Als dat zo ting. Deze gedachte gaat ervan uit dat politieke is, dan luidt de tweede vraag: moet de overheid en ­artistieke progressie elkaar aanjagen. kunst subsidiëren? Als het antwoord wederom Kapitalisme en filistijnendom zouden gro­ ‘ja’ is, moeten sociaal-democraten zich een derde tendeels samenvallen en daartegenover staat vraag stellen: hoe moet kunst gesubsidieerd een progressieve voorhoede.5 Ieder artistiek worden in tijden van bezuinigingen? product van deze voorhoede zou in feite ook een vorm van politieke en maatschappelijke Over de auteur Adriaan van Veldhuizen is redacteur bewustwording en vernieuwing zijn. Aldus van s&d. heeft de kunst ook een signaalfunctie voor Noten zie pagina 35 medevernieuwers; kunst laat zien hoe ver de

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Adriaan van Veldhuizen Laat kunst werken vernieuwing gevorderd is. Bovendien opent de Een vierde opvatting over kunst is meer dan kunst vensters naar de onvermijdelijke samen­ de bovenste opvattingen direct instrumenteel leving van de toekomst. Beeldende kunst biedt van aard. Waar gemeenschapskunst en de es­ hier meer mogelijkheden dan het gesproken of thetische volksopvoeding geen direct resultaat geschreven woord. Dat was voor het socialisme verwachten, doet de propagandistische kunst interessant. dat wel. In de socialistische beweging kwam De tweede opvatting beschouwt kunst als dit ‘kunstgebruik’ terug in liederen, vlaggen, een vorm van esthetische volksopvoeding, als een middel tot verheffing. Kunst kan het volk via een esthetische ervaring doen ontwaken uit Berlage bouwde publieke een sluimer van onwetendheid, door iets te onthullen van een wereld die schuilgaat achter kunstwerken waarvan ook het leven van alledag. In deze kunstopvatting de armste arbeider kon genieten ligt de nadruk niet alleen op socialistische ver­ nieuwing, maar ook op kennismaking met de bestaande traditie. Kunst kan van invloed zijn vaandels, toneelstukken, posters, prenten en op de identiteitsvorming van mensen: ze kan in­ verhalen. Het doel is evident: reclame. dividuen erop wijzen in welke traditie ze staan. De laatste opvatting die in de lijst van Adang Hoewel deze gedachte wringt met het typisch wordt genoemd is kunst als ambachtswerk. De socialistische materialisme vond ze ook aanhan­ sociaal-democratische beweging telde van ouds­ gers onder socialistisch theoretici als Henriëtte her veel kunstenaars onder haar aanhangers en Roland Holst.6 Zij waardeerden kunst omdat binnen die beweging bestonden verschillende langs die weg, door mensen te onderwijzen over vakverenigingen, tijdschriften en bijeenkom­ hun eigen identiteit, een groep individuen tot sten voor kunstenaars. Wanneer kunst vermeld een eenheid kon worden gesmeed. wordt in sociaal-democratische geschriften, In de derde opvatting zien we kunst als ge- staat niet zelden de verdediging van de materië­ meenschapskunst. Deze opvatting zegt dat kunst le belangen van de kunstenaar als ambachtsman het leven kleur geeft en dat zaken waarmee het centraal.9 Dat is ook uit theoretisch oogpunt grote publiek in aanraking komt daarom kunst­ geen gek idee. Niet alleen koesteren socialisten zinnig moeten worden vormgegeven. Kunst het ideaal om iedereen aan werk te helpen, is een strijd tegen saaiheid en leegte en moet dat moet bij voorkeur ook werk zijn waarin de juist op plaatsen opduiken die voor een breed arbeider zijn ziel en zaligheid kan leggen. Het publiek gemakkelijk toegankelijk zijn. Binnen maken van kunstwerken is daarvan het beste het socialisme treffen we deze opvatting aan voorbeeld. Zo is kunst ¬ in haar voorbeeldfunc­ bij mensen als Berlage.7 Zijn gebouwen waren tie ¬ een noodzakelijk idealistisch bijproduct publieke kunstwerken waarvan ook de armste van het socialisme. 29 arbeider kon genieten. Ook decennia later, in In de praktijk liepen en lopen deze opvat­ het verkiezingsprogramma van 1981, vinden tingen kriskras door elkaar. Maar er zijn ook we de gedachte nog terug: ‘Kunstenaars worden eigenschappen van kunst die in bijna alle ingeschakeld bij de zorg voor de bebouwde opvattingen terugkomen. Om dit te verduide­ omgeving.’8 Het belang van kunst is hier de lijken is een kort uitstapje noodzakelijk naar veraangenaming van het dagelijks leven en de wat ik gemakshalve een ‘Duitse’ en een ‘Franse’ personalisering van de leefomgeving. Een zee denktraditie zou willen noemen. In de burger­ van grijze flats, bijvoorbeeld, wordt markanter lijke Duitse traditie staat persoonlijke Bildung en prettiger om naar te kijken als op alle flats voorop. De gedachte is dat individuen cultuur een aardige afbeelding staat. moeten opsnuiven omdat dat hen tot betere, s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Adriaan van Veldhuizen Laat kunst werken

veelzijdige mensen maakt. Kunst doet im­ vraag 2: moet de overheid kunst mers een beroep op meer dan alleen cognitieve ­subsidiëren? capaciteiten, het individu ontwikkelt er ook zijn smaak en emoties mee. De Franse denktraditie Sociaal-democraten zijn altijd supporters van de ziet het anders, daarin wordt vooral een direct kunstsector geweest. Frank van der Goes was in maatschappelijke taak onderkend: kunst en cul­ 1895 een van de eersten die voorstelde om kun­ tuur worden beschouwd als zaken die van vitaal stenaars van staatswege financieel te ondersteu­ belang zijn voor het behoud van de democratie. nen en de Amsterdamse wethouders Wibaut en Kunst vormt een georganiseerde tegenkracht Boekman stonden bekend om hun doordachte tegenover de staat, maar ook een terrein waarop kunstsubsidies.13 Wel is de argumentatie voor we onze vaardigheden in denken en debatteren financiële ondersteuning in de loop der jaren op een tamelijk onschuldige manier kunnen verschoven. Laten we daarom eerst eens kijken oefenen. hoe subsidie niet gelegitimeerd moet worden. Aanvankelijk werd vooral gedacht aan het steunen van socialistische kunstenaars. Zij Voor de sociaal-democraat konden artistieke vergezichten schetsen die de arbeider zouden laten geloven in de ideologi­ staat buiten kijf dat kunst een sche beelden van de toekomst. We herkennen ideële waarde heeft voor mens hier niet alleen de idee van ‘avant-garde kunst’, maar duidelijk ook elementen van ‘kunst als en samenleving propaganda’. Ook later, tegen de tijd dat het marxisme was afgezworen en het socialisme minder pregnant op de voorgrond stond, bleef Bij vrijwel alle hierboven beschreven sociaal- de gedachte bestaan dat vooral veranderings­ democratische kunstopvattingen, komen zowel gezinde kunstenaars gesteund moesten worden. de Duitse als de Franse denktraditie terug. In verschillende verkiezingsprogramma’s van Hoewel sociaal-democraten zich traditioneel de PvdA is terug te lezen dat vooral moderne afzetten tegen burgerlijke kunst, erkennen ze scheppende kunst gestimuleerd moet worden.14 de gedachte dat kunst het individu sterkt in zijn Dat valt nog altijd samen met de opvatting of haar ontplooiing (zie voor een illustratie van waarin kunst de uiting van een avant-garde is. deze zienswijze de bijdrage van Rutger Claassen Deze invalshoek in de subsidieverstrekking aan deze s&d). Tegelijkertijd beseft de sociaal- is niet meer van deze tijd: dat kunst een middel democraat dat kunst niet alleen het individu kan zijn, betekent niet dat het alleen als middel dient: ook de samenleving plukt er de vruchten voor sociaal-democratische projecten moet van.10 Kunst is voor sociaal-democraten meer worden ingezet. Elk spoortje avant-gardistisch 30 dan een individueel consumptie- of productie­ subsidiedenken is koren op de molen van goed. Over het socialisme mag dan van oudsher de materialistische vloek van het marxisme hebben gelegen, voor de sociaal-democraat staat Kemzeke, België, juni 2010. De Verbeke Foundation buiten kijf dat kunst een ideële waarde heeft is een kunstcollectie van Geert en Carla Verbeke, bij- voor mens en samenleving.11 Of we nu Herman eengebracht in loodsen en op een groot buitenterrein. Gorter lezen of Rick van der Ploeg, steeds geldt Jonge kunstenaars en internationale beroemdheden kunst als meer dan een artistiek doel op zich. voeren er projecten uit. Op de foto Liquid Files van de Kunst wordt gezien als een middel dat identi­ Nederlander Egied Simons. Kikkervisjes, rondzwem- teiten vormt, ontmoetingen stimuleert en de mend in een bak, worden geprojecteerd op de muren participatie in debatten bevordert.12 van de mannentoiletten op het terrein.

s & d 12 | 2010 foto theo audenaerd | hollandse hoogte 31

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Adriaan van Veldhuizen Laat kunst werken

subsidiehaters als Geert Wilders.15 Een moderne lectuele infrastructuur dat we de kunstensector sociaal-democraat die kunstsubsidies bepleit noemen.18 Hier is een parallel te trekken met moet aantonen dat die de hele samenleving ten andere vormen van infrastructuur. Denk aan goede komen, niet alleen ‘sommige individuen’ snelwegen (vervoer), jongeren­werkers (sociaal) en ook niet ‘sommige groepen of partijen’. en onderzoekslaboratoria (wetenschappelijk). Zij doet dat allereerst door te laten zien Die zijn ook nuttig, ook door de staat betaald en dat mensen die naar dezelfde kunst kijken of ook daar maakt niet iedereen gebruik van. luisteren, iets hebben om over te praten en na Kortom: het totaal aan kunstuitingen, te denken, ongeacht hun verdere onderlinge opleidingen en conserveringsinitiatieven geeft verschillen. Zelfs iemand die in z’n eentje naar onze hele samenleving geschiedenis (rijks­ een historisch meesterstuk kijkt, kan zich ver­ musea), internationale status (danstheater), bonden voelen met de wereld waarin dat werk internationale herkenbaarheid (ontwerpoplei­ gemaakt is. In deze ervaringen ¬ die museum­ dingen), interactie tussen bevolkingsgroepen bezoekers, concertliefhebbers, toneelgangers (gratis festivals) en plezierige leefomgevingen en festivalklanten zowel dichter bij elkaar als (gemeenschapskunst). Daarnaast geeft het een bij hun tradities brengen ¬ schuilt een eerste, groot deel van de inwoners iets om over na te maatschappelijk georiënteerd argument. denken (experimentele kunst), een avond uit Laat ik een paar voorbeelden geven. Als ie­ (Metropole Orkest), een leerzame ervaring (mu­ mand wil integreren, moet diegene ook ergens seumonderwijs) of domweg een beter humeur ‘in’ kunnen integreren. Kunst kan daarvoor een (toneel). kader scheppen.16 In het museum zien we wat Dat hier wat willekeurige voorbeelden in het collectieve geheugen is opgeslagen en wat worden genoemd betekent niet dat we kunst­ we door de jaren heen als ‘typisch Nederlands’ uitingen ¬ zoals Rutger Claassen en staats­ zijn gaan bestempelen, zonder dat het plat, secretaris Zijlstra vragen ¬ op hun individuele folkloristisch en nationalistisch is. Bij toneelge­ zelschappen en cabaretiers zien we vervolgens hoe daar legaal de spot mee gedreven wordt. Een Vergelijk kunst met snelwegen: ander voorbeeld: als een kind thuis niet geleerd heeft om zich goed uit te drukken over emoties, nuttig, door de staat betaald en kan kunst daarbij behulpzaam zijn. Kunstklas­ niet iedereen maakt er gebruik van sen leren kinderen praten over schilderwerken en muziekstukken op een manier die nieuw voor hen is.17 Maar er zijn meer voorbeelden, nut of noodzaak zouden moeten beoordelen. want ook de ‘hardwerkende Nederlander’ heeft Dat is laboratoriumfilosofie. Natuurlijk hoeft behoefte aan verdieping en contemplatie. Kunst de overheid geen beter humeur voor een enkel 32 kan daarbij van pas komen. Bij een pop- of individu te bekostigen en natuurlijk kan een jazzfestival worden onverwachte ontmoetingen individu ook autonoom leven zonder Metropole geïnstitutionaliseerd. Orkest, maar daar gaat het ook niet om. We Hoewel niet iedereen in gelijke mate van de moeten de beleidslogica waarin alles individu­ artistieke voorzieningen gebruik maakt, hebben eel en het liefst in cijfers verantwoord wordt, we er wel allemaal belang bij. We kunnen zeggen loslaten en naar het totaalplaatje kijken. Het dat het totaal aan culturele identiteiten, debatten, geheel is hier meer dan de som der delen. leerprocessen en ontspanningsmogelijkheden­ Kijken we zo, dan zien we dat in boven­ wordt mogelijk gemaakt, gestimuleerd en staande activiteiten mensen debatvaardigheden geconserveerd door het totaal aan kunst­uitingen, trainen, hun vermogen tot kritisch oordelen kunstopleidingen en andere culturele en intel­ scherpen, onverwachte ontmoetingen opdoen,

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Adriaan van Veldhuizen Laat kunst werken historische kennis vergaren en zich tradities infrastructuur te subsidiëren kan de overheid eigen maken. Dat alles brengt verdieping in de er niet alleen voor zorgen dat de sociale cohesie samenleving. Het vormt een klein, maar onder­ toeneemt, maar kiest ze er ook voor om finan­ scheidend onderdeel van onze gezamenlijke ciële minima niet noodzakelijk tot culturele scholing en die winst komt vervolgens iedereen minima te maken. ten goede. Het is moeilijk, zo niet onmogelijk, Het is daarbij niet de bedoeling om mensen om een andere sector te vinden die al deze ka­ het museum in te jagen. Het gaat erom hun de rakteristieken zo nadrukkelijk in zich verenigt. mogelijkheid te bieden om met kunst en cul­ Goed, het reguliere onderwijs is eveneens een tuur in aanraking te komen ¬ de vrijheid om sociaal domein dat ontmoetingen stimuleert, te kiezen is waar het om draait. Mensen maken cohesie versterkt en kennis van de tradities daar in feite ook gebruik van als ze uiteindelijk bijbrengt. Maar de meeste mensen hebben hier kiezen om iets niet te doen. Als de sociaal-demo­ maximaal een kwart van hun leven mee te ma­ ken. Bovendien kent het onderwijs een zekere dwang en wordt er meer aan cognitie dan aan Mensen die aan het financiële het vormen van een smaakoordeel gewerkt. minimum zitten noemen we arm, Kunst is daar complementair aan, ze biedt een andere vorm van verdieping en ontwikkeling. maar culturele minima zijn dat Naast het maatschappelijk nut van de grote getallen is er voor sociaal-democraten nog een evengoed reden om kunst te subsidiëren: kunst verrijkt het leven en die verrijking gunnen sociaal- craten de keuze voor het al dan niet gebruikma­ democraten aan iedereen in de samenleving. De ken van een brede kunstsector voor een breed sociaal-democratie wil niet alleen garanderen publiek wil garanderen, moet ze daar ook geld dat we elkaar de koppen niet inslaan, ze streeft aan willen uitgeven. ernaar om verschillende mensen in een prettige Hier raken we aan het normatieve element interactie met elkaar een goed leven te laten waar Claassen in zijn bijdrage terecht over leiden. Samenleven is voor sociaal-democraten spreekt. Er zijn ook mensen die het bovenstaan­ meer dan samen in leven blijven, meer dan de niet tot de taken van de overheid rekenen. alleen autonoom zijn. Mensen die aan het Er zijn zelfs mensen die zeggen dat het bouwen financiële minimum zitten noemen we arm, van wegen of ziekenhuizen ook niet per se een maar culturele minima zijn dat evengoed. Net overheidstaak is. Om nog maar te zwijgen over als bij financiële armoede het geval is, hoeft het kunstmatig in leven houden van voetbal­ culturele armoede niet noodzakelijkerwijs tot clubs, zoals dat nu door allerlei overheden wordt een minder leuk leven te leiden, maar het gevoel gedaan. Maar mensen die zich daarover het van bepaalde zaken uitgesloten te zijn is niet hoofd breken, zijn geen sociaal-democraten 33 prettig en kan bovendien leiden tot een nega­ die vanuit een emanciperende agenda gelijke tieve identificatie met de samenleving. In de startmogelijkheden willen creëren. sociaal-democratische traditie staat niet de door Ten slotte: laten we niet overdrijven. De Claassen verkondigde zuivere politieke filosofie, kunstsector hoeft natuurlijk niet geheel van maar de aanval op praktijken van armoede en staatswege betaald te worden. Mensen die zeg­ uitsluiting centraal. gen dat ‘de Staat’ ‘de Kunst’ moet financieren Vanaf haar ontstaan streed de sociaal-demo­ overdrijven. We hebben geen ‘staatskunstcentra’ cratie niet alleen voor meer geld en vrije dagen, nodig ¬ vandaar ook mijn nadruk op de rol maar voornamelijk voor waardigheid en vol­ van kunst als infrastructuur. Om een publiek waardigheid. Door een culturele en intellectuele gefinancierde weg nuttig te laten zijn, hoeft s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Adriaan van Veldhuizen Laat kunst werken

de overheid hem niet alleen zelf te gebruiken. namelijk geen schijn van kans als ze zeggen Meer particulier initiatief in de kunst zou zeker dat ‘de kunstsubsidies terug moeten’ omdat ‘de welkom zijn. Dat dit na de Tweede Wereld­ kunst’ belangrijk is. Dat is te algemeen. oorlog grotendeels verdwenen is, is werkelijk Om te beginnen moeten we het kabinet betreurenswaardig.19 De sociaal-democratie ervan overtuigen dat de overheid de Raad van is daar overigens medeschuldig aan. In haar Cultuur moet uitrusten met een bedrag om strijd tegen extreme rijkdom bij particulieren bestaande kunstuitingen te bewaren en publiek en bedrijven, heeft zij eraan bijgedragen dat toegankelijk te maken en te houden. Dat wil ook het kapitaal voor kunstmecenaat slonk. zeggen dat musea die oude meesters tentoon­ Idealiter wordt deze situatie bijgesteld ¬ dat stellen, maar ook orkesten die klassieke werken zou uitstekend zijn, zolang alle burgers maar spelen dat moeten kunnen blijven doen. Het gemakkelijke toegang tot een brede kunstensec­ argument dat buitenlandse orkesten vergelijk­ tor behouden. baar repertoire uitvoeren gaat niet op. Het gaat hier immers om kunstuitingen die beeldbepa­ lend zijn voor onze identiteit, voor wat we in vraag 3: hoe moet kunst gesubsidieerd Nederland het overdragen waard vinden. Het is worden in tijden van bezuinigingen? verstandig om deze conserverende subsidies los Nu we weten dat de sociaal-democratie kunst te zien van producerende subsidies.21 Subsidie vanuit haar beginselen mag subsidiëren, moe­ is namelijk geen voldoende voorwaarde voor een ten we ons afvragen hoe dat moet gebeuren. Het succesvolle artistieke uiting, terwijl het wel antwoord op deze vraag is helder. De sociaal-de­ een voldoende voorwaarde kan zijn voor de mocratie moet voorgoed afrekenen met het idee conservering van kunstuitingen. Deze subsidies dat niet alleen over het belang, maar ook over de kunnen dus werkelijk garanderen dat ook toe­ inhoud van kunst geoordeeld wordt. Ze moet pal komstige generaties kennis kunnen nemen van staan voor de gedachte dat de politiek subsidies niet moet verstrekken op basis van de esthe­ tiek der schone kunsten of politieke voorkeur.20 Het keuzemoment in de subsidie­ De overheid moet een totaal aan kunstwerken publiek toegankelijk maken dat goed voor de verdeling hoort te liggen bij samenleving is, maar de politiek mag zich niet de Raad voor Cultuur ¬ daar met de boodschap of opdracht van individuele kunstuitingen bezighouden, zoals dat kort beslissen vakmensen geleden nog gebeurde. Het keuzemoment in de subsidieverdeling hoort daarom te liggen bij de Raad voor Cultuur. Daar wordt besloten door de traditie ¬ hoe goed of fout ook ¬ waartoe ze 34 vakmensen. behoren. In debatten zijn ze daarom veel mak­ Dit is 95% van het antwoord op deze derde kelijker binnen te slepen. vraag. Het probleem is echter dat voordat de Het kabinet heeft gelijk als het zegt dat het Raad mag beslissen, de politiek haar eerst geld maken van kunst geen taak van de staat is. Maar moet geven. Daarom volgt hieronder een aantal de overheid kan natuurlijk wel als opdrachtge­ korte argumenten waarop kunstsubsidies in ver functioneren. Dat is stap twee in de verdedi­ het parlement ten minste verdedigd kunnen ging. Geld dat aan opdrachten wordt uitgegeven, worden. Dat doe ik door het bovenstaande zo te moet worden omgezet in verbeteringen in de systematiseren dat we ook een rechts kabinet publieke ruimte. Hier betreden we het domein stapsgewijs kunnen introduceren in het belang van de eerdergenoemde ‘gemeenschapskunst’. van een aantal subsidies. Linkse politici maken Een grootschalige aanpak is voor individuen

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Adriaan van Veldhuizen Laat kunst werken te complex en te duur, daarom heeft de over­ evenals de ontspanningsmogelijkheden die heid hier een tamelijk concrete taak. In feite kunst biedt. Ook het voor sociaal-democraten gaat het hier niet om kunstsubsidie, maar om cruciale idee dat subsidies een brede kunst­ aankoopbeleid: bij kunstenaars (men zou hier sector voor iedereen toegankelijk houden, valt evengoed van ‘ambachtsmensen’ kunnen spre­ onder deze laatste stap. ken) worden orders geplaatst voor beeldhouw­ Aldus hebben we drie speerpunten geïden­ werken, schilderijen of fototentoonstellingen. tificeerd waar sociaal-democratische politici Deze kosten zijn ook nog relatief gemakkelijk rekening mee kunnen houden als ze kunst­ te verdedigen tegenover een subsidievijandig subsidies verdedigen tegenover een rechts kabinet. kabinet. 1.) We vertrouwen geld aan de Raad Dat wordt nog duidelijker als sociaal-demo­ van Cultuur toe omdat we weten dat ruimhar­ craten benadrukken dat het publiek een vinger tige conservering van bestaande kunst altijd in de pap kan hebben bij de keuze van aange­ leidt tot bevordering van identiteitsbehoud kochte kunstwerken, artiesten en festivals. Dat en herkenbaarheid. 2.) De overheid geeft ook verhoogt bij mensen het gevoel dat ze naar hun geld uit als opdrachtgever ter bevordering van eigen kunstwerk kijken en voorkomt blunders de leefbaarheid binnen de publieke ruimte. 3.) met kunstwerken die bij niemand in de smaak En ten slotte doen we aan ondersteuning van vallen. De overheid moet bovenal beseffen dat kunstenaars, gezelschappen en evenementen kunst ook werkt als er geen boodschap van de omdat dit kan bijdragen aan ontwikkeling financier achter zit.22 De staat is de enige kunst­ van de bevolking en de toename van de sociale financier waarmee burgers kunnen overleggen cohesie. Bovendien houden subsidies de kunst­ over welk kunstwerk geplaatst moet worden, sector voor iedereen toegankelijk. dus laten we er in geval van opdrachtgeverschap Dit artikel is vanzelfsprekend nog maar ook voor zorgen dat dit gebeurt. een grove schets. Evengoed laat het zien dat Ten slotte zijn er alle andere subsidies die de sociaal-democratische traditie van verhef­ via de Raad van Cultuur verstrekt zouden fing, gemeenschapskunst en kunst als ambacht moeten worden. Bij deze categorie is de norma­ goede aanknopingspunten biedt voor een tieve keuze het meest duidelijk aanwezig. De verdediging van kunstsubsidies zonder in verdediging ervan zou moeten plaatsvinden economische termen te vervallen en zonder aan de hand van alle argumenten die in de individuele kunstwerken functionalistisch vorige paragraaf genoemd werden: ‘het totaal te benaderen. Tegelijkertijd is die traditie op aan kunst, voor de samenleving als geheel’. De een aantal punten opgefrist: aandacht voor nadruk ligt daarbij enerzijds op de reeds ge­ het belang van tradities is een belangrijk punt noemde educatieve elementen die kunst biedt, geworden en propagandistische kunst en kunst zoals leren debatteren en de identificatie met als uiting van een avant-garde, staan minder de samenleving en tradities. Daarnaast is de hoog op de agenda. Zo gaat dat met een levende 35 versterking van de sociale cohesie belangrijk, ideologie.

Noten begin deze maand de website Marc Adang, ‘Henri Polak, www.artsharp.nl. Hier overziet Richard Roland Holst en de 1 Zie p. 10-19 van deze s&d. kunstfilosofe Marianne van complexe relatie tussen sociaal- 2 Zie p. 20-27 van deze s&d. Dijk met scherpe blik het debat democratie en kunst aan het be­ 3 Voor wie naast sociaal-demo­ over deze kwestie en bespreekt gin van deze eeuw’ in, Boekman- cratische, ook andere argumen­ zij redenen om kunsten te sub­ cahiers, vol.6, nummer 21(1994), ten voor subsidies op de kun­ sidiëren. p. 260-278. Ik gebruik ze hier sten wil bestuderen, is er sinds 4 De vijf begrippen komen uit: vanuit mijn eigen doelstelling s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Adriaan van Veldhuizen Laat kunst werken

om het belang van kunst aan te tot Baumgarten en Kant, de van de tradities. Zonder die geven. grondleggers van de esthetiek. stem, zeggen tradities ons 5 Marc Adang, ibid., p. 264. 12 Rick van der Ploeg poogde als niets meer en raken we op den 6 ‘Doelmatigheid is de eerste staatssecretaris om verschil­ duur ontworteld. (H.G. Gada­ voorwaarde tot schoonheid’, lende minderheden door mer, Wahrheit und Methode, zegt Roland Holst in een verder middel van de kunsten bij de T∑bingen 1960). tamelijk eigenzinnige beschou­ samenleving te betrekken. 17 Zie bijvoorbeeld het interview wing van de esthetiek van Kant. Zijn ‘doeldenken’ schoot in met Oda den Boer in ‘ps Kind’, H. Roland Holst, ‘De Aestetica de uitvoering echter te ver supplement bij Het Parool, van Kant’, in: De Nieuwe Tijd (vol door, hij knipte de subsidies 18 november 2010, p.6. 11, 1906), p.261-269. bijvoorbeeld zo ver op dat er 18 Het bezoeken van kunstinstel­ 7 Berlage ontwierp niet alleen, te veel kleine gezelschappen lingen draagt bij aan de iden­ hij schreef ook over dit thema: ontstonden. Hij ging individu­ tificatie met Nederland en een H.P. Berlage, ‘Bouwkunst en ele kunstuitingen als middel positief effect heeft op de soci­ Socialisme’ in: H. van Treslong beschouwen om een boodschap ale cohesie. (In scp-rapporten (red.), Socialisme, Kunst en Le- mee te verkondigen en dat kun komt dit meermalen aan de vensbeschouwing (Van Loghum je beter niet doen. orde, zie bijvoorbeeld: P. Schna­ Slaterus Uitgeversmaatschap­ 13 J. W. van Dijk, Het socialisme bel en J. de Hart, Betrekkelijke pij, 1932) p.55-77. spant zijn gouden net over de we- betrokkenheid. Studies in sociale 8 Weerwerk, PvdA Verkiezingspro- reld. Het kunst- en cultuurbeleid cohesie. Sociaal en cultureel rap- gramma 1981-1985, (PvdA, Am­ van de sdap (Uriah Heep, Mont­ port 2008 (scp, Den Haag 2008) sterdam 1981), p.14. foort 1990), p. 65. 19-20, 348-349). 9 Zie daarvoor bijvoorbeeld de 14 Tot 1986 heeft de veranderings­ 19 E. Hitters, Patronen van patro- verkiezingsprogramma’s uit de gezinde scheppende kunst nage. Mecenaat, protectoraat en jaren zestig, zeventig en tach­ ‘voorrang’ in de partijprogram­ markt in de kunstwereld (J. van tig. ma’s van de PvdA. Arkel, Utrecht 1996), p. 31. 10 Aanvankelijk werd vooral 15 Wilders is met zijn kritiek op 20 Zo schreef Evelien Tonkens op betoogd dat de kunst mensen kunst als ‘linkse hobby’ overi­ 10 november jl. in de Volkskrant klassebewust moest maken en gens te laat. Er bestaat al een dat we een onderscheid moe­ dat ze zodoende vooral de ar­ systeem dat kunstsubsidies ver­ ten maken tussen goede en beidersklasse ten goede kwam. strekt zonder alleen de progres­ slechte kunst. De goede kunst Na verloop van tijd verschoof sieve voorhoede te stimuleren. zou geld moeten krijgen, de de nadruk en werd bepaald dat In feite verzet Wilders zich niet slechte kunst niet. Ik ben het de hele samenleving gebaat was tegen de huidige kunstsector, behalve politiek, ook filosofisch bij kunstzinnige uitingen. maar tegen de tijd waarin het met Tonkens oneens. Wat 11 Ik heb geprobeerd om in deze partijen op ideologische grond mooi is wordt bepaald door het tekst niet te raken aan techni­ progressieve kunst propageer­ individu in dialoog met een sche termen uit het filosofische den. Zijn verzet is rancuneus traditie. Er bestaat een globaal 36 debat over de werking van de en ideologisch. Daar moet de gemeenschappelijk oordeel kunst. Het grootste deel van sociaal-democratie buiten blij­ over wat mooi is en er bestaat mijn ideeën hierover is terug ven. een collectie van persoonlijke te voeren op het werk van Hans 16 Hier staat het voorbeeld van in­ oordelen, maar een persoon Georg Gadamer. In zijn Die tegratie, maar in feite geldt dit kan niet vastleggen wat ‘goed’ aktualit∂t des Schµnen. Kunst als voor iedereen. Mijn opvatting is voor de rest. Shakespeare, Spiel, Symbol und Fest (Reclam, over cultuur is gebaseerd op de wiens werk Tonkens noemt als Stuttgart 1977) geeft Gadamer hermeneutiek van Gadamer. voorbeeld van absoluut goede in begrijpelijke termen weer Volgens Gadamer ontwikkelen kunst, is juist een voorbeeld hoe kunst als filosofisch feno­ we onze identiteit in dialoog van iemand die niet voldeed meen functioneert. Hij ver­ met onze tradities. Ik beschouw aan de eisen van de meest voor­ houdt zich daarin onder andere kunst en cultuur als de stem aanstaande kunstliefhebbers

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Adriaan van Veldhuizen Laat kunst werken

van zijn tijd. Tonkens ontkent kunnen gebruiken. museumdirecties in hun aan­ het hermeneutische karakter 21 Natuurlijk is dit in kunsthisto­ vraag bij de Raad voor Cultuur in de wording van kunst en rische termen een ingewikkeld onderbouwen welke subsidie gebruikt bovendien ethische onderscheid. Maar voor be­ ze willen. termen (goed en slecht) voor leidsmakers is het wel mogelijk 22 Kunst bekijken gaat niet alleen kunst, terwijl ze misschien be­ om er mee te werken. Stel twee om smaak, vooral bij moderne ter esthetische (mooi en lelijk) subsidiestromen in en laat kun­ kunst is dit ook een leerproces. of de sociale (hoog en laag) had stenaars, gezelschapsleiders en

37

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? (4) Uit nutteloze noodzaak

liesbeth levy

‘Elke maatschappij die de textuur van haar Tot de gesprekonderwerpen die in Nederland samenhang vernietigt zal al snel uiteenvallen de politieke discussie domineren, tegen de ach­ in het stof en de poeder van de individuali­ tergrond van de € 18 mrd aan bezuinigingen die teit.’ Deze waarschuwing van de Ierse filosoof het kabinet-Rutte van plan is door te voeren, be­ Edmund Burke is terug te lezen in het laatste horen behalve terreinen als sociale zekerheid en boek van de Britse historicus Tony Judt, Ill fares de zorg nadrukkelijk ook de kunsten. Waar het the land. Judt onderzoekt daarin de gesteldheid klassieke Bildungsideaal met zijn belofte van van westerse verzorgingsstaten en komt tot verdieping en verrijking al in de jaren zeventig sombere conclusies: ‘We zijn getuige van de sneuvelde, lijkt de overheid nu echt de handen geleidelijke verplaatsing van algemene verant­ af te trekken van het kunstdomein. Het kabinet woordelijkheden naar de particuliere sector, stelt een bezuiniging voor van € 200 mln zonder dat de maatschappij als geheel daar enig verspreid over vier jaar, een kwart van de totale zichtbaar voordeel van heeft.’ overheidsbijdrage. Tegelijkertijd wil men ‘meer Judt verdedigt de notie dat de staat niet al­ ruimte geven aan de samenleving en particulier leen mag, maar ook moet interveniëren bij het initiatief’ en bovendien ‘het verstrekken van tegemoetkomen aan bepaalde sociale noden en subsidies afhankelijk maken van de mogelijkhe­ behoeften, zelfs al is zo’n voorziening onren­ den om eigen inkomsten te verwerven’, dit alles dabel en economisch inefficiënt. Aldus zal de onder het motto: ‘Kunst en cultuur zijn (…) van staat een significante rol spelen in het leven van en voor de samenleving.’1 burgers, maar dat betekent niet per definitie dat hun vrijheden worden beknot. Voor het welke kloof? garanderen van de stabiliteit van de democratie en de rechtsstaat is de staat hoe dan ook onmis­ De roep om democratisering van kunst en cul­ baar, betoogt Judt. Hij roept op tot het opnieuw tuur is niet uit de lucht komen vallen. Sinds de 38 definiëren van de rol van de overheid: de waarde jaren tachtig zijn kunst en economie steeds nau­ en vormen van collectieve arrangementen wer vervlochten geraakt. De kunsten werden moeten nauwkeurig in kaart worden gebracht. meer en meer onderworpen aan het marktme­ Een cruciale stap is het ontwerpen van een chanisme, de sector kreeg de trekken van een nieuwe seculiere politieke taal die het publieke marktsegment. Economen en marketingexperts debat over de verzorgingsstaat kan bezielen, een hamerden erop dat de kunsten een belangrijke moreel narratief om onze collectieve keuzes in welvaartsbron vormden binnen de nieuwe te situeren. economie van moderne steden. De trend zette zich door. Ook onder het bewind van staatsse­ Over de auteur Liesbeth Levy is redacteur van s&d. cretaris van cultuur Rick van der Ploeg (1999- Noten zie pagina 41 2002) deden de kunsteconomen flink van zich

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Liesbeth Levy Uit nutteloze noodzaak spreken. Het zwaartepunt kwam nu te liggen bij Maar is er wel écht sprake van een kloof? Of cultureel ondernemerschap. De constante was gaat het hier eerder om een politieke construc­ het absolute geloof in de waarde van het econo­ tie, een gemanipuleerd volksgevoel? In beide ge­ mische model voor de sector kunst en cultuur. vallen is de hamvraag: hoe kunnen we de kunst Gaandeweg werd het onderscheid tussen de opnieuw legitimeren nu haar bestaansrecht taak van de overheid als hoeder van de kunsten steeds gemakkelijker en feller in twijfel wordt en die van de markt als schakel tussen vraag getrokken? Zijn de argumenten die de kunstlob­ en aanbod diffuser. In zijn boek In de schaduw van kunst wierp socioloog en cultuurcriticus Paul Kuypers de vraag op of het beleid van Rick Nuttig zal kunst nooit worden, van der Ploeg, dat hij karakteriseerde als een juist niet, dat kán ook niet mengvorm van neoliberaal denken en het oude sociaal-democratische ideaal van ‘kunst voor het volk’, legitiem was.2 Hij plaatste er de visie van by inzet om subsidie veilig te stellen inderdaad cultuurfilosoof (en PvdA-senator) Jan Kassies niet meer bestand tegen de opstand van de ge­ tegenover: dat het bij spreiding niet alleen gaat wone man en de sluimerende verontwaardiging om de democratisering van cultuur maar ook over de subsidiëring van onbegrijpelijke kunst, om culturele democratie. zoals kunsteconoom Arjo Klamer betoogt?7 Of Die gedachte is nu relevanter dan ooit moet er juist nu, zoals kunstcritica en cura­ tevoren. Niet alleen wil de overheid de kun­ tor Anna Tilroe in haar onlangs uitgekomen stensector niet langer de bescherming bieden manifest De ja-sprong betoogt, een verantwoor­ waar iedereen aan gewend is geraakt, het lijkt delijke kunstelite opstaan die helder zegt waar haar simpelweg aan het gezag te ontbreken om het op staat en uitlegt wat kwaliteit is, een elite kunstsubsidies van legitimatie en draagvlak te die erop wijst dat goede kunst altijd in verband voorzien. Her en der slaat onverschilligheid ten staat met morele vraagstukken, levensbeschou­ aanzien van de kunsten om in rancune jegens wing en verantwoordelijkheidsgevoel?8 Hoe bepaalde kunststromingen. Er zou sprake moeten de kunstinstellingen de bezuinigingen zijn van een ‘klassieke klassenstrijd tussen tegemoet treden, wat moet hun antwoord zijn? de hardwerkende Nederlander die belasting Moeten ze, in de woorden van Klamer, ‘creatie­ betaalt voor kunstbedrog en een parasiterende ver worden op het gebied van private of bedrijfs­ bourgeoisie die denkt vernieuwend te moeten matige investeringen’? Of moeten kunstenaar zijn terwijl het volk hunkert naar volkkunst’ en kunstwereld zich juist, zoals Tilroe voorstaat, (Nausicaa Marbe).3 De ‘door de progressieve po­ ontworstelen aan de commercialisering die litiek omarmde, maar maatschappelijk geïso­ kunst als prestige- en speculatieobject neerzet, leerde avant-garde’ zou zich hebben vervreemd de verwachtingen van de markt en een kapitaal­ van haar publiek (Anton Zijderveld)4, terwijl krachtige elite negerend? 39 ‘het huidige kunstbeleid en de bijbehorende Het is Tilroe die het bij het juiste eind heeft, bureaucratie met een op het kwaliteitsoordeel mij vindt zij aan haar zijde. Kunst en economie van deskundigen gebaseerd aanbod’ niet zou moeten niet nog verder worden vervlochten stroken met ‘de individualisering van culturele dan ze al zijn ¬ integendeel, het is zaak de twee voorkeuren en de opkomst van de vrije markt’ te ontvlechten. Nuttig zal kunst nooit worden, (Thije Adams).5 Dit alles zou ‘een onverzoen­ juist niet, dat kán ook niet. Misschien wel de lijke tweedeling tussen elite- en volkskunst’, beste omschrijving van waar het bij kunst om en een ‘onoverbrugbare kloof tussen gesubsi­ draait is te vinden in het Manifest van Terschelling dieerde kunsten en publiek’ tot stand hebben van de dichter Ramsey Nasr: de noodzaak van gebracht.6 het nutteloze.9 s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Liesbeth Levy Uit nutteloze noodzaak

Kunst is zonder nut, zo is het precies, maar opgeleverd, zoals het Huis van de Geschiedenis niet zonder betekenis. Het is niet iets triviaals alias Nationaal Historisch Museum en het Huis ¬ geen elitaire ‘linkse hobby’ ¬ waarmee korte voor de Culturele Dialoog alias Kosmopolis. Het metten wordt gemaakt als de kunstensector is overigens wrang te moeten constateren dat de wordt afgeknepen. Wat onze samenleving Raad voor Cultuur, die zich vanwege de draco­ dreigt te verspelen is haar kritische massa, het nische bezuinigingen op de kunstsector voor de vermogen om onderscheid te maken, perspec­ persverse taak gesteld ziet om burgemeester in tieven te kantelen. In plaats van zoveel moge­ oorlogstijd te spelen, van sommigen in de media lijk redenen te verzinnen waarom kunst de nog een trap na krijgt ook.11 samenleving van pas komt, is het zaak om het kunstbeleid in het teken te plaatsen van ruimte geven aan het nutteloze, aan het ter discussie Het versterken van de stellen van codes van het gevestigde bestaan, van geldende ideologieën en dominante verhou­ kritische competentie van dingen. In de woorden van de eerdergenoemde Anna Tilroe: ‘Grote kunst onttrekt zich aan onderscheidingsvermogen iedere moraal. Maar dat doet ze niet om morele ¬ dat moet de inzet zijn principes dood te verklaren, maar om ons een geweten te schoppen. Een geweten dat ruim genoeg is om geen aspect van het menselijke uit In de recent verschenen bundel Aan mijn te sluiten, maar geweten genoeg om de vraag voormalig vaderland. De beste essays en kritieken naar het onmenselijke te stellen. Het dwingt ons beschrijft de in 2009 overleden criticus Michaël tot reflectie over wie en waar wij zijn en hoe wij Zeeman twee dominante ontwikkelingen die willen zijn als individu, maar ook in relatie tot van invloed zijn op wat hij een ‘crisis in het kriti­ het collectief. Kunst is daardoor naast persoon­ sche idioom’ noemt: migratie en emancipatie.12 lijk ook politiek, esthetisch en ethisch.’10 Die twee door elkaar heen lopende bewegingen forceerden een grote onzekerheid in de omgang met cultuuruitingen, oude zowel als nieuwe. kwaliteit telt Die onzekerheid werd nog eens versterkt door Hoe een kunstpolitiek te legitimeren in het licht het postmoderne adagium ‘anything goes.’ Dat van de noodzaak van het nutteloze? In ieder ge­ het culturele domein waarbinnen wij allen val moet gebroken worden met het staatspater­ onze keuzes kunnen maken groter is geworden nalisme dat onder de dekmantel van Thorbecke neemt niet weg, aldus Zeeman, dat er nog altijd het cultuurbeleid lange tijd heeft gedomineerd. behoefte is aan kritische competenties, aan ge­ Juist om zulk paternalisme te voorkomen kent zaghebbende critici. Hun kritische competenties 40 Nederland sinds jaar en dag een Raad voor Cul­ zijn niet generiek maar specifiek; zo wijzen zij tuur, die de overheid aan de hand van de uitkom­ ons de weg. ‘Anything goes, but not everything sten van een peer review-­­proces adviseert over de matters.’ Of zoals Zeeman schrijft: ‘Wie lang besteding van subsidiegeld. Deze constellatie genoeg naar Herman van Veen heeft moeten heeft niet kunnen voorkomen dat de kunst door luisteren, zoekt vanzelf de stilte wel op.’13 de decennia heen ondergeschikt is gemaakt aan Het versterken, in een zo breed mogelijke allerlei buiten de kunst gelegen doelstellingen kring, van de kritische competentie van on­ die staatssecretarissen aan hun kunstbeleid vast­ derscheidingsvermogen ¬ dát zou naar mijn plakten (kwaliteit, cultuurparticipatie, welzijn, stellige overtuiging de inzet moeten zijn van publieksbereik, sociale cohesie et cetera). Dat een robuuste sociaal-democratische kunst- en heeft veel geld gekost en rampzalige initiatieven cultuurpolitiek die het aloude verheffingside­

s & d 12 | 2010 Hoe guur is het kunstklimaat? Liesbeth Levy Uit nutteloze noodzaak aal revitaliseert. Het is een zaak die niet kan voorhoede en volk. Juist sociaal-democraten worden overgelaten aan de markt en het parti­ zouden de discussie over de legitimatie van culier initiatief; hier ligt (ook) een taak voor de kunstbeleid niet uitsluitend op basis van overheid. Laat dit het tegengeluid worden dat argumenten van utiliteit en kwantiteit moeten de Partij van de Arbeid verwoordt vanuit de op­ voeren, maar vooral ook op basis van kwaliteits­ positiebankjes! Zo wordt recht gedaan aan een oordelen ¬ en altijd in het volle besef van de lange sociaal-democratische traditie waarvan de waarde van het nutteloze. protagonisten kunst en cultuur steevast hebben Wat kunst vermag? Ons ‘redden van de eeu­ opgevat als iets wat je deelt, niet als iets wat je wigheid’, dat is het antwoord dat Ramsey Nasr bezit. Het lidmaatschap van een culturele elite geeft in zijn poëtisch manifest.14 En hij vervolgt: is niet voorbehouden aan rijken of hoogopge­ leiden, nee, het veroveren ervan is op te vatten bij een vijand zonder handvat als het sociaal-democratische equivalent van de helpt alleen het nutteloze route ‘van krantenjongen tot miljonair’. dan helpt kerven in een bot Het tegen elkaar uitspelen van volk en elite stieren schetsen in een grot is een beproefde demagogische truc. Sociaal- dan helpt de nachtwacht democraten zouden die moeten weerleggen en het zingen bij een dode door actuele politieke keuzes te gronden in het uit nutteloze noodzaak eerbiedwaardige ideaal van het verbinden van schiep de kunst de mens

Noten grijpbare kunstenaar is passé’, Amsterdam: Querido (2010). de Volkskrant, 22 oktober 2010. 9 Ramsey Nasr presenteerde zijn 1 Vrijheid en Verantwoordelijkheid, 5 Thije Adams, ‘Het publiek staat manifest bij de opening van het Regeerakkoord kabinet vvd- steeds meer op afstand van de Oerolfestival 2010. Zie www. cda (2010). kunst’, nrc Handelsblad, 9 okto­ manifestvanterschelling.nl. 2 Paul Kuypers, In de schaduw van ber 2010. 10 Anna Tilroe, ibid., p.57-58. kunst. Een kritische beschouwing 6 Thije Adams, ibid. 11 Thije Adams, ibid. van de Nederlandse cultuurpoli- 7 Arjo Klamer, ‘Weg met de 12 Michaël Zeeman, Aan mijn voor- tiek. Amsterdam: Prometheus sleetse excuses. Kunstensector malig vaderland. De beste essays en (2000). door eigen toedoen kwetsbaar kritieken. Amsterdam: De Bezige 3 Nausicaa Marbe, ‘Kunsthaat, dat voor kritiek op subsidies’, nrc Bij (2010). klinkt pas lelijk’, de Volkskrant, Handelsblad, 27 augustus 2010. 13 Michaël Zeeman, ibid., p.406. 29 oktober 2010. 8 Anna Tilroe, De ja-sprong. Naar 14 Zie www.manifestvanterschel­ 4 Anton Zijderveld, ‘Beeld van on­ een nieuwe vitaliteit in de kunst. ling.nl.

41

s & d 12 | 2010 In antwoord op ­Martin Bosma De schijn-élite van de valse munters heet het boek van pvv’er Martin Bosma. Wat ervan te denken? Zijn schets van links in de jaren zeventig is niet onjuist, maar stuitend is de wijze waarop het denken van Jacques de Kadt wordt geannexeerd, aldus Floris Cohen. ‘Alsof je alleen maar “communisme” door “islam” hoeft te vervangen om alles op zijn plaats te laten vallen!’ Hans Wansink constateert dat Bosma selectief winkelt in de vaderlandse geschiedenis. Zijn oordeel over vader en zoon Drees moet PvdA’ers evenwel tot bezinning aanzetten. Terecht wordt het superioriteitsgevoel van de ‘linksmens’ aan de kaak gesteld, meent Job van Amerongen. Bosma’s mensbeeld is evenwel discutabel. ‘Moet met de islam ook de moslim worden bestreden?’ 42 Ed van Thijn is bezorgd over de demonisering van de ‘linkse kerk’, het meest nog over het op een hoop vegen van nationaal-socialisme en democratisch socialisme. ‘Links moet frontaal in de tegenaanval gaan.’ Bosma’s boek hangt van drogredenen aan elkaar, zegt Adriaan van Veldhuizen, maar de thema’s die hij aansnijdt verdienen wel een echt debat — ook in de Tweede Kamer.

s & d 12 | 2010 foto fotograaf | hollandse hoogte 43

s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma (1) Jacques de Kadt als ­schutspatroon?

floris cohen

Van de Partij van de Arbeid ben ik maar kort opzichten trefzeker gebleken visie op de nabije lid geweest. Dat liep van 1964, toen ik me als en verdere toekomst. Ik zocht de schrijver op, 18-jarige pas mocht aansluiten, tot 1968. Toen we sloten vriendschap ondanks een halve eeuw zag ik in dat de bereidheid van de toenmalige leeftijdsverschil, en ik ben hem tot zijn dood partijleiding om de macht aan Nieuw Links over in 1988 bezoeken blijven brengen. Het was op te dragen door niets en niemand meer te stuiten zijn aanraden dat ik me kort na de oprichting viel, ook door partijleider Joop den Uyl niet als aansloot bij ds’70, de partij waar algauw Willem hij dat al gewild had (wat overigens niet het Drees, zoon van de vroegere minister-president geval bleek). en PvdA-voorman, de leiding over kreeg. Ik was in 1968 al een jaar of drie bevriend Dit drietal, Jacques de Kadt en de beide met Jacques de Kadt, recent gepensioneerd als Willems Drees, wordt geregeld met instem­ Tweede-Kamerlid van de PvdA, fel anti-commu­ ming aangehaald in het recente boek van het nist en vóór de Tweede Wereldoorlog de man pvv-Kamerlid Martin Bosma, De schijn-élite van die als zo ongeveer eerste in Nederland de greep de valse munters. Sterker nog, Bosma beschouwt naar wereldheerschappij van de nationaal-socia­ zichzelf als de ware erfgenaam van het denken listische beweging niet alleen doorzag maar ook van deze sociaal-democraten. Het is, zo rede­ meeslepend analyseerde in zijn klassiek gewor­ neert hij, juist de PvdA die hun gedachtegoed den Het fascisme en de nieuwe vrijheid (voltooid in in de steek heeft gelaten, en vandaag de dag 1938, gepubliceerd in 1939).1 Bij het doorsnuffe­ moet je voor de voortzetting en uitvoering van len van de boekenkast van mijn vader was ik in dat gedachtegoed bij de Partij voor de Vrijheid De Kadts essaybundel Verdediging van het Westen zijn. De titel van zijn boek heeft hij aan De Kadt 44 gaan bladeren, en daar had ik een kijk op de po­ ontleend, een portret van De Kadt hangt op litiek in aangetroffen die ik nergens anders ooit Bosma’s werkkamer op het Binnenhof aan de zo was tegengekomen: een grandioos mengsel muur, en in een interview met nrc Handelsblad van machtspolitiek denken, erudiete geschied­ laat hij zich fotograferen met in zijn handen een schrijving, gedurfde actuele voorspellingen exemplaar van wat De Kadts laatste grote boek uitlopend op een wereldomspannende, in veel is geworden, De politiek der gematigden. Een open wereld voor de jaren zeventig. Over de auteur Floris Cohen is hoogleraar in de Verge- Van dat boek uit 1972 bezit ook ik een lijkende geschiedenis van de natuurwetenschap aan exemplaar, een present-exemplaar zelfs, door de Universiteit Utrecht. de schrijver indertijd van een persoonlijke Noten zie pagina 47 opdracht voorzien omdat ik (gehinderd door

s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma Floris Cohen Jacques de Kadt als schutspatroon? de vele type- en zetfouten in zo ongeveer al zijn triomf van het communisme en daarmee de on­ eerdere werk) hem intensief heb geholpen met dergang van het Westen naderbij brachten. Wel, de correctie ervan. Dat boek is niet geheel ten vandaag de dag zijn die progressieve intellec­ onrechte een flop geworden, en behalve Bosma tuelen nog altijd nuttige idioten, maar nu niet en ik zal zowat geen sterveling het nog in de langer onbewust en onbedoeld doende de weg kast hebben staan. Dat het vier decennia na te plaveien naar de communistische heilstaat, dato als pvv-icoon is gaan figureren, daar moest maar naar de heerschappij van de sharia. ‘In ik toen ik dat interview las wel even iets bij zekere zin woedt de oorlog tussen Nieuw Links wegslikken. en de stroming van Jacques de Kadt nog steeds’, De Kadt, overleden in 1988 op 91-jarige zo luidt een sleutelzin in Bosma’s boek (p. 306). leeftijd, heeft de toen net op gang gekomen on­ Opnieuw weten de progressieve intellectuelen dergang van het door hem zo intens en ook zo niet wat ze aanrichten. Of eigenlijk hebben raak bestreden Sovjet-imperialisme niet meer volgens hoofdstuk 27 (‘De Nuttige-Idioten- bewust meegemaakt. De partij waarvoor hij van Continuïteit’) Femke Halsema en Jan Marijnis­ 1948 tot 1963 als een invloedrijk en prominent sen en wie weet ook mijn broer Job tijdens een fractielid in de Tweede Kamer had gezeten, en enkel helder ogenblik wel degelijk door wat er waarvoor hij bovendien als redacteur van Soci- eigenlijk gaande is. Dat is de dreigende machts­ alisme & Democratie honderden pagina’s in dit overname van de islam, die aanstaande is tenzij blad heeft volgeschreven, die intussen helemaal het de nu net als indertijd De Kadt eenzame, verNieuwLinkste partij had zich toen hij stierf allang teruggetrokken uit welk streven dan ook de ondergang van de Sovjet-Unie naderbij te Ik erken, Bosma’s schets van het brengen, en dan druk ik me nog heel zacht uit. De Kadt, in de jaren ’70 nog verketterd, was bij verleden is bepaald niet helemaal zijn dood al zo ongeveer vergeten. Zijn crema­ uit de lucht gegrepen tie, waar ik een van de sprekers was,2 moest het zonder vertegenwoordiging stellen van de voorzitter of trouwens van welke PvdA-functi­ onbegrepen, net zo gehoonde, net zo moedige onaris dan ook — ook toen al had Marjanne Sint strijders van de pvv lukt die nog op het nipper­ belangrijker zaken omhanden. tje te voorkomen. Opnieuw, zo betoogt Bosma, Waarom deze oude koeien hier uit de sloot staat de modieuze schijn-élite van de grachten­ halen? Dat heeft alles te maken met de grote gordel klaar om de aanstaande tirannen, ditmaal lijn van Bosma’s betoog. Die ziet er ongeveer niet de barbaren van buiten de poort maar de zo uit. Van het eind van de jaren zestig tot de barbaren die we eigenhandig binnen de poorten ondergang van het Sovjet-imperium aan toe hebben gesleept, die van de orthodoxe islam dus vervulden de Partij van de Arbeid en meer in (en een andere islam bestaat volgens hem niet, 45 het algemeen de progressieve intellectuelen kan niet eens bestaan), aan de macht te helpen. die in die jaren het politieke discours volledig Dit is waar Bosma’s betoog op neerkomt, en beheersten de rol van (in Lenins terminologie) dit is waar hij De Kadt en de beide Willems Drees ‘nuttige idioten’ — politici die zonder dat nu per se als bewonderenswaardige voorgangers voor aan­ doelbewust na te streven wel degelijk door hun roept: de verstandige weg die de PvdA ooit, in de uitlatingen (‘erken de ddr’) en hun handelingen jaren vijftig en de vroege jaren zestig nog ging, is (met hun streven naar eenzijdige ontwapening door de sociaal-democratie in de steek gelaten, en de Nederlandse politiek zo ongeveer lamleggen; wel voorgoed. Het is de pvv die nu in plaats van het ter wille van de ‘ontspanning’ negeren van die vroegere, solide sociaal-democratie opkomt de Russische en Oost-Europese dissidenten) de voor de gewone man wiens belangen ooit bij s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma Floris Cohen Jacques de Kadt als schutspatroon?

vader en zoon Drees veilig waren, maar die intus­ Wereldoorlog communistische partijen in sen door met name de PvdA is overgeleverd aan Frankrijk of Italië of later Portugal aan de voor­ de willekeur van zijn islamitische buren en hun avond van hun machtsovername leken te staan. droom van een wereldomspannend kalifaat. Het En voor die gelijkstelling ‘communisme toen, is de pvv die het totalitaire gevaar van vandaag de islam nu’, die de ideologische ruggegraat van al dag doorziet, en daarmee het programma ten uit­ Bosma’s politieke handelen vormt, probeert hij voer legt van Jacques de Kadt en van die weinige het werk van Jacques de Kadt, de origineelste en anderen die het oorspronkelijke sociaal-demo­ trefzekerste politieke denker die ons land heeft cratische denken trouw zijn gebleven. Aldus, in gekend, in te schakelen, ja te annexeren. grote lijnen, Bosma. Wat hij daarmee miskent, dat is, in één En ik erken, zijn schets van het verleden is woord, beschaving. Weerzinwekkende verbale bepaald niet helemaal uit de lucht gegrepen. Zijn trucs als ‘kopvoddentaks’, of zelfs maar het beschrijving in de hoofdstukken waarin hij de onophoudelijk reppen van ‘massa-immigratie’, anti-anti-communistische mode schetst waar de alsof niet al tien jaar geleden mijn broer daar PvdA sinds de jaren zeventig aan ten prooi was met een knap staaltje wetgeving een eind gevallen, die herken ik. Datgene wat indertijd aan heeft weten te maken; de schaamteloze De Kadt en Drees en Drees de PvdA uit heeft demagogie waar Bosma’s vereerde, zich in eigen gedreven, dat verafschuwde ik ook. Het onver­ gelijk wentelende partijleider zich bij voorkeur mogen om in te zien dat een vanuit Moskou van bedient: nooit, nooit, nooit zouden bij nogal doeltreffend georganiseerde beweging uitstek beschaafde personen als Jacques de Kadt, erop uit was ons aan haar imperialistische heil­ Willem Drees en Willem Drees zich aan zoiets staatstreven te onderwerpen; het naïeve achter schuldig hebben gemaakt. ‘Beschaafd’ niet in ‘Oom Ho’ aanlopen zonder ook maar even te beseffen dat Ho Tsji Minh een veroveringszuch­ tige massamoordenaar was; de terugkeer van de Wat Bosma miskent is, in gebroken-geweertjes-reflex; het stereotype anti- één woord, beschaving Amerikanisme dat toen elk zichzelf respecterend progressief intellectueel in de mond bestorven lag: wat Bosma uit die periode oprakelt, dat heb de zin van een oppervlakkig vernisje gesmeerd ik, als een van de weinigen in mijn generatie over de onverschilligheid van de gezeten bour­ onder de in principe progressief gezinden, in geois, maar in de authentieke betekenis van grote lijnen zo gezien en ervaren en beleefd als mensen die van cultuur doordrenkt zijn en al­ hij het, half verbeten, half humoristisch en in elk leen al daardoor in hun denken veel te beweeg­ geval behoorlijk raak, hier schetst. lijk om zich ooit aan groepsdenken schuldig Een tikje anders zit het met de wending die te maken, hele bevolkingsgroepen daarbij tot 46 Bosma in zijn betoog maakt zodra hij de tijd minderwaardig verklarend. waarin wij nu leven gaat opvatten als de vrijwel Zich pittig, geregeld zelfs overdadig pole­ exacte herhaling van die eerdere periode. Alsof misch uitlaten, dat deed De Kadt zeker, maar je alleen maar de term ‘communisme’ door een demagoog was hij niet. Sterker nog, weini­ ‘islam’ hoeft te vervangen om alles op zijn plaats gen hebben de demagogische fanatici van zijn te laten vallen! Alsof de sharia klaar staat om te tijd zo scherp doorzien als juist hij. De strijd worden ingevoerd (niet per grondwetswijzi­ voor een ‘open samenleving’, de noodzaak van ging weliswaar, maar via een zich uitbreidend een ‘wapening der gematigden’, het precieze vlekkenpatroon, te beginnen in de wijken waar tegendeel dus van het extremistisch fanatisme moslims de meerderheid uitmaken), en wel op waar Bosma’s partij zich aan overgeeft, werd de manier waarop in decennia na de Tweede De Kadts politieke recept, niet alleen tegen elke

s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma Floris Cohen Jacques de Kadt als schutspatroon? totalitaire dreiging maar ook voor een weerbare fascisme en de nieuwe vrijheid is zijn uiteenzet­ democratie. Hoe te voorkomen dat de democra­ ting, in onze tijd minstens zo geldig als toen­ tie ontaardt in ‘ochlocratie’, dat wil zeggen, ten tertijd, dat het precies omgekeerd zit. Cultuur, onder gaat aan het demagogisch naar de mond zo betoogt hij daar, behoort op de eerste plaats praten van een stuurloze massa? Hoe in een te komen, met als taak voor de politiek om die democratisch bestel aan een werkelijke, dat wil cultuur te bevorderen en te beschermen, en met zeggen, een weliswaar machtsbewuste maar als ondergeschikte functie voor de economie tegelijk beschaafde elite te komen? Dat is het om de welvaartsbasis te scheppen waarop een soort vraagstukken waar hij zich intensief mee beschaafde, dat is een van cultuur doortrokken, bezighield, waar hij originele oplossingen voor naar binnen en naar buiten toe open en avon­ vond, en waar Bosma’s partij niet de voortzet­ tuurlijk ingestelde samenleving kan worden ter van is maar juist het complete, haast rabiate ingericht en in stand gehouden. tegendeel. Wie als tweede man van de meest cul­ Zijn politieke loopbaan is De Kadt begonnen tuurvijandige partij die Nederland ooit heeft als communist.3 Dat de economie alles over­ gekend, en als toegewijd volgeling van een even heerst en de politiek daar een afgeleide van is en geslepen als dogmatisch fanaticus, het lef heeft de cultuur (in het Marxistische taaltje ‘de boven­ uitgerekend Jacques de Kadt tot zijn schutspa­ bouw’) pas op de derde en laatste plaats komt, troon uit te roepen, die zou zich diep moeten die wijsheid vormde kern en uitgangspunt van schamen. Haal dat portret van de muur, Bosma, de communistische leer. Eén van de grootse je bent het niet waard, nu niet en naar je boek te dingen in De Kadts blijvende meesterwerk Het oordelen nooit niet.

Noten Havenaars proefschrift De tocht Maandblad 30, 487, juni 1988, naar het onbekende. Het politieke p. 23-25. 1 In dit boek komen de inzichten denken van Jacques de Kadt (Am­ 3 Die periode, van 1919 tot 1926, bij elkaar die De Kadt sedert sterdam: Van Oorschot, 1990) heeft De Kadt meeslepend be­ 1933 neerlegde in het tijdschrift vormt een betrouwbare wegwij­ schreven in het eerste deel van De Nieuwe Kern, dat hij samen zer door De Kadts hele oeuvre. zijn memoires, Uit mijn com- met Sal Tas oprichtte en gro­ 2 ‘Bij de crematie van Jacques de munistentijd (Amsterdam: Van tendeels zelf volschreef. Ronald Kadt, 20 april 1988’. Hollands Oorschot, 1965).

47

s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma (2) In het geweer tegen ­modieus linksisme

hans wansink

Naar buiten toe heeft de pvv van Geert Wilders Bosma noemt De schijn-élite van de valse mun- altijd de indruk gewekt van een politiek een­ ters zijn memoires, maar het boek is in wezen mansbedrijf. Wilders is immers zelf het enige een strijdschrift, een politiek traktaat. Aan lid van zijn partij, en hij is er de man niet naar reflectie op de ¬ toch grotendeels op improvi­ om de controle uit handen te geven ¬ ook niet satie gestoelde ¬ bliksemcarrière van Wilders nu zijn fractie uit 24 leden bestaat. Uit zijn boek ontbreekt het volledig. Geert is onfeilbaar en De schijn-élite van de valse munters komt evenwel alles wat de pvv zegt en doet is even doordacht auteur Martin Bosma naar voren als de stille als briljant. Het verongelijkte sektarisme van de vennoot van de firma-Wilders. Bosma is welis­ revolutionair, de buitenstaander, de zendeling waar speechschrijver, secretaris van de fractie (zoals Bosma zichzelf noemt) is nooit ver weg. en viervoudig campagneleider van de pvv, maar Bosma imiteert de koude-oorlogsretoriek van gaf tot voor kort de voorkeur aan de rol van souf­ de ijzervreter Jacques de Kadt, de man die in de fleur achter de coulissen. De publicatie van zijn jaren dertig nog revolutionair-links was, één boek maakt duidelijk dat we hem moeten zien meesterwerk schreef (Het fascisme en de nieuwe als de ideoloog van de pvv. vrijheid uit 1939), maar die zich na de oorlog Bosma zag op 2 november 2004 Theo van als PvdA-Kamerlid ontwikkelde tot een Neder­ Gogh, een kennis van hem, onder een wit laken landse versie van de beruchte communisten­ op de Amsterdamse Linnaeusstraat liggen. Dat jager Joe McCarthy. Een groot deel van het boek was voor hem het sein zijn diensten aan de zo­ is dan ook een afrekening met De Vijand, met de juist voor zichzelf begonnen Wilders aan te bie­ linkse elite van multiculturele valsemunters, die den. Bosma was op dat moment een journalist vanaf 1968 de toon heeft gezet in de progres­ 48 van veertig jaar, had politicologie in Amsterdam sieve beweging, de media, de ambtenarij en het en sociologie in New York gestudeerd en had (wetenschappelijk) onderwijs. ook nog een blauwe maandag campagne gevoerd Bosma vertelde in interviews naar aanleiding voor Bill Clinton. Hij verbrandde alle schepen van zijn boek hoe de pvv in één week door vier achter zich en nam genoegen met een stagever­ voormalige communisten met de nazi’s werd goeding van € 500 per maand. Puur idealisme vergeleken. Hij betaalt met gelijke munt terug. was het ¬ en zijn vrouw vond het maar niks. Dezelfde fellow travelers en goedpraters van het leninisme en het maoïsme praten nu het Over de auteur Hans Wansink is redacteur van ‘de islamofascisme goed, illustreert Bosma met een Volkskrant’ en research fellow bij de Wiardi Beckman handvol voorbeelden. Critici van de pvv zijn in Stichting. zijn ogen vooral links-radicale rijkeluiskinde­

s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma Hans Wansink In het geweer tegen modieus linksisme ren die zich, met een diepe minachting voor de Toch heeft Bosma, die overigens meermalen gewone man, vanaf de jaren zestig overgaven te kennen heeft gegeven vader en zoon Drees aan allerlei levensgevaarlijke sociale experimen­ niet te willen annexeren, wel enig recht van ten. Misplaatst schuldgevoel ten opzichte van de spreken. Beiden hebben zich van de Partij van de Derde Wereld, anti-Amerikanisme en cultuur­ Arbeid afgekeerd toen die na 1966 radicaliseerde relativisme lagen ten grondslag aan de meest onder invloed van Nieuw Links. Bosma wijst ingrijpende van die experimenten: de toelating van grote groepen ongeschoolde migranten uit moslimlanden. Daar zit wel wat in, maar dat Dit zijn geen memoires ¬ dit is een wisten we al, onder andere uit geschriften van strijdschrift, een politiek traktaat Vuijsje, Bolkestein, Scheffer, Schoo, en Fortuyn. Het komt niet in de kraam van Bosma te pas om te wijzen op de rol van de werkgevers bij het erop dat Drees sr. ‘fel atlanticus en 100 procent rekruteren van de gastarbeiders. Bosma laat een pro-Israel’ was. Hij citeert uitgebreid uit twee man als de socioloog J.A.A. van Doorn opdraven artikelen van de voormalige minister-president om te wijzen op het socialistische gehalte in de in nrc Handelsblad van 10 en 13 augustus 1974. politiek van Hitlers nsdap, maar verzwijgt de Daarin keert Drees zich tegen het aantrekken felle kritiek van conservatieven als diezelfde van gastarbeiders en het laten overkomen van Van Doorn op de pvv in het algemeen en de Surinamers: houding van Wilders ten opzichte van moslims ‘Ons volk wordt voortdurend voorgehouden in het bijzonder. dat geboortebeperking noodzakelijk is, wil ons land, het dichtsbevolkte ter wereld, nog een enigszins redelijk leefklimaat behouden. Intus­ herwaardering voor erflaters sen bevordert men een snelle toeneming van Deze werkwijze van selectief citeren is ook de bevolking door buitenlandse gezinnen, juist van toepassing op twee sociaal-democratische in de grote steden, waar de moeilijkheden het helden van Bosma: vader en zoon Drees. Klein­ grootst zijn (…) Het is duidelijk dat dit alles ab­ zoon Willem B. Drees beklaagde zich al in surd is (…) Moet het zo doorgaan? Is de tijd niet nrc Handelsblad van 5 oktober 2010 over het gekomen om beslissingen te nemen, die verdere verbinden van de naam Drees aan ‘het verkette­ verslechtering van de situatie voorkomen? Met ren van andermans overtuiging en bekrompen inachtneming van bestaande overeenkomsten nationalisme’ door Bosma en de pvv. Willem moet echter het nodige worden gedaan om bui­ B. Drees heeft gelijk als hij erop wijst dat zijn tenlandse arbeiders met hun gezinnen naar hun vader het nooit over de islam heeft gehad. land te doen terugkeren.’ Drees keerde zich te­ Evenzeer is het juist dat de oprichter van ds’70 gen bemoeienis van de Europese Gemeenschap zich grote zorgen maakte over natuur & milieu. met het immigratiebeleid, tegen vergunningen 49 Drees jr. heeft tegen mij zelfs eens gezegd dat voor illegale asielzoekers en tegen gezinsher­ hij ervan overtuigd was dat ‘de planeet Aarde eniging, in artikelen in esb en Het Parool in 1975. het jaar 2050 niet zou halen’. Dat is nogal in ‘Zo zijn woningnood en werkloosheid in sterke tegenspraak met de lichtzinnige opvatting van mate bevorderd door het regeringsbeleid.’ En: de pvv over de milieucrisis. Willem B. Drees ‘Men moet niet als vluchtelingen in ons land memoreert hoe zijn grootvader schreef over toelaten hen die niet werkelijk gevaar lopen, de Centrumpartij: ‘Zij is natuurlijk wel, net als en ook niet hen die ver van ons land wonen en het nationaal-socialisme, sterk gericht tegen beter elders een toevlucht kunnen nemen.’ buitenlandse arbeiders en dus ben ik tegen die Bosma wijst op een rapport van de staatscom­ partij.’ missie-Muntendam uit 1978, waarin wordt ge­ s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma Hans Wansink In het geweer tegen modieus linksisme

waarschuwd tegen de ‘ontwrichtende werking’ grote steden die aangewezen waren op sociale van verder gaande immigratie. Behalve oud- huisvesting en op hen afgestemd toegankelijk staatssecretaris Muntendam zelf, waren er nog onderwijs. Beiden keerden zich tegen de werk­ twee prominente PvdA’ers lid van de commissie: gevers, die al te gemakkelijk ongeschoolde en econoom Jan Pen en socioloog Hilda Verwey- illegale werknemers van buiten inschakelden. Jonker. Met Hilda Verwey mist Bosma overigens Beiden waren beducht voor hoge collectieve las­ een kans voor open doel om een getuige aan te ten aan extra overheidsuitgaven en uitkeringen. roepen tegen het multiculturalisme. Zij heeft zich altijd fel gekant tegen iedereen die im­ migratie zag als een verrijking van de westerse Het gedachtegoed van vader cultuur, want die was in haar ogen volstrekt superieur. en zoon Drees verdient een Drees jr. wordt door Bosma gretig aangehaald herwaardering met het citaat ‘Mensen die van honden houden, fokken honden, en mensen die van zwakken houden, zorgen dat er zwakke groepen komen. In de zojuist verschenen Rode Canon. Een ge- De PvdA fokt zwakkeren, zoals een ander honden schiedenis van de Nederlandse sociaal-democratie in fokt.’ Drees jr. schatte in de jaren zeventig het 32 verhalen van de wbs komt Drees sr. er bekaaid bedrag dat de Nederlandse belastingbetalers van af ¬ als een kleurloze pragmatische be­ bespaard zou worden als gehoor zou worden stuurder zonder veel visie. Dat doet geen recht gegeven aan het pleidooi van ds’70 tegen im­ aan de man die niet alleen van 1948 tot 1959 migratie op f 400 mln per jaar. ds’70 verzette minister-president was, maar die bovendien in zich tegen het generaal pardon voor illegalen uit talrijke boeken en geschriften heeft getuigd van 1975, tegen de massale komst van Surinamers, zijn socialisme (hij noemde zich zonder ironie pleitte voor een visumplicht voor mensen die marxist) én verantwoording heeft afgelegd van buiten de eeg naar Nederland kwamen. Het over zijn keuzen en daden. Drees jr. wordt in de in dienst nemen van illegalen moest strenger canon niet eens genoemd. Dit doet geen recht worden gestraft, remigratie moest worden bevor­ aan de blijvende betekenis van Drees jr. als derd en mensen met een andere cultuur moesten criticus van modieus linksisme ¬ niet alleen zich aan de Nederlandse samenleving aanpassen. op het terrein van immigratie, maar ook op dat Bosma omschrijft ds’70 als ‘oersociaaldemo­ van de sociale zekerheid en wat hij noemde de cratische erflater van de authentieke traditie ‘ontwrichting’ van de overheidsfinanciën vanaf van de Partij van de Arbeid, geleid door iemand de jaren zeventig. met de roemrijkste achternaam van de moderne Bosma nodigt er als het ware toe uit om het arbeidersbeweging’. Vast staat dat vader en gedachtegoed van vader en zoon Drees en andere 50 zoon Drees redeneerden vanuit de belangen sociaal-democraten die door Nieuw Links onder van de Nederlandse arbeiders en werklozen, de voet zijn gelopen, aan een herwaardering te van de bewoners van de arbeiderswijken in de onderwerpen. Dat lijkt me geen slecht idee.

s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma (3) De lessen en de lariekoek

job van amerongen

In de aanloop naar de verkiezingen voor de en ongenoegen als politieke drijfveren wel. Het Tweede Kamer van mei 2002 werd de lijsttrekker zijn emoties die ik bij mijn eigen volksvertegen­ van de lpf, Pim Fortuyn, door de actualiteitenru­ woordigers vaak node mis. Die vinden zelden briek nova gevraagd om de politieke betekenis iets een godgeklaagd schandaal. Ze zijn akelig te duiden van Hans Janmaat, oud-politiek leider genuanceerd en beschouwen de dingen graag van de Centrumpartij en de Centrumdemocra­ vanuit een breed kader. Ze blijven ver weg van ten. Fortuyn kenschetste Janmaat als ‘een man de menselijke maat. Wanneer het bijvoorbeeld met een foute uitstraling die gedeeltelijk ware om veiligheid gaat, zijn PvdA’ers meesters in beweringen heeft gedaan’. Fortuyn was strateeg het opsommen van wat er allemaal niet kan. genoeg om niet al te dicht tegen de lachwek­ Dit gegeven, vaak gecombineerd met langdurig kende Janmaat aan te schurken en tegelijkertijd en langdradig rechtsstatelijk geneuzel, wekt diens politieke erfenis veilig te stellen. enorme ergernis. Bosma en zijn pvv komen Hoe zullen de politieke opvolgers van Geert wel tegemoet aan het geschonden rechtsgevoel. Wilders ¬ vooropgesteld dat die er zullen komen Strenger straffen. Twee of meer op een cel. ¬ terugkijken op de pvv en haar oprichter? Die Samenscholingsverboden of straatverboden. vraag bekroop mij bij het lezen van De schijn-élite De ‘ontregelde onderbuik’ van onze natuurlijke van de valse munters van de partij-ideoloog van achterban wordt allang niet meer door de PvdA de pvv, Martin Bosma. Het antwoord weet ik na­ bediend. Te vrezen valt dat zij die ons om die tuurlijk niet. Wel waag ik een poging om Bosma's reden (electoraal) hebben verlaten, nooit meer boek te beschouwen vanuit de optiek van een in in de moederschoot zullen terugkeren. vele opzichten teleurgestelde sociaal-democraat, Bosma valt ‘de linksmens’ ook aan op het die door partijgenoten vaak is weggezet als zelden onder stoelen of banken gestoken superi­ ‘rechts’ en eigenlijk niet bij de Partij van de Arbeid oriteitsgevoel, het idee van ‘wij zijn een beter behorend. Waar mogelijk zal ik aangeven hoe de soort mensen’. Noch specifieke politieke stel­ PvdA de ‘lessen’ van Bosma ter harte kan nemen. lingnames, noch de immer gedegen en zorgvul­ 51 Gelukkig ¬ wie even schrok kan nu opgelucht dige afwegingen die daaraan voorafgaan, maken ademhalen ¬ zijn er ook veel punten waarover ik van de politieke progressief een hoogstaand ernstig met Bosma van mening verschil. mens. Ik begrijp de ergernis van Bosma op dit punt heel goed. Sterker nog: ik deel die erger­ nis. Ik vind het heimelijk ook wel mooi dat hij wie is hier nu superieur? de linkse intellectueel nog eens inpepert dat Zonder de verontwaardiging van Bosma op alle de theoretische blijheid over de veelkleurige punten te delen, waardeer ik verontwaardiging maatschappij in de praktijk wel wat meer ge­ volgd mag worden door daden. Ook ik ken ze: de Over de auteur Job van Amerongen is politicoloog. mensen die luidruchtig de diversiteit bezingen s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma Job van Amerongen De lessen en de lariekoek

en hen die dat niet doen graag de maat nemen, Voor homorechten. Voor een verbeterde positie maar die ondertussen de gemengde school en van de vrouw in moslimgezinnen. Tegen de veelkleurige voetbalvereniging voorbijfietsen. slachtoffercultuur en voor het benadrukken van Bij Bosma is de ergernis over dit alles echter aan de eigen verantwoordelijkheid. Tegen onzin­ het omslaan in haat en cynisme. Dat stadium nige cursussen ‘omgaan met overlastgevende hoop ik nooit te bereiken. jongeren’ die de belaagde burger zou moeten ondergaan. Omarm die man als (potentiële) bondgenoot op een aantal terreinen, zou je Ook ik ken ze: mensen die de zeggen. Maar nee, Marcouch wordt weggezet als het islamitische prijsdier van de Partij van de diversiteit bezingen, maar de Arbeid. Bosma beoordeelt hem op basis van wat gemengde school en veelkleurige hij is (islamiet) in plaats van op basis van wat hij doet. Nogal goedkoop. voetbalvereniging voorbijfietsen de wil van het volk

In het logische verlengde van het morele Een ander punt dan: zijn er grenzen aan de mate superioriteitsgevoel van links ligt de badine­ waarin de stem des volks in het beleid moet rende houding ten opzichte van de pvv. Daarbij doorklinken? Nergens zegt Bosma het expliciet, springt vooral het veelvuldig gebruik van de maar hij lijkt te vinden van niet. Wanneer het term ‘populisme’ in het oog. Dat dient ertoe om gaat om zaken als het remmen van immigra­ nog maar eens goed te benadrukken dat wij na­ tie, het korten op ontwikkelingshulp en kunst denken, terwijl zij alleen maar schreeuwen om en het tegengaan van islamisering voert hij gemakkelijk en snel bij de kiezer in het gevlei te consequent staatjes op waaruit blijkt dat het komen. En dat terwijl het populistisch tekort ¬ regeringsbeleid ‘out of touch’ is met de wensen in mijn definitie is dat het onvermogen om in van het volk. Dat de wil van de meerderheid niet begrijpelijk proza uiteen te zetten hoe je bepaal­ altijd in het beleid tot uiting komt valt niet te de maatschappelijke problemen snel(ler) zou ontkennen. Maar anders dan Bosma ben ik de willen aanpakken ¬ juist een van de redenen is mening toegedaan dat dat niet per se een slechte voor de electorale crisis waarin onze partij zich zaak is. Het gevaar is dat anders de zorgplicht die bevindt. Nog driester ¬ en helaas ook in onze de overheid heeft ten aanzien van de zwakkeren kring verre van ongebruikelijk ¬ is het linken in de (internationale) samenleving in het geding van de pvv aan gebeurtenissen in de jaren dertig komt. Om een voorbeeld te noemen: als iedere van de vorige eeuw. Wie de dreigende terugkeer nieuw te bouwen voorziening voor verstande­ van marcherende bruinhemden in de straten lijk gehandicapten, psychiatrische patiënten of 52 inzet in de strijd tegen de pvv heeft volstrekt on­ asielzoekers aan de volkswil werd overgelaten, voldoende historisch besef en vertroebelt op een zou dat soort noodzakelijke voorzieningen waar­ onaangename manier de politieke discussie. schijnlijk nooit meer tot stand komen. Merkwaardig is dat Bosma bijna twee pa­ Hiermee is niet gezegd dat er niets hoeft te gina’s uittrekt om Ahmed Marcouch te kapit­ veranderen in de manier waarop overheden dit telen, juist een van die sociaal-democratische soort kwesties aankaarten. Het credo zou moe­ volksvertegenwoordigers die de stem van de ten zijn: de burgers met overtuiging informeren straat wel in de politieke arena willen laten en hen in het project meenemen. ‘U wilt dat de doorklinken. Daarbij is Marcouch bij uitstek junks zoveel mogelijk van de straat verdwijnen? een man die zonder ‘mitsen, maren en je moet Dat begrijpen wij en dat willen wij ook. Een het in de context zien’ stelling durft te nemen. opvanghuis in de buurt kan de oplossing zijn.’

s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma Job van Amerongen De lessen en de lariekoek

Niets is zo fnuikend voor het draagvlak in de de islam gaat. In zijn zoektocht naar medestan­ samenleving als mensen het idee geven dat alles ders winkelt hij selectief. Zo voert hij Karel van beleidsmatig gezien nog mogelijk is, terwijl de het Reve op ¬ inderdaad een overtuigd bestrij­ keuze van de overheid allang vaststaat. Ik ben der van het (communistische) kwaad ¬ als een ervan overtuigd dat mensen zijn mee te nemen ‘inperker’ en ‘verbieder’. Voor het gemak laat hij in voor hen moeilijke beleidsbeslissingen, onvermeld dat Van het Reve juist erg geloofde mits er tijdig en duidelijk wordt ingespeeld op in de weerbaarheid van de Westerse democratie hun bedenkingen en op mogelijke negatieve en dat hij de orthodoxe communisten in de cpn effecten van beleid in de uitvoeringsfase. Laat de in het midden van de jaren tachtig van de vorige vestiging van een voorziening voor verslaafden eeuw in hun hoedanigheid van uitstervend ras aantoonbaar samengaan met verhoogd politie­ wilde laten subsidiëren. Dit soort luchtigheid is toezicht. De opening van een asielzoekerscen­ Bosma en de pvv volstrekt vreemd. trum is voor ‘de buurt’ makkelijker te verteren wanneer dit geschiedt tegen de achtergrond van een restrictief nationaal asielbeleid. Het is Zou Bosma behalve de nu eenmaal makkelijker om solidair te zijn met hardwerkende Nederlander weinigen dan met velen. Dat de omvang van de immigratie in de ook weleens ‘de gewone afgelopen decennia (veel) te fors is geweest, daarin heeft de geachte afgevaardigde van de moslim’ spreken? pvv gelijk. Het is wel vreemd dat hij de schuld hiervoor bijna exclusief bij links legt. Hij erkent Waar ik Bosma en de zijnen wel weer meer weliswaar dat ook cda en vvd een te weinig vertrouw dan menig verlichte en progressieve restrictief beleid hebben gevoerd en gesteund, medeburger, is in hun stevige opstelling ten maar zij zijn minder schuldig omdat hun den­ aanzien van het verbinden van consequenties ken geïnfecteerd is geraakt door de waanideeën aan de uitwassen en/of perfide interpretaties van de linkse elite. Ik blijf dit een ontkenning van een godsdienst. Ik geef twee voorbeelden van de eigen verantwoordelijkheid van politieke uit de praktijk van de grotestadswijk waarin ik partijen en daarmee een merkwaardige rede­ woon. Ons lieve buurmeisje van dertien kreeg nering van Bosma vinden. Bovendien ben ik er, bij een uitje van het lokale buurthuis in de bus anders dan hij, niet van overtuigd dat de massa- op weg naar huis enige malen van Marokkaanse immigratie diende ter verwezenlijking van het leeftijdgenootjes toegevoegd dat haar moeder multiculturele ideaal van links. Ik denk dat er een hoer is omdat de familie ongelovig is. Een over de gevolgen van grootschalige immigratie klasgenootje van mijn zoon (groep 7 basis­ gewoon onvoldoende is nagedacht. Het zou van­ school) kreeg te horen dat ze zal branden in de zelf allemaal wel goed komen. De bewijsvoering hel, omdat ze niet islamitisch is. De multiculti­ 53 voor ‘kwaadaardige opzet’ ¬ het kweken van gelovigen van buurthuis en school wikken en een poel met kwetsbaren ¬ vind ik dun. wegen, maar ze komen niet tot actie. Terwijl een In tegenstelling tot Bosma geloof ik niet dat stevig gesprek met jongeren en ouders hier toch er met luidruchtig en grootschalig hakken op geïndiceerd lijkt. een godsdienst, de islam, een wereld te winnen valt ¬ nog los van het feit dat je op die manier je open vragen strijd niet eens moet wíllen winnen. Ik wil mij ook verre houden van kreten als ‘bestrijding van Uit Bosma’s boek rijst het beeld op van een het kwaad’ en ‘inperking van godsdienstvrij­ man die vindt dat standvastigheid een zeer te heid’, zoals Bosma die bezigt wanneer het over waarderen eigenschap is. Daar heeft hij gelijk s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma Job van Amerongen De lessen en de lariekoek

in. Toch valt er ook wel iets bij aan te tekenen. cultuur niet nader uiteen. Wanneer hij doelt op Is het niet zo dat de mens een natuurlijk recht de politieke en economische structuren in de heeft om van mening te veranderen? Kan westerse wereld vindt hij in mij absoluut een ‘beïnvloedbaarheid’ niet juist een te waarde­ bondgenoot. Als ik de Nederlandse parlemen­ ren eigenschap zijn? Spijtig is dat Bosma zijn taire democratie gelijk zou waarderen als het persoonlijke geschiedenis onbesproken laat, politieke systeem in Saoedi-Arabië, zou ik mijn althans voor wat betreft het verschijnsel van lidmaatschap van Amnesty International wel met het klimmen der jaren veranderende kunnen beëindigen. Ook ben ik het met Bosma opinies. Hij komt niet verder dan het obligate ‘ik eens dat links ¬ althans het huidige links ¬ heb de sociaal-democratie niet verlaten, maar de met te weinig trots onze westerse en nationale sociaal-democratie heeft mij verlaten’. Wat heeft verworvenheden durft uit te dragen. Cultuur­ Bosma nu eigenlijk, historisch gezien, met de relativisme is al te zeer een tweede natuur sociaal-democratie? Dat hij nu voornamelijk van geworden. de afdeling bestrijding is, moge duidelijk zijn. Maar de vraag die blijft openstaan na lezing Maar omarmde hij ooit de idealen van verhef­ van Bosma’s boek is of volgens hem de mens die fing en emancipatie? leeft in de vrije wereld van een beter soort is Ook op een ander cruciaal punt ontbreekt de dan de mens die geknecht wordt. Met andere persoonlijke noot in zijn verhaal. Hij gaat er prat woorden: is de individuele seculier, christen of het gezonde verstand van de hardwerkende Ne­ jood uit het vrije Westen een mooier, verheve­ derlander te begrijpen en politiek te kunnen ver­ ner en verstandiger wezen dan de individuele talen. Dat zal best. Maar zou hij ook wel eens ‘de moslim in een staat zonder democratie? Het zou gewone moslim’ spreken? De bakker op de hoek. kunnen dat Bosma deze mening is toegedaan, De voetbalvader. De moeder bij school. Zijn zij maar helemaal duidelijk wordt het niet. Ziet hij het gesprek niet waard? Moet met de islam ook het inderdaad zo ¬ en voor de goede orde: hier de moslim worden bestreden? Door te zwijgen vindt hij mij dan pal tegenover zich ¬ dan is de over dit specifieke onderwerp en wel veel tijd en volgende vraag hoe het zit met de individuele energie te besteden aan ‘godsdienstbestrijding’ moslim die is geboren en getogen in het vrije laadt Bosma wel de verdenking op zich. Westen en die leeft naar aan alle daar geldende Tot slot een opmerking over het denken over wetten en gangbare fatsoensregels. Is zo iemand de (on)gelijkheid der culturen. Bosma is daar in de ogen van Martin Bosma een inferieur zeer expliciet over: de cultuur van het vrije Wes­ persoon, een gegijzelde in de greep van een ten is superieur. Aan alle andere en bovenal aan ideologie vermomd als geloof? de islamitische. Helaas gaat hij ook op dit punt Uit zijn boek valt het antwoord niet op te weer kort door de bocht en zet hij het begrip maken.

54

s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma (4) Valsheid in geschrifte

ed van thijn

Een van de meest sinistere kenmerken van seerd’, schrikt hij er zelf niet voor terug om zijn totalitaire gedachtestromen, zowel van links als (gelukkig) vele tegenstanders met duivelsdrek van rechts, vind ik de onuitputtelijke behoefte te besmeuren. Aan de hand van tientallen voet­ tot geschiedvervalsing. Zo wisten de Nazi’s aan noten, die de indruk wekken dat hij zich goed de macht te komen op basis van de ‘dolkstoot­ gedocumenteerd heeft, worden tal van ‘iconen legende’: het Duitse leger was ten tijde van de uit het linkse pantheon’ in de verdachtenbank Eerste Wereldoorlog van binnenuit verslagen geplaatst. Zo wordt Joop den Uyl opgehangen door een monsterverbond van linkse partijen en aan een citaat uit zijn jongste jaren, uit de tijd de vijfde colonne van het internationale Joden­ dat hij als gereformeerde jongeling nog dweepte dom. Communisten, van hun kant, haalden met Colijn en de Duitsers zag als een ‘herboren elke vijf jaar hun geschiedenisboeken door de zelfbewust volk, dat in eensgezindheid om den wasstraat van de jongste krachtsverhoudingen. F∑hrer was geschaard’. Alsof de overige 550 pa­ In mijn Franse tijd (1958-1960) nam ik een keer gina’s van Anet Bleichs biografie ongeschreven de moeite alle drukken van de memoires van de hadden kunnen blijven! Franse communistenleider Maurice Thorez met Ook ik heb het voorrecht vele malen te wor­ elkaar te vergelijken. Daarin werden, begin ja­ den aangehaald, met als hoogtepunt dat ik geen ren vijftig, de communistische verzetsstrijders principiële bezwaren tegen het communisme André Marty en Francois Tillon als grote volks­ zou hebben gehad (quod non). Gelukkig wisten helden vereerd, om in latere drukken te worden vooraanstaande dissidenten en refushniks als weggezet als collaborateurs en cia-agenten. Sacharov, Sharanski, Amalrik en Slepak, die ik Hetzelfde overkwam in Nederland Gerben Wa­ eind jaren zeventig met een PvdA-delegatie in genaar en Henk Gortzak, bijvoorbeeld in De cpn Moskou heb bezocht, wel beter. in de oorlog van Marcus Bakker (herpublicatie in Ernstiger dan de rondgestrooide verwijten 1982). Een totalitaire ideologie verslindt zonder aan personen is de demonisering van wat in het gewetensnood niet alleen haar kinderen, maar pvv-jargon de ‘linkse kerk’ heet, een container­ 55 ook haar vaders. begrip voor alles wat in de Nederlandse politiek In zijn De schijn-élite van de valse munters en samenleving vies en voos is. Onder deze betoont Martin Bosma zich een begenadigd lekkende paraplu worden de vreemdste kost­ beoefenaar van dit soort sinistere praktijken. gangers samengebracht: sociaal-democraten en Hoewel hij zich pagina’s lang in felle bewoor­ communisten, linkse regenten en anarchisten, dingen keert tegen de ongenuanceerde manier vakbondsleiders en wilde stakers, het gros van waarop de pvv systematisch wordt ‘gedemoni­ de journalisten (van vpro tot Telegraaf), maar ook kunstbeoefenaars en andere linkse hob­ Over de auteur Ed van Thijn is lid van de Partij van de byisten, politiebazen en rechters en, last but not Arbeid. least, het merendeel van de ambtenaren. s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma Ed van Thijn Valsheid in geschrifte

Het is één grote, elitaire samenzwering tegen wijze door Bosma wordt geïncorporeerd als een de belangen van gewone Nederlanders, door pvv’er avant la lettre, zou zich in zijn graf hebben de decennia heen. Stuk voor stuk mensen met omgedraaid. een slappe rug toen het er echt op aan kwam. Woedend word ik als ik lees hoe Adolf Hitler Ze zwichtten toen het nationaal-socialisme als socialist wordt afgeschilderd. Hitler, met zijn ons land in de greep kreeg, bogen mee met het ideeën over een vanuit de staat gedirigeerde naoorlogse communisme en staan nu klaar om economie, een aanpak die door Keynes nog werd toegejuicht, was volgens Bosma in elk opzicht een voorloper van ‘de’ linkse kerk, die dan ook een Het boek van Bosma verraadt een toontje lager zou moeten zingen als ze probeert de pvv in een rechts-extremistische hoek te verderfelijke, anti-historische dringen. ‘Hitler is een socialist, met economische en dus ook anti-democratische ideeën die niet afwijken van Stalin of andere link­ se denkers’, aldus Bosma, die daar nog kritiekloos mentaliteit een ander citaat aan toevoegt: ‘Hoe kun je socia­ list zijn, zonder antisemiet te wezen?’ Als klap op ons land uit te leveren aan de jongste totalitaire de vuurpijl vermeldt hij nog dat Adolf Eichmann ideologie: de Islam. De geschiedenis is er een meerdere malen voor zijn rechters verklaarde dat van eindeloze herhalingen. zijn politieke gevoelens links waren. Deze ziekelijke neiging tot geschiedverval­ Deze identificatie tussen Hitler en links gaat sing, die aanvankelijk slechts de lachlust opwekt, mij door merg en been. Ben ik, als kind van wordt pas echt kwaadaardig als Bosma een po­ de oorlog, overgevoelig? Dat zou best kunnen. ging doet het nationaal-socialisme en het demo­ Maar ik pas ervoor om in hetzelfde kamp te cratisch socialisme op één hoop te vegen. Velen worden geplaatst als de moordenaars waaraan hadden al aanstoot genomen aan de zinsnede in ik, anders dan mijn familie, maar amper ont­ het pvv-programma: ‘Op 5 mei herdenken wij snapt ben. de bevrijding van Nederland van het (nationaal-) Het boek van Bosma is natuurlijk pulp dat je socialisme.’ In dit boek werkt Bosma deze vuige op het eerste gezicht maar het beste ongelezen bewering in tientallen pagina’s verder uit, zich kunt laten, maar het verraadt, als je toch de ten onrechte beroepend op onder anderen Jac­ moeite neemt, een verderfelijke, anti-histori­ ques van Doorn, die in zijn boek Duits socialisme sche en dus ook anti-democratische mentaliteit Ferdinand Lasalle (1825-1864) een voorloper van die ten onrechte aan veler aandacht ontsnapt, het nationaal georiënteerde socialisme noemde getuige ook de vele zoetsappige interviews met ¬ een (dis)kwalificatie waarvan Bernstein Bosma in de media. Bosma is de ideoloog van de noch Ebert, Brandt noch Schmidt zullen hebben pvv en de belangrijkste adviseur en ghostwriter 56 wakker gelegen. Een feit is dat Duitse sociaal- van Wilders. De dragers van dit gedachtegoed democraten de eersten waren die in Hitlers gedogen de huidige regering en wat erger is: de gevangenkampen werden omgebracht. huidige regeringspartijen gedogen dit gedach­ Voor de Nederlandse sociaal-democratie is de tegoed! En, zoals Ernst Hirsch Ballin op het cda- associatie met onze Duitse beulen al helemaal congres van 2 oktober zei: het meest verontrus­ een gruwel. Niet voor niets heette het eerste tend nog is de gewenning. partijprogramma van de naoorlogse PvdA De Wij raken gewend aan opvattingen die weg naar vrijheid. Willem Drees, die aan het democratisch socialisten in één rijtje plaatsen eind van de oorlog door het Verzet als vertrou­ met Adolf Hitler en Adolf Eichmann. Dit is een wensman naar voren werd geschoven en die constatering waaraan we niet zwijgend voorbij nu op een even geraffineerde als misplaatste mogen gaan. Ze gaat hand in hand met een

s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma Ed van Thijn Valsheid in geschrifte felle beschuldiging aan het adres van de linkse Bosma’s betoog is een staaltje demonise­ kerk: dat die een welbewuste bevordering van ring van de koude grond. En wij mogen om de massa-immigratie op haar geweten heeft. electorale redenen niet zeggen dat de pvv een Daaraan ligt volgens Bosma (en dus Wilders) rechts-extremistische partij is? Met racistische een nieuwe ideologie ten grondslag. ‘Links heeft trekken? Moeten wij hier maar aan wennen? zijn nieuwe revolutionaire klasse gevonden. Die Ik dacht het niet. Het wordt tijd dat links zijn draagt geen overall, maar een hoofddoek.’ Een schroom aflegt en frontaal en gezamenlijk in de nieuwe dolkstootlegende is geboren. tegenaanval gaat.

57

s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma (5) Weeg het ‘wat’, maar ook het ‘hoe’

adriaan van veldhuizen

Toen De schijn-élite van de valse munters van Graag grijp ik de gelegenheid aan om aan het Martin Bosma verscheen, was de eerste reactie slot van dit debatblok een paar woorden te wij­ van links Nederland beschamend. ‘Een boek den aan een andere dimensie van Bosma’s boek. om dood te zwijgen’ werd op internet gezegd, Naast de inhoud ervan verdienen namelijk ook of: ‘Belachelijk! Hij maakt in de titel al drie taal­ zijn taalgebruik en argumentatiestijl aandacht. fouten!’ Het gaf pijnlijk weer hoe sterk de reflex Menig lezer zal bij veel van Bosma’s hoofdstuk­ kan zijn om van overtuiging rechtse mensen bij ken het gevoel krijgen dat zijn ideeën weliswaar voorbaat te diskwalificeren. wat extreem zijn, maar dat hij best weleens ge­ Maar de zo hevig aangevallen linkse kerk lijk zou kunnen hebben. Dat zal voor een deel te herpakte zichzelf en toen het eerste stof was maken hebben met wat hij beweert en door het neergedaald, kwamen er inhoudelijke reacties. bewijsmateriaal dat hij daartoe aanvoert, maar Willem Drees, de zoon van Willem Drees jr. en bovenal komt het door hoe hij zegt wat hij zegt. kleinzoon van Willem Drees sr., schreef in nrc Handelsblad een artikel waarin hij zijn vader de inhoud van de vorm en grootvader verdedigde tegen de schijn van racisme die Bosma had gewekt.1 Bas Heijne De rode draad in Bosma’s betoog is de these dat schreef, eveneens in de nrc een deugdelijke re­ alles wat er de afgelopen honderd jaar in Neder­ censie waarin hij Bosma’s klachten serieus nam, land is misgegaan te wijten is aan links in het zonder zijn analyse van de oorzaak te delen.2 algemeen en aan de sociaal-democratie in het In dit nummer van s&d hebben we op die bijzonder. Dat is een enigszins ongeloofwaar­ toon willen voortgaan. Vier auteurs leverden dige stelling. Hij vermoedt ook nog eens dat het 58 een bijdrage waarin inhoudelijk op de ge­ gaat om een soort intentionele vernieling. Dat dachten en argumenten van de pvv-ideoloog is ronduit absurd. Hoe kan het dat hij er toch in wordt ingegaan. Floris Cohen, Hans Wansink, slaagt om een flink deel van zijn lezers voor deze Job van Amerongen en Ed van Thijn reageren boude stellingen te winnen? vanuit verschillende invalshoeken en komen Dat heeft alles te maken met vernuftig taal­ tot uiteenlopende, over het geheel genomen gebruik. Bosma beheerst, misschien wel beter ‘gemengde’ conclusies. dan ieder ander politicus in ons land, de kunst van het ‘framen’. Dat wil zeggen dat hij er steeds Over de auteur Adriaan van Veldhuizen is redacteur in slaagt om zijn politieke verhaal in het door van s&d. hem gewenste daglicht te zetten. Hij doet dat Noten zie pagina 61 voornamelijk door het hanteren van wat in de

s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma Adriaan van Veldhuizen Weeg het ‘wat’, maar ook het ‘hoe’ argumentatietheorie ‘drogredenen’ heten. Een noemen, gaan ze misschien juist meer moor­ drogreden ¬ die overigens niet per definitie den. Laat ons daarom neutrale deftige termen leidt tot onwaarheid ¬ is een geval van ver­ gebruiken, zoals idealisten, revolutionairen, keerd of onduidelijk gebruik van argumenten leden van het bevrijdingsfront, kapers, ‘gijzel­ in een debat. Soms ontstaan ze per ongeluk door houders’. (…) Het gevoel van ‘als wij nou maar taalfouten of onhandige opmerkingen, soms heel stil zijn, dan doet hij ons niets’. Laten wij ontstaan ze expres. Dat kan zijn omdat iemand conflict vermijden.” Dat vindt zijn equivalent bij gelooft in een drogreden (‘Het is zo omdat de Paus het zegt’) of omdat iemand er bewust voor kiest om het instrument van de drogreden in Joop den Uyl, Hendrik de Man, te zetten. Het lijkt erop dat Bosma tot de laatste categorie gerekend kan worden. Arie van der Zwan, Adolf Hitler Laat ik een paar voorbeelden geven. In het stukje hieronder citeert Bosma GroenLinks- ¬ ze gaan samen de blender in parlementariër Tofik Dibi. Diens opmerking gaat over uitkeringsgebruik onder allochtonen. Maar Bosma citeert daarna ook een andere Job Cohens woorden om maar te zwijgen voor bron. Let op hoe die twee door elkaar gaan de lieve vrede. Hij zegt het zo: “Respect bete­ lopen. ‘Tofik Dibi, Kamerlid van GroenLinks kent dat je bepaalde kritiek over het gedrag van zeg: “Als ik in Marokko op vakantie ga, is er andere groepen niet moet uiten wanneer het geen enkel jong iemand die niet nadenkt over een hoger ideaal dient, het ideaal van de boel bij hoe ze Europa kunnen bereiken. Nederland elkaar houden.”’4 wordt gezien als Utopia. Dat heeft onder andere Dit is wederom een drogreden. Karel van het te maken met de uitkeringen die je hier zo Reve wordt hier als stroman opgevoerd. In het zou kunnen krijgen.” Overigens is dat geen licht van zijn citaat lijkt het alsof Job Cohen zo nieuwe vaststelling. Zo lezen we in het rapport nu en dan een moord door de vingers ziet, ter­ Etnische minderheden van de Wetenschappelijke wijl Cohen nooit heeft gezegd dat we de andere raad voor het Regeringsbeleid uit 1978: “Alle kant op moeten kijken als iemand een ander onderzoeken schetsen eenzelfde beeld van de in bedreigt, vermoordt of verdrukt. Nederland arriverende mediterrane arbeider: Een derde voorbeeld. In een idiote poging zijn motieven zijn voor het overgrote deel eco­ om het socialisme en het nationaal-socialisme nomisch.”’ 3 In de pagina’s daarop gaat Bosma te laten versmelten, gooit Bosma Het plan van de door over uitkeringsgebruik en fraude. arbeid, Joop den Uyl, Hendrik de Man, Arie van Bosma plakt hier de begrippenverzamelin­ der Zwan en Adolf Hitler in de blender. Op het gen ‘Dibi, uitkering, nu’ en ‘wrr, economisch eerste gezicht houdt deze combinatie het midden perspectief, toen’ op elkaar en doet alsof ze tussen een volstrekt abjecte mengelmoes van 59 eigenlijk hetzelfde zijn. Zijn boodschap wordt namen en een hysterisch naïef gedachte-experi­ uiteindelijk: moslims komen hier al dertig jaar ment, maar als Bosma het uitschrijft staat er dit: voor de uitkeringen naartoe, dat is wetenschap­ ‘De progressieve econoom Keynes, na de pelijk aangetoond en links Nederland wil het oorlog held van alle linkse economen, onder wie niet zien. Joop den Uyl, roemt de economische politiek Een ander voorbeeld. Bosma gebruikt een van Hitler-Duitsland. Hij vindt dit beleid voor lang citaat van Karel van het Reve en plakt daar driekwart uitstekend en zonder meer aan te vervolgens een uitspraak van Job Cohen achter­ bevelen voor Engeland. (…) PvdA-icoon en eco­ aan: ‘Karel van het Reve zegt het zo: “De on­ noom Jan Tinbergen is na de oorlog van mening uitgesproken theorie is: als we ze moordenaar dat nazi-Duitsland het juiste antwoord op het s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma Adriaan van Veldhuizen Weeg het ‘wat’, maar ook het ‘hoe’

werkloosheidsvraagstuk heeft gegeven. Niet opdracht om die in een zo kort maar logisch zo gek, omdat het Plan van de Arbeid waarmee mogelijke zin met elkaar in verband te brengen. de sdap (de voorloper van de PvdA) de crisis Dat kon best lastig zijn. Martin Bosma is de wil aanpakken, niet echt verschilt van Hitlers absolute eindbaas van dit spelletje. Vooral de ideeën. (…) Het Plan van de Arbeid is geïnspi­ woorden ‘islam’, ‘links’ en ‘subsidies’ liggen hem reerd door Hendrik de Man, een Belgische goed. Hij weet er binnen één zin van alles mee socialist die zich later aansluit bij de nationaal in verband te brengen: de media, universiteiten, socialisten. Arie van der Zwan, PvdA-econoom politieke partijen, overheidsinstituten, de recht­ en Nieuw Linkser, is om die reden positief spraak en ga zo maar door. Een op zinsniveau over het economisch beleid van Hitler. “Het onschuldig spelletje wordt gevaarlijk op het recept van nazi-Duitsland voor het economisch niveau van een boek. In feite kneedt Bosma in herstel was zó goed, dat de wereld een tamelijk zijn betoog ‘links Nederland’, ‘islam’ en ‘onder­ welwillende indruk kreeg. Je kunt vragen stellen drukking’ samen tot een eenheid waartegen hij over de legitimiteit ervan, maar het recept is verzet wil mobiliseren. bruikbaar.”’5 Dat we hier met een ¬ weliswaar knap op­ debatteren op niveau geschreven ¬ drogreden van doen hebben staat buiten kijf. De redenering moet de grenzen tus­ Wat nu te denken van dit alles? Bosma’s boek sen sociaal-democratie en nationaal-socialisme leest makkelijk weg, zijn laconieke toon geeft doen vervagen. Bosma gebruikt het beproefde blijk van een frisse blik. Bovendien heeft hij concept van iemand die één vieze sok in de waarschijnlijk meer gelezen over de geschiede­ schone was legt, waarmee hij de hele boel laat nis en de ideologie van de sociaal-democratie stinken. dan het gemiddelde lid van de Tweede-Kamer­ fractie van de PvdA. Zou dat de reden zijn dat er Laat de PvdA in de Tweede Kamer vanuit die burelen nog niet echt is gereageerd op het boek? Hoe het ook moge zijn, de mensen actief het debat opzoeken met die namens de PvdA in het parlement zitten zijn wel degelijk de mensen van wie verwacht Bosma en zijn collega’s mag worden dat ze actief het debat met Bosma opzoeken om dat vervolgens nauwgezet en met Telkens weer slaagt Bosma erin om zaken kennis van zaken te voeren. met elkaar in verband te brengen die in de prak­ Op pagina 317 van zijn boek zegt Bosma geen tijk maar zelden onder dezelfde noemen vallen. historicus te zijn. En inderdaad, lessen over de Hij zegt: ‘Kunstenaars zijn vaak het doelwit van geschiedenis zijn er moeilijk uit te trekken. islamieten. Toch komen kunstenaars daar niet Lessen over het gebruik van het verleden des te 60 tegen in actie. Een verklaring voor het zwijgen meer ¬ en dan vooral lessen met betrekking van de kunstenaars ligt waarschijnlijk in hun af­ tot taal en argumentatietheorie. Ik denk dan hankelijkheid van subsidie. Subsidieontvangers ook dat het niet Bosma’s historische of poli­ hebben over het algemeen de neiging de subsi­ ticologische inzichten zijn waarmee hij zich diegever “tegemoet” te werken.’6 De rest van de onderscheidt, maar dat we hem veleer moeten betreffende paragraaf gaat over kunst, subsidies plaatsen in de categorie Jack de Vries. Bosma en vooral over de islam. Het zou hilarisch zijn betoont zich in zijn De schijn-élite van de valse als het niet schokkend was. munters een spindoctor die een poging doet om Ik herinner mij hoe op mijn oude middelbare links Nederland uit de tent te lokken. school zo nu en dan het volgende spelletje werd Leuk geprobeerd. Actie geslaagd. En juist gespeeld: iedereen kreeg twee woorden en de daarom ben ik zo benieuwd naar wat er komen

s & d 12 | 2010 In antwoord op Martin Bosma Adriaan van Veldhuizen Weeg het ‘wat’, maar ook het ‘hoe’ gaat. Op opiniestukken zal Bosma waarschijn­ kan ook met andere pvv-parlementariërs. Het lijk niet reageren, dus moet de confrontatie is alleen nog even de vraag in hoeverre het ge­ op andere podia plaatsvinden ¬ in de Tweede dachtegoed van Bosma bij zijn directe collega’s Kamer dus. En omdat ik denk dat Bosma een is doorgedrongen ¬ niet ver, denk ik. Wie aan aantal werkelijk interessante thema’s aansnijdt, Dion Graus vraagt wat hij van De Kadt vindt, hoop ik dat daar een echt debat over gevoerd krijgt waarschijnlijk als antwoord dat hij meer kan worden. Met hemzelf natuurlijk, maar het een hondenmens is.

Noten 2 Bas Heijne, ‘Als jonge honden Bert Bakker (2010), p. 189. staan we klaar’ , nrc Handels- 4 Bosma, ibid., p.311. 1 Willem Drees, ‘ Misbruik de blad, 1 oktober 2010. 5 Bosma, ibid., p. 249. naam Drees niet’ , nrc Handels- 3 Martin Bosma, De schijn-élite van 6 Bosma, ibid., p.97. blad, 5 oktober 2010. de valse munters, Amsterdam:

61

s & d 12 | 2010 Nederland in Afghanistan Binnenkort valt het besluit over Nederlandse deelname aan een politietrainingsmissie in Afghanistan. De internationale druk om toe te zeggen is groot. vvd en cda zijn vóór, de pvv is tegen en de oppositiepartijen zijn verdeeld. Margriet Drent en Nelleke van de Walle, verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen, vinden dat Nederland zich niet achter de dijken kan terugtrekken. De kwaliteit van de navo-missie laat veel te wensen over, vinden zij. Versterking van de missie van de eu (eupol) verdient daarom de voorkeur. ‘Daarbij wordt wél de vitale link tussen stabiliteit en een goed functionerende rechtsstaat gelegd.’ Jan Gruiters, directeur van ikv Pax Christi, noemt een 62 politietrainingsmissie in Afghanistan in welke vorm dan ook een onverstandig avontuur. ‘Een nieuwe missie zonder reële kans op succes is niet te verantwoorden tegenover Afghaanse burgers en tegenover de uit te zenden militairen en politiemensen.’

s & d 12 | 2010 foto jeroen oerlemans | hollandse hoogte 63

s & d 12 | 2010 Nederland in Afghanistan (1) Exitstrategie of ontwikkelingsstrategie?

margriet drent & nelleke van de walle

Opnieuw ligt de vraag voor: moet Nederland worden gekeken naar het alternatief voor de een inspanning leveren in Afghanistan? Ja, moet navo-trainingsmissie: de politietrainingsmis­ het antwoord volgens ons luiden. Vanuit zijn sie van de Europese Unie, eupol Afghanistan. verantwoordelijkheid voor de internationale De eu-missie is ¬ anders dan de trainings­ rechtsorde en omwille van de ontwikkeling van missie van de navo ¬ geen exit-strategie, Afghanistan, mag Nederland zich niet achter maar dient een ontwikkelingsdoel. Voor het de dijken terugtrekken. Nederland dient zich civiele karakter van deze eu-missie bestaat in solidair te tonen met zijn bondgenoten en de Nederlandse politiek naar verhouding meer met de Afghaanse bevolking. Militair hebben draagvlak. we ons steentje bijgedragen, de beste optie is nu om civiel personeel te leveren voor een navo trainingsmissie: politietrainingsmissie. meer kwantiteit dan kwaliteit De vorm waarin die inspanning gegoten wordt, moet zeer zorgvuldig worden afge­ Hoewel de Amerikaanse bevelhebber van de wogen. Zonder meer aansluiten bij de trai­ nato Training Mission (ntm-a) William Cald­ ningsmissie van de navo kent zwaarwegende well iv inzet op zowel de kwaliteit als de kwan­ bezwaren. Bovenal menen wij dat Nederland bij titeit van het politieapparaat, laat die kwaliteit de afweging voor een nieuwe Afghanistan-mis­ duidelijk te wensen over.1 Een groot deel van de sie trouw moet zijn aan zijn eigen doelstelling politiemensen is ongeletterd, het drugsgebruik die het bij het begin van de bemoeienis met is hoog en het materiaal is ontoereikend. Wel Afghanistan had. Het zwaartepunt van een mis­ zal ntm-a nog voor het einde van 2010 de ten 64 sie moet daarom liggen bij het in positieve zin doel gestelde groei van het aantal Afghaanse bijdragen aan de ontwikkeling van Afghanistan politiemensen bereiken. Met de wijze waarop op de lange termijn. In dit licht moet ook goed dit gebeurt, dient Nederland zich evenwel niet te associëren. Over de auteur Margriet Drent en Nelleke van de Het trainingsprogramma werd ingekort van Walle zijn verbonden aan de afdeling Internationale acht naar zes weken, waarbij de training zich Betrekkingen van de Rijksuniversiteit Groningen. voornamelijk nog richt op contraterreur. Verder Margriet Drent is daarnaast onderzoeksmedewerker is het uitvalpercentage onder politiemensen bij het Instituut voor Internationale Betrekkingen hoog doordat zij afhaken of overlopen naar de Clingendael. Taliban; de in antiterroristische activiteiten Noten zie pagina 68 gespecialiseerde Afghaanse Nationale Civiele

s & d 12 | 2010 Nederland in Afghanistan Margriet Drent & Nelleke van de Walle Exitstrategie of ontwikkelingsstrategie?

Orde Politie (ancop) kende in juni 2010 een versterken van de rechtsstaat, in het bijzonder uitval van 18%. Ook het dodental onder agenten bij het verbeteren van de capaciteit van justitie is schrikbarend hoog.2 In het Afghaanse leger en politie. vallen beduidend minder doden. eupol beoogt bij te dragen aan het hervor­ Daarbij komt dat de Amerikanen private vei­ mingsproces om tot een efficiënte, civiele poli­ ligheidsbedrijven inzetten voor de training van tie te komen waarin de bevolking vertrouwen politiemensen. Dit heeft geleid tot een gebrek heeft en die functioneert binnen internationale aan coµrdinatie, controle en overzicht.3 ntm-a kampt bovendien met een gebrek aan politie­ trainers. De roep om een Nederlandse bijdrage eupol wil de Afghaanse regering aan de ntm-a is dus groot. Nederland zou zich echter moeten beraden op de wenselijkheid om ondersteunen bij het versterken aan een dergelijke operatie deel te nemen. Een duurzame bijdrage aan de ontwikkeling van van de rechtsstaat Afghanistan lijkt nauwelijks te verenigen met de huidige aanpak van de ntm-a. standaarden van de rechtsstaat en met respect voor mensenrechten. Hiertoe richt eupol zich eupol afghanistan op de training, begeleiding en advisering van In juni 2007 heeft ook de Europese Unie een het hogere politiekader op centraal, regionaal politiemissie in Afghanistan gelanceerd (eupol en provinciaal niveau. Op verzoek van het Afghanistan), waarbij wél de vitale link tus­ Afghaanse Ministerie van Binnenlandse Zaken sen stabiliteit en een goed functionerende zal eupol zich vanaf 2010 bezighouden met rechtsstaat gelegd werd.4 Dit jaar is deze missie twee takken van de Afghaanse Nationale Politie verlengd voor een periode van drie jaar tot eind (anp), namelijk de Afghaanse Civiele Politie mei 2013.5 De doelstelling van de eupol-missie (aucp) en de Afghaanse Anti-Misdaad Politie is om de Afghaanse regering te steunen bij het (aacp).

Nederland in Afghanistan In het voorjaar van 2006 stemde de Tweede Kamer in met een leidende Nederlandse rol in de wederop­ bouw van de Zuid-Afghaanse provincie Uruzgan. Nederland was al sinds 2002 militair betrokken bij de International Security Assistance Force (isaf), maar vanaf augustus 2006 kreeg de krijgsmacht voor een periode van twee jaar een meer verantwoordelijke taak. Het besluit om als ‘lead nation’ actief te zijn in Uruzgan werd ingegeven door de ambitie om een terugval van Afghanistan te helpen voorkomen. Een vrijplaats voor terroristen mocht het land niet meer worden. Verder wilde Nederland zich inzetten voor 65 de duurzame ontwikkeling van Afghanistan door zich te richten op het bevorderen van goed bestuur en de rechtsstaat, een efficiënte politie en een effectief leger. Het bereiken van een stabiel en democratisch Afghanistan was de belangrijkste inzet.6 Een navo-verzoek tot verlenging van de Nederlandse bijdrage aan de wederopbouw werd vervolgens ingewilligd. Binnenlands politiek en maatschappelijk draagvlak werd gecreëerd door voortzetting van de missie te koppelen aan een helder geformuleerde vertrekdatum: 1 augustus 2010.7 Een tweede beroep van de navo op de Nederlandse krijgsmacht leidde in februari 2010 tot de val van het kabinet-Balkenende iv. Het besluit tot terugtrekking vanaf 1 augustus 2010 bleef van kracht. In politieke kringen bestaat evenwel de behoefte om betrokken te blijven bij de wederopbouw van Afghanistan en ook vanuit de internationale gemeenschap wordt gevraagd om voortzetting van de Nederlandse betrokkenheid. s & d 12 | 2010 Nederland in Afghanistan Margriet Drent & Nelleke van de Walle Exitstrategie of ontwikkelingsstrategie?

Al sinds 2002 verzorgt de Europese Commis­ mandaat heeft, is het trainen van politiemen­ sie ontwikkelingsprogramma’s in Afghanistan; sen meer een secundair doel. Europese experts zij is daarmee een belangrijke donor van het trainen, begeleiden en adviseren Afghaanse land. De eu heeft met deze programma’s en met politiemensen in de vijf regionale hoofdkwar­ de eupol-missie voor een top down-benadering tieren van de politie (Mazar-e-Sharif, Herat, gekozen ¬ een aanpak waarbij gepoogd wordt Kandahar, Gardez en Kabul) en in 12 van de 34 om de ambtelijke structuren, de opleiding van Afghaanse provincies. Een belangrijk project het politiekader, maar ook het functioneren van justitie en het openbaar ministerie op een geïntegreerde manier te verbeteren. In veel gebieden hebben de Voor een duurzame stabiliteit van Afghani­ stan bestaan geen quick fixes. In een rapport van Taliban parallelle justitie- de International Crisis Group werd dat onlangs weer eens benadrukt.8 De resultaten van eupol, en politiesystemen opgezet die vooral gericht zijn op de lange termijn, zijn na drie jaar dan ook bescheiden te noemen. eupol heeft het Afghaanse ministerie van Bin­ is het ‘Stadspolitie- en justitieproject’, dat in nenlandse Zaken bijgestaan in de ontwikkeling dertien Afghaanse provinciesteden is geïm­ van een strategie voor politiehervorming ¬ op plementeerd en dat is gemodelleerd naar het dit moment zijn nog ongeveer twintig adviseurs relatieve succes in Kabul. Bij dit project wordt van eupol werkzaam op het ministerie. Nog de link tussen justitie en politie versterkt, zoals onder Duitse leiding werd er een politieacade­ het bevorderen van samenwerking tussen de mie in Kabul opgericht, waar officieren uit het Afghaanse recherche en openbare aanklagers. midden en hogere kader worden opgeleid. En Ook wordt de politiemensen de beginselen van met geld van de Europese Commissie worden ­‘community-policing’ bijgebracht ¬ een aanpak trainingscentra opgericht in de provincie waarbij nauw contact van de politie met de Bamyan. burgers en andere organisaties die kunnen bij­ eupol wordt gefinancierd vanuit het alge­ dragen aan veiligheid centraal staat. Ook nadat mene budget van de Europese Unie (bijdrage de trainingen zijn afgerond, blijft eupol de ge­ € 54,5 mln in 2010), waarbij de deelnemende trainde politiemensen begeleiden (monitoring). lidstaten hun eigen kosten dekken. De Euro­ eupol heeft tot doel om de Afghaanse bevol­ pese Commissie draagt het grootste deel van de king alternatieven te bieden voor de parallelle kosten voor het Law and Order Trust Fund for justitie- en politiesystemen die de Taliban in Afghanistan (lofta) ¬ een fonds voor de lo­ veel gebieden hebben opgezet. Het is een doel­ pende kosten van de Afghaanse politie. In totaal stelling die een bijna utopische indruk maakt in 66 besteedden de Europese Unie en de afzonder­ het Afghanistan van nu, maar die toch, ondanks lijke lidstaten de laatste acht jaar € 8 mrd aan de alles, het richtsnoer moet blijven. ontwikkeling van Afghanistan. Vanaf het begin zag eupol zich met grote eupol ontwikkelt gecertificeerde curri­ problemen geconfronteerd. De missie is cula voor trainingen, die vervolgens door de onderbemand, kan zich maar moeizaam in alle Afghaanse autoriteiten worden gebruikt. De delen van Afghanistan bewegen en pogingen nadruk ligt op duurzame capaciteitsontwikke­ om de wirwar aan internationale actoren te ling binnen het Afghaanse ministerie van Bin­ coµrdineren verlopen moeizaam. Een structu­ nenlandse Zaken en het Openbaar Ministerie, reel probleem is de tekortschietende bereid­ zodat zij uiteindelijk zelf de trainingen kunnen heid van de lidstaten om personeel te leveren. overnemen. Doordat eupol een strategisch Bij een volledige bezetting bestaat eupol uit

s & d 12 | 2010 Nederland in Afghanistan Margriet Drent & Nelleke van de Walle Exitstrategie of ontwikkelingsstrategie? vierhonderd personeelsleden, maar momenteel fel tegen enige verdieping van de eu/navo-­ zijn slechts ongeveer driehonderd mensen be­ samenwerking zolang de kwestie Cyprus niet schikbaar gesteld door de lidstaten. Onder hen is opgelost. Ook speelt mee dat de Amerikanen bevinden zich ongeveer twintig Nederlanders, weigeren om staf van eupol door hun militai­ voornamelijk van de Koninklijke Marechaussee, ren te laten beschermen. De activiteiten van één gender-expert en één expert op het terrein eupol worden als te marginaal beschouwd om van goed bestuur. Een bijkomend probleem bij de levens van Amerikaanse soldaten voor te het werven van personeel is dat eupol hierbij riskeren.9 concurreert met de ntm-a: zij hebben behoefte aan dezelfde politie-experts uit de lidstaten van standpunt pvda doorslag­gevend de Europese Unie. Het complexe web van internationale In Nederland lijken binnenlandpolitieke actoren die zich met politie en justitie bezig­ overwegingen de hoofdrol te spelen als het gaat houden in Afghanistan blijkt hardnekkig lastig om het verlenen van steun aan Afghanistan. Bij te coµrdineren. Zo heeft de navo verschillende het besluit tot de terugtrekking van de troepen operaties lopen ¬ isaf, oef, de nationaal geor­ vanaf augustus 2010 was het geringe draagvlak ganiseerde prt’s ¬ en unama (United Nations onder de bevolking van belang. Ook voor een Assistance Mission to Afghanistan). Een gevolg mogelijke politiemissie in Afghanistan is het hiervan is een gebrek aan standaardisering van draagvlak gering. de aanpak en de programma’s voor trainingen. Onder politieke partijen leven verschillende opvattingen over toekomstige Nederlandse be­ trokkenheid in Afghanistan. Het minderheids­ Nederland moet zijn trans­ kabinet is voor een besluit hierover afhankelijk van de oppositiepartijen, omdat de pvv tegen atlantische reflex in bedwang elke vorm van Nederlandse aanwezigheid is. houden en opteren voor vvd en cda hebben in het regeerakkoord vast­ gelegd dat ons land zijn internationale verant­ versterking van eupol woordelijkheid serieus neemt. Hoewel de vvd van mening is dat ook buiten eu-verband kan worden opgeleid en het cda geen voorwaarden eupol heeft het ambitieuze doel om te komen stelt aan de vormgeving van een missie, lijkt er tot een gedeelde strategie voor politiehervor­ voor eupol meer draagvlak te bestaan dan voor ming van de internationale gemeenschap en de ntm-a. om de samenwerking met isaf en de ntm-a te GroenLinks en d66 hebben verklaard een ge­ verbeteren. Ze wil deze coµrdinatie vormgeven zamenlijk standpunt in te zullen nemen. Onder via de International Police Coordination Board leiding van Mariko Peters heeft GroenLinks zich 67 (ipcb). Vooral de Amerikanen blijken hier ech­ de afgelopen maanden herhaaldelijk uitgespro­ ter weinig medewerking aan te verlenen. ken voor een eu-politiemissie. Van de kleine De eu heeft geen eigen beveiligers mee, christelijke partijen is de sgp positief over een maar moet een beroep doen op de lead nations missie in welke vorm dan ook; de ChristenUnie van de prt’s als het in de gevaarlijke regio’s van twijfelt nog. De Partij voor de Dieren en de sp Afghanistan actief wil zijn. Het is onmogelijk zijn uitgesproken tegen. Bij de uiteindelijke gebleken om een algemene overeenkomst te keuze voor een trainingsmissie onder eu- dan sluiten tussen de eu en isaf over het bescher­ wel navo-vlag is de mening van de PvdA door­ men van eupol-staf. Dit werd in het zuiden slaggevend voor een duidelijk parlementair en oosten geblokkeerd door Turkije. Ankara is mandaat. s & d 12 | 2010 Nederland in Afghanistan Margriet Drent & Nelleke van de Walle Exitstrategie of ontwikkelingsstrategie?

Uiteindelijk is de keuze voor Nederland Een bundeling van de inspanningen van de er niet een van óf bijdragen aan eupol óf navo en de eu zou de meest logische en efficiën­ bijdragen aan ntm-a. Zo zwart-wit liggen de te weg vooruit zijn. Maar gezien de verschillende zaken niet. Wij willen er wel voor pleiten dat filosofieën van de Verenigde Staten en de eu op Nederland om inhoudelijke redenen zijn trans- dit terrein lijkt dit op korte termijn niet haalbaar. atlantische reflex in bedwang houdt en na een Daarom zou het op dit moment voor Nederland stevige militaire operatie in Uruzgan nu inzet een wijze keuze zijn om bij te dragen aan de kwa­ op een civiele bijdrage gericht op ontwikkeling liteit van de Afghaanse politie en justitie door te van Afghanistan op de langere termijn. opteren voor een versterking van eupol.

Noten 4 Council of the European Union, 8 International Crisis Group, ‘Af­ ‘Establishment of the European ghanistan: Exit vs Engagement’, 1 nato Training Mission, Year in Union Police Mission in Afgha­ Update Briefing, No. 115, Kabul/ Review. November 2009 to Novem- nistan (eupol Afghanistan)’, Brussel, 28 november 2010. ber 2010, november 2010: ‘Quan­ Council Joint Action 2007/369/ 9 Ronja Kempin en Stefan Stei­ tity is important, but quality is cfsp, 30 mei 2007. nicke, ‘eupol Afghanistan: The imperative’, p. 7. 5 Council of the European Union, credibility-test for Europe’s 2 Een precies sterftecijfer is lastig ‘On the European Union Police civilian engagement’, in: Muriel te geven vanwege contraste­ Mission in Afghanistan’, Council Asseburg en en Ronja Kem­ rende berichtgeving en ondui­ Decision 2010/279/cfsp, 18 mei pin (eds.), The eu as a strategic delijkheid over het exacte aantal 2010. actor in the realm of security and politiemensen. 6 Tweede Kamer, vergaderjaar defence?, december 2009, p. 136- 3 European Parliament, (draft) Re- 2005-2006, 27 925, nr. 193. 147. port on a new strategy for Afghani- 7 Handelingen Tweede Kamer, stan (2009/2217 (ini)), 19-11-2010 vergaderjaar 2007-2008, nr. 37, (rapporteur: Pino Arlacchi). p. 2953-2979.

68

s & d 12 | 2010 Nederland in Afghanistan (2) Politietrainingsmissie: een onverantwoord avontuur

jan gruiters

Het is gênant om nee te zeggen tegen een dige lokale commandanten, actief in zowel de nieuwe missie in Afghanistan, vindt de nieuwe opstand als in de criminaliteit. Een explosieve minister van Defensie Hans Hillen. Hij wijst zwarte markt tast de economische groei aan en erop dat alle navo-landen in Afghanistan actief maakt het onmogelijk kleine tekenen van suc­ zijn. ‘Als wij in Afghanistan zeggen dat het wel­ ces te onderscheiden van de voorboden van een letjes is geweest, toedeloe, ben je in de ogen van totale ineenstorting. De verwaarlozing van be­ andere landen opportunistisch.’ 1 stuur, een aan bloedarmoede lijdend rechtssys­ Nee zeggen is inderdaad gênant, niet in de teem en een zwakke rechtsstaat liggen aan deze eerste plaats tegenover de navo-bondgenoten problemen ten grondslag. Er is te weinig moeite maar vooral tegenover de Afghaanse bevolking. gedaan om de politieke instellingen, een lokale Het is meer dan gênant; het is onverdraaglijk overheid en een goed functionerende rechter­ dat de internationale gemeenschap er na negen lijke macht te ontwikkelen. Opstandelingen en jaar niet in is geslaagd haar beloften aan het criminele elementen binnen de politieke elite Afghaanse volk na te komen. Toch is er alle hebben het vacu∑m opgevuld dat de zwakke aanleiding om nee te zeggen, niet om opportu­ Afghaanse staat achterlaat.2 nistische redenen, maar simpelweg omdat er Dit is het sombere beeld dat de icg schetst na nauwelijks kans is op doelbereiking. negen jaar inzet in Afghanistan ¬ na kostbare In de recente briefing Exit vs Engagement tijdverspilling direct na 2001; na herhaalde schetst de International Crisis Group (icg) een pogingen om de tekortschietende strategie van inktzwart beeld van de actuele situatie in Afgha­ isaf bij te stellen teneinde succes in Afgha­ nistan. Opstandelingen controleren parallelle nistan alsnog te verzekeren; na evenzoveel justitiële organen en veiligheidsstructuren in mislukkingen bij het implementeren van deze 69 bijna alle rurale gebieden. Afghaanse klepto­ nieuwe strategieën. Intussen groeit de onvei­ mane elites controleren de machtscentra en de ligheid in Afghanistan. In de eerste helft van internationale contacten. 2010 steeg het aantal gewelddadige incidenten De miljarden euro’s en dollars aan internati­ met bijna zeventig procent, het aantal burger­ onale steun vormen het cement tussen corrupte slachtoffers steeg met een derde3 en het aantal leden van de Afghaanse regering en geweldda­ gesneuvelde navo-militairen was hoger dan ooit tevoren sinds 2001. Over de auteur Jan Gruiters is directeur van ikv Pax Tegen deze achtergrond worstelt de Neder­ Christi. landse regering opnieuw met Afghanistan. Noten zie pagina 74 Al in het regeerakkoord kondigde het nieuwe s & d 12 | 2010 Nederland in Afghanistan Jan Gruiters Politietrainingsmissie: een onverantwoord avontuur

kabinet een artikel 100-brief aan ten behoeve militaire operatie onder de gegeven omstandig­ van Nederlandse deelname aan een trainings­ heden het meest aangewezen is in termen van missie van de Afghaanse Nationale Politie (anp). (politieke) haalbaarheid’ en moet ‘de beoorde­ Verwijzingen naar de bondgenootschappelijke ling van de militair-operationele haalbaarheid solidariteit, de hoge kwaliteit van de Neder­ van de operatie’ onderbouwd worden.5 Ik meen landse inzet en de vermeende successen van dat de ervaringen in Irak en Afghanistan ertoe de Nederlandse geïntegreerde aanpak moeten zouden moeten leiden dat de kans op doelbe­ het pad effenen naar een Kamermeerderheid voor deze nieuwe missie. Ongetwijfeld zullen voorstanders van Nederlandse deelname ook Een heilig geloof in de wijzen op de vooruitgang die in Afghanistan op diverse terreinen is geboekt. Die vooruitgang maakbaarheid van de wereld valt ook niet te ontkennen, ook niet in Uruzgan. verdringt een realistische taxatie De centrale vraag is echter niet of de isaf-missie tactische overwinningen en beperkte korte­ van de kans op doelbereiking termijnverbeteringen wist te realiseren, maar of er een realistisch uitzicht bestaat op wat het uiteindelijke doel moet zijn: duurzame stabili­ reiking aanmerkelijk meer profiel en aandacht teit in Afghanistan en de regio en een veilig en krijgt binnen het toetsingskader. menswaardig bestaan voor Afghaanse burgers. De reële kans op het uiteindelijk bereiken van het doel blijkt ook een bepalende factor te zijn voor de maatschappelijke steun voor de spe­ een redelijk vooruitzicht? cifieke internationale inzet van (Nederlandse) De waarschijnlijkheid van doelbereiking is een militairen. Zo leidde het uitblijven van succes in noodzakelijke voorwaarde voor deelname aan Irak in de Verenigde Staten en het Verenigd Ko­ een nieuwe missie. Daarom enkele opmerkin­ ninkrijk tot een steeds verder dalende publieke gen over dit beginsel. De politieke, juridische, steun voor deze operatie. Succes in eerdere ac­ militaire en ethische afwegingen van een ties heeft een positief effect voor de steun voor besluit over de inzet van militair geweld als nieuwe acties, maar het omgekeerde is ook het uiterste middel kan niet om de vraag naar de geval6. Er lijkt een samenhang te bestaan tussen kans op succes heen. De waarschijnlijkheid van het gebrek aan succes in Afghanistan en het ge­ doelbereiking of het beginsel van effectiviteit brek aan publieke steun aan nieuwe missies. In maakt onderdeel uit van het normatieve refe­ het laatste onderzoek van Defensie blijkt slechts rentiekader dat ontleend is aan de traditie van 33% van de bevolking een sterk voorstander de rechtvaardige oorlog en eist dat er bij de inzet te zijn van de isaf-missie7. Een dergelijk laag 70 van militair geweld een aantoonbare en reële percentage heeft uiteindelijk ook gevolgen heeft kans op succes moet zijn, hoe rechtmatig en voor de ervaren legitimiteit van de missie. nobel de doelen die men nastreeft ook zijn.4 Het redelijke vooruitzicht op doelbereiking gebrek aan transparantie maakt daarom ook onderdeel uit van het zoge­ noemde toetsingskader dat Nederland gebruikt Het redelijke vooruitzicht op doelbereiking voor de structurering van de gedachtewisseling moet, kortom, een vitale rol spelen in de besluit­ tussen parlement en regering over de inzet van vorming over en bij het mobiliseren en op peil Nederlandse militairen in internationale crisis­ houden van parlementaire en publieke steun beheersingsoperaties. Volgens het toetsingska­ voor de Nederlandse deelname aan crisisbeheer­ der dient de regering toe te lichten ‘waarom een singsoperaties. De complexe crisisbeheersings­

s & d 12 | 2010 Nederland in Afghanistan Jan Gruiters Politietrainingsmissie: een onverantwoord avontuur operaties in fragiele staten worden gekenmerkt te bereiken. Het antwoord op deze vraag moet door een ongemakkelijk contrast tussen veelal evenwel elke keer onderbouwd worden wan­ hooggestemde politieke ambities tijdens de neer Nederland voor nieuwe besluiten staat. Of besluitvorming en praktijkervaringen die juist het nu gaat om de verlenging van een be­ tot nuchterheid en bescheidenheid dwingen.8 staande missie of de deelname aan een nieuwe Juist dit kenmerk zorgt ervoor dat besluitvor­ trainingsmissie. mers gaan schipperen met de resultaten. Voor het realiseren van politiek en publiek draagvlak voortschrijdend inzicht zijn ambitieuze doelstellingen en optimisme over de haalbaarheid van de missie immers Ook de steeds veranderende realiteit in Af­ noodzakelijk. Een heilig geloof in de maakbaar­ ghanistan dwingt iedere keer tot een nieuwe heid van de wereld verdringt dan een realisti­ verantwoording van de kans op doelbereiking. sche taxatie van de kans op doelbereiking. Het voortschrijdend inzicht in veranderende Dat vormt wellicht ook een verklaring voor omstandigheden, de zich opdringende nood­ het gebrek aan transparantie over de vooruit­ zaak van nuchterheid en bescheidenheid kun­ gang die nu werkelijk is geboekt in Afghanistan nen ertoe leiden dat politieke oordelen over de ¬ een nuchtere analyse van de actuele situ­ wenselijkheid van Nederlandse deelname aan atie in het land ontbreekt. De International de isaf-missie met het verstrijken van de tijd Crisis Group constateert dat er ‘eerder inputs veranderen. Dat heeft niets te maken met poli­ dan outcomes worden geëvalueerd, hetgeen tiek gedraai of gebrek aan bondgenootschap­ bureaucraten in staat stelt illusoire successen te pelijke loyaliteit ¬ integendeel. Het kritisch bejubelen’.9 blijven beoordelen van de kans op succes is Dit gebrek aan transparantie over de voort­ gang van de isaf-missie wordt doelbewust in stand gehouden, stelt het gezaghebbende Veel van de problemen die de isaf- Amerikaanse onderzoeksinstituut Center for Strategic and International Studies (csis): ‘The missie ondervindt hebben een White House has blocked isaf attempts to is­ chronisch karakter gekregen sue unclassified monthly and quarterly status reports, directing isaf to keep them classified and restrict their distribution.’ En: ‘Since June, een inherent onderdeel van een gewetensvolle isaf has reacted by steadily restricting the besluitvorming bij de inzet van Nederlandse distribution of unclassified command and other militairen en politiemensen in de steeds veran­ status briefings ¬ reverting to the constant derende context van Afghanistan. efforts to “control the message” that domina­ Tijdens het debat over de mogelijke verlen­ ted its reporting until the reviews that led to ging van de Nederlandse militaire deelname 71 the new strategy. (…) Officials in Washington, aan de isaf-missie bestond er nog hoop dat de the us country team, and isaf need to use the nieuwe Afghanistan-strategie, zoals die door December [briefing] report to make a new start president Obama was aangekondigd, ondanks in honest reporting about what has happened evidente tekortkomingen toch een positief ef­ to date, and to start creating far more realistic fect zou hebben. In november 2010 constateerde expectations about the future.’10 het csis echter dat de nieuwe strategie op veel Deze mist rond de vooruitgang van de fronten stagneert en ernstig is vertraagd.11 isaf-missie bemoeilijkt de beantwoording van Het csis wijst onder meer op het gebrek aan de cruciale vraag of er nog een redelijke kans middelen, de onzekerheid die is ontstaan door bestaat om de gestelde doelen in Afghanistan het aangekondigde vertrek (te beginnen in het s & d 12 | 2010 Nederland in Afghanistan Jan Gruiters Politietrainingsmissie: een onverantwoord avontuur

arbitrair vastgestelde jaar 2011), de spanningen richt op de politie als paramilitaire eenheid in onder de bondgenoten binnen isaf, de crisis de counter-insurgency-strijd. Er heerst dus ver­ rond de Afghaanse presidentsverkiezingen, het warring over het einddoel van de hervorming dubbelzinnige commitment van Pakistan, het van de Afghaanse politie. Als Nederland een ontbreken van een effectieve anti-corruptie- bijdrage wil leveren aan de opbouw van de anp, aanpak, de gevolgen van de toenemende druk zonder dat onder bondgenoten duidelijkheid om te onderhandelen met de Taliban en de bestaat over welk doel daarmee gediend wordt, meningsverschillen hierover met Pakistan, het hoe maak je dan een juiste inschatting van de ontbreken van een transitiestrategie, het gebrek kans op doelbereiking? aan trainers. Bedenk wel dat dit slechts een greep uit de problemen is. En dat terwijl het moment Het vertrouwen van de Afghanen waarop Amerikaanse troepen een start zouden in de eigen justitie neemt verder af maken met hun terugtrekking, medio 2011, snel dichterbij komt. Veel van de problemen die de nieuwe strategie van de isaf-missie momen­ > Een samenhang met ¬ en voortgang van ¬ teel ondervindt, hebben helaas een chronisch andere hervormingen ontbreekt. De politiemissie is karakter gekregen. Er zijn weinig tekenen die tot mislukken gedoemd zolang er geen sprake is erop wijzen dat oorzaken van stagnatie effectief van adequate wet- en regelgeving, opgeleide en worden aangepakt. Hiervoor zou een zeer ingrij­ betrouwbare aanklagers en rechters en een goed pende wijziging van de isaf-strategie noodza­ werkend gevangeniswezen. Op al deze terreinen, kelijk zijn.12 die randvoorwaarden zijn voor het goed functi­ oneren van de Afghaanse politie, is onvoldoende voortgang geboekt en er bestaat amper zicht op de toekomst van de afghaanse de kans dat dit in de toekomst wel zal gebeuren. ­nationale politie Het vertrouwen van de Afghaanse bevolking De problemen met betrekking tot de stagneren­ in de eigen overheid op het gebied van justitie de implementatie van de nieuwe isaf-strategie groeit niet, maar neemt steeds verder af.14 hebben natuurlijk ook een negatief effect op de > De anp kan niet op eigen kracht voortbestaan. De kans op doelbereiking van de trainingsmissies gewenste omvang van de anp is in de afgelopen voor de Afghan National Police (anp) waaraan jaren vanwege de verslechterde veiligheids­ de Nederlandse regering een bijdrage over­ situatie en de gewenste ‘Afghanisering’ van de weegt. Enkele klemmende tekortkomingen oorlog steeds verder vergroot en de taken zijn met betrekking tot die trainingsmissie zal ik van wethandhaving verschoven naar militaire hieronder opsommen. taken. Daarbij is geen rekening gehouden 72 > Er is geen gemeenschappelijke visie op de rol met de vraag of de Afghaanse overheid na van de anp.13 Duitsland vervult, binnen de beëindiging van de financiële hulp vanuit de politiemissie van de eu, een leidende rol bij internationale gemeenschap de eigen veilig­ de opbouw en hervorming van de Afghaanse heidsstructuren duurzaam kan financieren. politie, terwijl de Verenigde Staten binnen de Het Duitse Politieprojectbureau berekende in nato Training Mission (ntm-a) de leiding 2005 dat de Afghaanse Nationale Politie, gelet hebben bij het opleiden van politie-eenheden. op de veiligheidssituatie toen, een omvang zou De Duitse langetermijnbenadering richt zich kunnen hebben van 62.000 politiemensen. De op een ordehandhavende en civielrechtelijk Afghaanse overheid zou een politieapparaat van georiënteerde politie. Dit conflicteert met de deze omvang kunnen bekostigen. De Ameri­ Amerikaanse kortetermijnbenadering die zich kaanse regering gaat inmiddels uit van een

s & d 12 | 2010 Nederland in Afghanistan Jan Gruiters Politietrainingsmissie: een onverantwoord avontuur gewenste omvang van 134.000 politiemensen in ondervindt. De vele tekortkomingen in zowel de oktober 201115 zonder dat er garanties zijn voor strategie van isaf als de opzet van de bestaande de financiële duurzaamheid van een organisatie trainingsmissies maken een Nederlandse met een dergelijke omvang. politietrainingsmissie een onverantwoord > Er zijn onvoldoende gespecialiseerde trainers.16 De avontuur zonder reëel uitzicht op doelbereiking betrokken ministers stellen in de Kamerbrief en succes. van 28 september jl. over de stand van zaken Een schrale troost is dat ook zonder te in Afghanistan: ‘De behoefte aan extra capaci­ participeren in de isaf-missie Nederland zijn teit voor de training van de Afghaanse veilig­ betrokkenheid bij de Afghaanse bevolking kan heidstroepen is nog altijd groot.’ Dat is juist. In vormgeven door humanitaire hulp en wederop­ september 2010 bleek dat slechts 1,1% van de 819 bouwhulp, via onze ontwikkelingsrelatie met meest noodzakelijke gespecialiseerde trainers Pakistan en door een politiek en diplomatiek binnen ntm-a beschikbaar was. Het verschil engagement. Een schrale troost is ook dat de tussen het aantal benodigde en het aantal toege­ Nederlandse krijgsmacht zijn handen dan vrij zegde trainers loopt in maart 2012 op tot ruim heeft en inzetbaar is in andere gebieden, bij­ duizend trainers. Dat maakt het bijzonder twij­ voorbeeld in Afrika, waar stabiliteit dikwijls op felachtig of de Afghaanse veiligheidstroepen bij­ een veel lager niveau van het geweldsspectrum tijds in staat zullen zijn de veiligheid te garande­ is te realiseren.18 ren. Het hoge aantal politierekruten dat afhaakt Het is waar: nee zeggen tegen de trainings­ ¬ een netto toename van 14.000 politiemensen missie roept een gevoel van gêne op. Het is vergt de training van 50.000 rekruten17 ¬ maakt onverdraaglijk dat de internationale gemeen­ dit tekort aan trainers extra problematisch. De schap er tot op heden niet in is geslaagd in relatief beperkte bijdrage vanuit Nederland zal Afghanistan een onomkeerbaar proces op gang hierbij niet het verschil maken. te brengen in de richting van meer veiligheid, > De planning is niet transparant en niet realistisch. een beter bestuur en sociale en economische De aankondiging van het begin van vertrek van ontwikkeling. Amerikaanse troepen uit Afghanistan in 2011 dicteert het tempo van de Afghanisering van de veiligheidsstructuren waaraan ook Nederland Het is waar: nee zeggen tegen de wil bijdragen. Er bestaat in dit licht geen goed trainingsmissie roept een gevoel zicht op de kwaliteit en inzetbaarheid van de ana en de anp en een realistische transitieplan­ van gêne op ning ontbreekt. Daarnaast zijn er dan nog de problemen rond corruptie, drugshandel en andere criminele De Nederlandse regering mag de lastige vraag praktijken, de te lage honorering van de politie naar de kans op doelbereiking van de trai­ 73 in vergelijking met de Taliban, veiligheid en uit­ ningsmissie niet uit de weg gaan omdat alle rusting. Het zijn problemen die stuk voor stuk navo-bondgenoten nu eenmaal in Afghani­ een negatief effect hebben op het klaarstomen stan zitten. Gênant is ook de gedachte dat er van de Afghaanse veiligheidstroepen. alleen troepen geleverd worden ‘uit respect voor de Verenigde Staten’ zonder nog in succes in Afghanistan te geloven, zoals eu-president humanitaire hulp als alternatief Van Rompuy tegenover de Amerikaanse Het is bijzonder teleurstellend dat de nieuwe ambassadeur in Brussel zou hebben gezegd, strategie van president Obama, hoe ontoerei­ althans volgens documenten die Wikileaks kend deze ook is, grote vertraging en stagnatie publiceerde.19 s & d 12 | 2010 Nederland in Afghanistan Jan Gruiters Politietrainingsmissie: een onverantwoord avontuur

Een gerede kans op doelbereiking is geen vol­ ghaanse burgers en tegenover de uit te zenden doende maar wel een noodzakelijke voorwaarde militairen en politiemensen. Zo’n onderneming voor Nederlandse deelname aan de trainings­ zou bovendien funest zijn voor het draagvlak missie. Een nieuwe missie zonder reële kans onder de Nederlandse bevolking ¬ zowel voor hierop is niet te verantwoorden tegenover Af­ deze missie als voor missies in de toekomst.

Noten 1 juli 2009. 13 J.L. Hovens, To serve and to pro- 6 Maatschappij en krijgsmacht, Ad­ tect? Het onvoltooide debat over 1 Zie de Volkskrant, 27 november viesraad Internationale Vraag­ het Afghaanse politiebestel, Ne­ 2010. stukken, april 2006. derlandse Defensie Academie, 2 Afghanistan: Exit vs Engagement, 7 Monitor steun en draagvlak, Pu- december 2009. International Crisis Group, Ka­ blieke opinie Uruzgan, juli 2010, 14 Progress towards security and bul/Brussel, 28 november 2010. Ministerie van Defensie, juli stability in Afghanistan, rapport 3 The situation in Afghanistan and 2010. voor het Congres, Washington, its implications for international 8 Crisisbeheersingsoperaties in fra- november 2010. peace and security, rapport van de giele staten, de noodzaak van een 15 Rod Nordland, us appoves trai- secretaris-generaal van de vn, samenhangende aanpak, Advies­ ning to expand Afghan Army, New 14 september 2010. raad Internationale Vraagstuk­ York Times, 15 januari 2010. 4 Zie bijvoorbeeld: The respon- ken, maart 2009. 16 Anthony Cordesman, Afghan sibility to protect. Report of the 9 Afghanistan: Exit vs Engagement, National Security Forces. What it International Commission on ibid., p. 1. will take to implement the isaf- Intervention and State Sovereignty, 10 Anthony Cordesman, Afgha- strategy, Washington: csis, p. 37 e.v., 2001 en Vreedzaam nistan and the December review: september 2010. veilig. Een sociaal-democratische Making the right judgments, 17 ntm-a, oktober 2010. internationale koers in een veran- Washington: csis, 2 november 18 Minder pretentie, meer ambitie, derende wereld, rapport van de 2010. ontwikkelingshulp die verschil PvdA-projectgroep over inter­ 11 Ibid. maakt, Den Haag: wrr, 2010. nationale vrede en veiligheid, 12 Zie: Naar een begin van vrede in 19 ‘Van Rompuy: eu gelooft niet 2005. een onbegonnen oorlog, ikv Pax in succes Afghanistan’, de Volks- 5 Toetsingskader 2009, Kamerbrief Christi, juli 2010. krant, 6 december 2010.

74

s & d 12 | 2010  Twee ‘Londense’ gedichten van J.W. Albarda

frans becker

In de zomer van 2010 was in Delft een bijzon­ 1925 tot 1939, tussen de periode-Troelstra en de dere tentoonstelling te zien over de activiteiten periode-Drees in. Hij heeft niet de bekendheid van een groep vooruitstrevende studenten die gekregen van zijn voorganger en opvolger, maar rond 1930 aan de Technische Hogeschool stu­ speelde een niet te onderschatten rol bij het op deerden. Centraal in deze groep stond J.H. (Jan) koers houden van de sdap in een uiterst moei­ Albarda, zoon van de voormalige sdap-voorman lijk tijdsgewricht. Zoals W. Drees in 1984 zei: J.W. (Willem) Albarda (1877-1957). Naast de ‘Hij was een zeer bijzondere figuur en in die zin tentoonstelling was er een serie lezingen en er een leider: een leider in de Kamer, een leider in werd een boek gepubliceerd: Moderniteit in een het partijbestuur, een leider in het congres, een behoudende omgeving. Jan Albarda en De Groep van leider in de algemene propaganda. Maar hij kon Delft. Het werd geschreven door Jan Molema zich niet als de wethouders beroepen op directe ¬ de grote motor achter het hele project ¬ en resultaten.’1 Zelf zei Albarda in een interview in Suzy Leemans. 1939 over deze tijd: ‘De jaren waarin ik de fractie J.W. (Hans) Albarda, zoon van Jan en klein­ leidde, waren zeer moeilijke jaren. Onder zware zoon van Willem, opende de tentoonstelling. Ik politieke omstandigheden heb ik Troelstra’s was namens de Wiardi Beckman Stichting bij werk moeten voortzetten. Het was steeds weer: het project betrokken geraakt en had daardoor crisistijd. Het was steeds weer: tijd van politieke het voorrecht om Hans Albarda, die in Canada spanningen, die vooral na 1933, na de opkomst woont, enkele malen te ontmoeten. Hij bleek van het fascisme, verhevigd werden. En het niet alleen kraakheldere herinneringen aan was de laatste tijd bovendien: tijd van telkens zijn grootvader te hebben, maar ook nog enkele opnieuw dreigend oorlogsgevaar.’2 gedichten die zijn ‘Gofa’ eind 1942, tijdens zijn Als student aan de Delftse Polytechnische 75 verblijf als minister in Londen, had geschreven: School had hij na rijp beraad ¬ en daartoe ‘Storm!’ en ‘Sailing ships at a glance’. Aan s&d geholpen door zijn correspondentie met F.M. gaf hij toestemming om deze, voor het eerst, af Wibaut ¬ besloten toe te treden tot de sdap. te drukken (zie p. 79-81). Zijn socialisme was sterk ethisch gekleurd ¬ Willem Albarda was partijleider en voorzitter het zou altijd iets van het fabianisme uit zijn van de Tweede-Kamerfractie van de sdap van studententijd behouden, aldus P.J. Knegtmans in een van de zeldzame biografische artikelen Over de auteur Frans Becker is adjunct-directeur van die aan Albarda zijn gewijd. ‘Hij droeg zijn ide­ de Wiardi Beckman Stichting. alisme uit in bevlogen redevoeringen, waarin Noten zie pagina 78 veelvuldig het beeld voorkwam van het socia­ s & d 12 | 2010 76

s & d 12 | 2010 Frans Becker Twee ‘Londense’ gedichten van J.W. Albarda lisme als een schip in stormtij, dat echter eens Hij was al vroeg diep overtuigd van de grote het socialistisch land zou bereiken.’3 Hij was gevaren van het nationaal-socialisme en het overigens niet de enige Delftse student die soci­ fascisme. Ondubbelzinnige verdediging van alist werd. Een belangrijke groep ingenieurs die de democratie en uiteindelijk ook de landsver­ in de ‘rode tijd’ in Delft studeerden koos voor de dediging vormden belangrijke bestanddelen sdap en zou zijn sporen nalaten in de volkshuis­ van zijn politieke overtuiging. Hij ondervond vesting, de wetenschappelijke bedrijfsvoering de dreiging van het nationaal-socialisme ook en de politiek, waar zij met hun ‘ingenieurssoci­ persoonlijk. Hij schreef daarover: ‘Sedert 1932 alisme’ bijdroegen aan de reformistische koers en tot de dag der invasie hadden nsb-ers mij van de sdap.4 aanhoudend met bedreigingen, schriftelijk en Albarda werd in 1913 gekozen als lid van de telefonisch, bij dag en bij nacht, en meer dan Tweede Kamer en in 1915 als lid van de gemeen­ eens ook met overlast vervolgd.’ De dreiging was teraad van Den Haag. Van 1917 tot 1923 was hij zodanig dat de politie beschermende maatrege­ wethouder ¬ in een tijd waarin de socialisti­ len nodig achtte.7 sche gemeentepolitiek zijn vleugels uitsloeg. Hij In 1939 trad hij, samen met J. van der was verantwoordelijk voor de onderwijspolitiek Tempel, toe tot het kabinet-De Geer: de eerste in Den Haag en onderdeel van wat we tegen­ sociaal-democratische ministers in het door woordig een breed netwerk zouden noemen. liberalen en confessionelen gedomineerde Architecten, dichters en intellectuelen maakten politieke landschap van het Interbellum. Hij er deel van uit. Samen met zijn vrouw Anna maakte deel uit van de Nederlandse regering Brals maakte hij van hun huis, wat Molema en in ballingschap in Londen, als minister van Leemans noemen, ‘een sociaal-democratisch Waterstaat en van Financiën ad interim. Na de cultureel centrum’.5 oorlog bleef hij in de luwte van de politiek, als Vanaf 1923 nam het Tweede-Kamerlidmaat­ lid van diverse commissies van onder meer de schap ¬ en vanaf 1925 het fractievoorzitterschap, Wiardi Beckman Stichting en als gesprekspart­ inclusief het partijleiderschap ¬ al zijn poli­ ner van Drees. Van 1945 tot 1952 was hij lid van tieke energie in beslag. In die tijd wist hij, soms de Raad van State. aarzelend, soms met uitgesproken opvattingen, Albarda was een gepassioneerd zeiler. In de de sdap bijeen te houden en voorzichtig in de jaren twintig leende het gezin enkele malen de richting van regeringsverantwoordelijkheid te boot van H.P. Berlage om de zomervakantie op sturen, zonder directe persoonlijke ambitie op door te brengen. Van 1928 tot 1935 was Albarda dat vlak. Hij had, aldus Knegtmans, ‘een scherp eigenaar van de Friese boeier Maartje ¬ een oog voor politiek talent onder de intellectuele schip dat nog steeds in de vaart is en waaraan jongeren en hij gaf hun de kans hun ideeën uit te zijn zoon Jan zijn leven lang buitengewoon werken in partijprogramma’s en te incorporeren ­sterke herinneringen zou houden, zoals klein­ in de socialistische ideologie. Sommigen, zoals zoon Hans mij vertelde. Het gedicht ‘Sailing 77 M. van der Goes van Naters en Wiardi Beckman, ships at a glance’ verwijst ¬ althans in Hans’ hadden hun snelle opkomst mede aan Albarda te herinnering ¬ naar een onder dezelfde titel danken’.6 Op die manier benutte hij zijn partij­ verschenen fotoboek van de Amerikaan Morris leiderschap om de weg naar vernieuwing van de Rosenfeld (1885-1968). sociaal-democratie in Nederland te effenen. Ook het andere gedicht dat hier staat afgedrukt, ‘Storm!’, getuigt van Albarda’s pas­ sie voor zeilen. Geschreven in 1942 getuigen J.W. (Willem) Albarda aan het roer, met zijn dochter de gedichten ook van zijn worsteling met de Maria (1907-1983) en bij de mast zijn zoon Jan (1910- oorlogsomstandigheden en een verlangen naar 1993). Foto uit het archief van de familie Albarda. het einde van de oorlog. Zij laten misschien ook s & d 12 | 2010 Frans Becker Twee ‘Londense’ gedichten van J.W. Albarda

Politieke overtuiging, persoonlijke stand­ vastigheid en de liefde voor het zeilen: de drie levenslijnen van Willem Albarda komen samen in het Ex Libris dat zijn boeken siert. In een brief van 16 maart 1951 aan zijn kleinzoon Hans, gevoegd bij een aantal brochures en redevoeringen die hij hem opstuurt, schrijft hij: ‘Ik hoop dat, als je eens in deze geschriften bladert, je zult gevoelen, hoe rijk het leven kan zijn voor een mens, als hij naar een verheven doel streeft, dat hoog boven zijn eigen belangen gaat. En ik hoop, dat je dit in je eigen leven zult mogen ondervinden. In sommige van deze boekjes zul je mijn ex­libris aantreffen met het devies: “Segui il tuo corso”. Deze woorden zijn ontleend aan Dante’s “Divina Commedia”, het beroemde boek, dat omstreeks 1300 is geschre­ ven. Vergilius sprak deze woorden tot Dante, toen hij de dichter geleidde op zijn tocht door de hel. Voluit luiden zij: “Segui il tuo corso e lascia dir le genti”, dit wil zeggen: volg uw eigen weg en laat de mensen maar praten. Het Friese volk, waarvan jij langs vaders­ en moederszijde zien hoe eenzaam Albarda was. Voor hem, die afstamt, zegt ongeveer hetzelfde zo: “Doch dyn bijzonder gesteld was op een hecht familiele­ plicht en lit de ljue rabje” (doe uw plicht en laat ven, waren de onzekerheid en de zorg die hij de mensen kwaadspreken). Ik nam de Italiaanse ervoer bijna ondraaglijk. Hij raakte bovendien woorden als lijfspreuk in mijn studententijd, verwikkeld in een taai gevecht in het kabinet toen ik socialist was geworden en tegen veel en met koningin Wilhelmina over het herstel moeilijkheden te kampen had. Die woorden van de democratische orde na de oorlog ¬ een gaven mij veel kracht. Ik ken geen betere om gevecht dat uiteindelijk tot zijn terugtreden als jou in je leven mee te geven. Ik hoop dat ze jou minister leidde.8 zullen sterken, zoals ze het mij hebben gedaan.’9

Noten Troelstra tot Den Uyl. Het vijftiende 5 Jan Molema en Suzy Leemans, 78 jaarboek voor het democratisch Moderniteit in een behoudende 1 ‘Negentig jaar sociaal­democra­ socialisme, Amsterdam 1994, 78. omgeving. Jan Albarda en De Groep tie in de herinnering van een 3 Knegtmans, 63. van Delft, jap sam 2010, 22­33. reformist’,interview met dr. W. 4 Harry Lintsen, ‘De Delftse Poly­ 6 Knegtmans, 92. Drees door J.Th.J. van den Berg, technische School als bakermat 7 Knegtmans, 82. in: s&d, 41 (1984) 7/8. van socialisme 1900­1925’, in: 8 Knegtmans, 87­90. 2 Geciteerd in Peter Jan Knegt­ Jan Bank e.a. (red.), Het tweede 9 Brief van J.W. Albarda aan zijn mans, ‘Johan Willem Albarda: jaarboek voor het democratisch kleinzoon Hans, 16 maart 1951, democratisch socialist’, in: socialisme, Amsterdam 1978, 81­ ter beschikking gesteld door Frans Becker e.a. (red.), Van 109. Hans Albarda.

s & d 12 | 2010 Frans Becker Twee ‘Londense’ gedichten van J.W. Albarda

Sailing Ships at a Glance

Als ’k blader in dit boek dan gaan de muren der kamer stil verdwijnen, dan op’nen zich de wijde horizonnen. Ik voel ’t geluk opwelle’ uit oude bronnen, ik zie de zoete lijnen van ’t schip; ’k doorleef de heil’ge uren als d’adem van den wind in ’t witte doek.

Uit nauwen toegang zacht te glijden in ’t wijde meer ¬ de borst verwijdt zich; weg is gedachte aan lichaam’lijk lijden, het hart verblijdt zich.

Zoo denk ik mij het sterven: Door nauwen poort dringt zich ons wezen, dan opent zich de wijdte en wij lezen wat wij voor eeuwigheid dan zullen erven, volledig alles of ’t volstrekte Niet, maar zeker einde van het aardsch verdriet.

Wat heb ik vaak den wind zacht hooren zingen door ’t riet, de golfjes hooren babb’len, het water tegen walkant hooren kabb’len, ’t zwijgen gehoord van alle and’re dingen.

Op ’t water zijn wij vrij ¬ met niets meer om ons henen dan de Natuur en haar genaad’ge krachten; 79 zij fluistert het geheim, waarneer wij smachten, het is haar zoete stem wij ’t oor nu leenen.

Dan breekt het zwijgen. In een juichend lied prijzen wij ’t Leven en zijn schoone waarde. O, waan! Nu kermt de heele aarde in pijnen en in nameloos verdriet…

J.W.A., Kerstmis 1942 s & d 12 | 2010 Frans Becker Twee ‘Londense’ gedichten van J.W. Albarda

Storm!

De zeilen strak, De touwen fel gespannen; Krom staat de mast. Zie hoe de wilde vlagen Rukken aan schote’ en stagen. Over den boeg spat schuim. Den rappen fokkegast Druipt water van de jekker. Een golf glanst langs het boord, Komt snel naar binnen glippen. De stuurman, met opeen geklemde lippen, Drukt op den helmstok Met zijn sterke lijf, En ’t schip richt zich weer op. Laat af nu, schipper, Houd de vaart in ’t schip, Vul snel de zeilen weer Dat wind het schip niet keer’. Hoor, hoe de spanten kraken En ’t schip nu stampt en hijgt Als ’t duikt en rijst ¬ Er is geen vogel meer die krijscht En nergens meer insecten zoemen, De baren slaan over de waterbloemen. Het riet kan nu zijn pluimen niet omhoog meer beuren, De wind is nu de wolken aan ’t verscheuren, Die vluchten snel vandaan; 80 Daar komen nieuwe aan, Maar ook met hen zal ’t zelfde lot gebeuren. Wind’s heerschappij ¬ O, kleine mensch!

– – –

s & d 12 | 2010 Frans Becker Twee ‘Londense’ gedichten van J.W. Albarda

Dit was een droom op stillen winterdag. Maar ’t is geen droom wat ’k voor mijn oogen zag: Zoo worstelen met storm en kwaad getij, Zoo zwoegen en zoo strijden wij, De branding tegemoet, waardoor w’ons henen breken Naar ’t strand van de beminde streken, Om weër te zien zoo menig lief gelaat, Om weër te keeren in dien zaal’gen staat Van liefde en vriendschap in den ouden kring… O, wind, raas door de touwen, zing Uw lied van strijd, uw lied van zegepraal; Help ons nu met uw sterke wilde kracht. Maar leg U neer wanneer het is volbracht. Laat ons dan rusten ¬ geef ons dan den vrede Waarnaar wij hunk’ren in het woeste heden.

J.W.A., Kerstmis 1942

81

s & d 12 | 2010  register socialisme & democratie 2010

Belkum, Afke van thema’s ¬ Op de banken voor de psychoanalyse, nr. 5/6, > Naschokken van de crisis – Wie betaalt de p. 7 (zie ook Wolf, Thijs de) rekening?, nr. 1/2 Bordewijk, Paul > De val van Balkenende iv – Hoe verder?, nr. 3 ¬ Stemmen op z’n Frans, nr. 7/8, p. 8 > De Derde Weg voorbij – De Den Uyl-lezing Bruin, Johan de van Wouter Bos, nr. 3 ¬ Niet-stemmers bestaan écht!, nr. 5/6, p. 9 > Een nieuwe balans – Bakens voor een Cuperus, René ­progressieve koers, nr. 4 ¬ Verder na Kopenhagen [2], nr. 1/2, p. 7 > Polemiek – Over ‘Niemands land’ van Marcel Doormaal, Tom van van Dam, nr. 4 ¬ Eerst denken, dan snoeien, nr. 4, p. 5 > Brieven aan Job Cohen, nr. 5/6 Dunk, Thomas von der > Woonbeleid in Nederland – Fundamenten ¬ Terug naar de moederkerk, nr. 1/2, p. 10 & zichtlijnen, nr. 5/6 Eldik, Hanno van > Denken over democratie – Ingangen & ¬ Tweestrijd op links, nr. 12, p. 6 ­uitwegen, nr. 7/8 Engbers, Anita > Gouvernementeel populisme, nr. 10/11 ¬ Blind date met een raadslid, nr. 1/2, p. 4 > Labour in de oppositie, nr. 10/11 Godfroy, Frans > Hoe guur is het kunstklimaat?, nr. 12 ¬ Stijgende pensioenkosten, stijgende > In antwoord op Martin Bosma, nr. 12 ­premies?, nr. 3, p. 6 > Nederland in ­Afghanistan, nr. 12 Haan, Peter de ¬ Werk en/of uitkering?, nr. 5/6, p. 6 Hofstee, Wim columns ¬ Hoe te kiezen?, nr. 7/8, p. 9 > Kosten en baten in de zorg, Marijke Linthorst, Horst, Michiel ter nr. 1/2 ¬ Koning, kiezer en legitimatie, nr. 12, p. 4 > Nacht van de Democratie, Adriaan van Veld­ Jong, Arie de huizen, nr. 3 ¬ Kamerleden selecteren, nr. 5/6, p. 4 > Verliefd op Job Cohen, Liesbeth Levy, nr. 4 Kerkhof, Peter > Ongelijksoortige ongelijkheid, Kees Schuyt, ¬ Krijgt Bolkestein gelijk?, nr. 10/11, p. 6 nr. 5/6 Kµbben, André J.F. 82 > De ondraaglijke lichtheid van het debat, ¬ Vorm een linkse unie, nr. 9, p. 4 ­Rutger Claassen, nr. 7/8 Kolthoff, Kees > Valse beloften, Paul de Beer, nr. 9 ¬ Oorlog en politiek, nr. 1/2, p. 9 > Koddebeiers, Marijke Linthorst, nr. 10/11 Koning, Wouter > Op het kruispunt, Mare Faber, nr. 12 ¬ Schaf dualisme weer af, nr. 3, p. 5 ¬ Politieke steun, geen militaire, nr. 4, p. 4 Konst, Hans interventie ¬ Maxi-democratie, nr. 10/11, p. 5 (zie ook Akkerboom, Broer ­Mulder, Bertus) ¬ Eerlijk delen?, nr. 9, p. 4 Lunsing, Jan R. ¬ De truc van Emmen, nr. 3, p. 7

s & d 12 | 2010 register socialisme & democratie 2010

¬ Een ritueel toneelstuk, nr. 5/6, p. 5 Becker, Frans ¬ Wat is er mis met solidariteit?, nr. 10/11, p. 8 ¬ Op zoek naar een nieuw wethouders­ Menges, Jelle socialisme, nr. 1/2, p. 69 (zie ook Hurenkamp, ¬ Eigen schuld, dikke bult, nr. 12, p. 5 Menno) Mulder, Bertus ¬ Over links of door het midden?, nr. 3, p. 36 ¬ Telt iedereen mee?, nr. 7/8, p. 4 (zie ook Cuperus, René) ¬ Maxi-democratie, nr. 10/11, p. 5 (zie ook ¬ Twee ‘Londense’ gedichten van J.W. Albarda, Konst, Hans) nr. 12, p. 75 Nieuwenhuijsen, Pieter Beckers, Theo ¬ De boel bij elkaar, nr. 7/8, p. 6 ¬ Meer tijd, meer welvaart, nr. 4, p. 57 Nix, Lucien Beekers, Wouter ¬ Slow (but solid) campaigning, nr. 7/8, p. 5 ¬ Hoe woningcorporaties ontworteld raakten, Ophoven, Erik van nr. 5/6, p. 54 ¬ Paternalistisch? Laten we het hopen!, Beer, Paul de nr. 10/11, p. 7 ¬ Om de kwaliteit van het bestaan ‘revisited’, Pauw, John van der nr. 1/2, p. 14 (zie ook Sie Dhian Ho, Monika) ¬ De inflatie van eenvoudige arbeid, nr. 10/11, ¬ Rekenen met waarden – Pleidooi voor helder­ p 5 heid in het heroverwegingsdebat, nr. 4, p. 10 Renkema, Arnold (zie ook Sie Dhian Ho, Monika) ¬ De waarde van echte raadsverkiezingen, ¬ Wie gedoogt dit kabinet nu eigenlijk?, nr. 1/2, p. 5 nr. 10/11, p. 22 Rooduijn, Matthijs Benali, Abdelkader ¬ Weg uit de achterkamertjes, nr. 7/8, p. 7 ¬ Brief aan Job Cohen, nr. 5/6, p. 50 Rozemond, Sam Berg, J.Th.J. van den ¬ Nederlands staatsrecht en Europa, nr. 9, p. 5 ¬ En weer botsten de oude rivalen, nr. 3, p. 28 Sanders, Daan ¬ Ongeliefd en verre van onmisbaar – De PvdA ¬ Sturen op geluk, nr. 5/6, p. 8 en de formatie van 2010, nr. 10/11, p. 12 Steen, Frans van der Berg, Jurre van den ¬ Verder na Kopenhagen [1], nr. 1/2, p. 6 ¬ Brief aan Job Cohen, nr. 5/6, p. 41 Swaak, Klaas Berg, Marten van den ¬ Gezocht: visie op lokale politiek, nr. 3, p. 4 ¬ Bezuinigen met beleid, nr. 3, p. 68 ¬ De stemming in de regio, nr. 9, p. 7 Buijsen, Martin Vols, Michel ¬ De rechtvaardige verdeling van gezondheids­ ¬ Het t-woord, nr. 4, p. 6 zorg, nr. 10/11, p. 61 83 Wolf, Thijs de Caminada, Koen ¬ Op de banken voor de psychoanalyse, nr. 5/6, ¬ Fiscaal instrumentarium voor economisch p. 7 (zie ook Belkum, Afke van) herstelwerk, nr. 1/2, p. 20 (zie ook Kam, Flip de) Woltring Naomi Claassen, Rutger ¬ Bied Serviërs perspectief, nr. 10/11, p. 4 ¬ De markt als paard van Troje, nr. 1/2, p. 35 ¬ Kunstsubsidies: een oefening in tegen­ artikelen denken, nr. 12, p. 20 Cohen, Floris Amerongen, Job van ¬ Jacques de Kadt als schutspatroon?, nr. 12, ¬ De lessen en de lariekoek, nr. 12, p. 51 p. 44 s & d 12 | 2010 register socialisme & democratie 2010

Cohen, Job Harchaoui, Sadik ¬ Juist in moeilijke tijden zijn creatieve oplos­ ¬ Rechtvaardigheid als richtsnoer, nr. 4, p. 30 singen te vinden – Lezing bij de inontvangst­ (zie ook Janssens, Rienk) neming van de Rode Canon, nr. 10/11, p. 30 Heintze, Peter Cuperus, René ¬ Wringende machtsrelaties – Ontwikkelings­ ¬ Over links of door het midden?, nr. 3, p. 36 samenwerking slaagt niet zonder visie, (zie ook Becker, Frans) nr. 10/11, p. 69 ¬ De achilleshiel van het globalisme, nr. 3, p. 63 Hek, Arie van der (zie ook Paulusma, Pim) ¬ Rigoureus bezuinigen is een politieke keuze, Dam, Marcel van nr. 9, p. 30 ¬ ‘De groep achterblijvers verdient net zoveel Hoekstra, Rein Jan respect als welke yup dan ook’, nr. 4, p. 71 ¬ Geen crisis, wel turbulentie, nr. 7/8, p. 38 Derksen, Wim Holsteyn, Joop van ¬ Een betoog met politieke consequenties, ¬ IJs en weder dienende. De invloed van het nr. 3, p. 48 weer op opkomst en kiesgedrag, nr. 3, p. 42 Dijsselbloem, Jeroen Hoorn, André van ¬ Gedogen in de praktijk – Een vergelijking ¬ Geluk is niet te koop, wel te sturen, nr. 4, tussen Denemarken en Nederland, nr. 10/11, p. 43 (zie ook Sent, Esther-Mirjam) p. 25 Horrevorts, Ton Drent, Margriet ¬ Verbeter de overheid, begin bij de politiek, ¬ Exitstrategie of ontwikkelingsstrategie? (zie nr. 9, p. 36 ook Walle, Nelleke van de), nr. 12, p. 64 Hurenkamp, Menno Duivesteijn, Adri ¬ Op zoek naar een nieuw wethouderssocia­ ¬ Pleidooi voor een radicale stelselherziening, lisme, nr. 1/2, p. 69 (zie ook Becker, Frans) nr. 5/6, p. 79 ¬ Democratie is als een darmstelsel, nr. 7/8, Elchardus, Mark p. 92 ¬ Van bnp-obsessie naar geluksbeleid, nr. 4, Inja, Cor p. 50 ¬ fnv en PvdA: ontdooi de bevroren liefde, nr. Engels, Hans 9, p. 21 ¬ Maak een einde aan de top-down democratie, Jakson, Jola nr. 7/8, p. 30 ¬ In tradities schuilen kennis en ervaring – Gerrichhauzen, Leo ­Lessen van het conservatisme, nr. 10/11, p. 37 ¬ Woningcorporaties: de onmisbare schakel, Janssens, Rienk 84 nr. 5/6, p. 70 ¬ Rechtvaardigheid als richtsnoer, nr. 4, p. 30 Giddens, Anthony (zie ook Harchaoui, Sadik) ¬ De opkomst en ondergang van New Labour, Kam, Flip de nr. 10/11, p. 52 ¬ Fiscaal instrumentarium voor economisch Giebels, Lambert J. herstelwerk, nr. 1/2, p. 20 (zie ook Caminada, ¬ Mini-provinci of maxi-gemeente?, nr. 7/8, Koen) p. 100 Keulen, Sjoerd Gruiters, Jan ¬ Breken met het verleden, nr. 3, p. 54 (zie ook ¬ Brief aan Job Cohen, nr. 5/6, p. 33 Kroeze, Ronald) ¬ Politietrainingsmissie: een onverantwoord Knotter, Loes avontuur, nr. 12, p. 69 ¬ Brief aan Job Cohen, nr. 5/6, p. 45

s & d 12 | 2010 register socialisme & democratie 2010

Kombrink, Hans ¬ Geluk is niet te koop, wel te sturen, nr. 4, ¬ Lessen uit de crisis van 1981, nr. 1/2, p. 60 p. 43 (zie ook Hoorn, André van) Kroeze, Ronald Sie Dhian Ho, Monika ¬ Breken met het verleden, nr. 3, p. 54 (zie ook ¬ Om de kwaliteit van het bestaan ‘revisited’, Keulen, Sjoerd) nr. 1/2, p. 14 (zie ook Beer, Paul de) Lans, Jos van der ¬ Rekenen met waarden – Pleidooi voor helder­ ¬ Een woning om vooruit te komen, nr. 5/6, heid in het heroverwegingsdebat, nr. 4, p. 10 p. 61 (zie ook Beer, Paul de) Levy, Liesbeth ¬ Het dispuut over democratie: overbruggen ¬ Uit nutteloze noodzaak, nr. 12, p. 38 we de kloof? , nr. 7/8, p. 20 Luyten, Marcia Stienen, Petra ¬ Brief aan Job Cohen, nr. 5/6, p. 19 ¬ ‘Het woord “onrendabelen” is stigmatiserend’, Paulusma, Pim nr. 4, p. 67 ¬ De achilleshiel van het globalisme, nr. 3, p. 63 Tang, Paul (zie ook Cuperus, René) ¬ De schuld van rechts en het tekort van links, ¬ De strijd om de Engelse middenklasse, nr. 4, p. 15 nr. 10/11, p. 58 Thijn, Ed van Pels, Dick ¬ ‘Zijn wij wel bij machte om dwars tegen de ¬ GroenLinks en de populistische uitdaging, tijdgeest in te gaan?’, nr. 4, p. 63 nr. 7/8, p. 61 ¬ Het stelsel op de schop: minder partijen, Plasterk, Ronald méér keuze, nr. 7/8, p. 45 ¬ Waarom cultuur subsidiëren? Bart Tromp- ¬ Valsheid in geschrifte, nr. 12, p. 55 lezing 2010, nr. 12, p. 10 Vaessen, Jannet Praag, Bernard van ¬ Brief aan Job Cohen, nr. 5/6, p.37 ¬ Het hete hangijzer van de vergrijzing, nr. 1/2, Veen, Romke van der p. 46 ¬ Zorguitgaven laten zich lastig beteugelen, Pronk, Jan nr. 4, p. 22 ¬ In Memoriam Hans van Mierlo, nr. 4, p. 76 ¬ ‘Van Dam zet het ideaal van emancipatie bij Putters, Kim het grofvuil’, nr. 4, p. 65 ¬ Zorgen waar het moet, ondernemen waar het Veerman, Cees kan, nr. 9, p. 9 ¬ Vertrouwen herwinnen: politieke partijen Riel, Bart van aan zet, nr. 7/8, p. 56 ¬ Wat doen de andere eurolanden?, nr. 1/2, Veldhuizen, Adriaan van p. 53 ¬ Wordt het niet eens, maar oneens over de 85 Rooy, Piet de toekomst, nr. 7/8, p. 87 ¬ Brief aan Job Cohen, nr. 5/6, p. 14 ¬ Laat kunst werken, nr. 12, p. 28 Rossem, Maarten van ¬ Weeg het ‘wat’, maar ook het ‘hoe’. nr. 12, ¬ Brief aan Job Cohen, nr. 5/6, p. 47 p. 58 Rotmans, Jan Verheijen, Bart ¬ Duurzaamheid: banenmotor van de toekomst, ¬ Een democratie in crisis? – Winnend essay nr. 4, p. 36 Banningprijs 2010, nr. 10/11, p. 45 Schenk, Hans Verhoeven, Imrat ¬ Brief aan Job Cohen, nr. 5/6, p. 28 ¬ Politici zijn nergens zonder emoties, nr. 7/8, Sent, Esther-Mirjam p. 75 s & d 12 | 2010 register socialisme & democratie 2010

Vis, Jan Janssen, Joks ¬ Yes, we cannot, nr. 7/8, p. 81 ¬ Geef steden de ruimte, nr. 9, p. 44 Vliegenthart, Arjan • Richard Florida, The great reset. How new ways ¬ Elke politiek krijgt het electoraat dat ze of living and working drive post-crash prosperity ­verdient, nr. 7/8, p. 50 • Marlet, Gerard, De aantrekkelijke stad Vos, Mei Li • Weel, Bas ter, The Netherlands of 2040 ¬ Voorstellen voor een bijgestelde koers, nr. 3, Schils, Trudie p. 9 ¬ Exit baan voor het leven, nr. 3, p. 73 Vries, Gerard de • Heejung Chung, Flexibility for whom? ¬ Brief aan Job Cohen, nr. 5/6, p. 23 Working time flexibility practices of European Walle, Nelleke van de companies ¬ Exitstrategie of ontwikkelingsstrategie? • Henning Jørgensen en Per Kongshøj (zie ook Drent, Margriet), nr. 12, p. 64 ­Madsen (red.), Flexicurity and beyond. Finding Wansink, Hans a new agenda for the European social model ¬ In het geweer tegen modieus linksisme, • Ruud J. A. Muffels (red.), Flexibility and nr. 12, p. 48 employment security in Europe. Labour markets Witteveen, Willem in transition ¬ Hardop denken over een parlement nieuwe Smeets, Hubert stijl, nr. 7/8, p. 69 ¬ Onder het eigen gewicht bezweken, nr. 1/2, Wolfson, Dik p. 78 ¬ In Memoriam Jan Pen, nr. 3, p. 80 • Lodewijk Asscher, De ontsluierde stad Zwart, Rutger • Frans Becker, Menno Hurenkamp en Pieter ¬ ‘De verzorgingsstaat zal activerend zijn of hij Tops (red.), Lokale politiek als laboratorium. zal niet zijn’, nr. 4, p. 69 In de voetsporen van Wibaut en Drees. wbs Jaarboek 2009 Job Cohen, Binden boekessays •

Hollanders, David op de agenda ¬ Ontmoedig het maken van schulden, nr. 5/6, p. 87 ¬ Het nieuwe nutsbedrijf, • Pieter Klok en Xander van Uffelen, Bonus! Jeltje van Nieuwenhoven, nr. 1/2, p. 86 Waarom bankiers de grote winnaars­ zijn van ¬ Terug naar het edele ambacht, deze crisis Jacques Wallage, nr. 3, p. 82 86 • Paul Krugman, The return of depression ¬ Progressieve samenwerking, ­economics and the crisis of 2008 Felix Rottenberg, nr. 4, p. 78 • Eric Mecking, Deflatie in aantocht. ¬ Flexibilisering van de vakbond, De historische achtergronden van de kredietcri- Pim Paulusma, nr. 5/6, p. 94 sis en de komende grote depressie ¬ Geen politiemissie naar Afghanistan, • Willem Middelkoop, Overleef de kredietcrisis Sietse Bosgra, nr. 7/8, p. 106 • Redactie Economie de Volkskrant, De opkomst en ondergang van dsb

s & d 12 | 2010