Između Privatnog I Javnog Između

rivatnog i Javnog P između Privatnog i Javnog između

Novi Sad, 2015. Novi Sad, 2015. između Privatnog i Javnog

Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad 29. maj–21. jun 2015.

Kuća legata, Beograd 6–16. jul 2015.

Organizacija izložbe Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad nKA / iCA - nezavisna Kulturna asocijacija, Beograd

Kustos izložbe Dragomir Ugren

Koncepcija projekta nKA Biljana Tomić i Dobrila Denegri, kustoskinje

Postavka izložbe Dragomir Ugren i umetnici

Odnosi sa javnošću Danijela Halda

Tehnička realizacija izložbe Đorđe Popić Pajica Dejanović

2 između privatnog i Javnog

Radomir Damnjanović Damnjan Vesko Gagović Dragomir Ugren Veljko Vujačić

Bojana Atlija Marco Chiesa Marko Marković

Bogoljub Jovanović Vasa Eugen Feller

3 sleva nadesno Radomir Damnjan i Veljko Vujačić (Posavski muzej, Brežice, 1999)

Vesko Gagović, Dragomir Ugren, Ješa Denegri i Veljko Vujačić ispred slika Radomira Damnjana (Posavski muzej, Brežice, 1999)

Radomir Damnjan Portret Ješe Denegrija, 1999. fotografija, 50x50 cm (Posavski muzej, Brežice, 1999) (Ne)mogućnost autonomije umetnosti u traumatičnom političkom kontekstu

Ješa Denegri Jedna od posledica raspada Jugoslavije je prestanak postojanja dotadašnjeg jugoslovenskog umetničkog prostora kojega su decenijama unatrag na okupu održavale gotovo svakodnevne radne veze niza stručnih institucija, a još više i pre mnogobrojnih pojedinaca među umetnicima i ostalim akterima umetničkog života iz svih kulturnih sredina zajedničke zemlje. Između mnogih od tih pojedinaca bile su s vremenom uspostavljene tesne ljudske relacije, čak i duga i bliska prijateljstva, pa je otuda za sve vreme u tim kobnim zbivanjima neprekidno tinjala nada da sve što se zbivalo na terenu svakodnevne politike ipak neće moći da prethodno postignuto definitivno razori. Slutilo se da će obnova saradnje jednom ponovo morati da nastupi, da će neko prvi ili među prvima trebati da u tom smeru poduzme prve kontakte. U takvoj izmenjenoj situaciji, pored ranijih, javili su se na novonastalim scenama nekadašnjeg jugoslovenskog umetničkog prostora, a sada samostalnih državnih zajednica, novi akteri među pripadnicima mlađih generacija. Sve to je nagoveštavalo radikalne promene dotadašnje ukupne umetničke situacije i unutar nje, te drugačijih načina buduće saradnje. Na srpskoj umetničkoj sceni druge polovine i kraja devedesetih godina prošlog veka i sa prelaskom u tekuće stoleće dolazi do postepenog izlaska iz mučne atmosfere „zatvorenog društva“ i „društva opasnosti“ u stanje relativne normalizacije, a u toj situaciji prelaznog perioda između tih dvaju kulturnih paradigmi brojni su autori na tadašnjoj domaćoj umetničkoj sceni dali svoje zasebne i specifične, danas u nizu primera istorijski vredne i relevantne doprinose. 5 U političkoj atmosferi odmaklih devedesetih i posle dvehiljadite na međunarodnoj umetničkoj sceni priređene su brojne izložbe u kojima su se na okupu našli i pojedini akteri umetničkog života sada već bivše Jugoslavije. Među najmarkantnijim izložbama koje su obeležile te procese, hronološkim redom njihovog održavanja, izdvajaju se: After the Wall – Art and Culture in postcommunist Europe u Stokholmu 1999, In search of Balkania u Gracu 2002, Blut und Honig. Die Zukunft ist am Balkan u Beču i In der Sch1uchten des Balkans u Kaselu, obe 2003. Primetno je da se za obeležavanje geopolitičkog konteksta novonastale umetničke situacije u nazivima triju navedenih izložbi očito planski koristi pojam Balkan. To sasvim izvesno nije slučajno i zavredilo bi napor daljeg razmatranja. Na domaćem pak terenu valja pomenuti izložbu Konverzacije u Muzeju savremene umetnosti 2001. i pojavu reformisanog Oktobarskog salona sa međunarodnim sastavom učesnika u Beogradu od 2004. i dalje. Organizovane od strane raz1ičitih stručnih krugova, uz prisustvo niza pojedinaca među umetnicima, teoretičarima i organizatorima umetničkog života, sve te priredbe ukazuju na intenzivne procese obnove institucionalnog umetničkog sistema koji se zasniva na konkretnim javnim i privatnim ekonomskim temeljima, te, shodno tome, u polaznim namerama organizacije tih poduhvata – naprosto zato jer drugačije u svetu umetnosti danas ne može da bude – stoje neke realne društveno-političke strategije, čiji su nosioci u polju promocije savremene umetničke produkcije videli i tražili načine realizacije nekih sopstvenih, sasvim određenih ciljeva i interesa.

Svim pomenutim međunarodnim manifestacijama na kojima su se u različitim selekcijama i na poziv raznih selektora nalazili umetnici sa donedavnog jugoslovenskog umetničkog prostora prethodila je jedna, priređena unutar nekadašnjeg „domaćeg terena“, u Sloveniji, pod nazivom Likovna kolonija Brežice 1999, održana između 9. i 16. septembra. Prema podacima navedenim u katalogu te priredbe, kao njeni pokrovitelji imenovani su DZL d. d. Ljubljana, Radio Brežice i Posavski muzej Brežice, nosilac projekta bio je Peter Špiler, a stručni voditelj Milan Zinaić. Na njihov predlog formiran je selektorski tim u koji su ušli: Ješa Denegri 6 (za tadašnju državnu zajednicu Srbiju i Crnu Goru), Edi Muka (Kosovo), Nebojša Vilić (Makedonija), Ivica Župan (Hrvatska), dok je izbor učesnika iz Bosne i Hercegovine obavio Peter Špiler, a iz Slovenije Milan Zinaić. Listu učesnika Kolonije sačinjavali su sledeći umetnici, u katalogu navedeni abecednim redom i prema mestu boravka: Mirko Bratuša (Ljubljana), Jakov Brdar (Ljubljana), Radomir Damnjan (Beograd), Boris Demur (Zagreb), Iskra Dimitrova (Skoplje), Vesko Gagović (Podgorica), grupa IRWIN (Ljubljana), Duje Jurić (Zagreb), Ivan Kožarić (Zagreb), Živko Marušić (Koper), Afan Ramić (Sarajevo), Dragomir Ugren (Novi Sad), Veljko Vujačić (Beograd), Mehmed Zaimović (Sarajevo) i Sislej Xhafa (Priština).

Nikada nisu bili do kraja javno saopšteni glavni inicijatori i temeljni motivi projekta kolonije Brežice ’99, no po svoj prilici nastala je po zamisli Milana Zinaića. S obzirom na to da se u osnovnoj ideji Kolonije nalazila težnja za okupljanjem umetnika sa područja bivše zajedničke države, nezaobilazno se postavilo pitanje političkih intencija te inicijative. Nije isključeno, čak je sasvim verovatno, da je takva intencija u namerama organizatora zaista postojala, ali ona ne samo da se nije osetila u svakodnevnom radu nego ni u međusobnim kontaktima svih učesnika. Štaviše, ono ljudski najdragocenije u njihovim uspomenama bilo je upravo sećanje na prisnu atmosferu, posebno u slobodnom vremenu, proteklu u srdačnim susretima ne samo nekadašnjih poznanika (poput veterana Kožarića i Damnjana) nego i onih koji su se upravo tom prilikom prvi put sreli i upoznali. Umetnici i selektori nipošto se nisu osećali kao službeni predstavnici, niti su to bili, zemalja iz kojih su pristigli, nego su svoje učešće u brežičkoj Koloniji doživeli kao autonomni pojedinci i stoga im je odgovaralo da iza njihovih imena i prezimena u dokumentima Kolonije budu navedeni gradovi umesto država iz kojih dolaze. U takvoj, dakle, atmosferi nastali su radovi – naravno kod svakog umetnika ponaosob prema njihovim individualnim opredeljenjima i sposobnostima – sve samo ne prigodnog karaktera, nego upravo po meri onog najboljeg po njihovim kreativnim mogućnostima. A sve to je potom, po završetku rada Kolonije, bilo prikazano na završnoj izložbi i u znatnom broju ostalo u kolekciji Muzeja u Brežicama. Danas je prisutno zadovoljstvo što je uspomena na brežičku Koloniju iz 7 septembra 1999. ostala živa i vrlo pozitivna u iskustvu njenih pojedinih učesnika, a ceo taj događaj trebalo bi da ostane zabeležen kao jedan svetao primer obnovljenih kontakata među umetnicima sa nekadašnjeg zajedničkog jugoslovenskog umetničkog prostora u novonastalim političkim prilikama na samom kraju devedesetih godina prošloga veka.

Četvorica umetnika u selekciji sredine njihovog delovanja pripadnici su različitih generacija – Damnjan (1936), Ugren (1951), Gagović (1963), Vujačić (1967) – sva četvorica su predloženi, podrazumeva se, kao samostalne umetničke ličnosti, nipošto kao zastupnici nekog zajedničkog poimanja. U brežičkoj Koloniji ostvarili su dela vrhunskog kvaliteta unutar sopstvenih slikarskih shvatanja: Damnjan dve slike akrilom na platnu velikog formata (230x120 cm), Ugren seriju objekata (16x210 cm) u postupku obrade drvenih podloga akrilom na gazi, Gagović triptih u kombinovanoj tehnici olovkom i akrilom na platnu (3x40x200 cm), Vujačić seriju slika akrilom na platnu kvadratnog formata 200x200 cm. Svojim individualnim pristupima uklopili su se u celinu selekcije kao skladna ekipa koja se primetno razlikovala od ostalih učesnika 8 Kolonije. No što je još bitnije, boravkom u Brežicama uspostavili sleva nadesno Radomir Damnjan, Ivan Kožarić, su međusobne odnose umetničkog i ljudskog uvažavanja, što će Ješa Denegri i Ivica Župan (Posavski muzej, Brežice, 1999) ih u nadolazećem vremenu održati na okupu u dva navrata: prvo na izložbi četvorice u Galeriji „Peter Lindner“ u Beču (oktobra– Ivica Župan, Radomir Damnjan, Dragomir Ugren, Veljko Vujačić, novembra 1999) i potom u Centru za vizuelnu kulturu „Zlatno Boris Demur i Ješa Denegri oko“ u Novom Sadu (decembra 2000), nakon što je prethodno u ispred slike Živka Marušića (Posavski muzej, Brežice, 1999) izdanju pomenute institucije juna 2000. bila objavljena publikacija

Jakov Brdar i Dragomir Ugren koja se odnosila na nastupe četvorice umetnika u brežičkoj Koloniji (Posavski muzej, Brežice, 1999) i u bečkoj Galeriji. Kao uvodnik te publikacije objavljen je sledeći

Ivan Picelj, Ješa Denegri, (nepotpisani) tekst: Ivan Kožarić i Ivica Župan (Posavski muzej, Brežice, 1999) “Nastupi četvorice umetnika u Brežicama, Beču i Novom Sadu 1999–2000, kao i njihove prethodne aktivnosti tokom cele decenije, odvijali su se u krajnje dramatičnim društvenim i političkim domaćim i međunarodnim prilikama devedesetih godina prošlog veka. U takvim prilikama postavljalo se sledeće pitanje: kakav i koliki može da bude prostor slobode delovanja umetnika i umetnosti, da li taj prostor treba da bude jedna od solucija javnog i građanskog otpora ili pak umetnici zadržavaju pravo da uprkos svemu okolnom ostanu dosledni imanentnim svojstvima umetnosti, a da ipak i kao takvi budu sagledani kao aktivna i aktivistička društvena snaga? Usred takve dileme ispoljeno 9 je stanovište po kojemu je umetnost samom svojom prirodom, a pogotovo vrednostima koje ostvaruje znatno bitnija i trajnija od tekućih izvanumetničkih zbivanja, stoga je umetnost kao takva uvek alternativna u odnosu na trenutno dominantni politički kontekst. Težnja ka „opstanku umetnosti u vremenu krize“ bila je i u burnim domaćim devedesetim godinama jedno izrazito napredno političko stanovište a da pri tome umetnosti nije osporeno i uskraćeno pravo na sopstvenu autonomiju, shodno temeljnoj premisi koja glasi: „Autonomija umetnosti u političkom kontekstu“. No, uporedo s tom pozicijom, podrazumeva se da su se u istim istorijskim prilikama na domaćoj pluralističkoj umetničkoj sceni devedesetih ispoljila i drugačija, izrazitije politizovana i izravnije angažovana umetnička stanovišta, ali sve to nije trebalo, niti je moglo da dovede u sumnju ona kojima su ostali čvrsto privrženi četvorica učesnika prethodno navedenih umetničkih priredbi.

Četiri umetnika i jedan kritičar u dva navrata uzastopno, u vrlo kratkom vremenskom periodu, nastupili su na priredbama u međunarodnom okruženju: septembra 1999. na Likovnoj koloniji u Brežicama, oktobra–novembra iste godine na izložbi u Galeriji „Peter Lindner“ u Beču. Oba nastupa desila su se u prilikama i kontekstima koji, osim prvenstveno umetničkih, mogu da pobuđuju izvesne kulturno-političke konotacije: kolonija u Brežicama bila je, naime, prvi slučaj povezivanja jednog kruga umetnika i kritičara s područja prethodne Jugoslavije a pokrenuta je na inicijativu slovenačkih organizatora; bečka izložba je priređena sa podrškom KulturKontakta uključujući se u program manifestacija koje pomaže ta institucija. No u vezi sa svim tim okolnostima učesnici tih priredbi nisu imali nikakvih dilema: nastupili su isključivo kao umetnici u sopstveno ime i sa umetnošću koja poseduje izrazita svojstva sopstvene autonomije. Dolazeći iz sredine izložene u poslednje vreme brojnim krizama želeli su svojom umetnošću da ispolje svest o tome da se umetnost takvim krizama ne podvrgava, niti ih odslikava, nego sve što je kao umetnost u takvim prilikama ograničava prevazilazi upravo 10 jezikom i kvalitetom umetnosti kakva danas može da nastane, da se razume i prihvati posvuda u svetu kao ravnopravni i punopravni partner u dijalogu na transnacionalnoj i multikulturnoj umetničkoj sceni. Ne može, dakle, kada je umetnost u pitanju ni sa kime da bude kompromisa: umetnik ne zastupa nikoga osim sebe samoga, ne traži ništa drugo nego da kao slobodan i samostalan profesionalac iznese na videlo najbolje moguće plodove svoga rada. Na takvim ubeđenjima i sa takvom svešću, a pre svega sa težnjom da se uprkos svemu stvara umetnost na ravni jezika, ideja i senzibiliteta svoga vremena, utemeljena su oba međunarodna nastupa o kojima ova publikacija želi da predstavi osnovnu i neophodnu radnu dokumentaciju”.

Da su još u toku umetničkih zbivanja devedesetih i u prvim istorizacijama tih zbivanja posle dvehiljadite bile uočene podele na „autonomne“ i „angažovane“ umetničke pozicije svedoče sledeći delovi tekstova u kojima se analiziraju upravo te razlike. Tako, prema Jasmini Čubrilo (u knjizi Beogradska umetnička scena devedesetih, Beograd, 1998):

„Strahovita politička, ekonomska i moralna kriza uzdrmala je i prostor same umetnosti. To je, s jedne strane, dovelo do umetnosti koja je reagovala na društvene kontekste i/ ili sama, u reakciji na postojeće, proizvodila nove. S druge strane išlo se ka skoro potpunoj izolaciji od spoljašnjih okolnosti, ka jednom specifičnom utopijskom eskapizmu”, dok, prema Branislavi Anđelković i Branislavu Dimitrijeviću u tekstu Poslednja decenija: umetnost, društvo, trauma i realnost u katalogu izložbe O normalnosti. Umetnost u Srbiji 1989–2001. u Muzeju savremene umetnosti 2005. stoji:

„Umetnost u Srbiji je tako ušla u jedan veliki paradoks. S jedne strane je stajala želja da se sačuva autonomija umetnosti (što je moglo da konotira i radikalnu poziciju ‘druge linije’ ali i neku vrstu inertnog, autističkog eskapizma), a s druge strane nužnost da se sudeluje u nekoj vrsti alarmiranja javnosti ili bar senzibilizaciji javnosti da se suoči sa značenjem smrtonosnih političkih procesa.“ 11 Pojam „eskapizam“, sa atributima „utopijski“ u prvom, odnosno „inertni“ i „autistički“ u drugom citatu, korišćen je da obeleži pozicije onih umetnika koji su zastupali pravo na autonomiju umetnosti u političkim prilikama domaćih devedesetih, što ukazuje na to da je takva pozicija u tim interpretacijama, u najblažem slučaju, upitna i problematična. S druge pak strane, pozicije autonomne umetnosti u traumatičnom kontekstu domaćih devedesetih branjene su ili opravdavane kao pozitivne shodno teorijskim postavkama i terminološkim odrednicama poput „neekspresionizma“, „diskretnog modernizma“, „drugog modernizma“, „modernizma posle postmodernizma“, „postformalizma“, sa težnjom tumačenja i obeležavanja umetničkih procesa u periodu postsocijalističke i postjugoslovenske društvene i političke stvarnosti. U takvoj uzavreloj i uzbudljivoj situaciji domaće umetnosti devedesetih godina prošlog veka, pri samom kraju tog perioda, dešava se brežička Kolonija i bečka, a na samom početku dvehiljadite i novosadska izložba četvorice njihovih učesnika kao događaja kojih se, čini se, vredelo ovom 12 prilikom još jednom prisetiti. sleva nadesno Radomir Damnjan, Ješa Denegri i Vesko Gagović u ateljeu Živka Marušića

Afan Ramić i Dragomir Ugren (Posavski muzej, Brežice, 1999)

Veljko Vujačić u radu (Posavski muzej, Brežice, 1999)

Dragomir Ugren ispred svog rada (Posavski muzej, Brežice, 1999)

Vesko Gagović i Veljko Vujačić (Posavski muzej, Brežice, 1999)

13 Hronologija izložbi 1999 – 2015.

Likovna kolonija Brežice Promenljiva geografija Posavski muzej, Brežice (Slovenija), 9 – 16. septembar 1999. Bojana Atlija, Marco Chiesa, Radomir Damnjanović Damnjan, Radomir Damnjanović Damnjan (Beograd), Vesko Gagović Serena Decarlo, Nenad Ignjatović, Veljko Vujačić, Vesna Zarev (Podgorica), Dragomir Ugren (Novi Sad), Veljko Vujačić (Beograd) 47 BITEF 13 – nKA / Pravosudna Akademija, Beograd, Projekat: Peter Špiler, Milan Zinaić (Ljubljana) 23. septembar – 1. oktobra 2013. Kustos za Srbiju i Crnu Goru: Ješa Denegri (Beograd) Kustoskinje: Biljana Tomić i Dobrila Denegri

Radomir Damnjan, Dragomir Ugren, Vesko Gagovć, Veljko Vujačić između Privatnog i Javnog Gallery Peter Lindner, Wien, 28. oktobar – 26. novembar 1999. Učesnici radionica i izložbi 1999 – 2015: Kustos: Ješa Denegri Bojana Atlija (Beograd), Marco Chiesa (Milano), Radomir Damnjanović Damnjan (Milano/Beograd), Vesko Gagović Radomir Damnjan, Dragomir Ugren, Vesko Gagović, Veljko Vujačić (Podgorica), Marko Marković (Beograd), Dragomir Ugren Galerija Zlatno oko, Novi Sad, jun/jul 2000. (Novi Sad), Veljko Vujačić (Beograd) Kustos: Ješa Denegri Specijalni pozivi i učešća na izložbi: Bogoljub Boba Jovanović (Beograd), Vasa (Los Angeles), Vesko Gagović, Veljko Vujačić Eugen Feller (Zagreb) Fondazione Culturale Italo Svedese, Venezia, 1 – 30. oktobar 2000. Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad, Kustoskinje: Biljana Tomić i Dobrila Denegri 29. maj – 26. jun 2015. nKA / iCA – nezavisna Kulturna asocijacija, Beograd Premio Michetti – Radomir Damnjanović Damnjan, Vesko Gagović, Kustosi po pozivu: Biljana Tomić, Dobrila Denegri i Ješa Denegri Veljko Vujačić Fondazione Michetti, Francavilla al Mare (Italia), između Privatnog i Javnog 21. jun – 30. avgust 2001. Učesnici radionica i izložbi 1999 – 2015: Kustoskinje: Angela Vettese i Dobrila Denegri Bojana Atlija (Beograd), Marco Chiesa (Milano), Radomir Damnjanović Damnjan (Milano/Beograd), Vesko Gagović 15. Međunarodna izložba crteža (Podgorica), Marko Marković (Beograd), Dragomir Ugren Radomir Damnjan, Vesko Gagović, Veljko Vujačić (Novi Sad), Veljko Vujačić (Beograd) Muzej moderne i suvremene umjetnosti, Rijeka, Specijalni pozivi i učešća na izložbi: 28. novembar 2001 – 28. februar 2002. Bogoljub Boba Jovanović (Beograd), Vasa (Los Angeles), Kustos za Srbiju i Crnu Goru: Ješa Denegri, Beograd Eugen Feller (Zagreb) Dijalozi umetnika: Dunja Trutin Radomir Damnjan – Veljko Vujačić Dokumentarni diagrami: Ana Radovanović i Luka Tilinger nKA / MKM ”Magacin” u Kraljevića Marka, Beograd, Emocionalna geografija: Biljana Tomić 27. oktobra – 7. novembra 2008. nKA / iCA – nezavisna Kulturna asocijacija, Beograd Kustoskinje: Biljana Tomić i Dobrila Denegri i Opština Savski venac Kuća legata, Beograd, 06 – 16. jul 2015. Interchange Kustosi: Biljana Tomić, Dobrila Denegri i Ješa Denegri Radomir Damnjanović Damnjan, Veljko Vujačić nKA / Galerija Nadežda Petrović, Čačak, 18. maj – 18. jun 2009. Omaž Bogoljubu Bobi Jovanoviću Kustoskinje: Biljana Tomić i Dobrila Denegri Omaž Lizi i Otu Bihalji Merinu Obeležavanje mesta: Marko Pogačnik, Šempas Interakcija Kustoskinje: Biljana Tomić i Dobrila Denegri Marco Chiesa (Milano), Radomir Damnjanović Damnjan, Serena nKA / iCA – nezavisna Kulturna asocijacija, Beograd i Decarlo, Dragomir Ugren, Veljko Vujačić Opština Savski venac Savremena galerija Zrenjanin - Umetnička kolonija Ečka, 14 – 31. maj 2011. Kustoskinje: Biljana Tomić i Dobrila Denegi

Promenljiva geografija Bojana Atlija, Marco Chiesa, Radomir Damnjanović Damnjan, Serena Decarlo, Nenad Ignjatović, Veljko Vujačić, Vesna Zarev Galerija savremene likovne umetnosti Niš – ”Salon 77” i ”Paviljon” u tvrđavi, Niš, 24. maj – 4. jun 2013. 14 Kustoskinje: Biljana Tomić i Dobrila Denegri Radomir Damnjanović Damnjan Vesko Gagović Dragomir Ugren Veljko Vujačić

15 Radomir Damnjanović Damnjan

Slika, 2014. akril na platnu, 136x245 cm 16 između Privatnog i Javnog, Muzej savremene umetnosti Vojvodine (Novi Sad, 2015) Slika, 2015. akril na platnu, 144,7x300 cm između Privatnog i Javnog, Muzej savremene umetnosti Vojvodine (Novi Sad, 2015) 17 Slika na kanapu, 2015. akril na kanapu, promenljive dimenzije Rađeno na osnovu skica iz februara 1972. 18 između Privatnog i Javnog, Muzej savremene umetnosti Vojvodine (Novi Sad, 2015) Slika, 2005. ulje na platnu, 150x260 cm 19 Vesko Gagović

Geometrija 1, 2013. 20 akril na platnu, 60x60 cm Geometrija 2, 2013. akril na platnu, 60x60 cm 21 Lebdeći objekat, 2014. 22 MDF, industrijska boja, led svetlo, 200x200x60 cm Bez naziva, 1995. staklo, boja, drvo, 3 komada, svaki 25x25 cm 23 Veljko Vujačić

Za svaku uzbrdicu postoji nizbrdica, a za svaki čeoni vetar postoji samo čeoni vetar, 2011. instalacija, dimenzije promenljive 24 Interakcija, Savremena galerija (Zrenjanin, 2011) Velika instalacija, 2009. medijapan sa jasenovim furnirom (19 tabli 305x50x2 cm), ofarban mat belom bojom i mat lakom; 9 halogenih sijalica, saten hrom, 20W; visina 250 cm, dužina 450 cm, širina 305 cm Galerija Zvono (Beograd, 2009) 25 Bez naziva (Birokratija), 2012. 33x900x30 cm 26 Galerija 73 (Beograd, 2012) Slika, 2008. ulje na platnu, 200x225 cm vl. Muzej savremene umetnosti Vojvodine 27 Dragomir Ugren

Bez naziva, 2015. akril boja, gaza, MDF, 34 komada različitih dimenzija 28 između Privatnog i Javnog, Muzej savremene umetnosti Vojvodine (Novi Sad, 2015) Bez naziva, 2014. akril boja, gaza, MDF, 9 komada, svaki 200x30x4 cm Umetnik na odmoru, Muzej suvremene umjetnosti (Zagreb, 2014) 29 Bez naziva, 2011. akril boja i gaza na platnu, 18 komada, svaki 200x20 cm 30 Interakcija, Savremena galerija Umetničke kolonije Ečka (Zrenjanin, 2011) Bez naziva, 2011. akril boja, gaza, MDF, 10 komada, svaki 10x200 cm, spojeni po 5 komada European Scenarios, Galerie für Zeitgenössische Kunst (Leipzig, 2011) 31 32 „Da“

Dobrila Denegri

Postoje dve vrste uma. Spoljašnji um koji memoriše činjenice i unutrašnji um koji kaže „da“ ili „ne“. Kada razmišljate o nečemu što trebate uraditi, i unutrašnji um vam kaže „da“, osećate se uznesenim. To je momenat inspiracije. Za umetnika to je jedini put. Ne može naći pomoć nigde drugde. Mora slušati svoj unutrašnji um.

Agnes Martin, Lepota je misterija života

Termini „privatno“ i „javno“ mogu imati širok spektar referenci ukoliko primenjeni u kontekstu kustoskih praksi, bez obzira na to da li se odnose na neke od „pionira“, poput Haralda Szeemanna, ili na savremenije protagoniste globalne umetničke scene, poput Hansa Ulricha Obrista.

Prva izložba koju je Harald Szeemann napravio nakon Documente ’72 je izložba intimnog, gotovo privatnog karaktera, na kojoj su eksponati bili objekti iz svakodnevnog života – centralna tema je bila život njegovog dede, a publika stare dame i klijentela dedinog frizerskog i brijačkog salona.

Prvi izložbeni projekat Hansa Ulricha Obrista, zahvaljujući kojem je i ušao u žižu interesovanja sveta umetnosti, bio je realizovan u kuhinji njegovog privatnog stana, zahvaljujući podsticaju umetnika poput Christijana Boltanskog, Petera Fischlija i Davida Weissa, i – prema rečima samog kustosa – nije ju posetilo više od tridesetak ljudi tokom tromesečnog trajanja. 33 Pojam privatnosti, ovde viđen kroz spektar emotivnih i familijarnih relacija, poput Szeemannovog primera, ili pak, kao kontekstualna i prostorna odrednica, poput primera Obristove izložbe Kuhinja, još uvek je blisko vezan za sámo značenje reči, koja upućuje na personalnu dimenziju. U navedenim primerima ta dimenzija je vezana za samu ličnost kustosa i na sferu prakse, te kako funkcioniše kroz dva različita pristupa motivu izložbe kao izražajnom mediju.

Izložba Između privatnog i javnog ne stavlja težište na eksplicitnost pojmova, niti na bilo koji oblik privatnosti njenih učesnika. Naprotiv, ona se bavi pitanjem impulsa i podsticaja „momenta“, odnosno relacija koje nastaju između umetnika, rada i prostora dešavanja izložbe. Polazni motiv može proizići iz konstantnog i doslednog praćenja produkcije određenih umetnika, kao i iz profesionalnog stava da široj javnosti plasiraju sasvim individualne i jezički specifične produkcije.

Dakle, ovom prilikom povezivanje umetnika u širokom rasponu može biti viđeno kao još jedan u seriji „izložbenih momenata“ koji objedinjuje umetnike vrlo individualnih jezičkih i koncepcijskih polazišta. Za neke od umetnika, poput Veljka Vujačića i Veska Gagovića, ta polazišta 34 mogu imati određene srodnosti budući da obojica često koriste formalno sleva nadesno Ješa Denegri i Radomir Damnjan svedeni jezik apstraktnog slikarstva, mada obojica sa vrlo specifičnim izvode rad Slikanje slikarstva, Interakcija, Savremena galerija tematskim i koncepcijskim konotacijama. Bez obzira na to da li se radi o (Zrenjanin, 2011) monohromnim bojenim poljima ili vibrantnim geometrijskim paternima, Ješa Denegri i Radomir Damnjan u slikama Veska Gagovića uvek postoji određena kritička dimenzija izvode rad Slikanje slikarstva, Interakcija, Savremena galerija koja aludira na širu društvenu realnost i paradoksalnu marginalnu (Zrenjanin, 2011) poziciju umetnika u njoj. Slika kao produkt umetničkog rada, dakle Serena Decarlo, Interakcija, izraz kulturne razine određene društvene sredine, trebalo bi da bude Savremena galerija (Zrenjanin, 2011) nosilac najviših vrednosti; međutim, opšteprihvaćeni nosioci vrednosti u

Veljko Vujačić i Marco Chiesa, društvu su potpuno drugog karaktera. To su stereotipni statusni simboli Interakcija, Savremena galerija industrije luksuza. Nije slučajno, dakle, da umetnik uzima za „svoju“ (Zrenjanin, 2011) paletu niz industrijskih lakova i pokriva njima površinu plohe stvarajući Marco Chiesa i Veljko Vujačić, Interakcija, Savremena galerija „sliku-objekat“, „objekt“ ili „dinamičnu formu“ u prostoru. Naizgled (Zrenjanin, 2011) „konvencionalni“ slikarski jezik, koji aludira na tradiciju apstraktnog slikarstva kao izraza visokog modernizma, u suštini je subverzivni umetnički gest koji problematizuje status umetnosti i umetnika u društvu u kome živimo. Veljko Vujačić takođe koristi apstraktni slikarski jezik, realizujući platna čija pojavnost aludira na kompleksan i dugotrajan proces stvaranja slikarske kompozicije sačinjene od mnogobrojnih

slojeva. Svaki sloj, bez obzira na to da li je koloristički ili geometrijsko- 35 strukturalni, je semitransparentan, nanesen gotovo kao filter koji prekriva sloj ispod. Asocira na činjenicu da je posmatranje spoljašnje realnosti kao gledanje kroz seriju filtera. Umnoženost i slojevitost tih „filtera“ zamagljuje granice između realnosti kakva jeste i kakvom se prikazuje. Ambivalentnost odnosa realnosti Zapisi o kakva jeste i kakvom se prikazuje jedna je od dominantnih karakteristika sveta u kome živimo, što za temu uzima i susretima, Okwui Enwezor, govoreći upravo o filterima kao metaforičnim razgovorima strukturama putem kojih se može promišljati slika postojećeg sveta, ili pak graditi neka druga, lična i individualna. i izložbama

Slojevitost i procesualnost nalazimo i u umetničkom postupku Marka Markovića, sačinjenom od niza tehnika i medija, poput crteža, skulpture ili digitalne animacije. Nezavisno od medija, jedno od centralnih pitanja njegovog rada odnosi se na pojam ljudske percepcije, kao i na strukturu i anatomiju organa. Analizirajući njihovu unutrašnju strukturu i funkciju umetnik dolazi do elementarnih geometrijskih formi, poput kupe ili kruga, koje zatim kompjuterski elaborira, usložava i razvija, dolazeći do finalnih „tela“ koja imaju i geometrijska i biološka svojstva. Taj novi biogeometrijski patern postaje motiv monumentalnih crteža grafitom na zidnoj površini ili na podlozi montiranoj na trodimenzionalnoj prostornoj strukturi, koja ničim ne sakriva svoju funkciju izložbenog panoa. Naprotiv, i ona potencira instalacioni, skulpturalni karakter rada, proširujući njegov semantički dijapazon i mogućnosti njegovog iščitavanja kroz niz asocijacija vezanih za pojmove unutrašnje/ spoljašnje, lično/opšte, parcijalno/celovito.

Izložba u Muzeju savremene umetnosti Vojvodine, na kojoj pojedini umetnici ponovo izlažu zajedno, a drugi po prvi put u heterogenoj konstelaciji umetničkih jezika, je dakle još jedan u seriji pozitivnih momenata koji govore o kontinuitetu profesionalnih i ljudskih relacija prema umetnosti u opsegu memorije prošlog i savremenog vremena u želji da se jedna izložba tretira kao slobodno polje interakcije ideja i stavova proizašlih iz onog „da“ unutrašnjeg uma o kome govori Agnes 36 Martin. Zapisi o susretima, razgovorima i izložbama

Biljana Tomić Verovatno je najlepši, najteatralniji i najdramatičniji primer paralelnih realnosti Platonova alegorija pećine, prostor imaginacije, percepcije i karaktera sveta senki i šumova, privatnog i javnog kontinuiteta življenja, u kome je isključena drugost, izuzev slučajeva interpretacija pojedinaca kada izađu u nestvarni svet svetlosti prirode i sunca. Šta je istina i šta je saznanje u tom sinoptičkom pogledu nerešiva je tajna i suština filozofskih istraživanja. Pitanja konteksta jedne ili druge strane je sokratovsko etičko područje otkrivanja mišljenja i znanja čoveka, njegovog delovanja u dodiru same biti „onog što ljudi nazivaju učenjem – čovek sve ostalo sam nalazi, ako je hrabar i ako se ne umori istražujući; jer istraživanje i učenje u celosti je podsećanje“. (Što znam?, Jean Brun, Sokrat, KIC naklada Jesenski i Turk, Zagreb 2007, str. 47) Sokrat je zastupao shvatanje iskonskog putovanja duša koje prenose memoriju znanja i svetlosti sa izvora nastanka. Civilizacijske promene i opšta kretanja u vremenu savremenosti jezikom metafora slede memoriju ponavljanja ciklusa, fragmenata prisećanja, iznutra i spolja, u nastojanju da se otkrije, dosegne saznanje i otvori put…

„U naš prvi svet, hoćemo li za opsenom drozda?… Idi, idi, idi, reče ptica: ljudski rod ne može podneti suviše stvarnosti. Vreme prošlo i vreme buduće“

(T. S. Eliot, Četiri kvarteta, Prosveta, Beograd 1966, str. 13). 37 Sa prolaskom vremena izoštravaju se i kristališu shvatanja da su sve što saznajemo u rasponima vremena, kako su filozofi govorili, geneze fragmenata memorije.

Između privatnog i javnog prostora opšte memorije urezane su evolucije života u prolaženju i promenama, kao i saznanje da je sam život ona bitna igra senki i istine šta jesmo kao bića: subjekt i objekt egzistencije i fikcije. Možda je sámo postojanje metaprovodnik ljudskih osećanja, intuicije, percepcije i znanja da je sve put kontinuiteta i istraživanja. Platforma prenošenja sposobnosti različitih čitanja sveta realnosti kreativnih istorija života i umetnosti.

Koncept prisećanja… modifikuje realnost kada sedite u krugu prijatelja i kada se u razgovoru prisećate polako, i sve više, da osećate vrtoglavo poniranje u neko vreme, da sa divljenjem i čuđenjem konstatujete kako je sve uzbudljivo, dirljivo i dramatično u tokovima daleke-bliske prošlosti. Potom shvatate da se različita viđenja umetnosti uklapaju u neki nespojiv tok sa nekim posebnim značenjem i smislom.

Koncepcijska i kustoska praksa, u mom primeru, nastajala je iz okolnosti obrazovanja i duha vremena, iskustva rada i saznavanja u kontekstu realnih dešavanja od 60-ih do danas. Nisam pratila definicije niti apriorne stavove. Poznati promotor takve prakse Harald Szeemann često je na početku nekog projekta slao poruke „ulazim u novu avanturu“! Danas mnogi sledbenici pokušavaju da teoretizuju metodologiju njegovog rada, ali avantura je govorila o prijateljstvu, otvorenosti, neposrednosti, razumevanju i o podršci umetnika i umetnosti.

između Privatnog i Javnog Neočekivan Ugrenov poziv prošle godine doveo me je u neodlučnu poziciju zbog obaveze sakupljanja materijala iz oblasti moga rada od 60-ih do novijeg doba, mada sam taj dugogodišnji kontinuitet videla kao motiv da se obradi jedan kraći tok izložbi od 1999. do 2015.

Predlažem Ugrenu da Ješa, Dobrila i ja zajednički predstavimo taj period jer smo u različitim momentima svi učestvovali u organizaciji. Tako dolazimo do predloga izložbe i ideje naziva „Između privatnog i javnog“ kao sasvim adekvatne porodičnom kontekstu i relacijama život – 38 umetnost. Radomir Damnjanović Damnjan, Dragomir Ugren, Vesko Gagović, Veljko Vujačić Period izložbi od 1999. do 2015. obuhvata međunarodnu Likovnu koloniju u Brežicama (1999), na kojoj su učestvovali Ješa i umetnici Radomir Damnjanović Damnjan, Dragomir Ugren, Vesko Gagović i Veljko Vujačić. Ta prva velika regionalna kolonija, čiji su autori Peter Špiler i Milan Zinaić a selektori Ješa Denegri, Edi Muka, Peter Špiler, Nebojša Vilić, Milan Zinaić, Ivica Župan, uspešno je uspostavila kontakt među brojnim poznatim umetnicima i povezala regionalnu umetničku scenu. Tih godina intenzivno su se organizovali mnogi integrativni programi. Posle Brežica sledili su drugi pozivi i, pošto je ta grupa umetnika sjajno funkcionisala, organizovane su izložbe u istom ili izmenjenom sastavu u Beču (1999), Novom Sadu (2000), Veneciji (2000), Rijeci (2001) i u kontekstu izložbe “Adriatico - Due Sponde / Premio Michetti” održane u gradu Francavilla al Mare kraj Peskare (2001). Na tim izložbama bili smo svi uključeni u različitim varijantama, zavisno od mesta održavanja.

Godine 2000. Dobrila i ja registrujemo nezavisnu Kulturnu Asocijaciju nKA i od tog vremena sve aktivnosti se vode kao nKA program, pri čemu nastaju projekti izložbe umetnika kolonije u Brežicama u Beogradu (2008), Čačku (2009), Zrenjaninu (2011), Nišu (2013), Beogradu (2013), Novom Sadu (2015) i Beograd (2015). Ti programi nastajali su neočekivano i neposredno bez unapred određenog koncepta i broja učesnika, u slobodnoj formi otvorenosti i zavisno od mesta, organizacionih i prostornih mogućnosti.

Povod te serije izložbi je jedna, odnosno dve fantastične Damnjanove slike iz 2008, koje su me fascinirale formatom, koloritom i optičkim efektima. Predložila sam izložbu u „Magacinu“ 2008, sa idejom da uključimo i Veljka sa njegovim čistim, skoro monohromnim slikama, kao adekvatnim pandanima suprotnih vrednosti. Postavka je protekla u duhu radionice. Dugo nisam videla tako snažno prisustvo i dejstvo slikarskih postupaka. Počeli smo da promišljamo da to ponovimo i, zahvaljujući susretu sa Milicom Petronijević, direktorkom Galerije „Nadežda Petrović“ u Čačku, predlog je prihvaćen, uz dogovor da se uvedu i drugi radovi – Veljko sa interaktivnim instalacijama i Damnjan sa izvođenjem „prostorne slike iz 1972“ i performansa. Izložba je održana u Galeriji „Nadežda Petrović“ u Čačku 2009. pod nazivom 39 Interchange, kao najava premeštanja iz grada u grad. Proširena postavka bila je impresivna i dovoljno provokativna pa nas je motivisala da razmišljamo o drugom prostoru. Zaintrigirao nas je fenomen promena postavke kao promene rada, pojava drugih rakursa gledanja, kao i interakcije koje su se dešavale između umetnika i publike. Novi prostor bio je Zrenjanin, a Slavica Popov, kustoskinja Savremene galerije, predložila je da se izložba uključi u rad Kolonije Ečka. Tada je, pored Damnjana i Veljka, pozvan i Dragomir Ugren iz grupe 4 autora, a na Slavičin predlog pozvani su još Marco Chiesa i Serena De Carlo iz Milana. Izložba Interaction u Savremenoj galeriji (2011) omogućila je uspešan i nezaboravan boravak, druženje i saradnju među umetnicima i njihove zajedničke interpretacije prostora, materijala i usaglašene monohromije, bele i tamne, crne boje radova. Tokom Damnjanovog performansa nanošenja crnih mrlja na platno Ješa je nosio kofu sa bojom kao čest model/objekt u njegovim performativnim izvođenjima.

Te izložbe su postale već opsesivne u nekom osećaju mogućnosti da sa svakim novim projektom nastaju potpuno iznenađujuća rešenja i korespondencije između umetnika i javnosti. Tako smo došli do ideje da se 2013. nešto uradi i u Nišu. Milica 40 Todorović, umetnička direktorka GSLU, obavestila nas je da je sleva nadesno Marco Chiesa, Promenljiva cela godina posvećena Konstantinovom „Milanskom ediktu“. Od geografija, Galerija savremene likovne umetnosti (Niš, 2013) prvobitne sumnje, ta informacija je izazvala iznenađujući efekat tematski inventivnih instalacija sa refleksijama na Konstantinovo Bojana Atlija, Promenljiva geografija, Galerija savremene vreme. Pod nazivom Promenjiva geografija realizovan je projekat likovne umetnosti (Niš, 2013) u Galeriji savremene likovne umetnosti (2013). Autori projekta Bojana Atlija, Promenljiva su Damnjan, Veljko, Marco i Serena, kojima se pridružuju Vesna geografija, Galerija savremene likovne umetnosti (Niš, 2013) Zarev, Bojana Atlija i Nenad Ignjatović.

Veljko Vujačić, Serena Decarlo, Tema nas je odvela do ponovnog proučavanja i upoznavanja Marco Chiesa, Nenad Ignjatović i Biljana Tomić, otvaranje izložbe početaka prvog milenijuma sa doslednim cikličnim promenama Promenljiva geografija, Galerija i istorijskim ponavljanjima, do konstatacije da je nekadašnja savremene likovne umetnosti (Niš, 2013) prošlost u globalnom smislu današnja sadašnjost. Nakon otvaranja

Veljko Vujačić, Promenljiva dobili smo vest da je Damnjanova instalacija postavljena u džamiji geografija, Galerija savremene oštećena i da je delimično spaljena muslimanska zastava. Kako likovne umetnosti (Niš, 2013) je policija zatvorila prostor zbog istrage – zatvorena je i izložba. Smatrajući postavku u Nišu dobrom, obratila sam se Jovanu Ćirilovu i Bitefu. Predlog je prihvaćen pa smo koristili temu Bitefa u proširenoj verziji Teško je živeti u vremenu… sa postavkom u predivnom prostoru zgrade Geozavoda (2013). Niška izložba Promenjiva geografija u okviru tog prostora bila je na prvom nivou, dok je u srednjem prostoru nekadašnje banke izlagao veliki broj mladih umetnika. Učešće mladih umetnika smatram uvek 41 važnom projektnom referencom u balansiranju i razumevanju stanja realnosti, kao korektive naših memorija, u njihovom razgrađivanju i dograđivanju kroz nove tokove kontinuiteta života, umetnosti i epoha.

Kada se pogleda taj niz izložbi, gde se uglavnom radi o istim učesnicima sa povremenim dopunama, verujem da je jasno kako su to projekti prijatelja i rasprave o funkcionisanju prakse u sistemima umetnosti. Takvi projekti su ekskluzivni, sa šarmom, duhom i kvalitetom „malih avantura“, u nekom ehu, poput onih kakve je na svoj način radio Harald Szeemann ili kao čuvena postavka La Chambre d’Amis Jana Hoeta.

Marco Chiesa, Bojana Atlija, Marko Marković

Svaki izložbeni koncept shvatam otvorenim dok se radi na njemu. Tokom pripreme često se javljaju novi momenti koji se uklapaju u prvobitnu ideju, u ovom slučaju – transparentnost kontinuiteta.

Marco Chiesa, Bojana Atlija i Marko Marković su mladi umetnici sa različitim autonomnim istraživanjima, sa kojima sarađujem još od njihovih studentskih dana.

Susret sa Marcom Chiesom i njegovim drugovima, studentima Akademije Brera, desio se još 1997. Iste godine dobila sam poziv da organizujem radionicu u Prohoru Pčinjskom, i to je bio prvi dolazak Marca, Stefana i Andreje. Međutim, put na jug Srbije za Marca je simbolički bilo inicijacijsko putovanje, jer je potom obišao skoro sve kontinente sa prijateljima ili Serenom. Iz tih putovanja nastali su brojni radovi: Konstelacije gradova kao konstelacije zvezda u više varijanti, zavisno od mesta ili kontinenta, Plavi most sa ispisanim imenima mesta koja je obišao, radovi posvećeni Tibetu (Plava tenda i Bele stepenice) i instalacija plavog Škorpiona, koja predstavlja zemlje Evrope kao plutajuća ostrva bez granica i fiksnih pozicija, kao i radovi Otisak i Ostaci… Marco je od samog početka imao otvoren pogled na život i umetnost, sa izraženim humanim osobinama u komunikaciji i sa izuzetnim sposobnostima u radu. U press prilogu projekta Slobodno plivanje (2013) dat je zanimljiv komentar: „Marco Chiesa svojim plavim monohromima traži logiku u stalnim 42 transformacijama realnosti, da bi pronašao poreklo studija prvobitnog sleva nadesno učenja: od geometrije do materije u naizmeničnim promenama. Živi Vasa u svom studiju u Los Anđelesu proces evolucije. Stavom, od geometrije do geografije, aludira na Biljana Tomić, Eugen Feller, problem uspostavljanja granica zavisno od političkih značenja, do Ješa Denegri, Radomir Damnjan, između Privatnog i Javnog, Muzej prirodnih, do ograničavanja čoveka. Zaključni simbol u njegovom savremene umetnosti Vojvodine radu je ‘otisak’ palca: najvažnija stvar koju imamo – naš identitet.“ (Novi Sad, 2015) Bojana Atlija ima sposobnost da u svakom materijalu izvede Marko Marković, između Privatnog i Javnog, Muzej savremene umetnosti oblik koji želi i da u svakom prostoru nađe motiv koji odgovara njenoj Vojvodine (Novi Sad, 2015) ideji i datom mestu. Njen perceptivni fokus pomera planine, svodove, ambijente alogičnim pravcima perspektive, položaja objekata u odnosu na ličnu poziciju i smisao pojedinačnog i opšteg u datom kontekstu i vremenu. Ne prihvata stvari onako kako izgledaju, već realnost koju ona vidi u odnosu na individualnu egzistenciju na aktuelnoj društvenoj i kulturnoj sceni. Ideja Stuba u galerijskom prostoru MSUV-a upravo nosi ideju otklona od stabilizovanog sistema stubova u izlagačkom prostoru, smatrajući ga neadekvatnim i suvišnim, o čemu daje i svoj komentar: „Moj izbor je u kontekstu vremena u kom živim. U odnosu na to biram opcije koje mi se nude, tj. koje sam, iz ponuđenog sveta, uzela kao mogućnosti. Mogu reći da je to razlog zbog čega je taj stub isti kao oni koji već postoje. Tražim svoje mesto u odnosu na vreme u kom živim. I u isto vreme ga kritikujem“.

Marko Marković rasuđuje u širokim rasponima skulptorske prakse, teorijskih analiza pojmova vizuelnosti unutrašnjeg i spoljašnjeg, uključujući geometriju anatomije, razgrađivanje i inkorporiranje arheologije i savremenosti u nove jezičke kodove. Svoj rad u celini procesa istraživanja, putem crteža, teksta, medija, fotografije, instalacije i finalnog dela, definiše skulpturom. 43 Bogoljub Boba Jovanović, Vasa Mihić, Eugen Feller

U vreme kada se razgovaralo o izložbi u Novom Sadu u Beogradu je boravio Vasa Mihić i u susretima s njim, Bogoljubom Bobom Jovanovićem, Damnjanom i Ješom vodili su se razgovori o našoj izložbi u Novom Sadu, o prisećanjima na 40-e, 50-e, 60-e godine. Svako je iz svog ugla davao neku sliku tog doba, posebno o periodima Bobinog i Vasinog školovanja u krugu posleratnih studenata i profesora na Primenjenoj i Likovnoj akademiji. Razgovori o Bobinom radu bili su izuzetno interesantni u otkrivanju i razumevanju kulture Beograda izvan poznatih struja socrealizma i modernizma. Otkrivaju se područja istorije koja su skoro nepoznata i koja zapravo osvetljavaju paralelni tok kulturnih zbivanja – sa pionirima i protagonistima slike i antislike – u percipiranju geneze i promena u umetnosti.

Susret sa Fellerom, u ateljeu, nesvesno i prirodno je prizvao sećanja na rane 60-e, i upravo ti susreti i razgovori, kao individualne istorije, postaju povod za izložbu. Susreću se neke zajedničke tačke tumačenja istorije 50-ih i 60-ih godina. Prepoznaje se da Bobini Mađioničari i Fellerove Malampije nisu tako udaljeni od vremena kada su nastali, kao ni Vasin sistem predmetnosti slike-objekta ili Damnjanove slikarske transformacije i performativno ponašanje, jer i jedno i drugo stanje svesti govori o otporu i borbi individue u represivnom kontekstu.

Evociranje ovog vremena govori da se radi o izuzetnim umetnicima i njihovoj anticipaciji u našoj sredini i paticipaciji u značajnim pojavama apstraktne-gestualne slike, monohromne antislike u sklopu enformela, „bojenog polja“ i „tvrdih ivica“ (hard edge), slike-objekta nastale u kretanjima i promenama umetnosti tokom 50 i 60ih godina. U kontekstu ove izložbe prisećanje na nedavnu prošlost je eleiptična nit rezistencije slike u post periodu novih tehnologija i savremenih shvatanja proširenog područja slikanja slike ili proširenih elektronskih razrada sistema slike i njihove prezentnosti u domenu slikarstva kao discipline.

44 Bojana Atlija Marco Chiesa Marko Marković

BogoljubJovanović Vasa Eugen Feller

45 Bojana Atlija

Stub, 2015. instalacija, beton, stiropor, 40x40x410 cm 46 između Privatnog i Javnog, Muzej savremene umetnosti Vojvodine (Novi Sad, 2015) Stub, 2015. (u pozadini: Pejzaž, 2015, crtež, olovke u boji na papiru, 100x100 cm) 47 Ljubav, 2014. drvo, konopac, akril, 40x40x170 cm, svaki komad 48 Rezidencijalni program House of Pain in the Garden of Love, Vald, Švajcarska Plavo, 2011. drvo, akril, 600x400 cm Rezidencijalni program 1% ili Hermeneutika, Valjevo 49 Marko Marković

Viscera, 2008 - 2015. Crteži na zidu Muzeja savremene umetnosti u Beogradu grafitna olovka, 675x305x7cm 50 između Privatnog i Javnog, Muzej savremene umetnosti Vojvodine (Novi Sad, 2015) Viscera, 2008 - 2015. (druga strana crteža Viscera urađenih na zidu Muzeja savremene umetnosti u Beogradu) 51 Cochlea, 2008. crtež na zidu, grafitna olovka, 470x180 cm 52 Organi za skulpturu, Galerija „Haos“ (Beograd, 2008) Vestibulum, 2008. crtež na zidu, grafitna olovka, 100x130 cm Organi za skulpturu, Galerija „Haos“ (Beograd, 2008) 53 Marco Chiesa

Škorpija, 2010/2015. akril, juta, pigment, nokti, 180x270 cm 54 između Privatnog i Javnog, Muzej savremene umetnosti Vojvodine (Novi Sad, 2015) Bele stepenice, 2011. drvo, metal, h 193 Interakcija, Savremena galerija (Zrenjanin, 2011) 55 Južna Amerika, 2005. 56 akril, juta, drvo, 100x110 cm Plavi most, 2008. somot, polistiren, konopci, 200x1600x5 cm 57 Bogoljub Jovanović

Ješa Denegri Bogoljub Jovanović (Beograd, 1924) je završio Akademiju likovnih umetnosti u Beogradu 1949. Prvi put je izlagao na izložbi članova ULUS-a 1950. Prvu samostalnu izložbu u Galeriji ULUS-a (sa predgovorom u katalogu Zorana Mišića) priredio je januara 1953, drugu u Galeriji Grafičkog kolektiva (sa predgovorom Vaska Pope) juna iste godine. Osvrte na obe izložbe pišu Pavle Vasić, Stojan Ćelić, Aleksa Čelebonović, Aleksandar Petrović, Miodrag B Protić i Stanislav Vinaver. lzmeđu 1953. i 1960. boravi u Parizu, kada prelazi u Njujork. Nema podataka o njegovim eventualnim pariskim i njujorškim izlaganjima. Rani crteži izlagani na izložbi Jugoslovenski crtež XX veka u Muzeju savremene umetnosti 1966. M. B. Protić ga pominje u knjizi Srpsko slikarstvo XX veka (1970), a S. Ćelić mu posvećuje opširan tekst Naknadne beleške uz izložbu Bogoljuba Jovanovića u Galeriji Grafički kolektiv 1953. godine u časopisu Umetnost (br. 21, Beograd, 1970). Serija gvaševa iz ciklusa Mađioničari (1953) i slika K-55 (1955) prikazani su na izložbi Jugoslovensko slikarstvo šeste decenije u Muzeju savremene umetnosti 1960. Izbor radova na papiru nastalih tokom šezdesetih i sedamdesetih godina prikazan je na samostalnoj izložbi u Galeriji Grafičkog kolektiva 2006, sa uvodnom studijom u katalogu Ljiljane Ćinkul. Poslednja izlaganja u Beogradu imao je na izložbi Bogoljub Jovanović – Milan Popović – Igor Vasiljev u Galeriji „Hexalab“ i na izložbi Jugoslovenska umetnost od 1951. do 1959. – 50 umetnika iz zbirki Muzeja savremene umetnosti, obe 2014. U poslednje vreme, sa kraćim boravcima u Sjedinjenim Državama, živi u Beogradu. Nakon što je u dva navrata i u razmaku od svega nekoliko meseci (od januara do juna 1953) priredio dve samostalne izložbe u Beogradu, Jovanović se za dugi niz godina gubi sa domaće umetničke scene, mada povremeni glas o njemu, danas podignut gotovo do legende, ipak neprekidno opstaje. Dok radovi sa prve izložbe još uvek nisu pronađeni, oni sa druge – ciklusi Mađioničari i Poslovice – čine poglavlje Jovanovićevog opusa najdublje uklopljeno u domaće umetničko nasleđe, između ostalog zahvaljujući brojnim osvrtima, među kojima onim Vaska Pope i Stanislava Vinavera, kao i Ćelićevom naknadnom podsećanju na te cikluse. Druga pak Jovanovićeva krupna uloga u srpskoj umetnosti pedesetih godina prošlog veka zasniva se na jednoj jedinoj slici – K-55 (1955) – koja ga otkriva kao prvog zastupnika čiste (nereferencijalne, neasocijativne) apstrakcije u domaćoj sredini (bez obzira na podatak da je ta slika po svoj prilici nastala u Parizu). Istraživanja koja su odnedavno usledila u cilju obrade celokupnog Jovanovićevog sačuvanog opusa unela su novo svetlo u njegove retke slike i znatno brojnije crteže nastale u vreme beogradskih studija, dopunjujući u zasad dovoljnoj meri predstavu o tom izuzetnom umetniku. Današnji uvid u Jovanovićev opus ukazuje na postojanje slika i radova na hartiji iz četiri faze umetnikovog delovanja. Prva je ona još uvek školskih crteža i vrlo sugestivnih slika sa predstavom autoportreta koji otkrivaju lik i psihologiju samouverenog mladog umetnika; slede ciklusi Mađioničari i Poslovice sa metaforičkim prizorima na čijim se marginama čitaju natpisi sa potencijalnim aluzijama na 58 tadašnje konkretne političke prilike (poput onih Riba od glave smrdi, Vrana vrani oči ne vadi…); potom Autoportret, nedatirano ulje na platnu, 60,5x45,8 cm vl. autor

dolazi apstraktna slika K-55 (1955), zasad usamljena u umetnikovom opusu, kapitalno delo u istoriji posleratne srpske umetnosti; napokon, faza radova na hartiji iz šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka, takođe vrlo znakovitih naziva (kao što su Prorok, Mesečar, Iskušenik…). Jovanovićevi ciklusi nastali u rano postsocrealističko vreme delo su osobe koja, sudeći po drastičnim prizorima i njihovim značenjima – više je nego očito – nipošto ne može niti želi da se srodi sa promenama tada novonastale društvene situacije („Ja stvarno nisam bio pripremljen na tu promenu i moj moral i karakter bili su gotovo slomljeni“, iskreno svedoči u jednom razgovoru). Bilo bi vredno detaljnije analizirati da li postoji i u čemu bi se sastojala duhovna srodnost Mišićeve književne kritike, Popine poezije i Vinaverove esejistike sa tematikom i sadržajima Jovanovićevih ciklusa. Odlaskom u Pariz i konačno u Njujork, umesto da se bori za umetničku afirmaciju, Jovanović se gubi iz umetničkog života, ne poduzima ništa da se u novim sredinama kao umetnik dokazuje, no sve to ipak nimalo ne umanjuje snagu i smisao njegove umetničke vokacije. Jer, uprkos svim okolnostima koje su ga ometale u javnom umetničkom delovanju, nepokolebljivo je ostao u ubeđenju da mu samo umetnost, pa makar je radio isključivo za sebe, obezbeđuje ispunjenje poslednje nade dostojanstvenog postojanja. 59 K55, 1955. ulje na platnu, 194,5x113 cm 60 vl. autor Bez naziva, 1956. ulje na platnu, 73x100 cm

Slika je nedavno otkrivena u ateljeu Bogoljuba Jovanovića. Konzervirana je i restaurirana. Prvi put se izlaže. Vlasništvo je Muzeja Zepter, koji je nagradu “Stojan Ćelić, slikar i akademik” ustanovljenu 1. jula 2014, dodelio Bogoljubu Jovanoviću. 61 Vasa

Ješa Denegri

Vasa je umetničko ime Velizara Mihića (Otočac, 1933), koji je 1954. završio Akademiju primenjenih umetnosti u Beogradu, gde je 1956. i 1959. priredio samostalne izložbe u Galeriji Grafičkog kolektiva. Posle kraćeg boravka u Parizu, 1960. se nastanjuje u Los Anđelesu, gde i danas živi. Prvi nastup u novoj sredini beleži na izložbi New modes in Californian Painting u mestu La Hoja 1966, prve samostalne izložbe u Los Anđelesu priređuje u Galerijama „Feigen-Palmer“ 1966. i „Herbert Palmer“ 1967. Za njegovu umetničku reputaciju od presudnog je značaja učešće na izložbi American Sculpture of the Sixties u Muzeju LACMA u Los Anđelesu 1966, za kojom slede brojne grupne i samostalne izložbe, većinom u Kaliforniji. Od 1967. predaje na Univerzitetu UCLA u Los Anđelesu. Dela se nalaze u mnogim muzejskim i privatnim kolekcijama u Sjedinjenim Državama. Prvi povratak na srpsku umetničku scenu Vasa obavlja učešćem na IV trijenalu u Beogradu 1970, da bi 1972. priredio samostalnu izložbu u Salonu Muzeja savremene umetnosti. Drugu samostalnu izložbu, u samom muzeju, priredio je 1985, a zasad poslednji nastup u Beogradu beleži na izložbi Jugoslovenska umetnost od 1951. do 1989. – 50 umetnika iz zbirki Muzeja savremene umetnosti u Kući legata 2014.godine. U vreme beogradskih početaka i kratkog pariskog boravka Vasa je – po sopstvenom svedočenju – zadivljen američkim apstraktnim ekspresionizmom, ali po dolasku u Sjedinjene Države suočava se sa znatno izmenjenom umetničkom situacijom. Naime, tada aktuelna tendencija na američkoj umetničkoj sceni jeste minimalizam, što je umetničko poimanje koje Vasi zapravo više odgovara shodno njegovom prethodnom umetničkom obrazovanju. Sam Vasa pominje presudni uticaj kalifornijskog slikara apstrakcije „tvrdih ivica“ (hard edge) Džona Maklaflina (John McLaughlin) na preorijentaciju ka ranom minimalističkom slikarstvu, za kojim ubrzo potom slede objekti izvedeni u bojenom drvetu iz 1966–67, sa kojima će se istaknuti na prvim samostalnim i grupnim izložbama u Kaliforniji. Pravi prelom i prekid u Vasinom radu nastaje od trenutka kada počinje da koristi tehniku obrade plastičnih masa, koju usavršava sopstvenim otkrićima i obogaćuje sjedinjenjem boje i svetlosti unutar besprekorno izvedenih geometrijskih oblika, pojedinačnih ili u serijama, različitih dimenzija, od unikatnih velikih formata do multipla u kombinacijama sastavljenih od većeg broja raznobojnih elemenata. Osniva Vasa Studio kao radionicu u kojoj na čelu ekipe specijalizovanih saradnika ulazi u veoma razgranatu produkciju umetničkih objekata namenjenih izlaganju i sve učestalijoj kolekcionarskoj potražnji. Zajedno sa nekolicinom vrlo istaknutih kalifornijskih umetnika kao što su Lari Bel, Džon Makraken, Kreg Kaufman, Divajn Valentajn (Larry Bell, John McCracen, Craig Kauffman, De Wain Valentine) Vasa je jedan od predstavnika specifičnog minimalizma Zapadne obale, znatno različitog od njujorškog, za čije se dodatno obeležavanje karakteristika koriste termini koji glase Light and Space i Finish Fetish. U poslednje vreme Vasa se ponovo bavi slikarstvom, u slikama različitih formata, među kojima i

62 izrazito velikih, razrađuje kompleksne vizuelne strukture zasnovane na matematičkim zakonitostima koje Slika, #0858, 2008. akril na platnu i šperploči, 162,5x244 cm

regulišu odnose boja i formi planiranih i selektiranih posredstvom kompjutera. Zbog upotrebe industrijskih materijala i njihove savršene izvedbe u objektima realizovanim u serijama, kao i uvođenja kompjutera u operativne postupke, Vasina umetnost na prvi pogled mogla bi da se ukazuje kao veličanje savremenog sveta razvijenih tehnologija, ali u suštini njegove umetnosti nalazi se, zapravo, vrhunski odnegovano osećanje za lepotu čistih oblika kao sublimnih duhovnih tvorevina. Baveći se uporedo sopstvenom produkcijom i dugogodišnjim pedagoškim radom, ostvario je profil umetnika u isto vreme uklopljenog u sve tokove savremenog američkog umetničkog sistema, ali i izdignutog iznad pretežnog pragmatizma tog istog sistema odanošću idealima i vrednostima jedne gotovo klasične umetničke i prosvetiteljske vokacije. 63 Slika, #0068, Amazon, 2007. akril na platnu i šperploči, 162,5x244 cm 64 vl. Muzej savremene umetnosti Beograd Slika, #0577, 2008. akril na platnu i šperploči, 228,6x342,9 cm

Slika, #3049, Simfonija za 1,323 permutacije, 2014. bojena akrilna plastična strugotina na šperploči, 236x358 cm 65 Eugen Feller

Ješa Denegri Eugen Feller (Split, 1942), autodidakt. Važnije samostalne izložbe: Zagreb, Studio G 1962, Galerija Studentskog centra 1965, Galerija „Nova“ 1974, Galerija „Steiner“ 2002/03, Dom hrvatskih likovnih umjetnika 2009. i dr. Važnije grupne izložbe: Informel 1956–1962 (Galerija „Nova“, 1975), Apstraktne tendencije u hrvatskoj umjetnosti 1951–1961 (Moderna galerija, 1981), Inovacije u hrvatskoj umjetnosti sedamdesetih godina (Galerija suvremene umjetnosti, 1982), Informel (Dom hrvatskih likovnih umjetnika, 2000) i dr.; u Beogradu: Oblici geometrizma u savremenoj grafici (1975), Jugoslovensko slikarstvo šeste decenije (1980), Jugoslovenska grafika 1950–1980 (1985), sve u Muzeju savremene umetnosti; poslednje izložbe: Dobrović–Feller–Knifer–Picelj–Srnec (Galerija Grafičkog kolektiva, 2009; i Centar za kulturu „Zlatno oko“, Novi Sad, 2009), Jugoslovenska umetnost od 1951. do 1989. – 50 umetnika iz zbirki Muzeja savremene umetnosti (Kuća legata, 2014). Živi u Zagrebu. Početkom šezdesetih Feller radi i izlaže (u Studiju G u organizaciji grupe Gorgona, 1962) ciklus Malampije (nazvan po jednom motivu u literaturi predstavnice francuskog novog romana Natali Sarot). Te slike (ukoliko ih je uopšte primereno takvim smatrati) su, zapravo, visoke reljefne površine načinjene od smeše peska, smole i gipsa na grubom platnu jute, najpre paljene i odmah potom gašene, kako bi se takva materija i ono što od nje preostane skrutilo i ostalo prekriveno crnim garežom. Feller je zasigurno bio upoznat sa sličnim postupcima Ive Gattina, ali je ipak postigao izgled i značenje tih površina dovoljno različitih od onih svog prethodnika. Znao je, kao uostalom i Gattin, da mora izbeći hiperprodukciju takvih ekstremnih antislikarskih tvorevina i ubrzo je prestao sa Malampijama ne vodeći računa o njihovoj budućoj recepciji, da bi ih na taj način obogatio dodatnim efektom „estetike ćutanja“. Sačekao je revalorizaciju Malampija na izložbi Feller–Gattin–Jevšovar–Krist–Seder u Galeriji „Nova“ 1977, kada je izneta hipoteza o fenomenu „zagrebačkog radikalnog enformela“ unutar kojega Malampijama pripada veoma istaknuto mesto. U periodu „posle enformela“ Feller se priklanja jednoj vrsti minimalističke apstrakcije u objektima realizovanim u obojenom drvetu i grafikama u tehnici serigrafije u boji. Sa takvim grafikama bio je učesnik izložbe Dobrović–Feller–Galić–Kuduz–Picelj–Srnec–Šutej u Salonu Muzeja savremene umetnosti u Beogradu 1968. Tom izložbom je po prvi put okupljen krug umetnika koji će potom sačinjavati fenomen nazvan „zagrebačka serigrafija“, pri čemu se, zahvaljujući olakšanom postupku realizacije grafičkih listova, zastupa koncept grafike kao tehnički umnoženog dela (multipla), na suprotnom polu od malotiražne grafike u klasičnim tehnikama negovanja estetskih pretpostavki plemenitog zanata. Posle dvehiljadite Feller se posvećuje slikarstvu, koristi tehniku ulja na platnu, pojedine verzije istih motiva u sažetijim dimenzijama uvodi i u grafiku u tehnici serigrafije. Osnovni i polazni motiv serije je oblik crnog kruga unutar kojega upisuje bele forme (od trougla dalje), u kojima sve više umanjuje udeo crnog a povećava belog, da bi u završnoj sekvenci serije stigao do potpuno belog kruga. Svaka od tih slika tek je jedna od sekvenci u nizu, umesto da je samostalno delo. Suština te slikarske operacije je u zasnivanju sistema i u 66 pridržavanju pravila koja umetnik samom sebi zadaje i do kraja ih se dosledno pridržava. Posredi je, dakle, Malampija, 1962. kombinirana tehnika, 90x120 cm

primer i primena ideala „stroge misli“ u slikarskom oblikovnom i operativnom procesu. Sve što u tim slikama čini njihovo značenje na prvi je pogled vidljivo i proverljivo: princip strukture umesto kompozicije u duhu geometrijske apstrakcije reguliše i garantuje taj autonomni vizuelni jezik savršeno jasne i precizne realizacije. Feller je umetnik nevelikog ukupnog opusa, ali je zato u više navrata uzastopno umetnik na vrlo isturenim problemskim položajima u sredini svoga delovanja, u rasponu od radikalnog enformela, objekata, grafike u tehnici serigrafije do slikarstva minimalističke geometrije – sve to u formacijama posleratne neoavangarde, postmoderne i druge moderne. Odlikuje ga vrlina čistog izražajnog jezika u svim tim konceptualnim promenama i, iznad svega, pridržavanje čvrstog etičkog stava umetnika – svesno odabrane i ustrajno odbranjene pozicije samostalnog pojedinca. 67 Bez naziva, 2013. akril na platnu, 10x20 cm

Bez naziva, 2013. 68 akril na platnu, 15x25 cm Bez naziva, 2013. akril na platnu, 15x20 cm 69 Bojana Atlija Marco Chiesa

1983. rođena u Beogradu 1973. rođen u Bergamu 2006–2009. studije vajarstva na Fakultetu likovnih 2000. diplomirao na Brera akademiji, Milano umetnosti, Beograd 2010. osniva Transit Lab i počinje aktivnosti kojima svoj atelje 2009–2011. Masterske studije vajarstva, Fakultet pretvara u mesto susreta sa drugim umetnicima, gde se razmenjuju likovnih umetnosti, Beograd ideje, uči i eksperimentiše

Samostalne izložbe Samostalne izložbe 2013. Galerija „Osmica“, Beograd, Tačka, zarez, u okviru projekta 2013. Galerija The Social Stone, Trento, Plavi dnevnik ■ 2012. Mi volimo i umetnost drugih; nKa, Magacin u Kraljevića Marka, Galerija Nuoto libero, Milano, Plivanje slobodnim stilom ■ 2011. Beograd, Bojana Atlija u Magacinu; Dom omladine, Beograd; Transit Lab, Milano, Plava ostrva ■ 2007. Ex ateneo, Bergamo, Kulturni centar Ribnica, Kraljevo, Putanje Između umetnosti i dizajna ■ 2004. Surinomo, Milano, Gradovi kao zvezde ■ 2002. Le coco, Milano, Moje reke Odabrane grupne izložbe 2014. UK „Parobrod“, Beograd, Izložba ženskog stvaralaštva Grupne izložbe Kontakt; Nantong, Kina, Nantong International Contemporary 2014. Samostan Convento dell’Annunciata, Rovato, Lombardija, Craft Biennale ■ 2013. Geozavod, Beograd, Teško je biti… u Tišina i čekanje – za estetiku strogosti; Palazzo Gentilizio, vremenu, prateći program 47. BITEF 13; The Studio Kosta Pietrarubbia, Čak i kornjače prave buku kada dišu ■ 2013. Javni Kulundžić, Beograd, Atelje 8; Beograd, BOA – Belgrade open bazen, Milano, 10 x10; The Social Stone, Trento, Plavi dnevnik; art; Galerija savremene likovne umetnosti Niš, Savremenost 47. BITEF 13, zgrada Geozavoda, Beograd, Promenljiva geografija; umetnosti – Promenljiva geografija; Trst, Italija, For ever young Javni bazen, Milano, U šaci; Galerija savremene likovne umetnosti ■ 2012. Ustanova kulture Palilula, Beograd, Atelje 8; The Studio Niš, Promenljiva geografija; Javni bazen, Milano, Plivati slobodnim Kosta Kulundžić, Beograd, Atelje 8 ■ 2011. Art klinika, Novi Sad, stilom ■ 2012. Transit Lab, Milano, Nasuprot; Capriolo, Brescia, Perspektive 10; Galerija FLU, Beograd, Izložba nagrađenih radova; Fotosenzitivno ■ 2011. Transit Lab, Milano, Plava ostrva; Dom kulture Studentski grad, Beograd, XVI bijenale studentskog Alterarti – Cascina Cuccagna, Milano, Tri, 14/22; 7 Stanze in crteža; Kuća Đure Jakšića, Beograd, Intervencije 2011. – Rolling Art cerca d’autore, San Benedetto, Mantova, Okupatori; Savremena Machines; Beograd, Mikser festival 2011. galerija, Zrenjanin, Interakcija ■ 2010. Milano, TRA N SI TI IT IS N ART; Italijanski kulturni centar, Beograd, Real Presence 10 ■ Saradnje 2009. Verona, Artverona 2009; Museo della Permanente, Milano, 2013. Savamala ArtSample – razgovori sa odabranim parovima Skulptura u urbanom prostoru ■ 2008. Premio Fondazione Arnaldo mladih umetnika, Mi volimo i umetnost drugih, projekat Urban Pomodoro, Milano ■ 2007. Ex ateneo Città Alta, Bergamo, Između Incubator, uz podršku Geteovog instituta, Beograd crteža i putovanja ■ 2006. Teatro delle Erbe, Milano, Tri ■ 2005. Giardini della Biennale, Venezia, Real Presence 5, Plutajući prizor; Umetničke kolonije i rezidencijalni programi Surimono, Milano, Gradovi kao zvezde ■ 2004. Galerija „Zvono“, 2014. Vald AR, Švajcarska, The House of Pain in The Garden of Beograd, Gradovi kao zvezde ■ 2002. Le Coco, Brusaporto, Love ■ 2013. Periferne Centra, Dubravica, Slovačka, Landscape, Bergamo, Moje reke; Muzej 25. maj, Beograd, Real Presence Revisited 2013 ■ 2011. projekat 1% ili hermeneutika ■ 2010. Štutgart, 2; Vršac, Bijenale mladih ■ 2001. Beograd, Real Presence 1 ■ Nemačka, Europaplatz High Noon – Kunst auf dem Fasanenhof ■ 2000. Gambrih, Jermenija, II internacionalno bijenale umetnosti ■ 2009. Internacionalna umetnička multimedijalna kolonija 1999. Parco Palestro, Bolonja, Giardini Lilith ■ 1997. SKC, Beograd, „Tršić 2009“ Balkan Orient; Verdello, Bergamo, Ludus in Fabula ■ 1996. Ormea, Kuneo, Simpozijum o skulpturi Nagrade 2011. Nagrada Fakulteta likovnih umetnosti za najbolje ostvarenje u oblasti crteža; 2. nagrada, Perspektive 10, Art klinika, Novi Sad 70 Radomir Damnjanović Damnjan Belo Horizonteu, Kolekciji Peter Stuvysant u Amsterdamu, Muzeju Gugenhajm (Kolekcija McGraw Hill) u Njujorku, Zbirci „Marinko Sudac“ u Zagrebu, Fondaciji Mudima u Milanu, Muzeju suvremene umjetnosti u Zagrebu, Galeriji savremene likovne umetnosti u Nišu itd.

Vesko Gagović

1935. rođen u Mostaru 1957. diplomirao na Akademiji likovnih umetnosti u Beogradu 1958. prva samostalna izložba, Galerija grafičkog kolektiva, Beograd 1959. završio postdiplomske studije na Akademiji likovnih umetnosti u Beogradu 1962. grupa Gorgona organizuje njegovu samostalnu izložbu u Studiju G u Zagrebu 1963. rođen u Nikšiću 1963. nagrada „Vanda Svevo“ na VII Biennialu u Sao Paolu 1988. diplomirao na Akademiji likovnih umjetnosti u Sarajevu 1964. Oktobarska nagrada grada Beograda za samostalnu izložbu 1991. završio postdiplomske studije slikarstva na Akademiji u Galeriji Kolarčevog narodnog univerziteta u Beogradu u Sarajevu 1964. Museum Fridericianum, Kasel, Documenta III 1966. XXXIII Biennale di Venezia Samostalne izložbe 1967. IX Biennial of Tokyo 2014. Biljarda galerija, Cetinje ■ 2008. Video Bim, Trg Republike, 1968. prva nagrada na I internacionalnom bijenalu Danubius ’68 Podgorica ■ 2006. SPA Galerija, Igalo ■ 2003. Galerija Kulturnog u Bratislavi centra, Ambasada Srbije i Crne Gore, Oslo ■ 1997. Moderna 1971–1972. boravi u Americi kao Fulbrajtov stipendista: galerija, Podgorica ■ 1995. Galerija Studentskog kulturnog centra, u Los Anđelesu i Njujorku Beograd; Galerija „Zlatno oko“, Novi Sad 1974. odlazi u Italiju, živi i deluje u Milanu sa povremenim 1994. Citadela galerija, Budva; Moderna galerija, Podgorica ■ 1993. dolascima u Beograd Galerija Studentskog kulturnog centra, Beograd ■ 1991. Galerija 1976. XXXVIII Biennale di Venezia „Novi hram“, Sarajevo ■ 1990. „Zvono“ kafe galerija, Sarajevo; 1979. XV Biennial Sao Paolo Galerija „Forum“, Nikšić; Galerija Doma omladine, Podgorica; 1979. samostalna izložba u Kunsthalle u Tibingenu. Izdavač i Galerija Doma omladine, Sarajevo galerista Živojin Dacić i njegova supruga Ingrid objavljuju njegovu knjigu Ništa suvišnog u ljudskom duhu Grupne izložbe 1981. Galerija suvremene umjetnosti u Zagrebu realizuje njegovu 2014. Galerija Centra savremene umjetnosti, Podgorica, izložbu Dekada 1970–1980 Svjetlost; Galerija Dvorac Petrovića, Podgorica, ego sum ■ 2005. Kunstlerhaus Bethanien, Berlin; Motorenhalle-Dresden, Dresden, U Italiji realizuje mnoge samostalne izložbe (Studio Karla Carla Montenegrin Beauty; Mestna galerija, Ljubljana, Aktuelni trenutak Ortelli, 1974; Galleria Multhipla, 1975; Galleria Stefanoni , Leče, u crnogorskoj likovnoj umjetnosti ■ 2004. Zatvor Bogdanov kraj, 1976; Galleria Civica, Modena, 1977; Studio 16/e, Torino, 1977; Cetinje, Orhideja; Galerija Lazareti, Dubrovnik; Hrvatski dom Galleria Gastaldelli, 1979; Fondazione Mudima, Milano, 1996; „Herceg Stjepan Kosača“, Mostar; Narodni muzej, Cetinje; Centar Federico Bianchi Contemporary Art, Leče, 2006; Gorgonzola, za savremenu umjetnost, Sarajevo, Susjedstvo na daljinu – Nova Milano, 2008; i niz drugih). približavanja ■ 2003. Galerija „Konkordija“, Vršac, Slikarstvo; Citadela, Budva; Centar za kulturnu dekontaminaciju, Beograd, Damnjan je umetnik kompleksne i složene aktivnosti. Bavi se Montenegrin Beauty; Galerija „Colegium Artisticum“, Sarajevo, slikarstvom, crtežom i grafikom, fotografijom, filmom, Urbanci ■ 2002. Dvorac Petrovića, Cetinje, IV internacionalni videom i performansom. bijenale ■ 2001. Moderna galerija, Rijeka, 15. međunarodni bijenale Njegovi radovi se nalaze u mnogim muzejima, kolekcijama i crteža; Muzej Michetti, Frankovila, 52. Premio Micheti ■ 2000. privatnim zbirkama u Jugoslaviji i inostranstvu, između ostalog u: Sala stubova austrijskog parlamenta, Beč, Recentno crnogorsko Narodnom muzeju i Muzeju savremene umetnosti u Beogradu, slikarstvo; Galerija savremene umetnosti, Pančevo, Internacionalni Nacionalnom muzeju moderne umetnosti „Žorž Pompidu“ u bijenale 2000. – Relacije; Galerija Švedsko-italijanskog kulturnog Parizu, Narodnoj galeriji u Pragu, Muzeju XX veka u Beču, centa, Venecija, V. Gagović i V. Vujačić ■ 1999. Posavski muzej, Gradskoj galeriji u Bohumu, Muzeju savremene umetnosti u 71 Brežice, Internacionalna umetnička kolonija; Galerija Peter Magacin u Kraljevića Marka, Beograd, Progresivne nade 3 ■ Lindner, Beč, R. Damnjan, D. Ugren, V. Gagović, V. Vujačić ■ 1998. 2007. Galerija FLU, Beograd, Izložba nagrađenih radova studenata Galerija savremene umetnosti, Pančevo, Vesko Gagović, Nenad Fakulteta likovnih umetnosti; Galerija „Haos“, Beograd, Progresivne Šoškić i Sreten Milatović ■ 1997. Galerija „Zlatno oko“, Novi Sad, nade 2; Magacin u Kraljevića Marka, Beograd, Progresivne nade Prvi internacionalni biennale skice i projekata ■ 1996. Galerija 2 ■ 2006. Galerija „Haos“, Beograd, Progresivne nade; Magacin SPA centra, Igalo, Žabljak, Less is More; Umetnička galerija u Kraljevića Marka, Beograd, Progresivne nade; Kuća legata, „Nadežda Petrović“, Čačak, 19. memorijal Nadežde Petrović; Beograd, Real Presence 6 Galerija „Konkordija“, Vršac, II jugoslovenski bijenale mladih; Vladin dom, Cetinje, III internacionalni bijenale; Galerija „Pallaco Nagrade Espozicione“, Bari i Rim, Savremena crnogorska umjetnost; Muzej 2008. Nagrada za crtež Fondacije Vladimira Veličkovića; Nagrada savremene umetnosti, Skoplje, Male južne slike ■ 1995. Galerija za izuzetnu realizaciju crteža na zidu „Kairos“, nKA, Beograd Doma mladih, Podgorica, Portret umjetnika u mladosti ■ 1994. 2006/2007. Nagrada za crtež i skulpturu u materijalu, Ambasada Srbije, Cetinje, II internacionalni bijenale; Galerija Fakultet likovnih umetnosti, Beograd „Konkordija“, Vršac, I jugoslovenski bijenale mladih; Ksanti, Grčka, 2007/2008. Nagrada za skulpturu „Sreten Stojanović“, Crnogorska savremena umjetnost ■ 1993. Galerija savremene Fakultet likovnih umetnosti, Beograd likovne umetnosti, SPC „Vojvodina“, Novi Sad; Dvorac Petrovića, Podgorica, Rane devedesete ■ 1989. Galerija Energoinvest ALU, Sarajevo, Postdiplomci; Moderna galerija, Rijeka, XV bijenale Dragomir Ugren mladih ■ 1988. Galerija Studentskog kulturnog centra, Beograd, Havana, Bukurešt, IV bijenale studentskog crteža

Marko Marković

1951. rođen u Bosanskoj Krupi 1978. diplomirao na Fakultetu likovnih umetnosti u Beogradu 1982–1989. kustos u Galeriji „Likovni susret“ u Subotici 1992–1996. direktor Galerije savremene likovne umetnosti u Novom Sadu 1984. rođen u Beogradu 1993–2001. glavni urednik časopisa za vizuelne umetnosti 2003–2008. studije na Fakultetu likovnih umetnosti u Beogradu Projeka(r)t 1996–2002. direktor Muzeja savremene umetnosti u Novom Sadu; Samostalne izložbe i izvedeni projekti od 2002. radi kao kustos u istoj ustanovi 2014. Friedhof Schruns, Šruns, Austrija, Kulturfestival “serbi.arte” ■ 2013. Centar za kulturu Sopot, Sopot ■ 2012. Galerija Fakulteta Samostalne izložbe likovnih umetnosti, Beograd ■ 2009. Cultural City Network Graz, 2003. Galerija Kulturnog centra, Beograd ■ 1997. Galerija „Zlatno u saradnji sa crkvom St Andrä, Grac, Austrija; Dom omladine, oko“, Novi Sad; Centar savremene umetnosti „Konkordija“, Vršac; Beograd ■ 2008. Galerija „Haos“, Beograd Galerija SKC-a, Beograd; Mucsarnok, Palace of Art, „Dorottya Galeria“, Budimpešta ■ 1996/95. Galerija „Zlatno oko“, Novi Sad Odabrane grupne izložbe ■ 1995. Galerija Studentskog kulturnog centra, Beograd ■ 1994. 2014. Galerija „Remont“, Beograd, Izložba finalista nagrade Galerija „Zlatno oko“, Novi Sad ■ 1991. Galerija „Lazar Vozarević“, Mangelos ■ 2013. Galerija „Remont“, Beograd, Izložba finalista Sremska Mitrovica; Savremena galerija Centra za kulturu, nagrade Mangelos ■ 2012. Galerija „73“, Beograd, Čukarički salon; Pančevo; Galerija „Likovna jesen“, Sombor ■ 1990. Velika galerija Dom omladine, Beograd, Velika očekivanja; Kulturni centar Grada Kulturnog centra, Novi Sad; Galerija Doma omladine, Beograd ■ Beograda, Beograd, Bez odlaganja ■ 2010. Galerija SKC-a, Beograd, 1989. Bartok Bela Müvelödesi Központ, Segedin; Galerija „Likovni Hibridni objekat ■ 2009. Galerija „Haos“, Beograd, Laureati susret“, Subotica ■ 1983. Galerija Književne opštine (KOV), Vršac nagrade za crtež „Vladimir Veličković“; Magacin u Kraljevića Marka, Beograd, Real Presence 9 ■ 2008. Castello di Rivoli, Rivoli, Odabrane grupne izložbe Real Presence 8; Galerija „Haos“, Beograd, Progresivne nade 3; 2011. Savremena galerija Umetničke kolonije Ečka, Zrenjanin, 72 Slika 2011. – Interakcija; Galerie für Zeitgenössische Kunst Culturale Italo-Svedese, Venecija ■ 1997. Galerija SKC-a, Beograd; Leipzig, European Scenarios ■ 2007. Muzej moderne i suvremene Peter Lindner Gallery, Beč ■ 1996. Galerija SKC-a, Beograd ■ 1993. umjetnosti, Rijeka, Rubne posebnosti: Avangardna umjetnost Galerija SKC-a, Beograd u regiji ■ 2006. Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad, Rubne posebnosti: Avangardna umjetnost ex-Jugoslavije, Odabrane grupne izložbe 1914–1989; Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad, 2014. Fondacija Brtka/Kresoja, Novi Sad, Dunavski dijalozi ■ Hibridno–imaginarno: Slikarstvo i/ili ekran – O slici i slikarstvu u 2013. Galerija savremene umetnosti, Niš, Promenljiva geografija; epohi medija ■ 2005. Galerijski centar, Varaždin, Rubne posebnosti: Geodetski zavod, Beograd, Teško je biti… u vremenu, prateći Avangardna umjetnost u regiji od 1915. do 1989. ■ 2004. Muzej program 47. BITEF 13 ■ 2011. Savremena galerija Umetničke savremene umetnosti, Beograd, Galerija Konkordija 1994–2004: kolonije Ečka, Zrenjanin, Slika 2011. – Interakcija ■ 2009. Izlagačka praksa kao kulturno-politička strategija ■ 2003. Centar za Magacin u Kraljevića Marka, Beograd, Fascinirajuća geometrija savremenu kulturu „Konkordija“, Vršac, Slikarstvo ■ 2002. Muzej ■ 2005. Muzej savremene umetnosti, Beograd, Umetnost u savremene likovne umetnosti, Novi Sad i Salon Muzeja savremene Srbiji 1989–2001. ■ 2003. Peter Lindner Galery, Beč, National- umetnosti, Beograd, Centralnoevropski aspekti vojvođanskih International; Muzej 25. maj, Beograd, Real Presence; Kulturni avangardi 1920–2000. ■ 2001. Muzej savremene likovne umetnosti, centar (zgrada „Kluza“ u Resavskoj), Beograd, 54. oktobarski Novi Sad, Fatalne devedesete ■ 2000. The Association of Art and salon ■ 2004. Muzej savremene umetnosti, Beograd, Galerija Communication i The German Marshall Fund of The United Konkordija 1994–2004: Izlagačka praksa kao kulturno-politička States, Bratislava, Welcome Understanding ■ 1999. Posavski strategija ■ 2002. Moderna galerija, Rijeka, 15. međunarodna muzej, Brežice, Likovna kolonija Brežice; Gallery Peter Lindner, izložba crteža; „Konkordija“, Vršac, Slikarstvo ■ 2001. Galerija Beč, Radomir Damnjan, Dragomir Ugren, Vesko Gagović, Veljko savremene umetnosti, Pančevo, R. Damnjan, D. Ugren, V. Gagović, Vujačić ■ 1998. Centar savremene umetnosti „Konkordija“, Vršac, V. Vujačić; Mischetti Museum, Frankavila al Mare, 52nd Mischetti Prestupničke forme devedesetih. Postmoderna i avangarda na kraju Prize ■ 2000. Galerija savremene umetnosti, Pančevo, Bijenale XX veka ■ 1997. Muzej Andy Warhol, Medzilaborce, Slovačka, 2000. – Relacije ; HTL-Gallery, Inzbruk, Konkret; 10 Gmunden Jedan mogući pogled. Aktuelna umetnička scena u Jugoslaviji ■ Simposion, Gmunden, Inovation; Fondazione Culturale Italo- 1996. Umetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“, Beograd, Primeri Svedese, Venecija; Galerija „Zlatno oko“, Novi Sad, R. Damnjan, apstraktne umetnosti: jedna radikalna istorija ■ 1996/1995. D. Ugren, V. Gagović, V. Vujačić ■ 1999. Akademie der Bildenden Galerija „Zlatno oko“, Novi Sad i Paviljon „Veljković“, Beograd, Kunste, Beč, Stop the Violence; Novosadski sajam, Art expo, Tendencije devedesetih: Hijatusi modernizma i postmodernizma Novi Sad, 1. bijenale savremene umetnosti podunavskih zemalja; ■ 1993. Galerija savremene likovne umetnosti, Novi Sad i Posavski muzej, Brežice, Likovna kolonija Brežice; Gallery Peter Dvorac Petrovića, Podgorica, Rane devedesete. Jugoslovenska Lindner, Beč, R. Damnjan, D. Ugren, V. Gagović, V. Vujačić ■ 1998. umetnička scena ■ 1989. Galerija „Collegium artisticum“, Sarajevo, Centar za savremenu kulturu „Konkordija“, Vršac, Prestupničke Jugoslovenska dokumenta ’89. forme devedesetih. Postmoderna i avangarda na kraju XX veka; Galerija savremene umetnosti, Pančevo, Fragmenti; Raday Gallery, Budimpešta ■ 1996. Centar za savremenu kulturu „Konkordija“, Veljko Vujačić Vršac, Drugi jugoslovenski bijenale mladih; Galerija savremene umetnosti, Pančevo, Jugoslovenski trijenale skulpture; Galerija „Nadežda Petrović“, Čačak, 19. memorijal Nadežde Petrović; Albertina Museum, Beč ■ 1994. Centar za savremenu kulturu „Konkordija“, Vršac, Prvi jugoslovenski bijenale mladih; Galerija „Andrićev venac“, Beograd, Perspektive XXII

Nagrade 1997. Gradska galerija, Vrbas, Jugoslovenski mladi slikari, I nagrada 1996. Galerija „Nadežda Petrović“, Čačak, 19. memorijal Nadežde 1969. rođen u Beogradu Petrović 1994. diplomirao na Fakultetu likovnih umetnosti, Beograd

Samostalne izložbe 2012. Galerija „73“, Beograd ■ 2010. Galerija Kulturnog centra, Šabac ■ 2009. Galerija „Nadežda Petrović“, Čačak, Interchange; Galerija „Zvono“, Beograd ■ 2008. Magacin u Kraljevića Marka, Beograd, Slike ■ 2002. Galerija SKC-a, Beograd ■ 2000. Fondazione 73 The Im(possibility) of the Autonomy of Art in a Traumatic Political Context

Ješa Denegri One of the consequences of the breakup of Yugoslavia of the participants of the art scene of the now former is the end of the former Yugoslav art space which, Yugoslavia. Amongst the most striking exhibitions for decades, had been held together by almost daily marking these processes, in chronological order, working relationships of a number of professional by date, were: After the Wall – Art and Culture in institutions, and even more by numerous individuals Post-Communist Europe, in Stockholm, 1999; In amongst artists and other participants of artistic search of Balkania, in Graz, 2002; Blut und Honig. life, of all cultural backgrounds, across the country. Die Zukunft ist am Balkan, in Vienna, and In der Close human relationships were established, in Sch1uchten des Balkans, in Kassel, both in 2003. time, amongst many of these individuals, even long It is notable that there has been an apparently and intimate friendships, and thus, throughout planned use of the term Balkans in identifying of the these fatal events, there existed a constant hope geopolitical context of the emerging artistic situation that everything that was happening in daily politics in the names of all three of these exhibitions. This is would not be able to thoroughly destroy all that had certainly not coincidental and should warrant further beenpreviously achieved. There was a feeling that the consideration. Domestically, however, one should renewal of cooperation would take place once again, mention the Conversations exhibition at the Museum that someone would be the first, or amongst the first, of Contemporary Art in 2001 and the emergence to make the initial contacts in that direction. In this of a reformed Belgrade October Salon, with an transformed situation, new participants started to international composition of participants, from 2004 appear amongst the younger generation, in addition to onwards. Organized by various professional circles, the earlier ones, on the newly created art scenes of the in the presence of a number of individuals amongst former Yugoslav art space, and now independent state artists, theorists and organizers of artistic life, all communities. All this hadindicated a radical change these events point to the intense processes of renewal of the overall artistic situation, as well as within it, of the institutional art system based on specific public and different modes of future cooperation. On the and private economic foundations and, accordingly, Serbian art scene of the second half and the end of embedded in the initial intentions of these the 1990s, and the turn of the century, a gradual organizations are some real socio-political strategies change occurred from the torturous atmosphere of “a - simply because it cannot be any different in the art closed society” and “a high risk society” into a state world today - heralded by individuals who in the of relative normalization, and in this situation of field of promotion of contemporary art production transition between two cultural paradigms, numerous recognized and sought ways of implementing some of authors from the contemporary domestic art scene their own, quite specific goals and interests. gave their distinct and specific historically valuable All the above-mentioned international events, which, and relevant contributions, as seen in many examples according to various selections and at the invitation today. of different curators, brought together artists from, In the political atmosphere of the late 1990s and after until recently, unified Yugoslav art scene, had been the year 2000, numerous exhibitions were held on preceded by one, in 1999, organized within the 74 the international art scene, bringing together some former “home turf,” in Slovenia, entitled Art Colony Brežice, and held between the 9th and 16th of September. experienced their participation in the Brežice Colony According to the information given in the catalog of as autonomous individuals, and therefore it suited the event, its sponsors were DZL dd Ljubljana, Radio them to have their towns listed behind their names Brežice and the Posavje Museum, Peter Špiler was and surnames in documents of the Colony, instead heading the project, and its host was Milan Zinaić. A of the names of their countries. Hence, the resulting team of curators had been formed according to their works were made in this kind of atmosphere - of proposal, which included: Ješa Denegri (for the then course, within each individual artistic expression state union of Serbia and Montenegro), Edi Muka - according to particular interests and capabilities. (Kosovo), Nebojša Vilić (Macedonia), Ivica Župan These expressions were not occasional in character, but (Croatia), while the selection of participants from rather exhibited the extent of what was best in one’s Bosnia and Herzegovina had been curated by Peter creative possibilities. All of the works were shown in Špiler, and from Slovenia, by Milan Zinaić. The group the final exhibition at the finale of the Colony, and a of participants of the Colony consisted of the following significant number of them remain in the collection artists, listed in the catalog alphabetically, and by of the Museum in Brežice. There is general pleasure place of residence: Mirko Bratuša (Ljubljana), Jakov today that fond memories of the Brežice Colony of Brdar (Ljubljana), Radomir Damnjan (Belgrade), Boris September 1999 remain alive and very positive in the Demur (Zagreb), Iskra Dimitrova (Skoplje), Vesko experience of some of its participants, therefore, this Gagović (Podgorica), the IRWIN group (Ljubljana), entire event should remain as a record of a shining Duje Jurić (Zagreb), Ivan Kožarić (Zagreb), Živko example of renewed contacts between artists from the Marušić (Koper), Afan Ramić (Sarajevo), Dragomir former unified Yugoslav art scene in the newly formed Ugren (Novi Sad), Veljko Vujačić (Belgrade), Mehmed political circumstances at the end of the 1990s. Zaimović (Sarajevo) and Sislej Xhafa (Priština). Four artists in the selection, according to the location The main initiators of the project and the underlying of their activity, were members of different generations motives of the Brežice Colony ’99 were never - Damnjan (1936), Ugren (1951), Gagović (1963), thoroughly made public, but in all likelihood, it had Vujačić (1967) - all four were proposed, naturally, been the idea of Milan Zinaić. Given the fact that the as independent artistic personalities, by no means basic idea of the Colony contained the aspiration for as representatives of a common perspective. In the gathering artists of the former common state, the Brežice Colony they achieved high quality work within question of political intentions of this initiative had their own concepts of painting: Damnjan, two acrylic inevitably been raised. It is not improbable, actually paintings on canvas of large format (230x120cm), it is even quite likely that such an intention of the Ugren, a series of objects (16x210cm) in the procedure organizers really existed, but it was not only absent of processing wooden surfaces with acrylic on gauze, in everyday work, but in the contact amongst the Gagović, triptych in a mixed media - pencil and acrylic participants, as well. Moreover, what had been most on canvass (3x40x200cm), Vujačić, a series of acrylic precious in their recollections were the memories paintings on a canvas of square format 200x200cm. of the friendly atmosphere, especially during the Their individual approaches fit into the selection as breaks from work, spent in cordial meetings, not only a harmonious team, noticeably different from other of former acquaintances (such as veterans Kožarić participants of the Colony. But more importantly, with and Damnjan) but those who have just met for the their stay in Brežice, they established relationships occasion, for the first time. Artists and curators did of mutual artistic and personal respect, which would not by any means feel as official representatives of bring them together in the coming times on two countries from which they came, nor were they, rather occasions: firstly at the exhibition of the group of 75 four at the Peter Lindner Gallery in Vienna (October- events: in September 1999 at the Art Colony in Brežice, November 1999) and then at the Centre for Visual and in October-November of the same year at the Culture Zlatno Oko in Novi Sad (December 2000), exhibition in the Peter Lindner Gallery in Vienna. the Center previously publishing a publication on the Both appearances occurred in circumstances and performances of the four artists at the Brežice Colony, contexts that, other than the primarily artistic ones, as well as the Gallery in Vienna, in June 2000. The could have evoked certain cultural and political introduction to the publication was the following connotations: the Colony in Brežice was, in fact, the (unsigned) text: first case of connecting a number of artists and critics from the territory of former Yugoslavia and was “The appearances of the four artists in Brežice, launched on the initiative of the Slovenian organizers; Vienna and Novi Sad from 1999 to 2000, as well as the Vienna exhibition was staged with the support their previous activities throughout the decade, took of KulturKontakt, as part of a program of events place during extremely dramatic social and political supported by this institution. But the participants domestic and international circumstances in the 1990s. had no dilemma with regards to the circumstances of The following question was always raised on such all these events: they appeared exclusively as artists, occasions: how broad and of what kind can a space of in their own name, and with art that has distinct freedom be for artists and the arts, whether that space properties of individual autonomy. Coming from an should be one of solutions to public and civil resistance environment that had, at the time, been exposed to or do artists reserve the right, despite circumstances, to many crises, they wanted, through their art, to express remain true to the immanent nature of art, and still, as awareness that art is not subject to such crises, nor does thus, be regarded as an active and activist social force? it reflect them, rather that everything that limits art in Amid such a dilemma, a stance was expressed that these circumstances could be overcome by language art, by its very nature, and particularly through values and the quality of art that occurs in the moment, be that it achieves, is much more important and lasting understood and accepted all over the world as an equal than the current non-art events, so it is art, as such, and full partner in the dialogue across transnational that is always an alternative in relation to the currently and multicultural arts scenes. Therefore, when it dominant political context. The pursuit of “survival of comes to art, there can be no compromise: the artist art in times of crisis”, in the turbulent domestic 1990s, does not represent anyone but himself, not asking had been an extremely advanced political standpoint, anything more than to reveal the best possible fruits without disputing and denying art the right to its of one’s labor as a free and independent professional. own autonomy, according to the basic premise of: Both international appearances which this publication The autonomy of art in a political context. But along endeavors to present through basic and necessary with this position, implicitly, in the same historical working documents were based on these beliefs and circumstances, within the domestic pluralistic art consciousness, primarily regarding the aim of creating scene of the 1990s, there were different, pronounced art, despite it all, on the level of language, ideas and politicized and more directly engaged artistic points sensibilities of its time.” of view, but this should not, and could not have cast The following excerpts from texts testify to the fact doubt on the views which the four participants in that during the artistic events of the 1990s, and the the aforementioned artistic events remained firmly early historizations of these events after the year committed to. 2000, the distinctions between “autonomous” and Four artists and a critic, twice in succession, in a “engaged” artistic positions had been observed, with 76 very short period of time, appeared at international precise analysis of these differences. Thus, according to Jasmina Čubrilo (in the book The Belgrade Art Scene in the 1990s, at the very end of that period, that the of the Nineties, Belgrade, 1998): Brežice Colony and Vienna exhibition took place, as well as the exhibition of four of its participants in “The tremendous political, economic and moral Novi Sad. crisis shook the art scene itself. On the one hand, this led to art that responded to social contexts and/ or produced new ones in reaction to the existing. On Vasa the other hand, an almost complete isolation from external circumstances took place, towards a specific Vasa is the pseudonym Velizar Mihić (Otočac, 1933), utopian escapism,” while, according to Branislava who graduated from the Academy of Applied Arts Anđelković and Branislav Dimitrijević in the text The in Belgrade, in 1954, where, in 1956 and 1959, he Last Decade: Art, Society, Trauma and Reality, in the staged solo exhibitions at the Gallery of the Graphic catalog of the exhibition On Normality. Art in Serbia Collective. After a brief stay in Paris, he settled 1989-2001, at the Museum of Contemporary Art in in Los Angeles, in 1960, where he lives today. His 2005: first appearance in the new environment was at the exhibition New Modes in Californian Painting in “Art in Serbia thus entered into one significant La Hoya, in 1966, the first solo exhibitions in Los paradox. On the one hand was the desire to preserve Angeles were organized in the Feigen-Palmer Gallery, the autonomy of art (which could have connoted a in 1966, and Herbert Palmer Gallery, in 1967. Crucial radical position of ‘second-liners’, but also a kind of for his artistic reputation was the participation in the inert, autistic escapism), on the other hand was the exhibition American Sculpture of the Sixties at the necessity to take part in some kind of public warning Museum LACMA in Los Angeles, in 1966, followed or at least raising the public’s awareness in facing the by various group and solo exhibitions, mostly in significance of the deadly political processes.” California. Since 1967, he teaches at UCLA in Los The term “escapism”, with the attributes of “utopian” Angeles. His works can be found in many museum in the first, or “inert” and “autistic” in the second and private collections in the United States. citation, was used to mark the positions of those Vasa’s first return to the Serbian art scene was his artists who advocated for the right of the autonomy participation at the Fourth Triennial in Belgrade, of art in the domestic political situation of the in 1970, and then a solo exhibition at the Salon of 1990s, which indicates that this position in those the Museum of Contemporary Art, in 1972. He had interpretations is, in the least, questionable and his second solo exhibition at the Museum in 1985, problematic. On the other hand, the position of and thus far, his last show in Belgrade was at the autonomous art in the traumatic context of the exhibition Yugoslav Art from 1951 to 1989 - 50 artists 1990s, domestically, had been defended or excused from the collections of the Museum of Contemporary as positive, according to theoretical concepts Art in Belgrade, Belgrade Heritage House, in 2014. and terminologies such as expressionism, discrete modernism, second modernism, modernism after During the time of his Belgrade beginnings, and short postmodernism, post-formalism, with the aim of Parisian stay, Vasa had been, by his own admission, interpreting and identifying artistic processes in impressed by American Abstract Expressionism, but the period of post-socialist and post-Yugoslav social upon arrival to the United States he was faced with and political reality. It would be, at this point, a significantly altered artistic situation. Namely, the worth pointing out, once again, that it was in this current trend within the American art scene, at the combustible and dramatic situation in domestic art time, was minimalism, which was an artistic concept 77 that was, actually, more appropriate for Vasa, due to his time, embedded in all aspects of the contemporary previous art education. Vasa, himself, mentioned the American art system, as well as being elevated above decisive influence of the Californian painter of hard the prevailing pragmatism of that same system, edge abstraction, John McLaughlin, in his reorientation through loyalty to the ideals and values of an almost towards early minimalist painting, shortly followed classical artistic and educational vocation. by objects constructed in painted wood from 1966- 67, with which he would stand out in his first solo and group exhibitions in California. The real turn Bogoljub Jovanović and break in Vasa’s work occurred from the moment Bogoljub Jovanović (Belgrade, 1924) graduated from he began to use the plastics processing technique, the Academy of Fine Arts in Belgrade in 1949. He first which he improved through his own discoveries and presented his work at the exhibition of the members of enriched with the union of color and light within ULUS (Association of Fine Artists of Serbia) in 1950. flawlessly executed geometric shapes, individual or His first solo exhibition was at the Gallery of ULUS in series, in different dimensions, from one-off large (with a foreword in the catalog by Zoran Mišić), in formats to multiples in combinations made up of a January 1953, and the second one at the Gallery of the plurality of different colored elements. He founded Graphic Collective (with a foreword by VaskoPopa), in the Vasa Studio as a workshop in which, as the head June of the same year. Both exhibitions were covered of a team of specialized associates, he has engaged in by commentaries of Pavle Vasić, Stojan Ćelić, Aleksa a highly developed production of art objects intended Čelebonović, Aleksandar Petrović, Miodrag B. Protić for exhibition and an increased collectors’ demand. and Stanislav Vinaver. Between 1953 and 1960 he Together with some very prominent Californian artists resided in Paris, and then moved to New York. There such as Larry Bell, John McCracen, Craig Kauffman, is no information available on possible Paris and De Wain Valentine, Vasa is one of the representatives New York exhibitions at the time. His early drawings of a specific minimalism of the West Coast, much were exhibited at the Yugoslav Drawing of the 20th different than the one in New York, the characteristics Century exhibition in the Museum of Contemporary of their work additionally termed Light and Space and Art, in 1966. M.B. Protić mentioned him in the book Finish Fetish. Serbian Painting of the 20th Century (1970), and S. Lately, Vasa engaged in painting again, his paintings Ćelić devoted an extensive text in Subsequent Notes of various formats, including extremely large ones, Following the Exhibition of Bogoljub Jovanović at the are elaborate complex visual structures based on Gallery of the Graphic Collective, 1953 in the magazine mathematical laws governing the relations of color Umetnost (no. 21, Belgrade, 1970). A sequence of and form planned and selected through a computer. gouaches from the Magicians series (1953) and the Due to the use of industrial materials and their perfect painting K-55 (1955) were shown at the exhibition implementation in objects realized in series, as well as Yugoslav Painting of the Sixth Decade at the Museum the introduction of computers in operating procedures, of Contemporary Art in 1960. The selection of works Vasa’s art, at first glance, could be seen as an exaltation on paper created during the 1960s and 1970s was of the modern world of developed technologies, but presented at a solo exhibition in the Gallery of the the essence of his art is, in fact, a highly developed Graphic Collective in 2006, with an introduction to the sensitivity for the beauty of pure forms as sublime catalog by Ljiljana Ćinkul. His recent exhibitions in spiritual creations. Pursuing, simultaneously, his Belgrade were the Bogoljub Jovanović – Milan Popović own production, and long-term educational work, he – Igor Vasiljev exhibition at the Gallery Hexalab 78 has achieved a profile of an artist who is, at the same and the exhibition of Yugoslav Art from 1951 to 1989 - 50 artists from the collections of the Museum of the history of post-war Serbian art; finally, the phase Contemporary Art, both in 2014. Recently, along with of works on paper from the 1960s and 1970s, also with shorter stays in the United States, he lives in Belgrade. highly suggestive titles (such as Prophet, Sleepwalker, Initiate ...). After he held two solo exhibitions in Belgrade, on two occasions, and in the space of a few months Jovanović’s series produced in early post-social- (from January to June 1953), Jovanović disappeared realist times are the works of a person that, judging from the domestic art scene for many years, although by the drastic scenes and their meaning, more than occasional news about him, elevated almost to the obviously, is in no way capable or willing to become status of legend today, had constantly endured. accustomed to the changes of the then new social While works from his first exhibition have not yet situation (“I really was not prepared for this change been found, ones from the other –the Magicians and and my morals and character were almost broken,” he Proverbs series –consist of a section of Jovanović’s acknowledged honestly in an interview). opus most deeply incorporated into national artistic It would be worth having a more detailed analysis of heritage, amongst other reasons, due to the many whether there is a spiritual kinship between Mišić’s case studies, including those of Vasko Popa, Stanislav literary criticism, Popa’s poetry and Vinaver’s essays, Vinaver and Ćelić’s subsequent afterthoughts on with the themes and content of Jovanović’s series, those series. One other significant role Jovanović has and what it would consist of. With his departure to had in Serbian art of the 1950s is based on a single Paris and, finally, to New York, instead of fighting painting - K-55 (1955) - which reveals him as the for artistic recognition, Jovanović disappears from first representative of pure (non-referential, non- artistic life, does nothing to establish himself as an associative) abstraction domestically (regardless of artist in new environments, but all this still does the fact that the painting presumably originated in not diminish the power and meaning of his artistic Paris). Studies that have recently followed in order to vocation. Because, despite all the circumstances that process Jovanović’s entire surviving oeuvre, cast a new hindered him in public art activity, he steadfastly light on his rare paintings and much more numerous remained in the conviction that only art, even if he drawings made during his studies in Belgrade, worked exclusively for his own pleasure, ensures the sufficiently rounding, for the time being, a perspective fulfilment of his last hope of a dignified existence. on this exceptional artist.

The insight into Jovanović’s work today suggests the Eugen Feller existence of paintings and works on paper from four stages of the artist’s activity. Firstly, there are the still Eugen Feller (Split, 1942), is an autodidact. His graduate drawings and very suggestive paintings, important solo exhibitions include: Zagreb, Studio with the presentation of self-portraits that reveal G, 1962, Gallery of the Student Centre, 1965, the character and psychology of a confident young Gallery Nova, 1974, Gallery Steiner, 2002/03, House artist; this is followed by the Magicians and Proverbs of Croatian Visual Artists, 2009, and others. His series, metaphorical scenes with inscriptions on their prominent group exhibitions include: Informel margins with potential allusions to former concrete 1956-1962 (Gallery Nova, 1975), Abstract Tendencies political circumstances (such as AFish Rots from the in Croatian Art 1951-1961 (Modern Gallery, 1981), Head Down, Birds of a Feather Flock Together...); then Innovations in Croatian Art of the 1970s (Gallery comes the abstract painting K-55 (1955), for the time of Contemporary Art, 1982), Informel (House of being singular in the artist’s oeuvre, a capital work in Croatian Visual Artists, 2000), etc.; in Belgrade: 79 Forms of Geometrism in Contemporary Graphics the Museum of Contemporary Art in Belgrade, in (1975), Yugoslav Painting of the Sixth Decade (1980), 1968. This exhibition, for the first time, gathered a Yugoslav Graphics 1950-1980 (1985), all at the Museum circle of artists who would then form a phenomenon of Contemporary Art; most recent exhibitions include: called “Zagreb serigraphy,” which, due to the eased Dobrović–Feller–Knifer–Picelj–Srnec (Gallery of the facilitation of prints, represented a concept of graphics Graphic Collective, 2009; and the Center for Culture as technically reproduced work (multiples), opposite Zlatno Oko, Novi Sad, 2009), Yugoslav Art from 1951 to the small-circulation prints in classic techniques of to 1989 - 50 artists from the collections of the Museum cultivating aesthetic assumptions of a noble craft. of Contemporary Art (Belgrade Heritage House, 2014). After the year 2000, Feller started to paint, using oil He lives in Zagreb. on canvas, introducing into graphics, in the technique In the early 1960s Feller worked on and exhibited (at of serigraphy, particular versions of the same motifs Studio G, in the organization of the group Gorgona, in more compact dimensions. The basic and starting motif of the series is a black circle with white forms 1962) the Malampije series (named after one motif in inside it (from a triangle onwards), with increasing the literature of Nathalie Sarraute, a representative of reduction of the black surface, while increasing the the French new novel). These paintings (if it is at all white, in order to reach a completely white circle in appropriate to regard them as such) are, in fact, high the final sequence of the series. Each of these paintings relief surfaces made of a mixture of sand, resin and is only one of the sequences in the series, instead plaster on rough jute canvas, first lit on fire, which of an independent work. The essence of this visual was then immediately extinguished, in order for such operation is in establishing a system and upholding a material, and what remained of it, to solidify and rules that the artist sets for himself and strictly remain covered with black soot. Feller was certainly adheres to them to the end. This is, therefore, an familiar with similar procedures of Ivo Gattin, but example and an application of the ideal of “disciplined still achieved an appearance and meaning of these thought” in the painter’s formative and operational surfaces that was sufficiently different from those process. Everything in these images renders their of his predecessor. He knew, as did Gattin, that meaning, at first glance, both visible and verifiable: he must avoid an overproduction of such extreme the principle of structure rather than composition anti-painting creations and soon stopped with the in the spirit of geometric abstraction regulates and Malampije series, without taking into account their guarantees this autonomous visual language of a future reception, and thus enriched them with an perfectly clear and precise implementation. additional effect of “the aesthetics of silence.” He Feller is an artist of a rather small opus, however, he witnessed the revaluationof the Malampije series is an artist that repeatedly finds himself at extreme at the exhibition Gattin–Jevšovar–Krist–Seder at problematic positions in the environments where the Gallery Nova in 1977, and the presentation of his activities take place, ranging from radical the hypothesis on the phenomenon of the “Zagreb informel painting, objects, prints in the technique radical informel”, which gave great prominence to the of serigraphy, to minimalist geometry painting - all Malampije series. this in formations of post-war neo-avant-garde, postmodernism and other modernism. He can be In the period “after informel” Feller opted for a type of distinguished by virtue of pure expressive language in minimalist abstraction in objects realized in painted all these conceptual changes and, above all, adherence wood and prints in color serigraphy. With these prints to the strong ethical attitude of artists –a consciously he was a participant of the Dobrović–Feller–Galić– chosen and persistently defended position of the 80 Kuduz–Picelj–Srnec–Šutej exhibition at the Salon of independent individual. “YES”

There are two parts of the mind. The outer mind that records facts and the inner mind that says “yes” and “no.” When you think of something that you should do, the inner mind says “yes” and you feel elated. We call this inspiration. For an artist this is the only way. There is no help anywhere. He must listen to his own mind. Agnes Martin, Beauty Is the Mystery of Life

Dobrila Denegri

The terms ‘private’ and ‘public’ can have a wide range The exhibition between the Public and the Private of references, if applied in the context of curatorial does not focus on the explicitness of concepts, or on practices, regardless of whether they are related to any form of privacy of its participants. On the contrary, some of the ‘pioneers’ such as Harald Szeemann, it deals with the issue of impulses and incentives of the or more contemporary protagonists of the global art “moment,” i.e. relations that arise between the artist, scene, such as Hans Ulrich Obrist. the work and the space in which the exhibition takes place. The initial motif may come from the constant The first exhibition held by Harald Szeemann,after and consistent study of the work of certain artists, as Documenta ‘72, was an exhibition of an intimate, well as the professional attitude of presenting very almost private character, where the exhibits were individual and language-specific productions to the objects from everyday life; the central theme was the general public. life of his grandfather, and the audience consisted of old ladies and the clientele of his grandfather’s Therefore, on this occasion, a wide range in linking barbershop and hairdressing salon. artists can be seen as yet another in a series of “exhibition moments” that unites artists of very Hans Ulrich Obrist’s first exhibition project, which individual linguistic and conceptual starting points. also made him the focus of interest of the art world, For some artists, such as Veljko Vujačić and Vesko had been implemented in the kitchen of his private Gagović, these points may have certain similarities, apartment, with the encouragement of artists like since both often use the formally reduced language of Christian Boltanski, Peter Fischli and David Weiss abstract painting, but each with very specific thematic and, according to the words of the curator, himself, it and conceptual connotations. Whether it is to do was not visited by more than thirty people during its with monochrome color fields, or vibrant geometric three months duration. patterns, there is always a certain critical dimension The concept of privacy, seen here through a range in Vesko Gagović’s paintings that alludes to a wider of emotional and familial relations, as in the case of social reality and the paradoxical marginal position of Szeemann, or as a contextual and spatial determinant, the artist within it. The painting, as a product of artistic as with the Obrist exhibition Kitchen, is still closely work, hence, the expression of the cultural measure tied to the very meaning of the word, which refers to a of a particular social milieu, should be the bearer of personal dimension. In the aforementioned examples, its highest values; however, the generally accepted this dimension is related to the very personality of the bearers of values in a society are of an entirely curator and the sphere of practice, operating through different character. These are the stereotypical status two different approaches to the motif of the exhibition symbols of the luxury industry. It is no coincidence, as a medium of expression. therefore, that the artist takes for “his” palette a series 81 of industrial paints, using them to cover the surface and the possibilities of reading, through a number of a pan, creating ‘a painting-object’, ‘an object’ or ‘a of associations related to the concepts of internal/ dynamic form in space.’ A seemingly ‘conventional’ external, personal/general, partial/complete. visual language, which refers to the tradition of The exhibition at MSUV, which features individual abstract painting as an expression of high modernism, artists exhibiting together again, and others, for the is essentially a subversive artistic gesture that first time, in a heterogeneous constellation of artistic problematizes the status of art and artists in the society languages, is yet another in a series of positive in which we live in. Veljko Vujačić also uses abstract moments that speak of the continuity of professional visual language, creating paintings with visuality that and human relations towards art within the memory alludes to the complex and time-consuming process span of the past and the present times, in order to treat of creating a visual composition composed of many an exhibition as a free field of interaction of ideas and layers. Each layer, regardless of whether it consists positions resulting from the “yes” of the inner mind of color or is geometrically-structural, is semi- about which Agnes Martin speaks of. transparent, applied almost as a filter covering the layer underneath. This reminds us of the fact that to observe external reality is similar to looking through a series of filters. The multiple and layered nature of these “filters” blurs the boundaries between what reality is and what it appears to be. The ambivalence of the relationship of reality as it is, and of what it appears to be, is one of the dominant characteristics of the world we live in, which is also the theme of Okwui Enwezor, who speaks precisely about filters as metaphorical structures through which people can reflect on the images of the existing world, or build other, personal and individual images. We can find complexity and processuality in Marko Marković’s artistic procedure, as well, composed of a number of techniques and media, such as drawing, sculpture or digital animation. Regardless of the medium, one of the central issues of his work relates to the concept of human perception, and the structure and anatomy of organs. By analyzing their internal structure and function, the artist arrives at elementary geometric forms, such as a cone or a circle, which he then develops further on a computer, makes them more complex and evolves them to the final ‘bodies’ which have both geometric and biological properties. The new bio-geometric pattern becomes the motif of monumental graphite drawings on wall surfaces, or a surface mounted on a three-dimensional spatial structure, which in no way conceals its function of an exhibition panel. On the contrary, it emphasizes the characteristics of installation and the sculptural in the work, extending its semantic range 82 Chronicles of Encounters, Conversations and Exhibitions

Biljana Tomić

Plato’s Allegory of the Cave is probably the most With the passage of time, there occurs a refinement beautiful, the most theatrical, and the most dramatic and crystallization of understanding that everything example of parallel realities, a place of imagination, we learn in sequences of time, as the philosophers perception and character of the world of shadows remarked, is the genesis of fragments of memory. and noise, the continuity of public and private living, Between the public and the private space of collective in which otherness is excluded, except in cases of memory, evolutions of life in transitions and changes interpretation of individuals when they move out have been carved out, as well as the knowledge that life into the unreal world of nature and sunlight. What itself is that important dance of shadows and truth of is true and what is knowledge, in regards to this what we are as beings: the subject and object of existence synoptic view, are an unsolvable mystery and the and fiction. Perhaps it is existence, itself, that is the essence of philosophical research. Questions of conductor of human emotions, intuition, perception and context regarding either side represent the Socratic knowledge of everything being a journey of continuity ethical field of revealing opinions and knowledge of and exploration. A platform for the transmission of man, his actions in contact with the essence of “that the capacity for various readings of the world of reality which people call learning - man acquires everything regarding creative histories of life and art. else on his own, if he is brave and is not exhausted by The concept of reminiscence... modifies reality when you exploration; because research and learning, as a whole, are sitting in a circle of friends and slowly, then more are reminiscence.” rapidly, sharing recollections, feeling a dizzying plunge (“What do I know?”, Jean Brun, Socrates, KIC Jesenski into a particular point in time, and, with admiration and Turk, Zagreb 2007, p.47) and wonder, observing how everything is exciting, Socrates espoused an understanding of the primordial touching and dramatic in the flows of the distant-recent journey of the souls which transmit the memory of past. Then you realize that different perceptions of art fit knowledge and light from the source. Civilizational into an incongruous flow with special significance and changes and general trends in contemporary times, meaning. through the language of metaphors, trace the memory Conceptual and curatorial practice, in my case, had been of repetition of cycles, fragments of recollection, inside developed from the circumstances of my education and out, in an effort to reveal, acquire knowledge and and the spirit of the times, work experience and pave the way ... cognition in the context of real events from the 1960s until today. I did not follow definitions or a priori “Into our first world, shall we follow attitudes. A prominent champion of such practice, The deception of the thrush? … Harald Szeemann, would often send messages at the Go, go, go, said the bird: human kind beginning of a project “I’m entering a new adventure!” Cannot bear very much reality. Today, many of his followers are attempting to theorize Time past and time future” the methodology of his work practice; however, the (TS Eliot, Four Quartets, Prosveta, Belgrade adventure spoke of friendship, openness, directness and 1966, p. 13) the support of artists and the arts. 83 between the Private and the Public pre-defined concept and number of participants, Ugren’s unexpected call last year led me to a reluctant in the freeform of openness and, depending on the position due to the obligation of collecting my work venue, organizational and spatial possibilities. materials from the 1960s to recent times, although I The initial reason for these series of exhibitions regarded this long-standing continuity as a motive to were one, or rather two stunning paintings by process a short course of exhibitions from 1999 till Damnjan, from 2008, which had fascinated me with 2015. their format, color and optical effects. I suggested I suggested to Ugren that Ješa, Dobrila, and myself, an exhibition at Magacin, in 2008, with the idea to jointly introduce this period because we all were, in include Veljko with his pure, almost monochrome different moments, involved in its organization. This paintings, as adequate counterparts of opposing is how we came upon the proposal for the exhibition values. The setting was conducted in the spirit of a and the idea “between the private and the public” as workshop. I have not seen such a strong presence and perfectly adequate for the context of family and life – action of painting procedures. We started considering art relations. repeating it again, and due to a meeting with Milica Petronijević, the director of the Nadežda Petrović Gallery in Čačak, the proposal was accepted, with Radomir Damnjanović Damnjan, the agreement to introduce other works - Veljko with Dragomir Ugren, Vesko Gagović, Veljko Vujačić interactive installations and Damnjan presenting The period of exhibitions from 1999 until 2015 “spatial painting from 1972” and performance. The includes the International Art Colony in Brežice, 1999, exhibition was held at the Nadežda Petrović Gallery in which was attended by Ješa and the artists Radomir Čačak 2009, and entitled Interchange, as proclamation Damnjanović Damnjan, Dragomir Ugren, Vesko of its movement from town to town. The extended Gagović and Veljko Vujačić. This first significant setting was impressive and provocative enough to regional colony, whose authors, Peter Špiler and Milan motivate us to think about the other venues. We were Zinaić, and curators: Ješa Denegri, Edi Muka, Peter intrigued by the phenomenon of changing settings Špiler, Nebojša Vilić, Milan Zinaić, and Ivica Župan, such as changes in work, phenomena, and differing had successfully established contacts amongst the points of view, as well as the interaction that took many prominent artists and linked the regional art place between artists and the audience. The new venue scene. Many integrative programs were intensively was Zrenjanin, and Slavica Popov, the curator of the organized during that time period. After Brežice, Contemporary Gallery, proposed that the exhibition other invitations followed, as this group of artists become involved in the work of the Ečka Colony. At functioned brilliantly, exhibitions were organized that point, Dragomir Ugren had been invited next to with the same, or modified group in Vienna (1999), Damnjan and Veljko, out of the group of 4 authors, Novi Sad (2000), Venice (2000), Rijeka (2001) and and at Slavica’s suggestion, Marco Chiesa and Serena Francavilla (Premio Michetti 2001). We were all De Carlo from Milan had too been invited. The involved in these exhibitions, in different ways, exhibition Interaction at the Contemporary Gallery depending on the venue. in 2011 provided a successful and memorable stay, friendship and cooperation between artists and their In the year 2000, Dobrila and I registered the common interpretation of space, materials and agreed independent Cultural Association nKA and since then, all activities have been conducted through nKA monochrome, the white and dark, black color of the programs, creating projects such as exhibitions of the works. During Damnjan’s performance of painting artists from the Brežice Colony in: Belgrade (2008), black spots on canvass, Ješa was carrying a bucket of Čačak (2009), Zrenjanin (2011), Niš (2013), Belgrade paint, as a frequent model/object in his performances. (2013) and Novi Sad (2015). These programs were These exhibitions had become almost obsessive in 84 created spontaneously and immediately, without a the sense of the possibility that each new project would create entirely surprising solutions and which, in his own way, were conducted by Harald correspondence between the artists and the public. Szeemann, or such as the famous La Chambre d’Amis So we came up with the idea to do something in Niš by Jan Hoet. in 2013, as well. Milica Todorović, the art director of GSLU, informed us that the entire year had been dedicated to Constantin’s “Edict of Milan”. From Marco Chiesa, Bojana Atlija, Marko Marković initial doubt, this information caused a surprising I consider each exhibition concept open while effect of thematically inventive installations with working on it. New moments frequently occur during reflections on the age of Constantine. Entitled preparation that fit into the original idea, in this case - Changing Geography (Promenjiva geografija) the transparency of continuity. the project was implemented at the Gallery of Marco Chiesa, Bojana Atlija, Marko Marković are Contemporary Art (2013). The authors of the project were Damnjan, Veljko, Marco and Serena, joined by young artists with different autonomous research, Vesna Zarev, Bojana Atlija and Nenad Ignjatović. with whom I have been working with since their student days. The encounter with Marc Chiesa and The theme led us to re-studying and learning his companions, all students of the Brera Academy, about the beginnings of the first millennium, with took place back in 1997. The same year I was invited consistent cyclical changes and historical repetitions, to organize a workshop in Prohor Pčinjski, and and towards the conclusion that the former past this was Marco, Stefan and Andrea’s first visit. is, in a global sense, the present of today. After the However, the road leading to the South of Serbia was opening we received news that Damnjan’s installation, a symbolic journey of initiation for Marco, because set up in a mosque, had been damaged, and the in the following years he visited almost all continents Muslim flag partly burnt. As the police closed the venue for investigation, the exhibition was closed, with friends or Serena. Numerous works resulted as well. Judging the exhibition in Niš as excellent, from these journeys: Constellations of Cities as I approached Jovan Ćirilov and Bitef. The proposal Constellations of Stars, in several variants, depending was accepted and we used the theme of Bitef in on the location or continent, Blue Bridge, with the an extended version “It’s hard to live in a time ...” names of the places he visited inscribed, works with the setting in the beautiful space of the Geo- dedicated to Tibet Blue Tent and White Stairway Institute building (2013). The Niš exhibition Changing and the installation of the blue Scorpio, representing Geography, within this space, was on the first floor, the countries of Europe as floating islands without while the central space of the former bank was used borders and fixed positions, as well as works Imprint for the exhibitions of young artists in large numbers. and Relics... Marco has had an open perspective I always consider the participation of young artists on life and art from the very beginning, with a as an important reference in a project, in regards distinct humanist approach in communication and to balancing and understanding the situation of with exceptional professional abilities. There was reality, as a corrective of our recollections, in their an interesting comment in the press release for the deconstruction and construction through new flows project Freestyle Swimming (2013): “Marco Chiesa, of the continuity of life, art and epochs. with his blue monochromes, seeks logic in permanent When one observes these series of exhibitions, transformations of reality, in order to find the origins mainly with the same participants, with occasional of the initial studies of learning: from geometry to modifications, I believe that it should be clear that matter, alternately changing. He is living the process they are projects of friends and a debate on the of evolution. With his attitude, from geometry to functioning of practice in the art system. These geography, he alludes to the problem of establishing projects are exceptional, with charm, spirit and the borders depending on political meanings, from the quality of “small adventures”, as an echo of those, natural, to the limits of man. The concluding symbol 85 in his work is the ‘thumbprint’: The most important with the students and professors of the Academy thing we have - our identity.” of Applied and Fine Arts. Conversations about Bojana Atlija has the ability to establish in any Bob’s work were extremely interesting within the material a shape she requires, and find a motive in new perspective and understanding of the culture every space which corresponds to her idea of the place. of Belgrade beyond the known schools of socialist The focus of her perceptive moves mountains, vaults, realism and modernism. Periods of history have been sceneries, with illogical directions of perspective, the revealed that were almost unknown and that actually position of objects in relation to a personal position illuminate the parallel stream of cultural events - with and a sense of the general and the individual in a the pioneers and the protagonist of painting and anti- given context and time. She does not accept the state painting - in the perception of the genesis and changes of affairs as they appear, rather reality as she observes in art. it, in relation to individual existence on the current The meeting with Feller, in the studio, unconsciously social and cultural scene. The concept of the Column and naturally evoked memories of the early 1960s, and in the gallery space of MSUV harbors precisely the it was these meetings and talks, as well as individual idea of deflection from a stabilized system of columns histories, that became the occasion for the exhibition. in the exhibition area, considering it inadequate and Common points of interpretation of the history of superfluous, with the comment: “My choice is in the the 1950s and 1960s were made, Boba’s Magicians context of the times in which I live in. In relation to and Feller’s Malampije were not so removed from the this, I pick options that are offered to me, i.e. which I times they are occurred in, as well as Vasa’s system picked out from the world on offer, as opportunities. I of materiality of the painting-object, or Damnjan’s can say that this is the reason why this column is the transformations in painting and performances, same as those that already exist. I’m seeking my own because all states of mind speak about the resistance place in relation to the period in which I live in. And, and struggle of the individual in a repressive context. at the same time, criticizing it.” P. S. I have always said that exhibitions are not what Marko Marković operates in a wide range of we plan or how much we plan; rather the point is the sculptural practices, theoretical analysis of the setting of the exhibition, which is carried out within concepts of visuality of the internal and the external, the framework of existing possibilities and with including the geometry of the anatomy, disintegration the best possible arrangement of artworks, ready to and incorporating archeology and modernity in new welcome the audience and open itself to the public. semantic codes. He defines his work, in the entirety On this occasion, it has been envisaged that the of his process of research, through drawings, texts, exhibition is to be transferred from Novi Sad to media, photography, installations and finalization – as Belgrade, to the Heritage House, in a slightly altered sculpture. setting, due to reasons of venue, which simultaneously offers the possibility to implement planned additional Bogoljub Boba Jovanović, Vasa Mihić, segments of the exhibition. The works in question are Eugen Feller research social diagrams of the artist Dunja Trutin and design solutions for the documentation of the At the time when discussions were held regarding the exhibition of young designers Ana Radovanović and exhibition in Novi Sad, Vasa Mihić visited Belgrade, Luka Tilinger. and in meetings with him, Boguljub Bob Jovanović, Damnjan and Ješa, there were conversations about our exhibition in Novi Sad, recollections of the 1940s, 1950s, and 1960s. Everyone offered an impression of the times, from one’s own angle, especially regarding the period of Bob and Vasa’s postwar academic years, 86 između Privatnog i Javnog

Izdavač Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad Museum of Contemporary Art Vojvodina 21000 Novi Sad, Dunavska 37 [email protected] www.msuv.org

Za izdavača Sanja Kojić Mladenov

Urednik Dragomir Ugren

Autori tekstova Ješa Denegri Dobrila Denegri Biljana Tomić

Prevod sa srpskog na engleski Milana Vujkov

Lektura i korektura Predrag Rajić

Fotografije Marko Ercegović i umetnici

Dizajn Mirjana Dušić-Lazić

Štampa Službeni glasnik, Beograd

Tiraž 400

Novi Sad, jun 2015. CIP - Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад

73/76(497.113)(083.824)

IZMEĐU privatnog i javnog : Muzej savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad, 29. maj - 21. jun 2015. : Kuća legata, Beograd, 6 - 16. jul 2015. / [autori tekstova Ješa Denegri, Dobrila Denegri, Biljana Tomić ; prevod sa srpskog na engleski Milana Vujkov ; fotografije Marko Ercegović]. - Novi Sad : Muzej savremene umetnosti Vojvodine, 2015 (Beograd : Službeni glasnik). - 88 str. : ilustr. ; 21 x 26 cm

Тираж 400.

ISBN 978-86-6333-020-7 a) Ликовна уметност - Војводина - Изложбени каталози COBISS.SR-ID 297229063 između Privatnog i Javnog