625

Abkrzungsverzeichnis

Quellen – Quelleneditionen – Zeitschriften und Sammelwerke

Quellen

Ach. Tat. Achilleus Tatios Acta Acta Apostolorum Aet. Aetios Ail. takt. Ailianos, Taktika Ain. Takt. Aineias Taktikos Aischyl. Prom. Aischylos, Prometheus Aischyl. Agam. Aischylos, Agamemnon Alk. Alkaios Amm. Ammianus Marcellinus Anaxandr. Anaxandros, Fragmente Anaximen. rhet. Alex. Anaximenes, Rhetorica ad Alexandrum Anon. Peripl. mar. Erythr. Anonymus, Periplus maris Erythraei Apoll. Rhod. Argon. Apollonios Rhodios, Argonautika Apollod. Apollodoros, Bibliotheke App. civ. Appianos, Bella civilia App. Ill. Appianos, Illyrica App. Mithr. Appianos, Mithridatius App. Pun. Appianos, Punica App. Samn. Appianos, Samnitica App. Syr. Appianos, Syriaca Apuleius, Metamorph. Apuleius, Metamorphosen Archim. Archimedes Aristeid. panath. Aristeides, Panathenaikos Aristid. Or. Ailios Aristeides, Oratores Aristoph. Ach. Aristophanes, Acharnenses Aristoph. Lys. Aristophanes, Lysistrata Aristoph. Nub. Aristophanes, Nubes Aristoph. Pax Aristophanes, Pax Aristot. an. post. Aristoteles, Analytica posteriora Aristot. Ath. pol. Aristoteles, Athenaion politeia Aristot. cael. Aristoteles, De caelo Aristot. hist. an. Aristoteles, Historia animalium Aristot. metaph. Aristoteles, Metaphysica Aristot. meteor. Aristoteles, Meterologica Aristot. Nikom. Ethik Aristoteles, Nikomachische Ethik Aristot. part. an. Aristoteles, De partibus animalium Aristot. phys. Aristoteles, Physica Aristot. pol. Aristoteles, Politica Aristot. probl. Aristoteles, Problemata Abkrzungsverzeichnis – Quellen 626

Aristot. rhet. Aristoteles, Rhetorica Arr. an. Arrianos, Anabasis Arr. Ind. Arrianos, Indica Arr. cyn. Arrianos, Kynegeticus Arr. parth. Arrianos, Parthica Arr. phys. Arrianos, Peri kometon physeos Arr. takt. Arrianos, Taktica Asclep. tact. Asklepiodotos, Taktika Athen. Athenaios Aug. civ. Augustinus, De civitate dei Avien. Ora mar. Avienus, Ora maritima

Bakchyl. Bakchylides Bell. Afr. Bellum Africanum

Caes. civ. Caesar, De bello civili Caes. Gall. Caesar, De bello Gallico Calp. ecl. Calpurnius Siculus, Eclogae Cass. Dio Cassius Dio Cassiodorus, Var. Cassiodorus, Institutiones Variae Cato agr. Cato, De agri cultura Catull. Catullus, Carmina Chr Chronik Cic. ad Q. fr. , Ad Quintum fratrem Cic. Att. Cicero, Cic. Brut. Cicero, Cic. div. Cicero, Cic. dom. Cicero, De domo sua Cic. fam. Cicero, Epistulae ad familiares Cic. Flacc. Cicero, Pro L. Valerio Flacco Cic. leg. Cicero, Cic. leg. agr. Cicero, De lege agraria Cic. Manil. Cicero, De lege Manilia (De imperio Cn. Pompei) Cic. nat. deor. Cicero, Cic. off. Cicero, Cic. Phil. Cicero, In M. Antonium Orationes Cic. rep. Cicero, Cic. Sest. Cicero, Pro P. Sestio Cic. S.Rosc. Cicero, Pro Sex. Roscio Amerino Cic. Tusc. Cicero, Cic. Verr. Cicero, Cod. Iust. Corpus Juris Civilis, Codex Iustinianus Cod. Theod. Codex Theodosianus Colum. Columella Const. Porph. De cerem. Konstantinos Porphyrogennetos, De Ceremoniis Curt. Curtius Rufus, Historiae Alexandri Magni

Dam. v. Isid. Damaskios, Vita Isidori Dem. Demosthenes Demokr. Demokritos 627 Abkrzungsverzeichnis – Quellen

Dig. Corpus Juris Civilis, Digesta Diod. Diodorus Siculus Diog. Laert. Diogenes Laertios Dion Chrys. Dion Chrysostomos Dion. Hal. ant. Dionysios Halicarnasseus, Antiquitates Romanae Dion. Per. Dionysios Periegetes Diosc. Dioskurides

Eudox fr. Eudoxos, Fragmenta Eur. Hipp. Euripides, Hippolytus Eus. Const. Eusebios, Vita Constantini Eus. HE Eusebios, Historia Ecclesiastica Eutr. Eutropius

Fest. Festus Flor. epit. Florus, Epitoma de Tito Livio Frontin. aqu. Frontinus, De aquae ductu urbis Romae Frontin. strat. Frontinus, Strategemata

Gai. Inst. Gaius, Institutiones Gal. Galenos Gell. Aulus Gellius, Noctes Atticae Georg. Pisid. expedit. Pers. Georgios Pisides, Expeditio Persica Geogr. Rav. Geographus Ravennas

Hdt. Herodotos Heph. v. Theben Hephaistion von Theben Hekat. Hekataios Herakl. Pont. Herakleides Pontikos Herodian. Herodianos Hes. erg. Hesiodos, Erga Hes. theog. Hesiodos, Theogonia Hesek Hesekiel Hippokr. Hippokrates Hom. h. Hymni Homerici Hom. Il. Homeros, Ilias Hom. Od. Homeros, Odyssee Hor. c. Horatius, Carmina Hor. epist. Horatius, Epistulae Hor. sat. Horatius, Saturae (sermones) Hygin. const. limit. Hyginus, Constitutio limitum

Inst. Iust. Corpus Juris Civilis, Institutiones Ios. ant. Iud. Iosephos, Antiquitates Iudaicae Ios. bell. Iud. Iosephos, Bellum Iudaicum Isid. orig. Isidorus, Origines Isokr. or. Isokrates, Orationes Isokr. Plat. Isokrates, Plataikos Itin. Egeriae Itinerarium Egeriae Itin. Anton. Itinerarium Antonini Abkrzungsverzeichnis – Quellen 628

Iul. Afric. kest. Iulius Africanus, Kestoi Iul. mis. Iulianos, Misopogon Iul. or. Iulianos, Orationes Iust. Iustinus Iuv. Juvenalis, Saturae

Jer Jeremia Jes Jesaja Joh Johannes Jos Josua

Kg Kçnige Kleomed. Kleomedes, De motu circulari corporum caelestium

Lex. Sud. Suda Liban. epist. or. Libanos, Epistulae orationes Liv. Livius, Ab urbe condita Liv. epit. Livius, Epitome Lucan. Lucanus, Bellum civile (Pharsalia) Lucr. Lucretius, De rerum natura Luk Lukas Lukian de astrolog. Lukianos, De Astrologia Lukian hist. conscr. Lukianos, De historia conscribenda Lukian philops. Lukianos, Philopsendes Lukian ver. hist. Lukianos, Verae historiae Lyd. ost. Lydos, De ostensis Lys. fr. Lysias, Fragmenta

Macr. Sat. Macrobius, Saturnalia Makk Makkaber Manil. Manilius, Astronomica Marm. Par. Marmor Parium Mart. Martialis Mela Pomponius Mela Mimn. Mimnermos Min. Fel. Minucius Felix, Octavius Mk Markus Mos Mose

Nah Nahum Nep. Milt. Cornelius Nepos, Miltiades Nm Numeri (4. Mose)

Obseq. Iulius Obsequens, Prodigia Off Die Offenbarung des Johannes Olymp. Olympiodoros Onas. Onasandros or. Sib. Oracula Sibyllina Oros. Orosius Orph. frg. Orphika, Fragmenta 629 Abkrzungsverzeichnis – Quellen orph. Lith. Lithika (Orphik) Ov. fast. Ovid, Fasti Ov. met. Ovid, Metamorphoses Ov. trist. Ovid, Tristia

Pall. agric. Palladius, Opus agriculturae Paneg. Panegyrici latini Paul. Fest. Paulus Diaconus, Epitoma Festi Paus. Pausanias Petr Petrus Petron. Petronius, Satyrica Petron. frg. Petronius, Fragmenta Philoch. Philochoros Philostr. Ap. Philostratos, Vita Apollonii Philostr. soph. Philostratos, Vitae sophistarum Pind. P. Pindar, Pythien Plat. Gorg. Platon, Gorgias Plat. Krat. Platon, Kratylos Plat. Krit. Platon, Kriton Plat. nom. Platon, Nomoi Plat. Phaid. Platon, Phaidon Plat. Phaidr. Platon, Phaidros Plat. pol. Platon, Politeia Plat. Prot. Platon, Protagoras Plat. symp. Platon, Symposium Plat. Tht. Platon, Theaitetos Plat. Tim. Platon, Timaios Plaut. Aul. Plautus, Aulularia Plaut. Mil. Plautus, Miles gloriosus Plin. epist. Plinius minor, Epistulae Plin. nat. Plinius maior, Naturalis historia Plin. paneg. Plinius minor, Panegyricus Plut. Agis Plutarch, Agis Plut. Alex. Plutarch, Alexander Plut. Ant. Plutarch, Antonius Plut. Caes. Plutarch, Caesar Plut. Cat. mai. Plutarch, Cato maior Plut. De Alex. fort. Plutarch, De Alexandri fortuna Plut. Demetr. Plutarch, Demetrius Plut. Dio. Plutarch, Dion Plut. Eum. Plutarch, Eumenes Plut. Fab. Max. Plutarch, Fabius Maximus Plut. Flam. Plutarch, Flamininus Plut. Is. Plutarch, De Iside et Osiride Plut. Kim. Plutarch, Kimon Plut. Kleom. Plutarch, Kleomenes Plut. Luc. Plutarch, Lucullus Plut. Lys. Plutarch, Lysander Plut. Mar. Plutarch, Marius Plut. Marcel. Plutarch, Marcellus Abkrzungsverzeichnis – Quellen 630

Plut. mor. Plutarch, Moralia Plut. Nik. Plutarch, Nikias Plut. Numa Plutarch, Numa Plut. Pelop. Plutarch, Pelopidas Plut. Per. Plutarch, Perikles Plut. Phil. Plutarch, Philopoimen Plut. Pomp. Plutarch, Pompeius Plut. Rom. Plutarch, Romulus Plut. Solon Plutarch, Solon Plut. Sulla Plutarch, Sulla Plut. Thes. Plutarch, Theseus Pol. Polybios Polyain. Polyainos, Strategemata Poseid. Poseidonios Prok. an. Prokop, Anekdota Prok. BG Prokop, Bellum Gothicum Prop. Propertius, Elegiae Ps Psalmen Ps. Arist. Mir. ausc. Pseudo-Aristoteles, De mirabilibus auscultationibus Ps.-Aristot. mund. Pseudo-Aristoteles, De munda Ps.-Maur. Strat. Pseudo-Mauricius, Strategicon Ps.-Plut. De fluv. Pseudo-Plutarch, De fluviis Ps.-Xen. Ath. pol. Pseudo-Xenophon, Athenaion politeia Ptol. geogr. Ptolemaios, Geographika Ptol. tetr. Ptolemaios, Tetrabiblos

Quint. inst. Quintilian, Institutio oratoria Quint. Smyrn. Quintus von Smyrna

R. Gest. div. Aug. Res Gestae divi Augusti Rut. Nam. Rutilius Claudius Namatianus, De reditu suo

Sal. Catil. Sallustius, De coniuratione Catilinae Sal. Iug. Sallustius, De bello Iugurthino Sam Samuel Sch. Aristoph. Ach. Scholia zu Aristophanes, Acharnenses Sch. Verg. georg. Scholia zu Vergil, Georgica Sen. benef. Seneca minor, De beneficiis Sen. Cons. Helv. Seneca minor, ad Helviam Sen. de ira Seneca minor, De ira Sen. dial. Seneca minor, Dialogi Sen. epist. Seneca minor, Epistulae morales ad Lucilium Sen. Herc. Oet. Seneca minor, Hercules Oetaeus Sen. nat. Seneca minor, Naturales quaestiones Sen. Oed. Seneca minor, Oedipus Sen. Phaedr. Seneca minor, Phaedra Serv. Aen. Servius, Commentarius in Vergilii Aeneida Serv. Georg. Servius, Commentarius in Vergilii Georgica SHA Alex. Scriptores Historiae Augustae, Alexander Severus SHA Aurelian. Scriptores Historiae Augustae, Aurelianus 631 Abkrzungsverzeichnis – Quellen

SHA Hadr. Scriptores Historiae Augustae, Hadrianus SHA Prob. Scriptores Historiae Augustae, Probus Sil. Silius Italicus, Punica Simpl. phys. Simplikius, Physica Sir Jesus Sirach Skyl. Skylax, Periplus Solin. Solinus Soph. Ant. Sophokles, Antigone Soph. Oed. T. Sophokles, Oedipus Rex Soz. Sozomenos, Historia ecclesiastica Stat. silv. Statius, Silvae Steph. Byz. Stephanos Byzantios Strab. Strabon Suet. Aug. Sueton, Augustus Suet. Caes. Sueton, Caesar Suet. Cal. Sueton, Caligula Suet. Claud. Sueton, Claudius Suet. Dom. Sueton, Domitian Suet. Nero Sueton, Nero Suet. Tib. Sueton, Tiberius Suet. Vesp. Sueton, Vespasian Symm. epist. Symmachus, Epistulae

Tab. Peut. Tabula Peutingeriana Tac. Agr. Tacitus, Agricola Tac. ann. Tacitus, Annales Tac. dial. Tacitus, Dialogus de oratoribus Tac. Germ. Tacitus, Germania Tac. hist. Tacitus, Historiae Tert. de anima Tertullian, De anima Theophr. c.plant. Theophrast, De causis plantarum Theophr. h.plant. Theophrast, Historia plantarum Theophr. sign. Theophrast, De signis tempestatum Thuk. Thukydides Tim. Timotheusbriefe Timok. Timokles

Val. Max. Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia Varro rust. Varro, Res rusticae Veg. mil. Vegetius, Epitoma rei militaris Vell. Velleius Paterculus, Historiae Romanae Verg. Aen. Vergilius, Aeneis Verg. georg. Vergilius, Georgica Vitr. Vitruv, De architectura

Xen. an. Xenophon, Anabasis Xen. hell. Xenophon, Hellenica Xen. hipp. Xenophon, Hipparchicus Xen. kyn. Xenophon, Cynegeticus Xen. Kyr. Xenophon, Cyrupaideia Abkrzungsverzeichnis – Zeitschriften und Sammelwerke 632

Xen. Lak. pol. Xenophon, Lakedaimonion politeia Xen. mem. Xenophon, Memorabilia Xen. oik. Xenophon, Oeconomicus

Zon. Zonaras Zos. Zosimos

Quelleneditionen

AE L’Anne pigraphique BE Bulletin pigraphique BHG Bibliotheca Hagiographica Graeca, ed. F. Halkin, 3 Bde., Brssel 1957 BMC British Museum Coins CIA Corpus Inscriptionum Atticarum, ed. A. Kirchhoff u.a., 1873 CIL Corpus Inscriptionum Latinarum, 1863ff. Diels-Kranz Fragmente der Vorsokratiker, ed. H. Diels / W. Kranz, 3 Bde., 61951–1993 FGrH Die Fragmente der griechischen Historiker, ed. F. Jacoby, 3 Teile in 14 Bden., 1923–1958 Freis H. Freis (Hg.): Historische Inschriften zur rçmischen Kaiserzeit. Darmstadt 1984 GHI A Selection of Greek Historical Inscriptions, ed. M. N. Tod, 2 Bde., 21950. 21951 HRR Historicorum Romanorum Reliquiae, ed. H. Peter, 2 Bde. 21914, ND 1967 IG Inscriptiones Graecae, 1873ff. ILS Inscriptiones Latinae Selectae, ed. H. Dessau, 3 Bde. in 5 Teilen, 1892–1916, ND 41974 ILSard Iserizioni Latine della Sardegna, ed. G. Sotgiu. 2 Bde., Padua 1961/1968 I. v. Eph. Die Inschriften von Ephesos. Hg. H. Wankel, 8 Bde., Bonn 1979–1984 GGM Geographi Graeci Minores, ed. C. Mller, 2 Bde. 1855–1861 Lasserre F. Lasserre: Die Fragmente des Eudoxos von Knidos. Berlin 1966 P.Cair. Greek Papyri, Catalogue gnral des antiq. gypt. du Muse du Caire, ed. B. P. Grenfell / A. S. Hunt. Oxford 1903 PCG Poetae Comici Graeci, ed. R. Kassel / C. Austin, 1983ff. PG Patrologiae cursus completus, series Graeca, ed. P. Migre, 161 Bde. P.Mich. Papyri in the University of Michigan Collection, ed. C. C. Edgar / A. E.R Boak / J. G. Winter u.a., 13 Bde., 1931–1977 P.Oxy. The Oxyrhynchus Papyri, ed. B. P. Grenfell / A. S. Hunt u.s., 1898ff P.Petrie. The Flinders Petrie Papyri, ed. J. P. Mahaffy / J. G. Smyly. Dublin 1891–1905 P.S. I. Papyri greci e latini, ed. G. Vitelli, M. Norsa, and others. Florence 1912ff. P.Tebt. The Tebtunis Papyri, ed. B. P. Grenfell u.a. London 1902–1938. SEG Supplementum Epigraphicum Graecum, 1923ff. SGDI Sammlung der griechischen Dialektinschriften, ed. H. Collitz u.a., 4 Bde., 1884–1915 Syll.3 Sylloge Inscriptionum Graecarum, ed. F. Hiller von Gaertringen, 4 Bde., 31915–1924, ND 1960

Zeitschriften und Sammelwerke

A&R Atene e Roma AA Archologischer Anzeiger AAGç Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Gçttingen phil.-hist. Kl. AAntHung Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungariae 633 Abkrzungsverzeichnis – Zeitschriften und Sammelwerke

ABSA Annual of the British School at Athens AGR Akten der Gesellschaft fr griechische und hellenistische Rechtsgeschichte AJA American Journal of Archaeology AncSoc Ancient Society ANRW Aufstieg und Niedergang der rçmischen Welt APF Archiv fr Papyrusforschung und verwandte Gebiete ARID Analecta Romana Instituti Danici BAGB Bulletin de l’Association Guillaume Bud BASOR Bulletin of the American School of Oriental Research BCH Bulletin de correspondance hellnique BJ Bonner Jahrbcher ByzZ Byzantinische Zeitschrift CAH2 Cambridge Ancient History (2. Aufl.) CIAnt Classical Antiquity CQ Classical Quarterly DNP Der Neue Pauly Eranos-Jb. Eranos-Jahrbuch EPRO tudes Prliminares aux Religiones Orientales dans l’Empire romain G&R Greece and Rome GWU Geschichte in Wissenschaft und Unterricht Hant Hispania antiqua: revista de historia antigua HdAW Handbuch der Altertumswissenschaften HWdPh Historisches Wçrterbuch der Philosophie HZ Historische Zeitschrift IA Iranica Antiqua JEA Journal of Egyptian Archaeology JHS Journal of Hellenic Studies JRA Journal of Roman Archaeology JRGZ Jahrbuch des Rçmisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz JRS Journal of Roman Studies KlP Der Kleine Pauly LAW Lexikon der Alten Welt MBAH Mnsterische Beitrge zur antiken Handelsgeschichte MEFRA Mlanges d’Archologie et d’Histoire de l’cole Francaise de Rome, Antiquit MH Museum Helveticum OJA Oxford Journal of Archaeology PAPhS Proceedings of the American Philosophical Society PBSR Papers of the British School at Rome PP Parola del Passato RAC Rivista di archeologia cristiana / Reallexikon fr Antike und Christentum RE Paulys Realencyclopdie der classischen Altertumswissenschaft REG Revue des tudes greques RFIC Rivista di filologia e di istruzione classica RhM Rheinisches Museum SIFC Studi italiani di filologia classica StIr Studia Iranica T&Mbyz Travaux et mmoirs du Centre de recherches d’hist. et civil. byzantines TRE Theologische Realenzyklopdie ZDMG Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft 634

Verzeichnis der Autorinnen und Autoren

Albrecht, Helmuth (Freiberg): Bergbau, Maschinen, Mhlen, Signaltechnik, Technikgeschichte, Wasserbau, Wasserversorgung Barcel, Pedro (Potsdam): Afrikanistik Baur, Albert (Gerlingen): Brunnen Bianchetti, Serena (Florenz): Reiseberichte Bonfante, Larissa (New York): Kleidung Bredow, Iris von (Stuttgart): Mythologie, Sprachareal, Sprache, Sprachen Brodersen, Kai (Mannheim): Dokumente, Kolonisation Chaniotis, Angelos (Heidelberg): Religionsgeographie Daverio Rocchi, Giovanna (Mailand): Brgerrecht, Grenze Eder, Walter (Bochum): Außenpolitik, Demokratie, Fremde, Polizei, Recht, Reich, Staat, Tyrannis, Verfassung Engels, Johannes (Kreuzau): Raum Ettrich, Elke (Hamburg): Erosion, Natur, kologie Fellmeth, Ulrich (Hohenheim): Ackerbau, Agrarverfassung, Getreide, Großgrundbesitz, Gutshof, Landwirtschaft, Nahrungsmittel Galsterer, Hartmut (Bonn): Stadtverwaltung Graßl, Herbert (Salzburg): Klte, Viehwirtschaft Gschnitzer, Fritz (Heidelberg): Adel, Dorf, Geschichtsschreibung, Gesellschaft, Sklaverei, Staatenverbindungen, Volksstamm Hascher, Michael (Mnchen): Tunnel Hecht, Michael (Stuttgart): Marschland, Musik, Schilf Heise, Jens (Schriesheim): gyptologie Hempel, Ludwig (Mnster): Klima, Klimakunde, Wind (Winde) Heucke, Clemens (Mnchen): Palast, Sportsttten Janni, Pietro (Macerata): Ethnographie, Ethnologie Kahl, Gerhard (Stuttgart): Askese, Hagiographie, Kannibalismus, Luftbild, Pilger Kaiser, Eberhard (Stuttgart): Burg, Park Kehne, Peter (Hannover): Brgerkrieg (Rom), Interessensphren, Kometen, Logistik, Meteor, Randvçlker, Sternschnuppen Kettenhofen, Erich (Trier): Salz, See, Siegel Knauss, Jost (Mnchen): Deich Lafond, Yves (Arras): Isthmos, Kulthandlungen Lienau, Cay (Mnster): Mobilitt, Siedlungsformen, Siedlungsgeographie, Siedlungskontinuitt Mehl, Andreas (Jena): Wirtschaft, Wirtschaftsgeographie Mylonopoulos, Jannis (Heidelberg): Kultorganisation, Kultpropaganda, Tempel Nenninger, Marcus (Jena): Forstwirtschaft, Holz, Jagd, Wald Nitschke, August (Stuttgart): Tanz Olshausen, Eckart (Stuttgart): Agrargeographie, Anthropogeographie, Archologie, Astronomie, Chronologie, Diplomatie, Erdvermessung, Frieden, Geographie, Geopolitik, Himmels- richtungen, Historische Geographie, Religionswissenschaft, Retrogression, Tiergeographie, Topographie, Toponomastik Orth, Wolfgang (Wuppertal): Bezirk, Insel, Mnzen, Piraterie Prontera, Francesco (Perugia): Chorographie, Kap Sauer, Vera (Stuttgart): Brcke, Furt, Straße (Straßenbau) 635 Verzeichnis der Autorinnen und Autoren

Sauerwein, Friedrich † (Heidelberg): Erdbeben (Geologie), Gebirgsbildung (Orogenese), Gezeiten, Hçhle, Karst, Polje, Vulkan, Vulkanismus, Wstung Schfer, Jçrg (Heidelberg): Meeresspiegel Scheibler, Ingeborg (Mnchen): Tçpferei Schmidt, Rudolf (Ludwigsburg): Gçtter, Kultarchitektur, Tierkult Schçn, Franz (Regensburg): Fluß Schuetz, Thomas (Stuttgart): Baumaterial Sonnabend, Holger (Stuttgart): Agrartechnik, Akropolis, Amphitheater, Architektur, Bad, Beruf, Biographie, Dichtung, Energiequellen, Fachliteratur, Finsternisse, Fisch, Fortifikation, Gebirge (Berg), Hafen, Handel, Hauptstadt, Heizen, Imperialismus, Inschriften, Kanal, Kste, Kunst, Maße, Medizin, Mentalitt, Migration, Monarchie, Nachrichtenwesen, Odeion, Papyri, Paß, Philosophie, Reisen, Schmuck, Schrift, Seeherrschaft, Stadt, Stadtmauer, Stdtebau, Theater, Totenkult, Tourismus, Versammlungsorte, Weinbau, Wohnhaus, Wste, Zeit Talbert, Richard J. A. (Chapel Hill, N. C.): Kartographie Tasler, Peter (Hannover): Brgerkrieg (Griechenland) Traina, Guisto (Lecce): Lagune, Orient, Salinen Waldherr, Gerhard (Regensburg): Erdbeben (Geschichte), Transhumanz, berschwemmung Warnecke, Heinz (Rçsrath-Forsbach): Meer, Meerenge, Meeresstrçmungen, Navigation, Schiffahrt, Schiffahrtswege, Schiffbarkeit, Segeln Wheeler, Everett L. (Durham, N. C.): Armee, Krieg, Strategie, Taktik Wierschowski, Lothar (Oldenburg): Bevçlkerung, Demographie Zangger, Eberhard (Zrich): Delta, Geoarchologie, Schwemmland, Strandverschiebungen Zimmermann, Klaus (Jena): Erde, Erdteile, Welt 636

Personenregister

Abert, H. 361 Appian 12, 407 Abul-Hasan Ali Ibn Abir-Rigal 263 Appius Claudius 231 Achilleus 171, 605 Apuleius Saturninus 79 Aelian 309, 553 Aratos 123 Aelius Aristeides 214 Archidamos II. von Sparta 273 Aelius Paetus, Sex. 414 Archilochos 101 Agamemnon 476f. Archimedes 325, 596 Agatharchides von Knidos 130, 138, 421 Archytas 325 Agathokles von Syrakus 143 Ariadne 476 Agesilaos 42 Aristagoras von Milet 103, 255 Agricola 422 Aristarchos von Samos 46, 118f., 122 Agrippa 88, 255 Aristeas von Prokonnessos 127, 420 Aigeus 476 Aristokreon 421 Aineias Taktikos 309, 477 Aristophanes 59 Aischylos 136, 562 Aristoteles 25, 42, 45f., 48, 62, 112, 115f., Albertus Magnus 263 118, 123, 129, 138, 155, 206, 233, 262, Al-Biruni 262 324f., 329, 341, 344, 361f., 395f., 496f., Alexander der Große 8, 38, 48, 66, 79, 86, 506f., 513, 516, 544, 553, 572, 576f., 601, 129f., 137, 207, 210, 214, 227, 259, 268, 605f., 609 298, 311f., 349f., 396, 415, 417, 462, 511, Arrian 132, 240, 421f. 528, 536, 605f., 620 Artemidoros von Ephesos 421f. Alexis 232 Asklepiodotos 309 Al-Huwarizmi 262 Asklepios 329 Alkinoos 385 Assurbanipal 86 Alkman 127, 360 Athena 113, 296 Alyattes von Lydien 158 Atilius Regulus, M. 198 Ammianus Marcellinus 132, 172, 221 Augustinus 497 Anaxagoras von Klazomenai 142, 270, 344, Augustus 29, 63, 80f., 100, 143, 208, 227f., 601 233, 244, 259, 342, 349, 380, 384f., 418, Anaximander 45, 115, 120, 172, 220, 395, 473, 522, 532 409, 605 Aurelian 385 Anaximenes 115, 142, 395 Ausonius 101, 354 Andron von Halikarnassos 121 Avienus 171 Andronikos Kyrrhestos 609 Androsthenes von Thasos 421 Bar Hebrus 263 Antigonos 48, 442 Basilis 421 Antiochos III. 48, 235, 418 Basilius der Große 429 Antiochos IV. 235 Beckmann, J. 541 Antiochos von Kommagene 298 Beloch, J. K. 95 Antonius Creticus, M. 401 Bernardus Sylvanus 263 Antonius, M. (praet. 102 v.Chr.) 401 Bion 421 Anuket 9 Bloch, M. 340 Apicius 367 Blmner, H. 541 Apollon (lat. Apollo) 187, 190, 193, 296, 373 Bolland, J. 209 Apollonios von Rhodos 15, 100, 170, 271 Bourdon, J. 95 637 Personenregister

Braidwood, R. J. 169 Diogenes von Babylon 104 Buddha 130 Diokletian 60, 66, 90, 214, 349, 386, 533 Buffon, G. L. de 168 Diomedes 237, 303 Dion von Syrakus 143 Caecilius Iucundus, L. 114 Dionysios von Halikarnassos 176 Caecilius Metellus Creticus, Q. 401 Dionysios I. von Syrakus 86, 158 Caecilius Metellus Macedonicus, Q. 63 Dionysios II. von Syrakus 143 Caecilius Metellus Pius, Q. 298, 534 Dionysios Periegetes 141, 231, 422 Caligula 161, 189, 245, 351, 353 Dionysios von Kalliphon 422 Caracalla 83, 157, 194, 231, 388, 501 Dionysius Exiguus 90 Cassiodorus 431 Dionysos (griech. Gott) 187, 555 Cassius Dio 142f. Dolichenus 189 Cato der ltere 5, 14, 21, 176, 199, 202, 278, Domitian 31, 189, 385, 530, 604 308f., 312, 367–369, 544 Domitius Corbulo, Cn. 244 Causobon, I. 222 Drakon 412 Charondas von Catane 412 Droysen, J. G. 378 Chnum 9 Drusus 244 Chremonides 273 Cicero 49, 59, 142, 206, 341f., 396, 413, 495– Echnaton 295 497, 576f. Eckhel, J. H. 355 Cinna 80 Egeria (Silvia) 397f., 423 Claudius 143, 207, 208., 351, 356 Elagabal (Gott) 344 Clemens von Alexandria 130 Empedokles 328, 601 Columella 2, 4, 15, 201–203, 239, 308, 367, Ennius 487 369, 544 Ephialtes 98f., 578 Commodus 81 Ephoros von Kyme 129, 172, 407, 409 Constantius 240 Epikur 396 Constantius II. 82 Epirus 278 Cornelius Celsus 309 Epona 556 Cornelius Nepos 67, 87 Eratosthenes von Kyrene 87, 116f., 120f., Cornelius Scipio Africanus, P. 274 123f., 138, 171f., 220, 260, 331, 396, 409f., Cornelius Scipio Asiaticus, L. 274 456, 604, 606f. Cottius 35 Eudoxos von Knidos 46, 120, 395, 420, 606 Eudoxos von Kyzikos 421 Daimachos von Plataiai 421 Eupalinos von Megara 351, 598, 602 Dalion 421 Euthymenes von Massalia 420 Damon von Athen 360f. Dareios I. 238, 243, 276, 309, 407, 439, 534 Fabiola 423 Dareios III. 39, 534 Fabius Maximus 278 David 501 Faunus 593 Deı¨aneira 159 Fbvre, L. 340 Demeter 187, 193 Flaccus, S. 422 Demetrios Poliorketes 86, 245, 298 Flavius Josephus 132 Demetrios von Phaleron 103 Frontinus 75, 309, 533, 544, 596 Demokrit 135, 270, 328 Didius Iulianus 81 Gagik Arcruni 458 Dikaiarchos 123, 395, 577 Gaius 298 Dike 411 Gaius Caesar 233 Diodorus Siculus 130f., 232, 407, 421, 513 Gaius Gracchus 79, 156 Diogenes von Apollonia 515 Galba 81 Personenregister 638

Galen 241 Hippodamos 512f. Gallus (trib. milit. 168 v.Chr.) 144 Hippokrates von Chios (Astronom) 218 Gelon von Gela 47 Hippokrates von Kos (Arzt) 42, 128, 155, 174, Geographus Ravennas 141 328f., 341, 609 Germanicus 211 Hippolyt 239 Geta 231 Hippon von Rhegion 601 Gilgamesch 170 Hipposthenes von Sparta 298 Grattius 240 Hoff, K. E. A. von 168 Gregor XIII. 90 Homer 14, 100, 146, 171f., 221, 233, 323, Gyselen, R. 474f. 385, 412, 560, 562, 609 Honorius 215 Hadrian 161, 202, 229, 390, 413, 587 Horaz 101 Halley, E. 270 Humboldt, A. von 263 Hamurapi 147 Hutton, J. 168 Hannibal 40, 100f., 143, 161, 189, 235, 274, 342, 535 Iason von Thessalien 100 Hanno 12, 141, 171, 282, 420, 439 Iktinos von Athen 546 Haushofer, K. 32 Isidoros von Charax 141, 211 Heinrich IV. 295 Isis 189 Hekataios von Milet 120, 127, 134, 172, 174, Isokrates 48 219f., 407, 422, 456, 605 Iulius Africanus 535 Hekate 113 Iulius Caesar, C. 40, 80, 86, 90, 101, 131f., Helena 423 136, 139, 227, 230, 245, 274, 312, 326, 336, Helios 187 345f., 351, 415, 418, 561, 593 Hellanikos von Lesbos 128 Iunius Brutus, M. (praet. 140 v.Chr.?) 414 Henry VIII. 295 Iustinian 352, 414, 473, 501 Henry, L. 95 Iuvenal 101, 246 Hephaistos 113, 171, 325, 605 Hera 186 Jacob von Edessa 262 Herakleides Kritikos 502 Jesus 43 Herakleides Pontikos 118, 270, 360–362 Johannes der Tufer 43 Herakleios 529 Jugurtha 40 Herakles 131, 373, 448 Jupiter 156, 188–190, 373, 556 Heraklit 147 Hermes 259 Kambyses II. 246, 620 Hero 476 Karneades 104 Herodes 154, 245 Kiepert, H. 222, 256 Herodes Atticus 27, 245 Kimon 99, 391 Herodot 12, 33, 36, 42, 47, 94, 120f., 127– Kirsten, E. 222, 560 129, 134, 171f., 175, 221, 246, 309, 327, Kjellen, R. 32 407, 409, 455, 605 Klearchos von Herakleia 535 Heron von Alexandria 217, 241, 326, 354, Kleisthenes 36, 98, 578 544, 596 Kleomenes I. 103 Hesiod 14, 56, 62, 127, 134, 233, 307f., 323, Kleopatra VII. 80, 155 412 Klwer, Ph. 221 Hierokles 106 Kolaios von Samos 420 Hieronymos 68, 423 Kolumbus, Christoph 246 Himilko 171, 420 Konstantin der Große 41, 89, 214f., 288, 398 Hipparchos von Nikaia 46, 117, 124, 171f., Konstantinos VII. Porphyrogennetos 103 220, 607 Kopernikus, N. 119 639 Personenregister

Kore 187 Mazzarino, S. 381 Kosmas Indikopleustes 124, 410, 421 Megakles 77 Krates von Mallos 104, 117, 171, 409 Megasthenes 103, 130, 132, 137, 421 Kratylos 562 Melania die ltere 423 Kritolaos 104 Melania die Jngere 423 Kroisos 93 Meleager 239 Ktesias von Knidos 129 Menelaos 247 Ktesibios von Alexandria 325, 596, 624 Menes 10 Kyaxares von Medien 158 Menippos 422 Kybele 189, 344 Merkur 190–192 Kypselos von Korinth 47 Metrodoros von Chios 515 Kyros der Große 525, 534 Meyer, E. 380 Millar, F. 381 Laberius 228 Minerva 373 Lasos von Hermione 360 Minos 461 Leandros 476 Mithradates VI. 103 Leonidas I. von Sparta 167 Mithras 190, 286f. Lepidus 80, 233 Mommsen, Th. 227, 381 Livia 298 Mucius Scaevola, P. (cos. 133 v.Chr.) 414 Livius 42, 47, 143, 176 Livius Andronicus 487 Napoleon III. 526 Livius Drusus 79 Nasamones 420 Livius Salinator, M. 432 Nearchos von Kreta 132, 420, 606 Lohmann, H. 470 Necho II. 238, 243 Longos 100 Nemesian 240 Lucan 101, 341 Nemetona 190 Lucius Quietus 37 Nero 81, 148, 245, 307, 351f. Lukrez 135, 596 Nerva 63f. Lyell, Ch. 168 Neumann, K. J. H. 222 Lykourgos 77 Nissen, H. 222 Lykurg 412 Nçldeke, Th. 381 Lysimachos 48 Numerius Popidius Celsinus 230

Maes Titianus 212 Oberhummer, E. 222 Magas von Kyrene 48 Octavian fi Augustus Magnentius 82 Odysseus 197, 247, 458 Mago 12, 14, 308 Onesikritos von Astypalaia 420 Mandrokles von Samos 72 Oppian, der Kynegetiker 240 Manilius 139 Oros 562 Manilius, M. (cos. 149 v.Chr.) 414 Orthagoras 421 Marcus Antonius 80, 155, 233, 298, 342, 379 Osiris 11 Marinos von Tyros 46, 118, 171f., 220, 409, Otho 81 421, 456, 608 Ovid 346 Marius 40, 80, 244, 298, 535 Markianos von Herakleia 421 Palladius 15, 202, 544 Mars 189f. Pan 555, 593 Masinissa 40, 280 Pappos von Alexandria 544 Maternus, G. 422 Parmenides 115, 122f., 172, 260, 395 Mauryas 130 Patrokles 421, 606 Maximianus Heraclius 240 Paula 423 Personenregister 640

Pausanias 140, 220, 422, 428, 502f. Ptolemaios I. Soter 48, 298 Peeters, P. 381 Ptolemaios II. Philadelphos 48, 388, 476 Peisistratos 47, 77f., 297 Ptolemaios III. Euergetes 48, 298 Pelopidas 143 Ptolemaios IV. Philopator 442 Periandros von Korinth 245, 351 Ptolemaios, Klaudios 46, 88, 117f., 124, 140, Perikles 26, 214, 531 171, 173, 220, 253, 262, 409f., 456, 608 Perseus von Makedonien 49, 144 Pyrrhos 529 Pertinax 81 Pythagoras 115, 328, 361 Pescennius Niger 81 Pytheas 123, 130, 282, 420, 439, 606 Petrus 288 Pythermos von Teos 360 Petrus de Alliaco 263 Peutinger, K. 423 Quinctius Cincinnatus, L. 198 Pheidon von Argos 47 Quirinus 189 Pherekydes 395 Philipp II. von Makedonien 38, 48, 86, 158, Ratzel, Fr. 31 415f., 536 Ritter, C. 222 Philipp V. von Makedonien 235, 278 Robert, L. 358 Philippson, A. 222 Roma 364 Philolaos 115, 118 Romulus 193, 525 Philon von Byzanz 241, 325, 596 Rosmerta 190, 191 Photios 421 Rutilius Namatianus 101, 423 Phraates V. 233 Platon 45, 48, 62, 115, 117, 126, 136f., 171, Said, E. 380 206, 264, 342, 361f., 379, 396, 412, 496f., Sallust 131 506, 513, 572, 576f., 594, 601 Salomo 501 Plautus 60, 488 Sampsigeramos 211 Plinius der ltere 12, 15, 52f., 132, 141, 172, Sandrakottos 421 421, 431, 435, 459, 544, 553 Sasernae (Vater und Sohn) 308 Plinius der Jngere 206, 216 Satis 9 Plutarch 67f., 141, 144, 241 Scaliger, J. J. 221 Pollius Felix 392 Schleicher, A. 492 Polybios 12, 15, 40, 42, 47, 49, 62, 104, 117, Schliemann, H. 100 121, 131, 172, 175f., 218, 221, 309, 407, Schlter, O. 219 410, 477, 497, 537f., 577, 607 Schmidt, J. 492 Polykrates von Samos 207, 351, 461 Seleukos I. 48, 298 Polyperchon 79 Seleukos von Seleukeia 118, 122 Pompeius Magnus, Cn. 80, 227, 275, 401, 415, Seneca 50, 114, 147, 232, 270f., 396, 516 438, 442, 462 Septimius Severus 81, 229, 231 Pompeius, Sex. 80 Serapis 189 Pomponius Mela 87, 140, 172, 221 Sergius Orata, C. 216 Poppe, J. H. M. 541 Sertorius 80, 103 Poseidon 112, 161, 186, 333, 556 Servilius Isauricus 401 Poseidonios von Apameia 42, 117f., 121, 130, Silius Italicus 100f. 138f., 171f., 260, 309, 396, 607f. Silvester I. 288 Probus 604 Simonides der Jngere 421 Prokop 172, 221 Sirona 190 Protagoras 136, 411, 496 Skylax von Karyanda 12, 127, 420 Prusias I. von Bithynien 221 Sokrates 309, 394 Pseudo-Hippokrates fi Hippokrates von Kos Sçlch, J. 222 Pseudo-Skylax fi Skylax Solon 19, 75, 98, 371, 411f., 601 641 Personenregister

Sophokles 136 Timagenes von Alexandreia 172 Sosandros 421 Timaios von Tauromenion 172 Sostratos von Knidos 476 Timosthenes von Rhodos 121, 421 Statilius Taurus 29 Titus 29, 31, 34 Statius 522 Traian 41, 64, 207, 208, 227, 279, 418 Steno, N. 168 Tremellius Scrofa 308 Stephanos von Byzanz 141, 173, 562 Tribonian 414 Strabon 12, 42, 87, 123, 130, 140, 171f., Triepel, H. 226 220f., 246, 262, 280, 407, 409f., 459, 524, Tschandragupta 103 560, 607 Typhon 113 Straton von Lampsakos 241 Sueton 67f. Varro Atacinus 87 Sulla 80, 227, 414 Varro Reatinus 2, 14, 87, 202, 308, 367, 369, Sulpicius 80 505 Sssmilch, J. P. 95 Varus 342, 593 Vegetius 42, 75, 274, 533 Tacitus 132, 137–139, 172, 407, 459 Venus 373 Tancred von Disraeli 380 Vergil 14, 49, 100 Taranucnus 190 Vespasian 31, 81, 326 Tarquinius Priscus 484 Vettius 199 Telestes von Selinus 362 Vicirius Martialis 230 Terenz 488 Vitellius 81 Thales von Milet 45, 93, 115, 122, 142, 146, Vitruv 42, 50, 54, 75, 147, 174, 206, 223f., 220, 395 280, 322f., 329, 353, 513f., 544, 550, Themistokles 462, 531 596f. Theoderich der Große 501 Vogt, J. 174 Theodosius Archidiaconus 423 Theodosius I. 324 Weber, M. 503, 612 Theogenes von Thasos 298 Wegener, A. 165 Theokrit 100 Theopomp von Chios 407 Xenophanes von Kolophon 115, 136, 270, Theophrast von Eresos 217, 241f., 379, 396, 601, 606 553 Xenophon 14, 59, 128f., 240, 307–309, 345 Theseus 476, 504, 539 Xerxes 37–39, 143, 175, 238, 244, 276, 283, Thukydides 33, 47, 78, 128, 131, 136, 221, 309f., 336, 351, 477 226, 233, 309, 505 Tiberius 202, 233, 384, 385 Zaleukos von Lokri 412 Tiberius Gracchus 23f., 79, 199 Zenon 15, 388 Tiglatpilesar III. 86 Zeus 113, 155, 185, 193, 213, 496, 555 642

Ortsregister

Aachen (Aquae Granni) 51 Anxur (Terracina) 25 Abdera 500 Aoos 278 Abydos (gypten) 10 Aosta 29, 551 Achaia 107 Apameia 158 Achaier 266 Apaturia 278 Achaimenidenreich 7, 66, 177, 415, 417, 519 Apennin 53, 126, 282 Acheloos 158, 332 Aphrodisias 74–76, 426, 483 Actium 80, 334f. Aquileia 61, 199, 208 Adria 170, 331f., 517 Aquincum (Budapest) 149 gis 101, 119f., 170, 235, 331f. Arabien 211f., 228, 420f. Aegina 245, 357 Arabischer Golf 172 gypten 5, 8–12, 15, 20f., 44f., 52, 59f., 72, Aralsee 147, 457 89, 101, 108, 120f., 127f., 135, 151, 189, Ardiaer 278 199f., 217, 243, 268, 327, 342, 350, 382, Arausio (Orange) 255 387f., 415, 453, 518f., 554f., 563f. Arbela 272 Aequer 49 Ardiei 432 thiopier 129f., 136, 246 Arginusen 272 thiopien 172, 228, 242, 262 Argolis 25, 126, 290, 305 tna 161, 376, 586–588 Argos 85, 186, 194, 278, 290, 547f. Afrika 5, 12f., 20f., 117f., 120–122, 131, 141, Ariminum (Rimini) 69 282, 409, 420–422, 439 Arkadien 91, 100, 107, 242 Aigospotamoi 271f., 310, 344 Arles 72, 244, 517 Aigosthena (Megaris) 25 Armenien 37f., 190, 242, 533 Aioler 266 Artemita 211 Aitoler 213, 400 Asien 120–122, 409 Aix-en-Provence (Aquae Sextiae) 51 Assos 580 Akarnanien 244, 305 Assyrer 175 Akroreia 194 Athen 25–27, 33, 47, 56f., 59, 66, 90, 98f., Akrotiri (Thera) 232 157, 179, 213f., 224f., 267f., 278, 283f., Alamannen 346 284, 292f., 295–298, 416, 502–505, 623 Alanen 38 Athos 247 Albaner Berg 188 Atlantik 330, 438 Alesia 246 Attalidenreich 214, 417 Alexandria 80, 207f., 210–212, 214, 385, 441, Attika 56f., 60f., 126, 278, 470, 519 511, 513 Auerberg 151f. Algerien 13 Augusta Rauricum (Augst) 286, 550 Alpen 140, 160–162, 242, 342, 393, 531 Autarienser 280 Alpheios 91, 289 Autariater 278, 432 Amarna 10f. Avaricum 8 Amaseia 107, 358 Aventicum (Avenches) 550 Amnissos 206 Averner See 245, 364, 459, 571 Amphipolis 500 Angeln 321 Bab el Mandeb 421, 445 Antigonidenreich 20, 48, 198, 417 Babylon 84, 213, 534 Antiochia 207, 211, 214, 385f. Babylonier 45, 128 643 Ortsregister

Bad Friedrichshall-Kochendorf 316, 317 Cherusker 406 Baden-Baden (Civitas Aurelia Aquensis) 51 China 196, 211f. Baiae 51 Chios 232f. Baktrien 211 Classis 208 Balearen 232 Colonia Genetiva Iulia 230 Balkan 199, 493 Colonia Iulia Equestris (Nyon) 346 Barbegal 110, 353 Colonia Narbo Martius (Narbonne) 269 Bassai 546 Cosa 145 Bataver 37, 244, 318f. Bath (Aquae Sulis) 52 Daker 35, 41, 275, 279, 366, 406 Bedriacum 81 Dalkingen 194 Belger 280 Dalmatien 66, 265 Benevent 200 Deir el-Medine 10f. Berytos (Beirut) 413 Delos 33, 186, 210, 213, 399, 499 Boiotien 91, 126, 200, 278, 280, 294 Delphi 75, 161, 187, 213, 218, 252, 267, 344, Bononia (Bologna) 233, 413 482f., 549 Bordeaux 423 Demetrias 391 Boscoreale 302 Didyma 187, 283f., 294 Bosporus 72, 170, 235f., 242, 306, 335, 339 Dnjepr 246 Boulogne 476 Dodona 186 Brauron 289 Doliche 189 Brigantio (Bregenz) 253 Dolomiten 161 Britannien 56, 130, 140, 171, 190, 210, 242, Donau (Danuvius, Istros) 41, 66, 70, 94, 149f., 282, 422 195, 236, 241, 274, 332, 409, 443 Britannier 41 Donusa 233 Brukterer 406 Dorer 266, 291 Brundisium (Brindisi) 101 Dover 477 Bruttium 56, 225 Dura Europos 387 Bura (Buris) 113, 186, 271, 289 Byzantinisches Reich 463 Ebro 235, 332 Byzantion 144, 221 Ecnomus 272 Eifel 588f. Cambodunum (Kempten) 229, 230, 253, 286, Ekbatana 211, 213, 452 Elba 57, 61, 378 Cannae 101, 535 Elbe 228 Capri 202, 233, 366, 384 Elephantine 10 Capua 29, 31 Eleusis 187, 196 Carnuntum 29, 149, 190 Elis 107, 194, 305 Carrhae 38 Elymer 280 Carsulae (Umbrien) 29, 550 Emerita Augusta (Mrida) 148 Carthago Nova (Cartagena) 57, 218 Emesa 344, 429 Centumcellae (Civitavecchia) 206 Entremot 285 Chaironeia 48 Ephesos 86, 281, 283, 289, 291, 550, 619 Chalkedon 214 Epidamnos 282 Chalkidike 244, 247, 267 Epidauros 295, 329, 397, 549 Chalkis 184, 267, 278, 281 Epirus 305 Chalonites 211 Eretreia 267, 278 Chatten 406 Eridanos 170 Chauken 318f., 406 Erythrai 247 Chelidonische Inseln 249 Etrurien 29, 242, 282, Ortsregister 644

Etrusker 29, 56f., 188, 454, 484, 519f. Habur 147 Euboia 111f., 184, 232, 305 Haemus (Haimos) 242 Euphrat 72, 147f., 211, 233, 409, 443 Halykos 158 Euripos 184, 335, 338f., 447 Halys 93, 158, 278 Europa 120–122, 132, 139, 409 Heidenheim 216 Eurotastal 198, 305 Hekatompylos 211 Helike 113, 186, 271, 281, 333 Fennen 138 Helikon 161 Fidenae 417 Heliopolis 9 Frnkische Alb 53 Hellespont (Dardanellen) 69f., 72, 170, 214, Franken 405 217, 309, 351f. Friesen 318f., 321f., 406 Helvetier 345f. Friesland 333 Herakleia 86 Fucinersee 1, 351, 571 Herculaneum 387, 586, 618 Hermunduren 406 Gades (Cadiz) 141, 228, 231, 254, 335, 441, Hethiter 72, 175, 519 461, 603 Hiberus (Iber, Ebro) 158 Gtuler 406 Hierakonpolis 10 Galatien 189 Hierapolis 75 Gallia Belgica 190, 192, 319, 354 Hierapytna 87 Gallia Narbonensis 64 Himeras 158 Gallien 17, 21f., 66, 68, 140, 192, 241, 267, Histrier 229 327 Horusweg Gallier 41, 49, 131, 136, 274 Hunnen 38, 132 Ganges 130, 147 Hyrkaner 280 Garamanten 406 Gaugamela 272 Ichthyophagen 130, 138 Gaza 9 Ida-Gebirge 161 Gedrosien 311 Illahun 10 Gelber Fluß 147 Illyrer 41, 405 Genfer See (Lacus Lemannus) 149, 346 Illyrien 242, 400 Genua 108 Inder 137f. Germanen 36, 41, 131f., 136, 274, 278, 283, Indien 103f., 128–130, 210–212, 311, 356, 405, 530, 618 405, 439, 446 Germanien 190–192, 242, 327 Indischer Ozean 127, 130, 132, 138, 211, 330 Gibraltar 116, 331, 334–336, 338f. Indus 94, 127, 130, 147, 170, 420f. Giza 350 Ioner 266 Glanum 285 Ionisches Meer 332 Golf von Iskenderum 332 Irak 180 Golf von Neapel 282 Iran 211 Gortyn 50, 216, 412 Iris 150 Goten 38, 405, 463 Irland (Ierne) 246 Granikos 272 Isaurier 41 Griechenland 19f., 22, 38f., 47f., 55–57, Ischia (Aenaria) 281 62, 68f., 107, 140, 177, 264–266, 283f., Isny 229, 231 305 Israel 499 Großer St. Bernhard 394 Issos 39,81 Guadalquivir 447 Isthmos von Akt 247 Gurnia 384 Isthmos von Korinth 186, 238, 245, 351, 374 Gyaros 232 Isthmos von Suez 121 645 Ortsregister

Istros 247 Knossos 50, 85, 384 Italien 5, 21, 63f., 140, 177f., 201f., 253, 305 Kçln 208 Italiker 42, 157 Komana Kappadokika 429 Itanos 26, 87, 228 Komana Pontika 429 Kommagene 41, 190, 533 Jangtse 147 Konstantinopel 66f., 214f., 324, 386, 413, 485 Jazygen 38, 406 Kopais 91, 403 Jericho 147 Kopaissee 1 Jerusalem 254, 397–399, 423, 569, 570 Korfini 148 Jordan 147 Korinth 44, 59, 61, 74f., 85, 267, 290, 483, Juden 132, 154, 274, 296 560 Korkyra 78, 248 Kaimeni 592 Korsen 280 Kairo 94 Korsika 20, 225, 232f., 253 Kamerun 12 Korykos 563 Kampanien 29, 50, 200, 303, 333, 341, 396, Kos 100, 329 485, 603 Kreta 50, 60, 72, 162, 206, 232f., 241, 294, Kanarische Inseln 233 304, 383f., 400, 453, 461, 487, 499 Kandahar 211 Kroton 158, 186, 290 Kannenefaten 318f. Ktesiphon 211 Kap Artemision 186 Kyme (Cumae) 281, 571 Kap Korykos 247 Kyrene 120, 170 Kap Leukatas 248 Kythera 247 Kap Malea 247, 338 Kap Mykale 291 La Coruna 477 Kap Soloeis 248 Lade 33, 517 Kappadokien 37, 533 Ladik Gçl (Pontos) 458 Karer 33, 405, 438 Langobarden 405 Kariben 245f. Latiner 49 Karien 107, 177 Latium 417f. Karnak 8, 65, 596 Laureion 56f., 61 Karthago 12f., 14, 51, 158, 210, 226f., 235, Lavinius 233 269, 333, 461 Lemnos 187 Kasion 161 Lesbos 100, 232, 233 Kaspisches Meer (Hyrkanisches Meer) 121, Leukas 243f. 211, 331, 421, 455f. Libanon 151, 170, 225 Kassiterides (Zinninseln) 422 Libyen 120–122, 420 Kaukasus 211, 533 Libyer 128 Kelten 67, 129, 131, 190, 192, 246, 278, 285, Ligurer 41, 341, 400 405, 407 Lilybaion 332 Kenchreia 281 Linz (Lentia) 149 Kephallenia 444 Lippe 149 Khirbet ez-Zeraqon 569 Lissos 158 Kilikien 400f., 405 Lokris 195, 305 Kimbern 161, 228, 280, 342, 345, 531 Ludwigsburg-Hoheneck 203, 205 Kirkesion 211 Lugdunum 81 Kladeos 91 Lusitaner 280 Kleinasien 44, 107, 113, 175, 177, 187, 189, Lutetia Parisiorum 149 278, 354f., 487, 494 Lyder 405 Knidos 247f. Lykaion 290 Ortsregister 646

Lykien 107, 177, 249 Mursa 82 Lykos 150 Mutina 80 Mykene 33, 85f., 506 Maas 244 Mysier 280 Mander 332 Mytilene 100, 514 Magnesia 39, 194, 289 Myus 194, 517 Main 149 Maiotis 456 Nabata 228 Makedonen 39, 144, 405 Nabater 406 Makedonien 48, 126, 175, 177, 225 Naxos (Sizilien) 247 Mallia 384 Neapel 571 Malta 232 Nemausus (Nimes) 75, 284, 285 Mantinea 91f. Nervier 530 Marathon 272, 309 Nevali Cori 283 March 149 Niger 94 Mareotissee 214, 303, 435 Nikephorion 211 Margiana 211 Nil 8f., 89, 92, 94, 120f., 135, 147, 208, 212, Mariba 228 242f., 300, 376, 388, 421f., 443, 454f., 573, Markomannen 406 575, 596, 605f. Marokko 12f., 172 Nora (Sardinien) 247 Masada 154 Norba 26 Massa Maritima 57 Nordsee 149, 184, 244, 317–322 Massilia (Marseille) 148f., Noricum 66, 162 Mauren 41 Nubien 56, 406 Mediolanum 215, 253 Nuceria 349 Megalopolis 213 Numantia 246 Megara 74f., 267 Megara Hyblaia 511 Ochrid-See 158 Meilikos 289 Olymp 161 Memphis 10, 94, 214, 387 Olympia 50, 91, 185, 213, 283, 482 Menapier 318f. Orchomenos 91f., 294 Meroe 228 Orobi 111 Merv 211 Oropos 194 Mesopotamien 52, 72, 170f., 196, 415 Ostia 75f., 190, 208, 245, 281, 356, 370, 441, Messenien 47, 169 476, 503f., 617 Messina 100, 249, 335, 443 Ostsee 184 Milet 33, 45, 75, 171, 194, 267, 281, 466, 512 Otranto 332 Minyer 91, 403 Oxus 211 Misenum 462 Oxyrhynchos 387 Mittelmeer 184, 232, 330–339, 374–376, 442–448 Pachynos 332 Mogador (Marokko) 12f. Pagasai 170 Mogontiacum (Mainz) 149, 190, 225 Paktolos 213 Mons Garganus 332 Palstina 44, 107, 254 Mons Graupius 272 Palmyra 41, 211, 620 Mosel (Mosella) 101, 149, 245 Pamisos 185, 252 Motye (Mozia) 233 Panakton 196 Muducuvii 229 Pandateria 233 Munda 80 Panopeus 502f. Mundelsheim 287 Paraetakenier 280 647 Ortsregister

Parnassos 161, 187, 242 Portus 207, 208, 503 Parther 35, 37f., 41f., 274f., 405 Poseidonia (Paestum) 186, 283 Partherreich 211 Poteidaia 351 Patavium 61 Praeneste (Palestrina) 300 Patmos 233 Praisos 228 Patrai 335 Propontis (Marmara-Meer) 235, 267 Pella 26, 167, 385, 391 Ptolemerreich 20, 23, 48, 66, 198, 235, 298, Peloponnes 140, 186, 233, 235, 245, 280, 415, 417 290 Puteoli (Pozzuoli) 31, 54, 61, 208, 216, 441, Pelusium 549 517, 571 Perachora 290 Pylos 66 Pergamon 214, 230, 329, 391, 549f., 602 Pyrenen 161, 531 Perge 75 Perser 36–38, 42, 58, 129, 283 Quaden 406 Perserreich 39, 175, 226 Quantir 9 Persien 44, 213 Qumran 387 Persischer Golf 211, 333, 517 Pessinus 189, 344 Raetien 162 Petra 41 Ravenna 208, 215, 431, 462, 517 Phaistos 74, 383, 384 Regensburg (Castra Regina) 149 Pharos 208, 476 Rhamnus 196 Pharsalus 80, 272 Rhegion 335 Phaselis 158, 400 Rhein (Rhenanus) 41, 70, 149f., 190, 195, Phasis 120f. 235f., 244, 274, 409, 443 Pheneos 91f. Rhodos 113, 116, 187, 210, 233, 466, 471 Philae 564 Rhne (Rhodanus) 72, 94, 149, 170f., 218, Philadelpheia (gypten) 15 244, 332, 346, 443f., 447 Philippi 80 Rio Sil 571 Phlegraeische Felder 51 Rio Tinto (Baetica) 57 Phçnizier 42, 210, 333, 375, 420, 438, 453, Rom 29, 31, 34, 51, 60, 62f., 66, 75, 228, 279, 461 301, 323, 366, 417–419, 514, 602 Phokaia 267 Roquepertuse 285 Phokis 194, 305 Rotes Meer 130, 211f., 243, 420f. Phrygien 44, 242, 405 Roxolanen 38, 406 Piazza Armerina 202, 239, 240 Picenum 242 Saalburg (Taunus) 74 Pirus 207, 466, 513 Sachsen 321 Pisa 517 Sagartier 38 Pisidien 44 Sahara 420 Plataiai 157, 290 Saint-Chamas 71 Po 149 Sakkara 554 Podelta 1, 94, 332 Salapia 303, 330 Poebene 1, 200, 517 Salamis 538 Pompeji 28, 29, 30, 31, 39, 50, 60, 75, 114, Salamis (Zypern) 435 230, 349, 377, 391f., 521, 586 Salasser 162 Pomptinische Smpfe 1 Samnium 40 Pondel (Aostatal) 597 Samos 157, 186, 207, 232f., 283f., 290, 351, Pontos 150, 242, 267, 305, 487 569, 602 Populonia 57, 378 Samothrake 187 Poros (Kalaureia) 294 Sane 245 Ortsregister 648

Sardes 213, 519 Syrakus 31, 86, 213 Sardinien 5, 232, 253, 400 Syrer 41f. Sarmaten 35, 38, 406 Syrien 44, 107, 170f. Sarmatien 242 Syrten 331, 338, 447 Saronischer Golf 235, 245 Sassaniden 37f., 41 Tabarka (Tunesien) 201 Satren 160 Tanais 121 Schwbische Alb 53 Tarent 158 Schwarzes Meer (Pontos Euxinos) 5, 100, Tarsos 61, 517 120f., 144, 170, 211, 235, 330f., 374 Tartessos 420, 461 Segusio (Susa, Piemont) 35 Tauromenion (Taormina) 242, 549 Seleukia 211 Tauros 158, 249 Seleukidenreich 20, 23, 48, 130, 214, 235, Taygetos-Gebirge 162, 242 268, 415, 417 Teos 500 Selinunt 328 Tegea 91f. Sequaner 346 Tenedos 233 Serdica 214 Tenos 234 Seriphos 233 Teutoburger Wald 272f., 342 Sigeion 218 Teutonen 342, 531 Sikeler 233 Thamugadi (Timgad) 512 Sile 9 Thapsus 80 Sinope 500, 507 Tharros (Sardinien) 247 Sinuessa 51 Thasos 233 Siphnos 56, 357 Theben (gypten) 9, 11 Sipontum 303 Theben (Boiotien) 47, 187, 213, Sizilien 5, 20f., 23, 100, 128, 144, 171, 188, Thera (Santorin) 232 232–234, 267, 306, 331f. Thermopylen 126, 167, 272, 499, 537 Skandinavien 130, 356 Thessalien 100, 198, 200, 499 Skylax 150 Thessalonike 214, 386 Skythen 38, 50, 58, 127–129, 131, 135, 172, Thisbe 91 241f., 276, 405f. Thraker 35, 41, 58, 128, 136, 405 Smyrna 214, 511 Thrakien 108, 126, 175, 187, 200, 225, 242, Sorrent 392 267 Spalatum (Split) 386 Thule 262, 420 Spanien (Iberien) 5, 21, 37, 56f., 61, 140, 172, Thurioi 513 210, 267 Thyrea 278 Spanier (Iberer, Keltiberer) 41, 280, 405 Thyreatis 194 Sparta 33, 47, 58, 113, 178f., 186, 194, 226, Tiber 73, 101, 208, 332f., 503, 573–575 235, 276, 278, 505, 525–528 Tibur (Tivoli) 202, 390 Spercheios 126 Tigris 147, 456 Spina 235, 517 Tingis (Tanger) 335, 422 Sri Lanka (Taprobane) 104 Tiryns 50, 92 Stratonikeia 107 Tomi 346 Stromboli 376, 588 Totes Meer (Mortuum Mare) 457 Stymphalos 91f. Trier (Augusta Treverorum) 29, 186, 215, Sueben 346, 406 286, 386, 550 Sumerer 148, 171, 453 Triphylia 194 Sunion 186, 248 Troja 171, 214 Susa 213, 519, 525 Tunesien 13 Sutri 31 Tusculum 366 649 Ortsregister

Tyrrhener 127 Volsker 49 Tyrrhenisches Meer 338 Wales 57 Ur 148, 458 Welzheim 195 Wetterau 149 Vada Volaterrana 431f. Wiesbaden (Aquae Mattiacae) 51 Vandalen 463 Wolga 94 Vansee 456–459 Valencia 332 Xanten (Castra Vetera) 29, 149, 190, 208 Veii 36, 417 Veleia (Placentia) 200 Zaghouan (Tunesien) 75 Velinersee 1 Zagora (Andros) 25 Vercellae 535 Zagros-Psse 211 Vergina 391 Zakro 384 Verona 29 Zakynthos 444 Vesuv 160, 230, 585f., 587 Zankle 335 Vicarello 254 Zela (Pontos) 429 Vindobona (Wien) 149 Zamucii 229 Virunum 424 Zypern (Kypros) 151, 232 650

Sachregister

Abgaben 21–23, 418, 479, 481, 581 Auspizien 159 Abholzung 225, 378, 455, 594 Aussaat 182 Absatzmarkt 19, 210, 226, 234f., 306 Ausweis 472 Abtreibung 63f. Autarkie 48, 234, 342, 416, 496 Ackergesetzgebung 15 Automaten fi Maschinen Administration 229, 350, 387f., 525 Autonomie 48, 268, 416, 462 Agora 579, 580 Autopsie 140, 221, 560 Areopag 99, 577 Auxilia 41 Affektenlehre 362 Ager privatus 24, 108 Bach 146, 230, 373 Ager publicus 23f., 108, 198f. Baptisterium 288, 557 Ager Romanus 193, 268, 418f., 496 Barbarentypologie 405 Agrarhandel 306f. Bauer 19–24, 77, 197–200, 348, 388, 479f. Agrarlandschaften 305f. Baum 185, 283, 373 Agrarschriftstellerei 14f., 307f. Baumwolle 2 Akkulturation 406 Baupolitik 214 Akten fi Dokumente Beamte 83, 226, 388, 402, 413f., 473–475, Akustik 550 480, 497f., 508–510, 521f., 601 Alexanderzug 129f., 137f., 180, 410, 434, 528, Befestigungsanlagen 84–86, 316, 465, 507, 606 526, 531 Alimentarprogramm 63f., 307 Begriffsbildung 489 Alimentartafeln 200 Behausungen 465 Alltag 34 Belagerung 86 Almwirtschaft 565 Beleuchtung 57 Amicitia 418, 578 Benutzungsrecht 520 Amphiktyonien 427f., 499 Beschreibstoffe 387, 451 mter 7, 99, 106, 178f., 474f., 509, 576–578 Besitzmarke 472 Amtsbereiche 474, 521 Besitzverhltnisse 22–24, 105, 200 Anbaugrenzen 305 Bewsserung 3, 9, 147f., 167, 378, 390, 410, Anbaupflanzen 1f. 455, 457, 596–598 Annalisten 176 Bierbrauerei 181 Annexionspolitik 419, 532 Bildungseinrichtungen 510 Apotheose 363 Bilinguismus 487f. Apperzeptionsforschung 405 Binnenschiffahrt 443 Aqudukte 353f., 543, 570, 596–598, 597, Blei 55 602 Bodenbearbeitung 2f., 19 Arbeit 58–61, 431, 480 Bodenbeschaffenheit 305, 523, 603 Arbeitsteilung 59, 503 Bodenertrge 407 Archimedische Schraube 596 Bodennutzungsarten 5, 304f. Archontat 99 Bodenschtze 438 Arena fi Amphitheater Bodenversalzung 378 Aristokratie 36, 47, 77–82, 98, 227, 340, 406, Botanik 394, 396, 450 576–578 Botschaften 102f. Astrologie 45f., 113, 271, 554 Boule 102, 495 Asyl 155f., 248 Brauchtum 406 651 Sachregister

Briefe fi Dokumente Ehe fi Heirat Bronze 55–57, 543 Eideszuschiebung 412 Brot 180–182, 288, 367 Eigenproduktion 306 Bucht 94, 206f., 248, 400, 447 Eingemeindung 62f. Bukolik, 100, 301, 372 Einwohnerzahlen 505, 551 Bundesgenossenkrieg 83, 108, 157, 499 Eisen 55–57, 162, 543 Bundesgenossensystem 418 Elektron 452 Bndnissystem 47, 498–501 Elemente 395 Brgerversammlung 578 Entdeckungsreisen 100, 345, 420, 438f. Brokratie 102, 147, 307, 350 Enthaltsamkeit 43f. Entwsserung 57 Catilinarische Verschwçrung 80 Epigraphik fi Inschriften Chaos 363 Epos 100f., 170, 493 Christentum 43f., 365f., 397f., 427–429, 523, Ernhrung fi Nahrungsmittel 557 Ernte 182f. Christenverfolgungen 429 Ernteausflle 369f. Christianisierung 70, 124, 178, 190, 288f., 296 Ernteertrag 4f., 182f. Circus 386, 484f. Erntemaschine 3 Civitas 66, 83, 108, 148, 213, 495, 503, 584 Erster Punischer Krieg 227, 440, 528, 538 Codex iuris civilis 414 Erziehung 362 Constitutio Antoniniana 83, 157, 388, 418, Erz 55–57, 162 496, 501 Ethik 394 Curiae 508 Ethne 177–179, 496, 499f., 576, 584 Cursus honorum 178 Ethnika 359–361 Cursus publicus 523 Ethnozentrismus 138, 155 Ethoslehre 361f. Damm fi Deich Etymologie 489, 562 Darlehen 63f. Euergetismus 510 Deliktverfolgung 414 Expansion 48f., 126, 152, 156f., 161f., 178, Delisch-Attischer Seebund 47, 105, 213, 226, 189, 226f., 234, 237, 244, 406, 416–419, 268, 296, 411, 416, 462 461f., 493, 532 Demen 66, 98f., 107, 291, 293f, 508 Expeditionen 422 Dendrochronologie 469 Export 387, 436, 445, 557, 603 Deportation 346 Dialekt 148, 488, 492–494 Fachjuristen 413f. Diaspora 427, 429 Fahnenheiligtum 285 Dickbauchtnzer 539 Familienplanung 62 Dienstboten 480 Fernweidewirtschaft 564–567 Dienstleistungen 60, 480 Feste fi Spiele Diadochenkmpfe 462 Festland 117f., 208, 233, 281, 305, 605, 608 Dolinen 251, 402, 404 Festung 25, 84–86, 358 Domne 198–200 Finanzverwaltung 99, 510 Dominat 349 Flchenstaat 408 Dreikontinentenlehre 409 Flachsiedlung 320f., 471 Dritter Punischer Krieg 278 Flora und Fauna 232, 300, 334, 560 Drusch 183 Flotte 36, 215, 226, 310–312, 416, 440, 441f., Dnung 375 445, 460–463, 525–528, 538f. Flchtlinge 78f. Ebbe 184f Flur 465, 621f. Ebenen 196, 364, 536f., 565f. Flurform 466 Sachregister 652

Flut 184f., 319 Gtertransport 208, 210, 225, 303, 308–314, Forum 579 369–371, 370, 435, 438, 442, 611 Frauen 60, 98, 135, 179, 186, 267, 292, 307, Gutsbetrieb 19 310, 432, 452, 479f. Gymnasion 482–282, 502, 511 Freiheitsedikt 79 Freizeit 50, 239, 347f Hackfrchte 2 Fremdherrschaft 7 Hafer 181 Fundament 71f., 356, 522 Haine 283, 373, 390f., 426, 545, 547f., 593f. Fnfhundertscheffler 198 Haltbarmachung 369 Frsorge 49 Handlungsspielrume 348 Fußgngerberweg 521 Handwerk 55, 58–61, 156, 204, 348, 612 Fußpfad 519 Hanf 2 Futterpflanzen 2 Harmonik 360f. Haustiere 580–583 Gallischer Krieg 68, 345f., 561 Hauswirtschaft 19 Garkche 504 Hebelgesetz 324, 596 Garten fi Park Heeresdienst 36, 64, 98, 156, 178 Gartenbau 3f., 11 Heeresreform 40 Garum 436 Hegemonie 26, 47, 226f., 234f., 275, 280, Gau 65f., 108, 213, 554 462, 499 Gebietshoheit 495 Heilbder 329 Geburtenrckgang 62–64 Heilung 328–330, 397, 428, 548 Gefolgschaftswesen 406 Heirat 103, 156, 479 Gegenortverfahren 570 Hellenischer Bund 47 Geiseln 102f. Hellenisierung 177, 486 Geldwirtschaft 56, 306 Heloten 274, 479 Geleise 59f. Herbergen 398, 519 Gemse 2–4, 367 Herkunftszeichen 472 Gens 578, 584 Herrschaftsauffassung 193 Geologie 163–165, 167 Herrschaftsgebiet 158, 357, 415f., 496, 498, Gerbe 431, 435 501, 572, 585 Gericht 99, 495, 509, 576, 578 Herrschaftsideologie 228 Gerichtshoheit 411 Herrschaftsinstrument 226f., 462, 520 Gerste 181 Herrschaftslegitimation 417 Gerusie 179 Herrschaftsorganisation 157, 418, 463 Gesandte 102–105, 155, 406, 509 Herrschaftspraxis 350, 385, 418 Geschirr 55, 559 Herrschaftsraum 48f., 213, 350, 417, 460–463 Gesetzgebung 99, 411–415, 509 Herrschaftssicherung 281, 485 Gesundheit fi Medizin Herrschaftssymbol 70 Gewrzkruter 4, 367 Herrscherkult 298f., 428, 540 Gilden 441 Herrschersitz 25, 84f., 214, 382–386 Gips 53 Hetairien 76–78 Gladiatoren 28f., 485 Hieroglyphen fi Schrift Gold 55–57, 162, 452, 571 Himmel 115, 118, 122f., 142–144, 217f., 344, Grabhgel 316 363, 375, 515f. Grabsttten 562f. Hinterhalt 526, 535, 538 Grenzdienst 40f. Hippodrom 482, 485 Griechische Kolonisation 193, 210, 267f., Hirse 180f. 281, 306, 345, 462, 493, 511, 603 Hirten 238f., 304, 565, 567, 581 Grundbesitz fi Großgrundbesitz Historiographie fi Geschichtsschreibung 653 Sachregister

Hçchstpreisedikt 60 Klçster 398, 429 Hochwasser fi berschwemmungen Kodifikation 412f. Hopliten 47, 77, 309f., 482, 536 Kognitionsforschung 409 Horizont 217 Koina 576 Hlsenfrchte 2, 204 Koine 493 Hungerkrisen 306, 370f. Koinon 499 Hydraulik 596 Kommandogewalt 226 Hydrostatik 596 Kommandostruktur 36 Hygiene 328 Kommunikation 29, 50, 366, 405, 465, 476– Hypokausten 50f., 216 478, 485, 487, 489–491, 531, 593, 615 Kçnigswirtschaft 20–23, 198 Ideographie 453 Konservierung 435 Ikonographie 259, 471 Konstitutionen 414, 473 Imperium Romanum 57, 66, 226, 313, 417– Konstruktionstechnik 70f. 419, 598 Konsumartikel 211 Import 306f., 370, 371, 452, 581, 583 Korrosionsformen 250f. Infanterie 36–42, 534, 536f. Kosmogonien 363f. Infrastruktur 141, 230, 244, 350, 388, 393, Kosmologie 394f. 398, 465, 502, 514, 543, 567, 596, 597 Kosmos 44–46, 115, 118f., 170, 218, 363, 395 Initiationsritus 548 Kreolisation 490 Inkarnation 554 Kriegeradel 177 Inkorporation 406, 554 Kriegsdienst fi Heeresdienst Inkubation 329, 397 Kultivierung 19 Integration 156f., 178, 406 Kulturgeflle 405 Interferenz 486f. Kulturgeographie 430 Interpretatio Romana 190 Kulturgrenzen 406 Ionischer Aufstand 276 Kulturlandschaften 429 Isopolitie 178, 508 Kulturpflanzen 3, 19 Italischer Bund 499 Kupfer 55–57 Itinerarien 247, 254, 398, 422f., 529 Kurorte 51f., 329 Kstenschiffahrt 443 Jahreszeiten 389, 423, 441 Juwelen fi Schmuck Lager 528f., 532–535 Landepltze 441, 447, 476 Kalender 89f. Landmarken 374, 409, 444, 476 Kalk 53f. Landschaftsbeschaffenheit 430 Kallias-Frieden 158, 235, 416 Landschaftswandel 33 Kanalisation 602 Landvermessung 9, 153, 254f., 532 Karawanen 211f., 519, 619 Landverteilung 200 Kastell 51, 316, 322, 355 Langue 488 Kataster 22f., 105, 153 Latifundien 198f. Katastrophenforschung 33f. Latinerbund 157, 188, 268, 500, 584f Keramik 232, 543, 557–559 Latinerkrieg 418f. Kielbaumethode 439 Latinisches Recht 500f. Kinder 63f., 479f. Lava 590f. Kirchen 287f., 426 Lawinen 161 Kleinbetriebe 205 Lebenserwartung 96 Kleruchien 268, 416 Lebensformen 467 Klientel 156, 179, 418f., 578 Lebensmittelversorgung 370f., 509f. Klientelkçnigreiche 532f. Lebensraum 166f., 281f., 303, 552 Sachregister 654

Legion 537 Municipium 108, 269 Leuchtfeuer 476 Mysterien 187–190, 286f. Leuchttrme 208, 356, 376, 476f. Leuchtzeichen 477 Nachrichtenbermittlung 476–478 Lexik 489f. Nachtfahrten 441 Lexikographie 562 Nacktweizen 182 Liberalitas 113, 371, 575 Nahverkehrsnetz 520 Licinisch-Sextische Gesetze 578 Namenkunde 436, 459, 469, 561f. Limitatio 512 Naturkatastrophen 109–114, 230, 271, 280, Limitationsforschung 15f. 351f., 378, 425, 573–575 Limnologie 456f. Naturwissenschaft 141, 167–169 Lithographie 255 Nebel 375, 535, 537 Liturgie 399, 509 Nekropolen 230, 429, 562f. Logik 394 Niederschlge 125, 145f., 305, 338f., 403, Logos 395 456f., 573f. Lohnarbeiter 19f., 58, 522, 613 Nobiles 201f. Losungen 508 Nobilitt 227, 419, 578f. Lotsen 376, 441, 443 Nomaden 405 Lotung 332, 375f., 444 Nomadismus 565 Luftporenbeton 54 Numismatik fi Mnzen Luftzufuhr 57 Nutzholz 152 Luxusartikel 166, 211f., 225, 259, 333, 445f., 557 Oikenwirtschaft 19f. Lyrik 101, 493 Oikumene 87f., 116, 117f., 120f., 127, 133f., 140, 171f., 193, 246, 248f., 331, 337, 405, Magistrate fi Beamte 408–410, 532, 606–608 Magma 590 Okeanos 116, 120f., 146, 171, 231, 262, 331, Magmatismus 164f. 337f., 363, 365, 449, 489, 605 Malerei 301, 302 Okzident 171, 341, 379f. Manufakturen 58, 312 Oligarchie 36, 78, 98 Mrchen 365 Olympiade 90 Markt 199, 203, 306f., 310, 369f., 502, 511, Onomastik 473f., 486 565, 612f. Operationsbasis 528f. Marktaufsicht 509 Opferhandlungen 143, 185, 285f., 289,f., 294, Marktorientierung 19 296, 373, 442, 449, 556, 581, 593 Mrtyrer 209f., 398, 428 Optimaten 79–81 Mechanik 324–326 Orakel 187, 289, 297, 427f. Meilensteine 230f., 229, 518f., 523 Orbis terrarum 87, 405, 608 Menschenrechte 576 Ordnungskrfte 402, 509 Meßinstrumente 376 Orientalistik fi Orient Metallvorkommen 162 Orientierung 218, 374–377, 444 Meteorologie 394, 396 Ortsformen 466 Methorios 193f. Ortsgrçßen 465f. Missionierungen 429 Ostrakismos 98 Molen 207f. Mçnchtum 43f. Pacht 21, 151f., 199, 205, 481, 510 Mond 45f., 88–90, 115, 122, 142–144, 184f. Palaestra 482 Monumentum Ancyranum 228 Palimpsest 451 Mçrtel 53f. Parole 488 Multilinguismus 488 Parzellenformen 466 655 Sachregister

Patrizier 178, 227, 419, 578 Provinzialpolitik 350, 419 Pax Romana 179 Proxenie 103, 155f. Peloponnesischer Bund 47 Prozessionen 290f., 293f., 427, 548 Peloponnesischer Krieg 47, 56, 78, 99, 157, Prozessionsstraßen 69, 518f. 226, 235, 273f., 416, 462, 525–527, 531 Psycholinguistik 489 Pendler 347f. Pumpen 596 Perihegesis-Literatur 410 Punische Kriege 461 Periçken 178 Peripatetiker 412 Qualittskontrolle 402 Peripherie 405, 486f., 548, 579 Quellen 202, 230, 252, 329, 364, 373, 404, Periplus 12, 122, 127, 130, 140, 171f., 174, 456, 547 247, 254, 282, 331, 376, 410, 420–422, 443 Quellheiligtmer 75, 185, 283, 286, 289f., Perserkriege 226, 309, 462 329, 426 Personalunion 501 Personalverband 495 Radiocarbonmethode 469 Pest 64, 328, 621 Randgebiet 196 Pflasterung 159f., 519, 521 Rat 508f., 576f. Pflug 3, 166 Rationen 368f. Phalanx 38–40, 47, 77, 309, 536f. Realteilung 62 Phosphatmethode 469 Regierungszentren 178 Phylen 66, 98f., 292f., 508 Region fi Bezirk Piktographie 453 Regression 516f. Planstadt 207f., 466, 505, 511 Reichsadel 177 Plantagenwirtschaft 21 Reichsbeamtentum 498 Plattentektonik 165, 448 Reichtum 6, 59, 144, 167, 389, 429, 452, 509, Plebejer 79, 178, 227, 419 572, 603 Plebs 578 Reife 182f. Polderanlagen 91, 167 Reis 180 Polis 25, 47f., 77f., 82f., 89f., 107f., 161, Reisedauer 441 173f., 177, 193f., 196, 213, 267f., 276, Reiteradel 8, 482 293f., 306, 340, 342, 357, 361, 384, 411– Reiterei 36–42, 532, 534, 536 413, 416, 425, 465, 482, 486, 495f., 502– Rekruten 482 505, 525f., 547f., 572, 576, 598 Religionskriege 429 Politie 577 Reprsentation 26f., 69, 84, 325f., 349, 352, Politikwissenschaft 173f. 382–386, 391, 485, 511 Pomerium 193, 496 Residenzen 212–215, 233, 484f., 511 Popularen 79–81 Retrospektion 430 Post 388, 510, 519 Rhetorik 360, 412, 493 Prtorianer 81 Rhythmus 360 Preiskontrolle 402 Ritterstand 178 Priesterstaaten 429 Rodung 125, 378, 410, 573f., 621 Prinzipat 81, 227, 349, 473, 579 Roggen 181 Privatrache 414 Rohstoffe 52f., 55, 60f., 151, 166f., 210, 223, Prodigium 113, 143, 352, 516 226, 234, 304, 333, 378, 438, 451f., 543, Progression 430 611 Propaganda 279, 295–299, 350f., 519, 532 Romanisierung 29, 51, 162, 178, 190, 406, Proskriptionen 81 484, 486, 505, 512, 618 Provinzen 149, 178, 190–192, 199f., 202, 212, Routen 211, 233, 238, 247, 356, 374, 398, 227, 269, 285f., 314, 418f., 493f., 498, 501, 409, 435, 443–446, 527, 529, 532, 558, 512, 521f., 532, 582f., 603f. 563f. Sachregister 656

Saatgut 3, 182f. Spezialisierung 59f. Sakralisierung 49 Spiele 28f., 102, 105, 177, 185f., 290, 292– Sanittswesen 309, 312f. 296, 348f., 482–485, 509f. Satire 101 Spitzel 402 Satrapien 66, 213 Sport 391, 428, 481–485 Satyrtnze 539 Spurrillen 521 Sulenheilige 44 Stadion 482–485 Schdlinge 204 Stdtegrndungen 268, 462 Schalenbau 439 Stndekmpfe 79, 227, 419, 578 Schatzfunde 355, 452 Standesunterschiede 187 Schiedsgerichtsverfahren 103 Staubecken 91f., 353 Schiffsbau 439 Staudamm 148, 167, 448, 456, 595 Schiffstypen 439, 462 Steilksten 447 Schlachtaufstellung 534 Stein 52f., 72–74, 159f., 543 Schlucklçcher 403 Stempelkopplung 358 Schutzfunktion 149, 161f., 214, 506f., 546 Sternbilder 218 Schutzherrschaft 500 Sternenhimmel 45, 122, 375 Schwerkraft 118 Steuern 22f., 96–98, 155, 432, 436, 497, Sedimentablagerung 92–94, 147, 163–165, 509f. 281, 317–319, 332, 448, 451, 454–456, Stoizismus 138, 412 516f. Strafverfolgung 414 Seekriegsfhrung 440, 442, 462, 534, 538f Straßenreinigung 402 Seeruber fi Piraterie Stratigraphie 451, 454f. Seilbohrverfahren 73, 435 Streitschlichtung 412 Seismik 110f. Streubesitz 198f. Selbsthilfe 401f., 412 Streusiedlung 107f. Selbstversorgung 198 Sturm 206, 260 Selbstverwaltung 178, 269, 500 Sturmflut 320f. Senat 49, 79–82, 102, 151d., 178f., 214f., Subduktion 165 419, 578 Subsistenzbasis 197–200 Seuchen 271, 460, 535 Subsistenzwirtschaft 59 Siedlungsgestalt 467–469 Substratforschung 487 Siedlungshierarchie 465 Sumpf 126, 202, 230, 242, 303, 305, 330, 451, Siegestitulaturen 274 593 Silber 55–57, 452 Survey 409, 469, 565 Sittengesetzgebung 63 Symmachie 296f., 499 Sizilische Expedition 143, 310, 535 Sympolitie 157 Skaphe 124 Synkretismus 190–192, 426 Skaraben 472 Synoikismos 105, 213, 268, 471, 504 Sold 310, 312 Sçldner 39, 78, 155, 310, 345, 399 Tabula Peutingeriana 16, 422f. Sonne 45f, 88–90, 118f., 122–124, 142–144, Tagelçhner 59 184f., 187, 217f., 260, 269–271, 363f., 375, Tal 196, 454 535 Talaue 455 Sophistik 135f., 280, 309, 373, 412 Talsperre 14, 456, 595, 599 Sozialanthropologie 167, 405 Ttowierungen 259 Soziolinguistik 489 Teich 202, 230, 456 Speicherung 183, 204, 369, 465 Terra sigillata 559, 611 Spelzweizen 181, 368 Terrassierung 125, 201 Spenden 509 Territorialstaat 214, 417, 576 657 Sachregister

Territorialverwaltung 66 Verbannte 78f., 345 Territorium 65, 85, 198, 213, 247, 275f., 294, Verbanntendekret 79 357f., 408, 486, 495f., 500, 503, 508, 512f., Verbannungsorte 233 525, 528, 531, 534f., 545, 548 Verbundmittel 53 Textilien 257, 543 Verdunstung 338f., 456f. Theogonien 363 Vereine 179 Theologie 209 Verkehrsanbindung 199f., 203, 215 Thermalquelle 51f. Verkehrsmittel 348, 423 Thermen 50–52, 580 Verkehrssystem 194f. Thesaurierung 198 Verkehrswege 9, 70, 167, 210, 345f., 350, 356, Tide 184f. 518–523, 548 Tiefgang 446 Verlandung 281, 451 Tierfutter 181, 183, 204, 582 Verlautbarungen fi Dokumente Tierhetzen 28, 239, 485, 549 Vermessungswesen 22f. Tonskalen 359–362 Vermçgensqualifikation 508 Toponyme 474 Verschmelzungspolitik 417 Tragfhigkeit 439–441 Verschmutzung 333, 457 Transformationsprozeß 407 Verteidigung 84–86, 506f., 525–533, 536 Transgression 516f. Vertrge 102f., 105, 157f., 228, 234f., 247, Transportmittel 463, 527, 543 294, 581 Trassierung 520, 522 Verwaltungseinheiten 65–67 Treidelschiffahrt 208, 424, 448 Verwaltungshandbcher 105f. Tribne 482 Verwaltungsorganisation 508 Tribute 226 Verwaltungssystem 474f., 497 Trinkwasserreservoir 460, 601 Verwaltungstermini 474f. Triumphalarchitektur 34f. Verwaltungszentren 178, 214f., 474, 497f. Triumphzug 105, 189 Verwstungen 379 Trockenlegung 1 Veteranenpolitik 321f. Troß 308–314 Viehtrieb 564–567 Tsunami 111–113, 186, 281, 331 Viereckschanzen 285f., 316 Villa imperialis 202 berbevçlkerung 62, 345, 461 Villa rustica fi Gutshof berschußproduktion 199, 313, 369, 371, Villa suburbana 201f., 391–393 612 Villa urbana 201 berseereisen 441, 443 Virtus 227, 239, 340 bersetzungen 487f. Vçlkerwanderungen 209, 214, 237, 321, 345, bertagebau 55–57, 456 406, 463, 471, 486, 491 Ufer 447 Volksversammlung 80, 83, 98f., 402, 414, 495, Umwelt fi kologie 508f., 576, 578 Umweltkritik 594 Vorratshaltung 370f. Unterhaltung 29, 239, 377 Vorratstrakt 203f. Untertagebau 55–57, 614 Unterwelt 363, 365, 605 Waffen 35–42, 55, 86, 275f., 312, 325, 536, Untiefen 447 543 Urbanisierung 147, 230, 378, 389, 512, 598 Wagenrennen 482–485, 556 Urbanismus-Forschung 33 Wahlrecht 83, 98f., 179, 508 Urkunden 104–106, 387f., 547 Wallfahrtsorte 398, 427f. Urstoff 395 Wrme fi Heizen Utopien 130, 233f. Warnsignale 476f. Uvalas 251, 402, 404 Wasserhaushalt 1 Sachregister 658

Wasserleitungen 75, 148, 230, 354, 569f., Zahlensymbolik 513 595f., 598, 602 Zeiteinteilung 348 Wasserspiegelschwankungen 457 Zeitmessung fi Chronologie, Zeit Wasseruhr 477, 596 Zensus 63, 82, 96f., 432, 579 Wasserzufuhr 456 Zentralortfunktion 503 Wegenetz 69 Ziegel 52, 72–74 Wegweiser 476f. Zinn 55 Wehrpflicht fi Heeresdienst Zinsen 64 Weidebetrieb 581–583 Zisternen 202, 230, 543, 580, 595, 602 Weideflchen 582 Zivilisation 50f., 135–139, 147, 155, 180, Werksttten 543 196, 214, 280, 339, 345, 399, 405, 407f., Werkzeuge 35f., 323, 543 505, 548, 595 Weltall 44f. Zivilisationskritik 100 Weltbild 115, 118, 121, 604–608 Zoll 211 Weltherrschaftsideologie 49, 193, 226f., 280, Zçllner 59 298, 451, 417, 419 Zonen 122f., 172, 241f., 260, 341, 406, 486, Wendemale 484 488, 606 Werften 206, 208, 311, 441 Zoologie 394, 396, 552f. Wettkmpfe 291, 340, 481–485 Zuschauer 481–485, 549f., 551 Wildpflanzen 180, 318 Zweifelderwirtschaft 2f. Wildtiere 162 Zweiter Attischer Seebund 268, 462 Windgezeiten 464 Zweiter Punischer Krieg 63, 100f., 199, 268, Wirtschaftstrakt 203f. 342, 416 Witterungseinflsse 125, 375f., 478, 537, 549 Zwischenhndler 59 Wohlstand 63, 234, 480, 527, 572 Zwçlftafelgesetze 156, 413f., 578 Wurtensiedlungen 321 659 Bildquellenverzeichnis

Bildquellenverzeichnis

1 Rheinisches Landesmuseum Trier (Rekonstruktion: L. Dahm) 2 Bildarchiv Preußischer Kulturbesitz (Staatliche Museen zu Berlin, Antikensammlung) 3 H. Knell: Architektur der Griechen. Darmstadt 21988 (Abb. 81) 4 Foto und Entwurf: M. Korres, Zentrum fr Akropolis-Studien, Athen 5 PubbliAerFoto, Mailand 6 Lotos-Film, E. Thiem, Kaufbeuren 7 Th. Kraus: Das rçmische Weltreich (Propylen-Kunstgeschichte, Bd. 2), Berlin 1967 (Fig. 17) 8 Fototeca Unione, American Academy in Rome 9 L. Pauli: Die Alpen in Antike und Mittelalter, Mnchen 21981 (S. 49) 10 Deutsches Archologisches Institut Rom (Neapel, Museo Nazionale) 11 G. Zimmer: Rçmische Berufsdarstellungen. Berlin 1982 (S. 94) 12 L. Pauli: Die Alpen in Antike und Mittelalter, Mnchen 21981 (S. 283) 13/14 Vera Sauer 15/16 Albert Baur 17 Eckart Olshausen 18/19 H. Schneider: Einfhrung in die antike Technikgeschichte. Darmstadt 1992 (Abb. 3 und 4) 20 Umberto Pappalardo 21 E. Olshausen: Einfhrung in die Historische Geographie der alten Welt. Darmstadt 1991 (Karte 4) 23 S. Hornblower/A. Spawforth (Hg.): The Oxford Companion to Classical Civilization. Oxford/New York 1998 (S. 370; Zeichnung: K. K. Borowick) 24 Eckart Olshausen 25 Ullstein – Camera Press Ltd. 26 Vera Sauer 27 Friedrich Sauerwein 28/29 Rudolf Schmidt 30 Wrttembergisches Landesmuseum Stuttgart (Foto: K. H. Augustin) 31/32 Landesdenkmalamt Baden-Wrttemberg 33 A.G. McKay: Rçmische Huser, Villen und Palste, Feldmeilen 1984 (S. 203) 34/35 Ph. Filtzinger, Die Rçmer in Baden-Wrttemberg. Stuttgart 1976 (Abb. 32 und 33) 36 Museo Torlonia 37 Wrttembergisches Landesmuseum Stuttgart 38 Wrttembergisches Landesmuseum Stuttgart (Foto: Walser) 39 H.H. Scullard: Rçmische Feste. Kalender und Kult. Mainz 1985 (Tafel 9) 40 M. Ninck: Die Entdeckung von Europa durch die Griechen. Basel 1945, S. 173 41 sterreichische Nationalbibliothek Wien, Bildarchiv 42 Deutsches Archologisches Institut Rom 44 Entwurf: Jan Hempel 46 Scala, Florenz 47 Eckart Olshausen 48/49/50 Rudolf Schmidt 51 Scala, Florenz 52 A.G. McKay: Rçmische Huser, Villen und Palste, Feldmeilen 1984 (S. 148) 53 Metropolitian Museum, New York 54/55 D. Planck u.a.: Unterirdisches Baden-Wrttemberg. Stuttgart 1994 (S. 158f.) 56 Musei Vaticani, Rom Bildquellenverzeichnis 660

57 Lotos-Film, E. Thiem, Kaufbeuren 58 Holger Sonnabend 59 Deutsches Archologisches Institut Athen 60 J. Kent u.a.: Die rçmische Mnze. Mnchen 1973 (Abb. 193) 61 Eckart Olshausen 62 Deutsches Archologisches Institut Rom 64 Lotos-Film, E. Thiem, Kaufbeuren 65 Holger Sonnabend 66 Hirmer-Fotoarchiv 67 Fototeca Unione, American Academy in Rome 68 Bayerische Staatsbibliothek Mnchen 69 Deutsches Archologisches Institut Rom 70 B. Andreae: »Am Birnbaum«. Mainz 1996 (Tafel 11) 71 P. Zanker: Stadtbild und Wohngeschmack. Mainz 1995 (Abb. 75) 72 L. Pauli: Die Alpen in Antike und Mittelalter, Mnchen 21981 (S. 85) 73 The British Museum 74 Franz Glaser, Klagenfurt 75 Scala, Florenz 76 Stadt Kempten (Foto: Sienz) 77 E. Doblhofer: Die Entzifferung alter Schriften und Sprachen. Stuttgart 1993 (S. 97) 78/79 Vera Sauer 80/81/82 Cay Lienau 83 Gerd Heil, Berlin 84 PubbliAerFoto, Mailand 85 A.G. McKay: Rçmische Huser, Villen und Palste, Feldmeilen 1984 (S. 87) 86/87 Vera Sauer 88 R.A. Tomlinson: Greek and Roman Architecture. London 1995 (Abb. 19) 89 S. Hornblower/A. Spawforth (Hg.): The Oxford Companion to Classical Civilization. Oxford/New York 1998 (S. 286) 90 J. Mayer 91 Tarquinia, Museo Nazionale 92 F. Weege: Der Tanz in der Antike, Halle 1926 (S. 15) 93 Mnchen, Museum antiker Kleinkunst 94 Museum of Classical Archaeology, Cambridge 95 Lotos-Film, E. Thiem, Kaufbeuren 96 L. Pauli: Die Alpen in Antike und Mittelalter, Mnchen 21981 (S. 57) 97 Casella-Riedel Archiv, gypten II, 58. Jg. (1975), Heft 1, S. 39 98 Louvre, Paris 99 Dieter Mçhn, Mnchen 100 Holger Sonnabend 101/102 Klaus Grewe 103 S. Hornblower/A. Spawforth (Hg.): The Oxford Companion to Classical Civilization. Oxford/New York 1998 (S. 16) 104 Friedrich Sauerwein 105 V. Carcavallo 106 L. Pauli: Die Alpen in Antike und Mittelalter, Mnchen 21981 (S. 113) 107 Ludwig Hempel 108/109 Dietz 110 A.G. McKay: Rçmische Huser, Villen und Palste, Feldmeilen 1984 (S. 154) 111 A. Poidebard: La Trace de Rome dans le desert de Syrie. Paris 1934 112 Holger Sonnabend