ODEON een uitgave van DE NATIONALE — Nº 94 / 2014

GURRE-LIEDER ARNOLD SCHÖNBERG P 6

ORFEO P 14

L’ÉTOILE EMMANUEL CHABRIER P 20 BACK TO BACH HET NATIONALE BALLET P 28 P 32 03 REDACTIONEEL

BIJ DE START VAN HET NIEUWE SEIZOEN

In het eerste kwartaal van seizoen 2014-2015 brengt De Nationale Opera vier prachtige producties uit. Nieuw zijn Gurre-Lieder (Arnold Schönberg), Orfeo (Claudio Monteverdi) en L’étoile (Emmanuel Chabrier); Lohengrin (Richard Wagner) gaat in reprise.

De monumentale Gurre-Lieder beleven in hun scenische wereldpremière in een regie van Pierre Audi. Hoe de grenzen tussen opera en dans op originele en creatieve wijze kunnen worden overschreden, blijkt daarna uit de regie en choreografie die de beroemde Sasha Waltz met haar gezel- schap Sasha Waltz & Guests heeft gemaakt voor Orfeo uit 1607 − volgens velen de eerste ‘echte’ opera. Het komische L’étoile wordt geënsceneerd door Laurent Pelly, die bij ons eerder zeer succesvol was met zijn geestige interpretatie van Prokofjevs L’amour des trois oranges. Pierre Audi’s enscene- ring van Lohengrin oogstte in 2002 grote bewondering, kort- om: hoog tijd voor een herneming! Gurre-Lieder en Lohengrin Drie vocale giganten op één podium worden muzikaal geleid door chef-dirigent , Orfeo door Pablo Heras-Casado (DNO-debuut) en L’étoile Nicolas Testé Piotr Beczala Diana Damrau door Patrick Fournillier (eveneens DNO-debuut). De Nationale Opera en Het Nationale Ballet werken steeds hechter samen. Dit zal uiteindelijk ook zijn weerslag vinden in een gezamenlijk magazine. Als voorproefje hebben wij in dit nummer een viertal pagina’s gewijd aan Back to Bach, een bijzondere productie van Het Nationale Ballet. De voorstelling bestaat uit nieuw werk voor Het Nationale Ballet van Hans van Manen en een wereldpremière van Ernst Meisner, naast twee geliefde choreografieën van Krzysztof Pastor en David Dawson. Alle vier de stukken zijn geïnspireerd door de hemelse muziek van Johann Sebastian Bach. Het artikel ‘Bach swingt!’ gaat in op de vraag waarom choreografen vaak voor Bach kiezen.

23 sept Behalve het vormgeversduo Lesley Moore − dat de nieuwe huisstijl voor Nationale Opera & Ballet heeft gecreëerd − is Bestel nu voor de visuele kant van onze publicaties het kunstenaarsduo kaarten Petrovsky&Ramone van essentieel belang. Zij maakten de campagnebeelden, die onder meer te zien zijn op de affiches en de website. Odeon stelt hen kort aan u voor en geeft een overzicht van hun schitterende ontwerpen voor de dertien operatitels van 2014-2015.

Wij hopen samen met u weer een mooi seizoen te beleven! foto’s: Anja Frers/DG, Micheal Tammaro/Virgin Classics Tammaro/Virgin Anja Frers/DG, Micheal foto’s:

ODEON Nº 94 / 2014 04 ACHTERGROND

CAMPAGNE- BEELDEN PETROVSKY& RAMONE

Gurre-Lieder Orfeo L'étoile Lohengrin Morena Westerik en Petra van Bennekum vormen samen Petrovsky&Ramone. Het artistieke duo werkt samen sinds 2005 en heeft zijn sporen ruimschoots verdiend in de mode­ fotografie. Ze werken onder andere voor Vogue, Glamour, Volkskrant Magazine en ontwerper Jan Taminiau. Van Benne- kum en Westerik reizen over de hele wereld om de perfecte achtergrond te vinden voor hun visuele verhalen, die vaak

Voor henzelf is een goede foto ‘een spiegel gevuld met humor’ La bohème Il viaggio a Reims Reimsreisje Tamerlano

Petrovsky&Ramone even simpel als krachtig zijn, maar altijd met een licht surrea- listisch tintje. Sinds het voorjaar van 2014 maken zij de campagnebeelden − zowel film als fotografie − voor Nationale Opera & Ballet. Sandra Eikelenboom, hoofd Marketing, Communicatie en Verkoop: ‘Zij maken sterke beelden die kernachtig de kracht van een verhaal of de emoties van een nieuwe productie samen weten te vatten. Ze maken gebruik van de associatieve kracht van beelden, soms op het randje van confronterend, maar altijd op zoek naar schoonheid.’ Voor henzelf is een goede foto ‘een spiegel gevuld met humor’.

Die Zauberflöte

Alcina Benvenuto Cellini Lulu

ODEON Nº 94 / 2014 W

6 GURRE-LIEDER 7 ACHTERGROND

Scenische wereldpremière EEN VERBORGEN OPERA GURRE-LIEDER

ARNOLD SCHÖNBERG 1874-1951 Agnita Menon

Für Soli, Chor und Orchester Nederlands Philharmonisch Tekst Orkest Gurre is een klein dorpje op het Jens Peter Jacobsen Deense platteland, in de oostelijke Duitse vertaling Koor van De Nationale Opera Robert Franz Arnold Instudering hoek van het eiland Sjælland. Er Thomas Eitler wonen amper 300 mensen in een Muzikale leiding KammerChor des Marc Albrecht ChorForum Essen handvol witgeschilderde boerderij- Regie Instudering tjes met pannendaken. Rond het Pierre Audi Alexander Eberle Decor en kostuums Algehele koorleiding dorp strekken korenvelden en Christof Hetzer Thomas Eitler beukenbossen zich uit tot aan de Licht Jean Kalman 2, 7*, 12, 15, 18, 21*, 23 kust, hier en daar graast een lang- Video september 2014 harige bruine koe… Martin Eidenberger 20.00/*13.30 uur Arnold Schönberg Pierre Audi Dramaturgie Nationale Opera & Ballet Klaus Bertisch Wie in Gurre verzeild raakt, is óf verdwaald op weg naar de De voorstelling duurt circa pont in Helsingør, die je naar het Zweedse vasteland overzet, Waldemar 2 uur; er is geen pauze. óf op zoek naar de ruïnes van Gurre, waar ooit een liefdestra- Burkhard Fritz Het werk wordt in het Duits gedie plaatsvond. Een slingerende landweg (de Gurrevej) leidt Tove gezongen, Nederlands en langs door gras omgeven ruwstenen ruïnes. In de burcht die Emily Magee Engels boventiteld. daar in de middeleeuwen stond, regeerde ooit de machtige Waldtaube koning Waldemar IV, ofwel Valdemar Atterdag (1320/1321- Een romantische Schönberg Anna Larsson 1375), de belangrijkste van de Deense middeleeuwse konin- De Nationale Opera opent seizoen 2014-2015 met een Bauer gen. Hij was de eerste koning die heerser over Kopenhagen absolute primeur: Arnold Schönbergs Gurre-Lieder voor Markus Marquardt zou worden en Denemarken herenigde door het opnieuw in het eerst als muziektheaterproductie, geregisseerd door Klaus Narr bezit nemen van heel Jutland, gevolgd door Seeland en Skåne. Pierre Audi. Een vurige wens van chef-dirigent Marc Wolfgang Het waren niet zozeer Waldemars politieke daden als wel zijn Albrecht gaat hiermee in vervulling. Ablinger-Sperrhacke tragische liefdegeschiedenis die tot de verbeelding sprak van Sprecher de Deense schrijver Jens Peter Jacobsen (1847–1885). Deze De muziek is romantisch en ligt goed in het gehoor; met Sunnyi Melles schreef een aantal gedichten onder de titel Liederen van Gurre. een reusachtige koor- en orkestbezetting bieden de Gurre- Kasteel Gurre is daarin het toneel van de (niet gedocumen- Lieder een overweldigende klankervaring. Het onderwerp is Marc Albrecht teerde) middeleeuwse legende over koning Waldemar en zijn van alle tijden: een hartstochtelijke, verboden liefde. geliefde Tove. Op deze in het Duits vertaalde poëzie baseerde Arnold Het verhaal in het kort Schönberg zich toen hij in het jaar 1900, op 25-jarige leeftijd, Koning Waldemar bemint het meisje Tove. De jaloerse zijn Gurre-Lieder begon te componeren, in een laat-roman- koningin Helvig laat Tove vermoorden. Waldemar klaagt tisch idioom. Dit was ook het jaar waarin Dvořák zijn opera God aan en er volgen nachtmerrieachtige taferelen. De schreef, Mahler zijn Vierde symfonie voltooide en stralende zonsopkomst waarmee het stuk eindigt, geeft Tosca van Puccini in première ging, net als Rachmaninovs aan hoe onbeduidend het menselijk lot is in vergelijking Tweede pianoconcert. met de macht van de natuur.

ODEON #Nº 92 94 — / 20142014 ODEON Nº 94 / 2014 8 GURRE-LIEDER 9 INTERVIEW

Schönberg schreef zijn Gurre-Lieder voor een liederencom- Dramatisch liefdesverhaal positiewedstrijd van de Weense Tonkünstlerverein. De oor- Maar waarom maakte Schönberg eigenlijk geen opera van de HET spronkelijke bezetting was sopraan, tenor en piano. Maar een Gurre-Lieder? Volgens Pierre Audi, die het werk voor De Nati- jaar later had hij de Gurre-Lieder laten uitgroeien tot iets veel onale Opera heeft geregisseerd, zijn daar verschillende rede- groters: een enorm werk in vier delen, deels liedcyclus, deels nen voor: ‘De jonge Schönberg schreef een utopisch stuk. De MYSTERIE oratorium, deels melodrama. Met maar liefst vijf solozangers, scheiding tussen symfonische muziek en opera was in die tijd spreekstem, vier mannenkoren, gemengd koor en een reus- veel groter. En opera was lang niet zo geavanceerd en voorzien BEWAREN achtig symfonieorkest met onder meer tien hoorns en acht van technische middelen als nu.’ trombones. De uitwerking van de partijen kostte Schönberg Toen kon je van zo’n mammoetwerk nog geen opera maken. veel tijd en papier: de partituur werd zó groot – met 48 noten- Nu wel! Schönbergs Gurre-Lieder beleven deze maand bij De Klaus Bertisch balken per bladzij – dat de componist zijn eigen muziekpapier Nationale Opera hun scenische wereldpremière, een indruk- moest laten drukken. Om dit te kunnen bekostigen, bewerkte wekkend begin van het seizoen. Chef-dirigent Marc Albrecht hij in die tijd operettes en leidde hij arbeiderskoren. Het stuk had al bij zijn aantreden in 2011 de wens geuit om dit werk was pas af in 1911 en ging in première in februari 1913. geënsceneerd uit te voeren, en wees Audi op de muzikale rijk- dom van een van de grootste en meest spectaculaire partitu- ren die ooit geschreven zijn. Christof Hetzer, de schepper En Pierre Audi ontwaarde in de muziek een interessante van decor en kostuums voor de Een van de grootste en meest ‘verborgen opera’: ‘De Gurre-Lieder lenen zich uitstekend voor een enscenering: een dramatisch liefdesverhaal met theatrale scenische wereldpremière van spectaculaire partituren die ooit kwaliteiten, een schakelstuk tussen de 19de en 20ste eeuw, Gurre-Lieder, behoort tot de geschreven zijn. een nieuwe wereld die gaat beginnen en een politieke dimen- sie. Het ging namelijk in première aan de vooravond van de jonge, opkomende en inmiddels Eerste Wereldoorlog. Dat hoor je allemaal in dit werk,’ vindt regisseur Audi. al zeer succesvolle ontwerpers die Aan de première in Wenen in 1913 werkten 757 vocale en Complimenten met fantasievolle beeldwerelden instrumentale musici mee. In Amsterdam in 2014 zullen het er Koning Waldemar koestert een diepe liefde voor de mooie ‘slechts’ 235 zijn, nog altijd een enorm aantal. Maar dat is zorgen voor een frisse wind in de Tove, een meisje van lage komaf en een mysterieuze figuur, geen bezwaar in Nationale Opera & Ballet, waar de orkestbak verbonden aan de wereld van de vogels. Als Tove door de wereld van opera en toneel. groter gemaakt kan worden, net als voor Wagners Ring des jaloerse koningin Helvig wordt vermoord, komt een houtduif Nibelungen. Het toneel van 27 meter breed is een van de Waldemar hierover berichten in het ontroerende ‘Lied der grootste in Europa. De Nationale Opera zal in september op Waldtaube’: Eigenlijk wilde Christoph Hetzer schilderkunst studeren, maar zijn grondvesten trillen door de machtige Gurre-Lieder. de aantrekkingskracht van het theater was sterker! Zijn vader En de ruïnes van Waldemars machtige burcht, die ooit op Tot ist Tove! Nacht auf ihrem Auge, was decorontwerper, zijn grootvader zakelijk directeur van de zijn grondvesten trilde? Die rusten nog altijd in het groen op Das der Tag des Königs war! Städtische Bühnen in Frankfurt am Main. Het schilderen werd het Deense land. De langharige koeien grazen rustig verder, Still ist ihr Herz, hem na verloop van tijd te eenzaam. Bovendien was hij bijzon- de beukenbossen zwijgen, de houtduiven koeren. Doch des Königs Herz schlägt wild. der gefascineerd door het bij elkaar komen van tekst, muziek, Tot und doch wild! handeling en beeld in opera en toneel. Christof Hetzer Alleen vanuit zijn familie speelde het theater in zijn leven dus Gek geworden van verdriet, vervloekt Waldemar God. Er vol- altijd al een grote rol, ook waren er sleutelervaringen, zoals de gen nachtmerrieachtige taferelen, met een boer als de stem radicale beeldentaal die hij zag in producties van Robert Wilson van het volk en een waanzinnige nar. Een woest leger dat in de of de decors van Erich Wonder, die in zijn vroege jaren sterk oorlog is omgekomen, raast als een horde geesten in het rond. door de film werd geïnspireerd. Wonder zette filmische ele- Het stuk eindigt met een magistrale zonsopkomst, waarmee menten om in geschilderde beelden en paste die toe op de de nietigheid van de mens ten opzichte van de machtige bühne. Bij Wonder studeerde Hetzer later aan de Akademie natuur wordt getoond. der Bildenden Künste in Wenen. Daarbij was zijn leraar voor De première van de Gurre-Lieder in de Weense Musikverein hem tegelijk een voorbeeld, met zijn visionaire kracht bij het werd het grootste succes in Schönbergs carrière. Van alle kan- uitwerken van een gegeven. Daarbij is het niet de kunstenaar ten ontving hij complimenten, maar zelf was hij daar niet maar het verhaal dat uitmaakt of een toneelbeeld extreem hel- gelukkig mee. Schönberg was namelijk al verder in zijn ontwik- der wordt of juist vol wervelende beelden, als een roes. keling: al schrijvend tussen 1900 en 1911 had hij afscheid Hoewel Hetzer inmiddels vooral focust op muziektheater genomen van de 19de eeuw. Later werden de Gurre-Lieder in (‘De opera plant nu eenmaal eerder!’), houdt hij ook veel van het buitenland uitgevoerd, ook in het Amsterdamse Concert- toneel. Daarbij vindt hij het belangrijk om ieder werk een eigen gebouw in 1921, onder leiding van de componist zelf. Naar uitstraling mee te geven. Volgens hem moet ‘een Mozart er verluidt ontving Schönberg als honorarium 500 gulden en… simpelweg anders uitzien dan een Verdi!’ Een scenische een nieuwe broek. Omgeving van Gurre, Denemarken wereldpremière als die van Gurre-Lieder ziet hij als een buiten- gewone uitdaging. ‘Het is eigenlijk een hoogromantisch werk,

ODEON Nº 94 / 2014 ODEON Nº 94 / 2014 10 INTERVIEW 11 GURRE-LIEDER

Kostuumschetsen Gurre-Lieder, ontwerp Christof Hetzer

TENTOONSTELLING: NOG EEN FIRST: “ARNOLD SCHÖNBERG FOYERAVOND RONDOM Maquette Gurre-Lieder, ontwerp Christof Hetzer IN NEDERLAND” GURRE-LIEDER waarvan je het geheimzinnige moet versterken.’ Daarbij hoopt hij dat het publiek zich voelt als de toeschouwer in de schilde- rijen van de romantische schilder Caspar David Friedrich: die Pierre laat het beeld de ruimte Speciaal voor deze grandioze primeur is er van 2 tot Naast Gurre-Lieder heeft De Nationale Opera nog bevindt zich vaak midden in het beeld, als onderdeel van het en met 23 september 2014 een tentoonstelling in een primeur: op maandag 8 september 2014 vindt geheel. samenwerking met het Arnold Schönberg Center, over namelijk de allereerste Foyeravond plaats! Tijdens deze ‘Ik wil in mijn beelden de tot het uiterste opgevoerde gevoe- Schönberg in Nederland en het componeren van Gurre- verdiepende muzikale avond kunt u in een ontspannen, ligheid van deze personages treffen, waarbij hun zenuwen als Lieder, te bewonderen in het voorgebouw van Nationale informele sfeer genieten van een ‘caféprogramma’ het ware blootliggen. Zo moet de toeschouwer het ook bele- wereldpremière van Gisela! bij de Ruhrtriennale naast Händels Opera & Ballet. rondom Gurre-Lieder. ven wanneer hij zich onderdompelt in de scène. Het is eigenlijk Orlando bij de Brusselse Munt en in het Holland Festival. Heel Met onder andere historische foto’s en kranten­ Op het programma staan onder andere: Cabaret­ een stuk dat terugblikt, een werk dat nog de ten einde lopende belangrijk was voor hem bij De Nationale Opera. Hij knipsels van zijn tijd in Nederland, maar ook manuscrip- liederen van Schönberg, liederen van Franz Lehár, het 19de eeuw ademt. Maar het ontwikkelt een uitwerking naar ontwierp hiervoor niet alleen de kostuums maar coördineerde ten en partituren van Gurre-Lieder krijgt u een uniek lied van de Waldtaube uit Gurre-Lieder en Strauss-­ voren toe, heeft invloed op ons vandaag. Ik hoop dat dat ook de samenwerking met beeldend kunstenaar Anish Kapoor kijkje in de wereld van Schönberg. Daarnaast zal er een walsen in de bewerking van Schönberg. duide­lijk overkomt.’ Om dit te verwezenlijken gebruikt Hetzer en het vertalen van diens decorschetsen. ‘Het was een verrij- film vertoond worden over Schönbergs leven. De exposi- Ook kunt u tijdens de foyeravond de Schönberg-ten- tegelijkertijd ‘ouderwetse’ en moderne middelen: geschilderde kende belevenis om de confrontatie aan te gaan met een tie is vrij toegankelijk voor iedereen met een ticket voor toonstelling in onze foyer op zaalniveau bewonderen. decors ontmoeten videoprojecties. andere, sterke esthetiek.’ een voorstelling. Het samenwerken met Pierre Audi waardeert hij bijzonder. Bij Gurre-Lieder vindt hij het heel spannend dat je het ver- Aanvang: 20.30 uur (deuren open: 19.30 uur) ‘Pierre laat het beeld de ruimte. Dat geeft mij veel vrijheid, haal eigenlijk eerst moet ontdekken, dat je niet gebonden bent Duur: circa 1 uur maar brengt ook een grote verantwoordelijkheid met zich aan regieaanwijzingen en een opvoeringstraditie. ‘Een stuk als Entree: € 15 mee. Dat motiveert en inspireert, zodat je boven jezelf kunt dit moet je niet te concreet laten worden. Het moet zijn myste- Entree vrienden en donateurs: € 10 uitgroeien. Het is een verantwoordelijkheid die mij heel rie bewaren, moet kunnen ademen.’ Meer informatie en tickets: gelukkig maakt.’ Inmiddels heeft hij met Audi al heel wat pro- operaballet.nl/foyeravond ducties gerealiseerd, waaronder een modern werk als de Vertaald door Frits Vliegenthart

ODEON Nº 94 / 2014 ODEON Nº 94 / 2014 12 INTERVIEW 13 GURRE-LIEDER

‘Weelderig, sensueel en overrompelend: het is eigenlijk heel EEN DUBBELE erg sexy.’ Sopraan Emily Magee zoekt en vindt geschikte woorden om Schönbergs Gurre-Lieder te omschrijven. ‘Met een rijkdom aan kleuren en een uitdrukkingskracht die onge- LOFZANG looflijk ontroerend is,’ voegt tenor Burkhard Fritz daaraan toe.

En, weer in de woorden van Magee, ‘een wondermooie eroti-

sche lyriek.’ Zodat je, zo meent Fritz, kunt spreken van ‘het Hein van Eekert absolute hoogtepunt van de laatromantiek’, want, legt Magee uit: ‘Het is gewoon een feest voor de zintuigen.’ We bewaren de rest van hun lofzang voor later. Burkhard Fritz en Emily Magee vertolken de rollen van koning Waldemar en zijn gelief- de Tove, die hun onfortuinlijke liefde om beurten uitzingen in Gurre-Lieder. Koning Waldemar bedriegt zijn echtgenote Helvig met Tove en bemint haar met een ongekende hartstocht. Wie is die Tove, voor wie de koning zoveel passie voelt? ‘Dat is best moeilijk om te zeggen,’ zegt Emily Magee, ‘want we krijgen niet zoveel informatie over Tove. Voor mij is ze volledig verbon- den aan het karakter dat door de tenor gespeeld wordt: zij horen gewoon bij elkaar. Het gaat om een verdoemde en duis- tere liefde, waar zij het enige straaltje licht en het enige sprankje hoop in brengt: het is een zwak licht, als het maan- licht. Ze is een nachtelijk, romantisch symbool. Een symbool, misschien, van verlangen, de enige hoop op vervulling en lichamelijke liefde. Dat hoor je in de muziek. Tove is een soort natuurfiguur en naar mijn idee is ze ook verbonden met een gevoel voor het verleden, wat eveneens terugkomt in haar muziek: ze zit in het begin van Gurre-Lieder, dat door Schön- Maquette Gurre-Lieder, ontwerp Christof Hetzer berg anders gecomponeerd is dan het tweede en derde deel van het stuk. Haar muziek heeft voor mij een smachtend ver- van in concertvorm. Dat is ongebruikelijk, maar ik ben er zeer Het is opvallend dat Emily Magee en Burkhard Fritz beiden langen naar wat geweest is, met de wens dat het allemaal gelukkig mee. Het is perfect om al de facetten van de rol te ont- de naam van noemen, als ze de muziek van Emily Magee Burkhard Fritz anders was verlopen en dat de zalige toestand van de liefdesre- dekken in een toneelproductie en om die ervaring met me mee Gurre-Lieder proberen te beschrijven. ‘Om eerlijk te zijn,’ latie had kunnen blijven bestaan. Maar dat kan natuurlijk niet.’ te nemen als ik de rol later concertant ga uitvoeren. Omdat bekent Magee, ‘kende ik Gurre-Lieder nog niet zo heel goed ‘De tragische liefde eindigt dodelijk omdat Tove sterft, waar- Tove niet in de tweede helft van Gurre-Lieder zingt, is het voor toen ik voor de rol werd gevraagd. Mijn eerste reactie was: door koning Waldemar in een duistere stemming raakt,’ zegt mij de vraag wat er in de productie zelf gaat gebeuren. Tove is “Ik weet het niet: Schönberg? Is dat wel iets voor mij?” Ik ging Burkhard Fritz. ‘Waldemar gaat zelfs zo ver dat hij God wil uit- een integraal deel van het geheel en haar relatie met Waldemar meteen op onderzoek uit en ontdekte dat het het een bijzonder dagen. Hij roept naar God: “Als je haar niet teruggeeft, dan heeft een Tristan-en-Isolde-achtig karakter: ik ben benieuwd of mooi, luxueus, Wagner-achtig en Mahler-achtig klankbeeld marcheer ik met mijn troepen je hemelrijk in.” Ik vind het ik op een of andere manier toch nog in het tweede gedeelte had. Het is meer dan romantisch. De muziek is zo fysiek en een heel existentialistische rol. Het gaat helemaal niet om de voorkom. Ik weet helemaal niet wat ze van plan zijn, dus het tegelijkertijd krijg je een beeld van de toekomst: je krijgt een koning: ik vind hem eenvoudigweg een man die tot in het wordt voor mij een uitdagend proces: ik ben nieuwsgierig, voorproefje van Schönbergs latere werk.’ binnenste van zijn hart gekwetst is en die met alle middelen gefascineerd en een klein beetje angstig voor wat ons gaat probeert zijn noodlot te bevechten, wat natuurlijk hopeloos is. overkomen, maar het gaat zeker interessant worden.’ Emily Magee en Burkhard Fritz zijn Vanuit zijn diepste emoties tracht hij de situatie te veranderen.’ Burkhard Fritz zong de rol van Waldemar al eerder, in de Er zit tijdens Gurre-Lieder een duidelijke omslag in de rol van gangbare, concertante vorm. De tenor, die bij De Nationale Het is meer dan romantisch het tragische liefdespaar in Schön- Waldemar, zowel in dramatisch als in muzikaal opzicht: ‘Hij Opera te zien was in Verdi’s Les vêpres siciliennes, is enthou- zingt in het begin van die rustige passages wanneer hij Tove siast over het idee dat Gurre-Lieder wordt uitgevoerd als ope- bergs Gurre-Lieder, een werk dat beschrijft, wanneer hij zegt wat deze liefde betekent en wat ra: ‘Ik verheug me er enorm op. Toen ik de partij voor de eerste ze omschrijven als ‘een hoogte- deze vrouw voor hem is. Dan komen de dramatische uitbar- keer zong – en elke keer als ik de partituur weer even inkeek – stingen als hij merkt dat alles voorbij is. Hij heeft alleen nog de dacht ik: dit stuk roept eigenlijk om een scenische versie, Burkhard Fritz ontdekte toen hij de partij voor het eerst instu- punt’ en ‘een feest’; ze zien uit naar mogelijkheid om zichzelf om te brengen, opdat hij met zijn omdat het zo’n dramatisch verhaal is. Ik wist echter niet hoe je deerde ook dat het hier niet ging om de Schönberg van de ato- de allereerste scenische uitvoering geestentroepen de hemel kan bestormen.’ het zou kunnen omzetten in een toneelvorm, omdat het zo’n naliteit en het twaalftoonssysteem: ‘Schönberg is op een punt quasi-liedvorm heeft: de personages staan in muzikaal opzicht waar de laatromantiek en de tonaliteit tot een absoluut hoog- van het stuk. Magee en Fritz lichten Tristan en Isolde nooit samen op de bühne, maar ze wisselen elkaar af in die tepunt komen. Voor mij is dit een voortzetting van Mahler en de muziek en de rollen van Tove en Emily Magee maakt haar debuut bij De Nationale Opera en individuele liedvormen, dus hoe dat gestalte zou moeten krij- van Strauss’ grote werk. Het is een muziek die gevoelens bijna zingt Tove voor het eerst: ‘Op de een of andere manier is de gen, stond mij niet helder voor ogen. Maar door het verhaal op akelig goed kan uitdrukken.’ Kortom, in de woorden van Emily Waldemar toe in een enthou­siaste partij altijd aan mij ontsnapt. Ik vind het geweldig om Tove voor zichzelf, en vooral door de grote koordelen, lijkt het stuk me Magee: ‘Iedereen moet naar ons komen luisteren en kijken!’ beurtzang. de eerste keer te zingen in een geënsceneerde versie, in plaats voorbestemd voor de bühne.’

ODEON Nº 94 / 2014 ODEON Nº 94 / 2014 W

14 ORFEO 15 ACHTERGROND

Nieuwe productie DE EERSTE ECHTE OPERA? ORFEO CLAUDIO MONTEVERDI 1567-1643 Frits Vliegenthart

Favola in musica Sasha Waltz & Guests Libretto In 1607 ging Claudio Monteverdi's Alessandro Striggio Freiburger BarockConsort Orfeo in première, met grote

Muzikale leiding Vocalconsort Berlin bijval. Vaak wordt dit meesterwerk Pablo Heras-Casado Instudering beschouwd als de eerste opera Regie en choreografie Torsten Johann Sasha Waltz en de componist als de uitvinder Decor Productie daarvan. De feiten zijn iets inge- Alexander Schwarz Sasha Waltz & Guests Kostuums Coproductie met wikkelder, maar in ieder geval was Beate Borrmann De Nationale Opera, Monteverdi met zijn Orfeo van cru- Licht Amsterdam, Les Théâtres Martin Hauk de la Ville de Luxembourg, ciaal belang voor de ontwikkeling Video Bergen International Festival, van de vroege opera. Tapio Snellman Opéra de Lille, met steun van Kulturstiftung des Bundes en La Musica/Euridice de LOTTO-Stiftung Berlin. Voorlopers van de opera waren onder meer het liturgisch dra- Anna Lucia Richter ma, het mysteriespel, toneelstukken met muziek, het hofballet Orfeo Made in Radialsystem® met vocale onderdelen, het intermedio (kleinschalig tussen- Georg Nigl spel binnen een theatervoorstelling), het herdersspel met La Messagiera/ Sasha Waltz & Guests muziek en de madrigaalkomedie. Verschillende impulsen La Speranza wordt gesteund door Claudio Monteverdi gaven de aanzet tot het ontstaan van de opera in Italië, Charlotte Hellekant Hauptstadtkulturfonds Berlin omstreeks 1600. Crossover tussen opera en ballet Caronte en Kulturverwaltung des Het meerstemmige madrigaal bereikte een eindpunt in zijn De gerenommeerde choreografe Sasha Waltz houdt Douglas Williams Landes Berlin ontwikkeling. Vanuit de schilderkunst en de literatuur was het zich de laatste jaren zeer succesvol bezig met crossovers Proserpina maniërisme dit genre binnengedrongen, wat leidde tot een tussen opera en ballet. Luciana Mancini 3, 5, 6 september 2014 ongekende expressiviteit en virtuositeit. Componisten als Plutone 20.00 uur Carlo Gesualdo, Luca Marenzio en Giaches de Wert begonnen Waltz komt met haar eigen gezelschap voor het eerst Konstantin Wolff Nationale Opera & Ballet rond 1580 met het weergeven van emoties en taferelen door naar De Nationale Opera voor het regisseren van Claudio Ninfa/Pastore 1 realistische toonschilderingen, felle contrasten en een vrij Monteverdi’s Orfeo uit 1607. Dit is de oudste opera in de Cécile Kempenaers De voorstelling duurt circa gebruik van chromatiek en dissonanten. Hiermee gingen zij in geschiedenis die nog steeds opgevoerd wordt. Door de Apollo/Eco/Pastore 4 2 uur en 30 minuten, inclusief tegen de strenge compositieregels van die tijd. afwisseling van gezongen en instrumentale delen past Julián Millán 1 pauze; de opera wordt in Juist door die toenemende expressie begon een zekere dans op natuurlijke wijze in dit stuk. Pastore 2/Spirito het Italiaans gezongen, tegenspraak in de madrigaalvorm steeds meer te wringen: Kaspar Kröner Nederlands en Engels individuele emoties werden vertolkt door een collectief van Het verhaal in het kort Pastore 3/Spirito boventiteld. doorgaans vijf zangers. Aangezien men ‘door elkaar’ zong, in Orfeo mag dankzij zijn prachtige zang afdalen in het Kevin Skelton een vaak verschuivend ritme, was de tekst bovendien slecht te dodenrijk om zijn geliefde Euridice terug te halen, maar Pastore 5/Spirito verstaan. er is één voorwaarde: hij mag onderweg niet naar haar Hans Wijers En dan was er vooral de renaissancedroom van een recon- omzien. Zijn grote liefde dwingt hem toch te kijken en structie van het drama uit de Griekse oudheid. Voortrekkers hij verliest haar voorgoed. waren de Camerata uit Florence, intellectuelen die meenden

ODEON #Nº 92 94 — / 20142014 ODEON Nº 94 / 2014 16 ORFEO 17 IVC

HET IVC: EEN SPRINGPLANK dat de antieke toneelstukken helemaal werden gezongen. Monteverdi loopt hiermee vooruit op de 'klassieke' opera, met VOOR Inmiddels weten we dat dit niet klopt: de tekst werd metrisch ouverture, recitatieven plus aria's en herinneringsmotieven. voorgedragen, met gezongen commentaren door het koor, Zorgvuldig genoteerde versieringen verlevendigen de zanglij- min of meer zoals bij onze ‘eigen’ Vondel. nen; belangrijke rollen worden steeds begeleid door een spe- ZANGTALENT De Camerata stelden zich de Oudgriekse muziek voor als cifiek instrument. In Orfeo geeft Monteverdi blijk van een sterk eenstemmig, met een geïmproviseerde akkoordbegeleiding gevoel voor vorm, timing en dramatiek. De personages heb- op een rustig bewegende bas. Dit principe gingen componis- ben emotionele diepgang en hun lot zet ons aan tot nadenken. ten rond 1600 toepassen en zo ontstond de 'basso continuo': Al deze aspecten maken dit werk tot de eerste 'echte' opera in letterlijk en figuurlijk het fundament van de barokmuziek. De het gangbare repertoire. tekst moest duidelijk te verstaan zijn, terwijl de melodie deze Vanaf 4 september 2014 zal niet alleen illustreerde maar ook het gevoel ervan uitdrukte. Een groot succes het Theater aan de Parade in De muziek diende op een natuurlijke wijze uit de woorden Met zijn mythologische gegeven, de min of meer goede afloop voort te vloeien. Componisten als Emilio de' Cavalieri, Jacopo en de grote variatie aan muzikale vormen was Orfeo zeer ’s-Hertogenbosch zich weer vullen Peri en Giulio Caccini lanceerden een op deze uitgangspunten geschikt voor feestelijke hofgelegenheden. Francesco Gonzaga, met stemmen, want dan gaat gebaseerde moderne, levendige zangstijl, de 'stile rappresen- zoon van hertog Vincenzo, had Monteverdi een compositie­ tativo'. Dit werd het voertuig voor nieuwe vormen als het solo- opdracht gegeven voor het carnaval van 1607. Hofkanselier het tweejaarlijkse Internationaal madrigaal met basso continuo en uiteindelijk de opera. Alessandro Striggio schreef de tekst. Vocalisten Concours (IVC) voor De cast was geheel bezet met mannen. Er waren wel hofzan- Mantua geressen, maar die beperkten zich tot repertoire waarbij niet de vijftigste keer van start!

Het hertogelijk hof van de Gonzaga’s in Mantua was een van of weinig geacteerd werd – met name madrigalen – en zongen de meest briljante cultuurcentra tijdens de renaissance in Ita- uitsluitend in de hertogelijke privévertrekken (‘musica reserva- Tijdens dit 10-Daags Festival van de Stem wedijveren jonge lië. In 1480 werd daar Angelo Poliziano's La favola di Orfeo uit- ta’). De vrouwenrollen in Orfeo werden gezongen door castra- talenten met elkaar om geldprijzen en engagementen. Zij gevoerd, het eerste toneelstuk in het Italiaans op een ten in travestie. Een daarvan 'leende' Francesco van de zullen worden beoordeeld door grote namen uit de lied- en onderwerp uit de klassieke oudheid. Minstens de helft van groothertog van Toscane: Giovan Gualberto Magli kwam over operawereld, met dit jaar Dame Kiri Te Kanawa, , deze tekst werd gezongen, maar helaas is de muziek verloren uit Florence voor de partijen van La Musica, La Messagiera en Siegfried Jerusalem, Irwin Gage, Kenneth Montgomery, Jard gegaan. Proserpina. De veeleisende titelrol was afgestemd op de talen- van Nes, Anne Gjevang en anderen. De juryleden geven ook Claudio Monteverdi heeft vanaf 1590 als musicus in Mantua ten van de tenor Francesco Rasi, die evenals Magli een leerling openbare masterclasses, die net als de concourssessies en gewerkt onder kapelmeester Giaches de Wert. Deze inspire- van Caccini was geweest. het familieconcert tegen een lage entreeprijs toegankelijk zijn rende werkomgeving had een sterk stimulerend effect op zijn Op 24 februari 1607 werd Orfeo gepresenteerd aan de voor publiek. artistieke ontwikkeling. Zonder het voorbeeld van De Werts Accademia degli Invaghiti, een gezelschap van kunstminnen- Het IVC richt zich op het ontdekken, ontwikkelen en over­ moderne madrigalen en kerkmuziek zou Monteverdi misschien de heren. Omdat het hoftheater niet beschikbaar was, moest dragen van talent en biedt een platform voor zangers om zich nooit zo'n vooruitstrevende componist zijn geworden. men zich behelpen met de Galleria dei Fiumi in het hertogelijk te kunnen presenteren aan casting directors, concertdirecties, In 1601 werd Monteverdi benoemd tot kapelmeester. Zijn eer- paleis. Scènewisselingen werden gedaan met open doek, tij- impresario’s, media en publiek. Ook buiten het concours wor- ste opera, Orfeo (1607), was de zesde in de rij van de vroegste dens de ritornelli. De kostumering moet weelderig zijn den er activiteiten georganiseerd, zoals workshops, summer opera's, na Peri's Dafne (1598), Cavalieri's La rappresentazione geweest, de besloten uitvoering was een groot succes. schools en concerten. Daarnaast wordt er advies gegeven op di anima, et di corpo (1600), Peri’s & Caccini's Euridice (1600), Een tweede voorstelling volgde op 1 maart voor een breder het gebied van repertoire, carrièremogelijkheden, omgaan Caccini's Euridice (1602) en Agostino Agazzari's Eumelio gezelschap, waarbij ook dames aanwezig waren, nog steeds in met media en presentatie tijdens audities. Zo is het IVC een (1606). De term 'opera' voor een muziekdramatisch werk dat de exclusieve omgeving van het hof. Het was de bedoeling springplank geweest voor veel internationaal bekende helemaal gezongen wordt, raakte overigens pas na Montever- Orfeo een paar weken later weer uit te voeren bij een staats­ zangers. di's tijd in zwang. Gebruikelijk waren aanduidingen als 'favola bezoek van de hertog van Savoia, dat echter niet doorging. Dit jaar wordt er voor het eerst, in het kader van het pro- in musica' (zoals Orfeo) of 'dramma per musica' (zoals later bij Pas in augustus stuurde Francesco de castraat Magli met veel gramma voor talent­ontwikkeling, een activiteit in samenwer- Il ritorno d'Ulisse in patria en L'incoronazione di Poppea van dank terug naar Florence, wat zou kunnen wijzen op nog een king met DNO opgezet: van 18 tot en met 26 oktober 2014 Monteverdi). of meer voorstellingen na 1 maart. Het tekstboekje was met- wordt er een cursus over Franse opera gegeven in Nationale Hoewel Monteverdi dus niet de enige 'vader' van de opera een al gedrukt, zodat het men kon meelezen. De partituur Opera & Ballet met ondersteuning van het IVC. was, is hij van niet te overschatten invloed geweest op de ont- werd twee jaar later gepubliceerd − wat heel kostbaar was en Het IVC zal plaatsvinden van 4 tot en met 14 september wikkeling van het genre. Bestonden de opera's van Peri en niet vaak gebeurde: een bewijs dat Orfeo bijzonder in de 2014 in het Theater aan de Parade te ’s-Hertogenbosch. Dit Caccini in feite alleen uit recitatieven, bij Monteverdi's Orfeo smaak was gevallen. is op slechts acht minuten loopafstand vanaf het treinstation, vinden we een rijke afwisseling van recitatieven, ritornelli Ook voor een hedendaags publiek is Orfeo een aantrekkelijk vlak bij de Sint-Janskathedraal. Voor meer informatie en (instrumentale tussenspelen), aria's, duetten, ensembles in werk: het onderwerp is tijdloos, de muziek na 400 jaar nog kaartverkoop: www.ivc.nu of 0900-337 2723 (Bosch Ticket). madrigaalstijl en dansen. Het vernieuwende zit hem in de com- steeds even fris. Veel mag worden verwacht van de enscene- binatie van al deze vormen, die nog nooit eerder was vertoond. ring door choreografe Sasha Waltz (zie het interview op p. 18.).

ODEON Nº 94 / 2014 ODEON Nº 94 / 2014 18 INTERVIEW 19 ORFEO

Indrukwekkend is het openingsbeeld van Dido & Aeneas. Op WAAR IS HET het toneel staat een groot aquarium gevuld met water, waar de dansers in duiken en met elegante slagen in rondzwemmen. Waltz: ‘Het verbeeldt voor mij de vlucht van Aeneas vanuit het ZINGENDE brandende Troje over zee naar Carthago. Ik wil de weg laten zien die hij moet afleggen. Eerst dachten we aan een verticaal LICHAAM? aquarium, maar dat veroorzaakte te veel druk van het water. De keuze voor een aquarium heeft ook praktische gevolgen. Als de dansers eruit komen, moeten ze droge kleren aan en Willem Bruls moet hun haar geföhnd worden. Maar ik wil met dit beeld vooral iets van de mythologische reis laten zien.’ Na deze productie volgden nog meer opera’s, zoals Medea en Passion van Pascal Dusapin, Roméo et Juliette van Berlioz en zelfs Tannhäuser van Wagner. Nu is het de beurt aan Monteverdi’s eersteling Orfeo. Het Berlijn van na de val van de Muur in 1989 is eigenlijk altijd de playground van Sasha Waltz geweest. Vanaf de vroege Werken met zangers jaren ’90 begon zij er te werken in experimentele kunstcentra Naast en boven het oude Radialsystem V zijn grote glazen zoals de Hackesche Höfe, Künstlerhaus Bethanien en Kunst- repetitieruimtes gebouwd. Daar werkte Waltz, voordat de Sasha Waltz repeteert met Konstantin Wolff haus Tacheles. Daarna werd al snel een eigen ruimte gevon- voorstelling naar Amsterdam kwam, aan de totstandkoming den, de Sophiensaele, waar zij bizar-absurde en komische van Orfeo. Dat is, na Dido en Medea, wederom een mytholo- ik deze weg met hem meegaan? Moet ik medelijden hebben of producties realiseerde, zoals Allee der Kosmonauten. In 2000 gisch onderwerp, maar mythologie is niet meteen een bewus- juist kritisch zijn? Is het zijn egoïsme dat de expeditie doet verhuisde zij op verzoek van regisseur Thomas Ostermeier te keuze van haar. falen? Zijn mannelijke maar ook menselijke streven? Ik twijfel naar de Schaubühne am Lehninerplatz. Daar creëerde zij de Waltz: ‘In Medea was ik geïnteresseerd in de tegenstelling daar nu nog over. Eurydice zal in ieder geval harder en gediffe- Körper-trilogie, die haar internationale doorbraak betekende: tussen mannen- en vrouwenwereld, en de overgang van matri- rentieerder zijn dan vaak het geval is.’ Körper, S en noBody. Toen bleek eveneens hoe Sasha Waltz & archaat naar patriarchaat, die in dit stuk besloten ligt. Ik In tegenstelling tot andere projecten waarin zangers vaak Guests, zoals de groep inmiddels heette, zich sterk liet beïn- onderzocht in het stuk het ritmisch omzetten in beweging van verdubbeld werden door dansers, onderzoekt Waltz in Orfeo vloeden door de ruimtes waarin zij speelde. Het beton van de de gezongen woorden. Maar dat doe ik op steeds andere andere vormen: ‘Alles gaat in elkaar grijpen, iedereen met toneelruimte botste duidelijk met de kwetsbare lichamen die manieren. Medea spreekt en zingt, met koor, terwijl Jason op iedereen, de dansers zullen zingen, de musici, die op de bühne Waltz erin liet bewegen. de band klinkt; zijn rol wordt gedanst. In Dido & Aeneas heb ik zitten, zullen bewegen en zingen. Het wordt een dialoog met Het bespelen van ruimtes zou een handelsmerk van haar de innerlijke aspecten van Dido’s karakter proberen te bena- het publiek: waar is het zingende lichaam? En wat doet zo’n worden. Waltz maakte voorstellingen in het nog lege Jüdi- drukken, en heb ik alle figuren verdubbeld met dansers.’ ervaring eigenlijk met het publiek? Architect Alexander sches Museum in Berlijn, in het DDR-reliek Palast der Repu- Sasha Waltz erkent dat het werken met zangers anders is blik, en in 2009 in het door architect David Chipperfield dan alleen met dansers: ‘Het werken met zangers levert een gerestaureerde Neues Museum. Dit laatste gebouw, onder- andere spanning op, alleen al door het feit dat musici en zan- deel van de befaamde Museumsinsel, werd zwaar beschadigd gers een enorme klank kunnen produceren. Zangers moeten tijdens de oorlog. Het pand werd provisorisch gerestaureerd in ademen, maar ik kan bijzonder ver gaan in het vormgeven Alles gaat in elkaar grijpen, Sasha Waltz DDR-tijd, waarna Chipperfield het − met behoud van alle oor- daarvan. Ik dwing niet. Ik probeer dingen uit en bied zaken iedereen met iedereen logswonden − transformeerde tot een museum waar oud en aan, stap voor stap. In puur artistiek opzicht beleef ik opera nieuw op elk niveau met elkaar botsen en samensmelten. daarom totaal niet als beperkend. De beweging is helemaal Waltz toonde er wervelende danseressen in 19de-eeuwse cri- vrij. Ik kan met die beweging de onderliggende emoties van noline-jurken tot en met vervreemdende acts tegen de de karakters intensiever naar boven halen, het innerlijk en het Schwarz, die met Chipperfield aan het Neues Museum beschadigde muren van het gebouw. onbewuste duidelijker maken.’ samenwerkte, heeft als decor een ruimte in een ruimte Sasha Waltz behoort tot de inter- Dat betekent voor Waltz niet noodzakelijkerwijs een voor- gemaakt. Het kan worden gezien als een tempel, een theater, nationaal zeer succesvolle choreo- Dido & Aeneas keur voor barokopera − zoals Orfeo − waarin de dansmuziek een kapel, als een poort tussen het heden en het hiernamaals. Vanaf de Museumsinsel is het met de S-Bahn een korte rit bedoeld is om gechoreografeerd te worden. Waltz: ‘Vreemd Op verschillende manieren, met water en video, zal de diepte, grafen. Deze Duitse kunstenares, naar de Ostbahnhof. Vlak bij dit station, aan de oever van de genoeg zijn die dansen vaak bedoeld als divertissement, ter- de oneindigheid van de ruimte worden verbeeld. Verder zullen die in 1963 in Karlsruhe werd Spree, ligt het complex Radialsystem V, ooit de machinehal wijl ik het veel interessanter vind om met lichamen juist het het vruchtbaarheidsritueel, de natuur, de bruiloft, maar ook de van een afwateringspompsysteem. Nu is het een cultuurcen- verhaal van de opera zelf te vertellen.’ begrafenis een grote rol spelen in de voorstelling.’ geboren en al een tijd in Berlijn trum dat onderdak biedt aan Sasha Waltz & Guests, aan het Op de vraag of haar studietijd in Amsterdam een grote rol werkt, maakte na haar opleidingen Vocalconsort Berlin en het barokensemble Akademie für Alte Dialoog met het publiek heeft gespeeld in haar ontwikkeling, reageert Waltz aarzelend: Musik. Met deze ensembles realiseerde Waltz in 2005 haar Orfeo in de versie van Monteverdi behoort voor Waltz tot haar ‘Het was net na mijn eindexamen, maar ik wilde naar Amster- in Amsterdam en New York grote eerste operaregie: Dido & Aeneas. Het was de eerste keer dat favoriete opera’s, te meer omdat het een verhaal over een zan- dam vanwege mijn belangstelling voor de Amerikaanse post- furore met haar voorstellingen. Nu zij haar choreografiestijl kon loslaten op een opera, en het ger en musicus is, waarbij Orpheus als representant van de moderne dans, die ik beter leerde kennen op wat toen de gevolg was een doorslaggevend succes − de productie, die kunst in het middelpunt staat. Maar er is veel meer van belang. Afdeling voor Moderne Dans van de Theaterschool was. Ja, er komt zij terug naar Amsterdam ook in het Holland Festival in Nederland te zien was − reist nog Waltz: ‘Orpheus formuleert een geheel nieuwe weg om zijn is toen wel een basis gelegd voor de richting die ik ben opge- voor Monteverdi’s Orfeo. steeds de wereld rond. gestorven Eurydice terug te krijgen uit de onderwereld. Moet gaan. En ik heb veel vrienden aan die tijd overgehouden.’

ODEON Nº 94 / 2014 ODEON Nº 94 / 2014 W

20 L’ÉTOILE 21 ACHTERGROND

Nieuwe productie DE ENGEL VAN DE GRAP

Carine Alders L’ÉTOILE EMMANUEL CHABRIER 1841-1894

Opéra bouffe en trois actes Residentie Orkest Libretto De ster van Emmanuel Chabrier Eugène Leterrier Koor van De Nationale Opera heeft voor het grote publiek nooit Albert Vanloo Instudering Nicholas Jenkins hoog aan het firmament gestaan, Muzikale leiding maar collega’s droegen de eigen- Patrick Fournillier 4, 7, 9, 13, 16, 18, 22, 26* Regie en kostuums oktober 2014 zinnige componist op handen. Laurent Pelly 20.00/*13.30 uur Poulenc schreef een biografie over Decor Nationale Opera & Ballet Chantal Thomas hem en d’Indy gaf hem de eretitel Licht De voorstelling duurt circa ‘L’Ange du Cocasse’ – de engel van Joël Adam 3 uur, inclusief 1 pauze; de Dramaturgie opera wordt in het Frans de grap. Met zijn opéra bouffe Agathe Mélinand gezongen, Nederlands en L’étoile was hij zijn tijd vooruit. Engels boventiteld. Emmanuel Chabrier Ouf I Alexis-Emmanuel Chabrier (1841-1894) werd geboren in Christophe Mortagne Ambert, een kleine plaats in de Auvergne, waar iemand – in Lazuli Chabriers eigen woorden – binnen een week dood zou gaan Stéphanie d’Oustrac van verveling. Hoewel al snel geen twijfel bestond over zijn La Princesse Laoula muzikale talent, stippelde vader Chabrier een carrière in de Hélène Guilmette rechten voor zijn zoon uit. Muziek was een hobby, met een Siroco juridische loopbaan moest zijn enige zoon de familietraditie Jérôme Varnier voortzetten. Ironisch genoeg droegen alle stappen die moes- Absurd en vrolijk Hérisson de Porc-Épic ten leiden tot een baan op het Ministerie van Binnenlandse Emmanuel Chabriers L’étoile is vrolijk muziektheater op zijn Elliot Madore Zaken ook bij aan Chabriers ontwikkeling tot componist. Voor best, met een flinke dosis zwarte humor. De opera is gere- Aloès een adequate scholing vertrok het gezin eerst naar Clermont- gisseerd door Laurent Pelly, een specialist in het maken van Julie Boulianne Ferrand en later naar Parijs. Hoe groter de stad, des te uitge- luchtige producties die kritisch zijn met een knipoog. Tapioca breider de gelegenheid tot muzikale ontplooiing. In Parijs nam François Piolino de rechtenstudent vioollessen en lessen in harmonie, fuga en L’étoile is een van de vermakelijkste stukken in zijn soort contrapunt. door het komische spel met de manier waarop de hoofd- De jongeman uit de Auvergne was een graag geziene gast in personen menen dat de sterren hun lot – een onafscheide- de Parijse salons waar de avant-garde van de kunst elkaar ont- lijk, verbonden lot – bepalen. De chaotische ontwikkelingen moette. Hij sloot er vriendschappen voor het leven met Paul krijgen in het decor vorm door doolhofachtige trappen en Verlaine en Édouard Manet. Op tekst van Verlaine schreef hij wegen. Soms leiden die naar de top, soms lopen ze dood. zijn eerste operettes en Manet portretteerde hem meermalen. Op zijn werk was hij een voorbeeldig bureaucraat, ’s avonds in Het verhaal de salons een uiterst geestige gesprekspartner en met zijn Koning Ouf I laat op zijn verjaardag altijd iemand spietsen. korte armen een zeer beweeglijk en gloedvol pianist. Via Dit jaar lijkt de brutale marskramer Lazuli het slachtoffer te Manet kwam Chabrier in contact met de schilder Alphonse worden, totdat de hofastroloog Ouf waarschuwt: diens ster Hirsch, die op zijn beurt weer goed bevriend was met de is zo sterk verbonden met die van Lazuli, dat Ouf eveneens populaire librettisten Eugène Leterrier en Albert Vanloo. In zijn zal sterven. Prompt laat de koning Lazuli vertroetelen. Uit- eindelijk mag deze zelfs met een prinses trouwen!

ODEON #Nº 92 94 — / 20142014 ODEON Nº 94 / 2014 22 L’ÉTOILE 23 INTERVIEW

MUZIEK MET EEN ZWART memoires schreef Vanloo over de eerste ontmoeting met Cha- L’étoile werd Chabriers eerste muziekstuk ooit in een theater RANDJE brier: ‘Op de afgesproken dag ontmoetten we een gezette jon- uitgevoerd. Onbekend met de theaterwetten stapte hij met de geman, fors, een echte knaap uit de Auvergne, met een groot volledige partituur de eerste repetitie binnen. In de veronder- Willem Bruls voorhoofd, grote fonkelende ogen, een zeer beweeglijk stelling dat alle repetities met het orkest zouden zijn, had hij lichaam en in zijn hele wezen een jovialiteit die ons meteen geen piano-uittreksel gemaakt. Er zat niets anders op: hij inpakte. […] Eenmaal aan de piano ontlokte hij met een kroop voor de komende drie repetitieweken zelf maar achter bedwelmende snelheid en een kolkende ijver een stroom abra- de piano en reduceerde de partijen al spelende. Toen de cadabraklanken uit zijn vingers, zodat het fragiele instrument orkestrepetities aanvingen, brak pas echt de hel los. De bijna geofferd werd en slechts nog mededogen leek te kunnen orkestmusici vielen van schrik van hun stoel toen ze de partijen vragen. […] Vervolgens kalmeerde het orakel, er resteerde op de lessenaar aantroffen. De muziek wemelde van de mol- Nederland kent hem van een alleen nog gemompel, een zucht, een fluister… de bezetene len, kruisen, herstellingstekens en dynamische aanwijzingen. wervelende regie van Prokofjevs was ineens bezweken aan de eindeloze verleiding van een Ze zaten toch niet bij de Bouffes om Wagner te spelen! smachtende melodie – om vervolgens weer in een orgie van Chabrier was verbijsterd: hij had het zo simpel mogelijk L’amour des trois oranges. Humor lawaai en krankzinnige ritmes te duiken.’ gehouden… en actie zijn dan ook de handels- Chabrier had met zijn engelachtige melodieën, zijn boerse grappen en zijn innemende persoonlijkheid de heren volkomen Verwarring merken van de Franse regisseur ingepakt. De twee gaven een volkomen onbekende componist Op 28 november 1877 ging L’étoile in première. Chabriers ver- Laurent Pelly (1962), die nu de de opdracht hun zojuist voltooide libretto L’étoile op muziek te nieuwende muzikale taal bracht het publiek al evenzeer in ver- zetten. Twee stukken die Chabrier tijdens deze ‘auditie’ speel- warring. De componist had zich niets van de heersende mores operette L’étoile van Emmanuel de vonden ze er goed in passen: de romance ‘Ô petite étoile’ van het genre aangetrokken en wilde korte metten maken Chabrier onder handen neemt. en het koor ‘Couplets de Pal’ (het Spietslied), in 1865 door de met de hiërarchische verschillen tussen ‘lichte’ en ‘serieuze’ componist op tekst van Verlaine geschreven. muziek. Hierover schreef hij ooit in een brief: ‘Ik ben onafhan- Als ik Laurent Pelly kan spreken, is hij amper bekomen van zijn kelijk, ik behoor niet tot welke kerk dan ook. De hoofdzaak is jetlag. Hij is net terug uit Santa Fe, waar hij op het operafesti- Volstrekt nieuw dat ik muziek schrijf.’ Na 47 voorstellingen viel het doek, pas val een productie van Donizetti’s Don Pasquale regisseerde. Dit was een kans waar Chabrier lang op had gewacht; hij ging na de dood van de componist werd het stuk hernomen door de Pelly: ‘Dat was een bijzondere ervaring. Het theater staat zo’n als een bezetene aan het werk. Zijn passie voor lyriek en de Opéra in Lyon. Het zou nog een halve eeuw duren voordat het tien kilometer buiten de stad, midden in de woestijn. Je zit er menselijke stem, maar ook zijn aangeboren talent voor humor publiek L’étoile op waarde wist te schatten. In 1934 kroop tussen de cactussen in een landschap dat je alleen maar van kwamen nu tot volle wasdom. Tevreden met het resultaat componist Reynaldo Hahn bijna in de radio van enthousiasme westerns kent. Vanuit het auditorium kun je over het toneel die besloten Leterrier en Vanloo het stuk voor te leggen aan bij een concertante uitvoering. Toen in 1941 de Opéra Comi- woestijn inkijken, en ’s avonds is de sterrenhemel zichtbaar. Charles Comte, directeur van het Théâtre des Bouffes-Pari- que in Parijs het werk in productie nam ter ere van de honderd- Dat is een surrealistische ervaring.’ siens en schoonzoon van de beroemde Offenbach. In eerste ste geboortedag van Chabrier, was het stuk eindelijk een Laurent Pelly instantie zag Comte er niets in, maar hij liet zich overhalen tot doorslaand succes. U bent befaamd om uw regies van komische opera’s een ontmoeting. Het komische talent van Chabrier is onmiskenbaar in de en operettes, maar van huis uit bent u toneelregisseur. vocale lijnen en orkestratie. Zo is de opkomst van Koning Ouf Hoe is die ontwikkeling verlopen? (‘Le roi, c’est moi’) van slapstickachtige kwaliteit. Het lied over ‘Ik regisseer nog steeds toneel en ik ben nog steeds direc- de jaarlijkse spietsing van een oneerbiedige onderdaan heeft teur van het Théâtre National de Toulouse. In 1997 bracht de de gedaante gekregen van een luchtige wals. Oorspronkelijk Toen de orkestrepetities intendant van de opera van Lyon, Jean-Pierre Brossmann, had Verlaine geschreven over het spietsen als een zware straf mij in contact met dirigent Marc Minkowski en diens orkest aanvingen, brak pas echt met ‘vele plezierige kanten’, maar dat ging zelfs Leterrier en Les musiciens du Louvre Grenoble. Dat resulteerde in de pro- Vanloo te ver. Ze maakten er ‘zonder enig plezier’ van. De de hel los. ductie van Orphée aux enfers van Jacques Offenbach. Het woordgrap waarmee de koning zijn slachtoffer uitnodigt op de grote succes daarvan vormde de aanleiding om meer samen stoel met spiets plaats te nemen (‘Donnez-vous la... peine de te gaan doen, en dus volgden al snel La belle Hélène en La vous asseoir’) is gevat in een aanstekelijke ‘oorwurm’ die door Chabrier speelde virtuoos, zong abominabel en pakte de Grande-Duchesse de Gérolstein. Sinds die tijd werk ik regel- de hele operette klinkt. Zo ook in de muziek tussen de eerste theaterdirecteur in zoals hij eerder de librettisten voor zich matig samen met Minkowski, zoals onder andere Platée van twee aktes: terwijl het publiek weer gaat zitten, wordt het nog won. Volgens Vanloo schrok Comte zich dood, de muziek leek Rameau aan de opera van Parijs.’ even fijntjes herinnerd aan de spiets. in niets op wat hij gewend was te horen. Ondanks dat, of mis- schien wel dankzij het feit dat de muziek zo nieuw was en hij eigenlijk niets anders voor handen had, besloot hij L’étoile in productie te nemen.

ODEON Nº 94 / 2014 ODEON Nº 94 / 2014 24 INTERVIEW 25 L’ÉTOILE

U heeft dus nog steeds tijd voor opera én theater, Behalve uw muzikale ader is er ook een visuele die in het ondanks het volle programma? theater van pas kwam. U heeft altijd zelf de kostuums ‘Opera is technisch en artistiek dwingender. Je moet binnen ontworpen. Zoiets komt niet vaak voor bij een regisseur… korte tijd een productie realiseren. In de repetitieruimte moet ‘Het ontwerpen van de kostuums heb ik altijd gedaan. Het er meteen resultaat worden geboekt. In het toneel heb je meer geeft me de mogelijkheid om in een vroeg stadium in het tijd en kun je langer repeteren. Toch doe ik nog zo’n twee the- karakter, in de psychologie van een personage te kruipen. In aterproducties per seizoen.’ het operabedrijf moet alles minstens een jaar van te voren al voorbereid zijn − concept, decors en kostuums. Met het ont- En in de opera vooral het komische repertoire. Waarom? werpen kan ik makkelijker in het universum van een bepaalde ‘Dat zal met mijn wezen te maken hebben. Instinctief voel ik opera stappen, me er makkelijker in bewegen. Ik doe dit al der- een grote verwantschap met de komedie. Het is een uitdruk- tig jaar en het is inmiddels iets natuurlijks voor mij geworden.’ kingsmiddel waar ik gewoon de voorkeur aan geef.’ Maar geen decorontwerp? Toch heeft u enkele jaren geleden Pelléas et Mélisande ‘Nee, alhoewel ik onlangs Rossini’s Le comte Ory heb geregis- van Debussy geregisseerd. Niet bepaald een komedie. seerd, waarvoor ik eveneens de decors heb ontworpen. Dat Hoe verhoudt het ensceneren van een humoristisch stuk was een eenmalige aangelegenheid. Ik heb een fantastische zich ten opzichte van een tragedie? decorontwerpster met wie ik al heel lang samenwerk, Chantal ‘Ik ben bijzonder geïnteresseerd in het repertoire tussen Thomas.’ ongeveer 1850 en 1920. Vandaar mijn grote liefde voor Offen- bach bijvoorbeeld. Het ensceneren van een komische opera Wat is Emmanuel Chabrier eigenlijk voor een componist? vereist volgens mij veel meer precisie en veel meer techniek Hij is amper bekend. dan een serieuzer stuk. Met humor op het toneel kun je je niet ‘Hij is een componist van de komedie, de parodie, de pastiche permitteren om vaag of slordig te zijn.’ en het . Dat heeft hij met Offenbach gemeen, en in ‘Een stuk als Pelléas is natuurlijk anders, maar ik hou erg van zekere zin is hij diens opvolger. Chabrier is in muzikaal opzicht de muziek van rond de eeuwwisseling van 1900. Eigenlijk zou echter een grotere vernieuwer, moderner, nieuwsgieriger naar ik Pelléas nog een keer willen doen omdat ik de eerste keer ontwikkelingen binnen de muziek. Wat bij Offenbach nog de misschien te zeer geïntimideerd was door dit meesterwerk vorm van couplet-refrein-couplet-refrein had, kent bij Chabrier en te veel respect voor de tekst heb gehad. In een komische al een enorme variatierijkdom. Hij is zelfs beïnvloed door Scène uit L'amour des trois oranges, 2013 opera heb je vaak de vrijheid om aan te passen en te variëren Wagner, hoewel mijn musicologische kennis niet zover reikt omdat er veel dialogen inzitten. Achteraf gezien vind ik het om dat aan te tonen. Hij verdient in ieder geval veel meer waar- libretto van Maeterlinck te braaf en het verhaal over de huwe­ dering dan hem nu toekomt.’ koning Ouf is vocaal betrekkelijk eenvoudig, maar theatraal U heeft in Amsterdam L’amour des trois oranges lijkse ontrouw heeft zelfs iets banaals. Ik zou het werk willen ‘Hij schreef veel voor piano en veel liederen, maar hij heeft complexer. Lazuli, de travestierol gezongen door een mez- gesitueerd in een kaartenhuis. Krijgt L’étoile ook zo’n openbreken om het duistere universum zichtbaar te maken dat ook zes komische opera’s geschreven. Niet zo lang geleden zosopraan, is enorm veeleisend. Gelukkig hebben we hiervoor herkenbare vorm? eronder schuilt.’ ensceneerde ik Chabriers Le roi malgré lui in Lyon, in samen- Stéphanie d’Oustrac, met wie ik al heb samengewerkt in ver- ‘Nee, het wordt minder gedefinieerd, meer droomachtig. We werking met dramaturge Agathe Mélinand, met wie ik het schillende Offenbach-producties. Haar partij is vergelijkbaar spelen met het idee van een woestijn, en van een droge en Dus toch een geheime liefde voor het tragische? theater in Toulouse leid en die ook aan L’étoile heeft meege­ met die uit een grand opéra.’ onherbergzame omgeving, die naar een totalitair regime ver- ‘Ja, maar ik zoek steeds naar de zwarte kanten van de kome- werkt. Le roi is een typisch werk van de late 19de eeuw, ergens wijst. In het tweede deel is er een labyrintisch paleis vol trap- die en naar de humor in de tragedie. In dat opzicht zijn tussen het klassieke en het moderne in. Die vreemde harmo- Is er een maatschappelijk kritisch element − zoals in de pen, maar wel zo licht als het mechanisme van een horloge. Shakespeare en Victor Hugo mijn voorbeelden. Hun werk is nische taal beïnvloedde Debussy, Fauré, Ravel, Stravinsky en werken van Offenbach − in het gegeven van L’étoile? Een Alles zal een absurd-surrealistische sfeer ademen!’ tegelijker­tijd grotesk en tragisch subliem.’ vooral Poulenc.’ koning wordt duidelijk terechtgewezen voor onder ande- re de doodstraf in zijn rijk. Was u een operaliefhebber voordat u aan Orphée aux U noemde al de rijke harmonieën en de vele variaties in ‘Natuurlijk! Er zit een vervreemdende en donkere kant in het enfers begon? de muziek. Dat schijnt voor het orkest nogal een uitdag- stuk. Die is al te horen in de muziek, die een zwart randje heeft. ‘Ik hield meer van jazz en rock in die tijd. Hoewel opera voor mij ing te zijn geweest bij de première van L’étoile in 1877... Er zijn twee stukken die ik met L’étoile in verbinding breng. de absolute conventie belichaamde, die ik natuurlijk verwer- ‘Het was zeker gecompliceerd voor een orkest dat gewend Het eerste is Mangeront-ils?, een zwarte komedie van Victor pelijk vond, raakte ik toch al vroeg geïntrigeerd door het genre. was eenvoudige partituren zonder veel bijzonderheden te Hugo, die zonder twijfel invloed op Chabriers librettisten heeft Vooral omdat opera het realisme overstijgt en als ik ergens spelen. De orkestbak van het Théâtre des Bouffes-Parisiens is gehad en die ik in 2013 nog geregisseerd heb. Het gaat over niet in geïnteresseerd ben is het wel realisme in de kunst. Mijn bovendien piepklein. De musici waren hoogst verbaasd dat ze een jaloerse koning, een liefdespaar en iemand die ter dood persoonlijke muzikale achtergrond mag geen naam hebben. Ik bij een herhaling van het refrein een variatie moesten spelen wordt veroordeeld. Het was een kritiek op Napoleon III. Een zong in koren en ik heb een tijdje hobo gespeeld, maar ik was en niet op de automatische piloot konden overgaan.’ ander werk is Ubu roi, een gitzwarte komedie over machtsmis- altijd al geboeid door zang.’ ‘Dat geldt voor een deel ook voor de stemmen. De rol van bruik, die Alfred Jarry ruim tien jaar na L’étoile schreef.’

ODEON Nº 94 / 2014 ODEON Nº 94 / 2014 26 INTERVIEW 27 L’ÉTOILE

ZINGEN EN ACTEREN

combinatie met het oorspronkelijke toneelstuk van Molière. Ik Met hem heb ik onder meer La vie parisienne van Offenbach Michel Khalifa moest als zangeres én actrice aan de bak, omdat de beoogde gedaan: hij keek verder dan de clichés over Parijse geintjes. En toneelspeelster zich op het laatste moment had terugtrokken.’ Laurents Manon heeft voor mij de deuren van Covent Garden en de Met geopend.’ De koning en de marskramer Stéphanie d’Oustrac maakte haar roldebuut als Lazuli in de Christophe Mortagne ontwikkelde van zijn kant een veelzijdige productie van Jérôme Deschamps en Macha Makeïeff waar- praktijk als zanger annex podiumkunstenaar, ruiter en gooche- mee de Parijse Opéra-Comique in 2007 werd heropend. ‘Met laar. Aan het begin van zijn carrière trad hij veel in theaters op, slechts één productie achter de rug kan ik nog niet mijn eigen onder meer in de Parijse Comédie-Française. Hij kijkt graag opvatting over deze rol vormen,’ relativeert zij. ‘Anders zou ik Twee Franse zangers met groot over de grenzen van het zangersvak heen: ‘Ik bereid mijn lyri- de regisseur tekort doen. Ik beschouw mezelf als een vertolker sche rollen voor als een acteur. Mijn grote voorbeelden zijn en wil graag bij elke nieuwe productie de wereld van de regis- acteertalent − mezzosopraan niet alleen zangers, maar ook acteurs als Jean Carmet, Peter seur binnenstappen. Met Laurent Pelly heb ik twee keer eerder Stéphanie d’Oustrac en tenor Sellers en Darry Cowl. Carmet was een markante figuur. Hij gewerkt, onder meer voor mijn eerste Périchole van Offenbach kon heel geestig overkomen zonder een grapjas te zijn. Zijn in Marseille. Hij probeert nooit zijn eigen visie door te drukken, Christophe Mortagne − vertolken acteerwerk is zo subtiel dat je als kijker niet meteen weet of je we gaan samen op ontdekking. Ik weet nog niet wat zijn fanta- de hoofdrollen in L’étoile van moet lachen. Het is niet grappig, het wórdt grappig.’ sieën over Lazuli zijn.’ Die dubbelzinnigheid past bij de rol van koning Ouf I, die Emmanuel Chabrier. Hun Mortagne als een kind-koning omschrijft. ‘Ouf is een kleine Raffinement personages zijn complexer dan dictator die in zijn eigen paranoïde wereld leeft. Hij is rijk gebo- Mede dankzij hun moedertaal voelen beide zangers zich thuis ren en kan zich niet voorstellen dat anderen het minder breed in de wereld van Chabrier. Ze zijn allebei vol lof over de muziek het lijkt. Een dubbelgesprek over hebben. Er zit wel iets sympathieks in hem omdat hij naïef en van L’étoile. ‘Het raffinement van Chabriers partituur is type- kalverliefde, een kind-koning en eenzaam is, maar hij speelt gewoon met het leven van zijn rend voor de Franse muziek uit die tijd,’ aldus Christophe Mor- onderdanen.’ tagne. ‘Oufs partij is meestal delicaat en fijngevoelig, zelfs de fantasieën van de regisseur. De argeloze marskramer Lazuli is van een heel andere snit, wanneer hij in detail uitlegt hoe de terechtstelling van Lazuli Stéphanie d’Oustrac Christophe Mortagne benadrukt Stéphanie d’Oustrac. ‘Lazuli is jong en onervaren. zal verlopen. Vlak daarvoor verwijst Chabrier even naar de Ten tijde van de interviews eind juni zit Christophe Mortagne Zodra hij prinses Laoula ziet, raakt hij onder haar bekoring. gespierde taal van de grand opéra, als Ouf zich beklaagt dat hij in Frankrijk, terwijl Stéphanie d’Oustrac bij de Brusselse Munt Zijn allereerste woorden aan haar zijn: “Ik hou van u!” Deze kal- een oorvijg van Lazuli heeft gekregen. Op andere momenten de rol van Orpheus zingt in Orphée et Eurydice van Gluck/Ber- verliefde maakt hem vertederend omdat hij absoluut oprecht lioz. Los van elkaar zijn beide landgenoten eensgezind over de is. Dubbele bodems zijn hem vreemd. De rol is vocaaltech- kenmerken die L’étoile zo bijzonder maken. nisch heel uitdagend vanwege de grote stemomvang, van alt Om te beginnen: het predikaat ‘operette’ is niet helemaal op tot lichte sopraan.’ zijn plaats wat betreft L’étoile. Het gaat meer om een opéra Zo’n travestierol is aan de slanke Franse mezzo welbesteed. Mijn lichaam staat in dienst comique, waarbij gesproken tekst en gezongen episoden D’Oustrac heeft heel wat mannelijke karakters op haar reper- elkaar afwisselen. Mortagne: ‘Opéra comique houdt in feite toire, van de castratenrol Ruggiero in Händels Alcina tot de van de rol het midden tussen een gewone opera, die in zijn geheel Hosenrolle Cherubino in Mozarts Le nozze di Figaro. Voor gezongen wordt, en een operette, waarin je doorgaans meer haar DNO-debuut in 2011 zong ze eveneens een castratenrol, gesproken tekst hebt dan tekst op muziek. Een goed voor- Idamante in Mozarts Idomeneo. ‘Mijn lichaam staat in dienst beeld is Carmen, althans in de versie met gesproken dialogen.’ van de rol. Als ik een meisje speel, loop ik met een holle rug. zit hij weer dicht bij de intieme wereld van de Franse mélodie. D’Oustrac: ‘Opéra comique is veel vermoeiender dan wanneer Als ik een jongeman speel, duw ik mijn onderbuik wat meer Met zijn klassieke inslag doet Chabrier mij aan Poulenc de gehele tekst gezongen wordt. Zeker voor vrouwen, omdat naar voren. Zoiets gebeurt min of meer automatisch tijdens de denken.’ die alleen bij het zingen hun kopstem inzetten. De afwisseling repetities. Maar de insteek van de productie is minstens zo Toevallig is Stéphanie d’Oustrac de achterkleinnicht van tussen spreken en zingen vergt een hele gymnastiek van het belangrijk als de sekse van mijn personage. Cherubino in his- Poulenc. Zij kan zich vinden in de vergelijking met haar strottenhoofd.’ torisch kostuum en Cherubino in een moderne setting, dát is beroemde voorouder, al was ze er zelf niet direct op gekomen. Gezien het belang van de gesproken dialogen moeten de pas een wereld van verschil.’ ‘Chabriers muziek kan geestig zijn, maar ook terughoudend en zangers ook affiniteit met het toneel hebben. Beide hoofdrol- diepzinnig, allemaal kenmerken die ik ook in Poulencs oeuvre spelers kunnen bogen op een rijke ervaring op dit gebied. Laurent Pelly zeer waardeer. Typisch Frans bij beide componisten is verder Stéphanie d’Oustrac zat als tiener op dramales en besloot pas Beide zangers hebben al ervaring met L’étoile. In 2011 gooide de vloeiende en transparante schrijfwijze, vaak met een knip- later om zich volledig op het zingen te richten. Aan het begin Christophe Mortagne hoge ogen als koning Ouf I aan de opera oog. Als zanger moet je jezelf bij deze muziek nooit te serieus van haar carrière kreeg ze meteen de kans om beide vaardig- van Frankfurt in de regie van David Alden. ‘Deze productie had nemen.’ heden samen te voegen: ‘Mijn eerste productie als beroeps- een zekere lichtheid, maar ook stekelige kanten. Ik verwacht zangeres was Les métamorphoses de Psyché van Lully, in dat Laurent Pelly een soortgelijke mix zal zoeken in Amsterdam.

ODEON Nº 94 / 2014 ODEON Nº 94 / 2014 W

28 BACK TO BACH 29 ACHTERGROND

Nieuw werk voor Het Nationale Ballet BACH SWINGT!

Joke van der Weij BACK TO BACH

Wereldpremière Live begeleiding Choreografie Het Balletorkest De muziek van Johann Sebastian Hans van Manen Muzikale leiding Bach ontroert veel mensen tot Muziek Ermanno Florio Koraalvoorspel BWV 639; tranen toe. De waardering voor Preludium in a-mineur 11, 12*, 14, 15, 17, 19* zijn Matthäus-Passion gaat rich- (Fantasie), BWV 922; oktober 2014 Koraalbewerking, BWV 659 20.15/*14.00 uur ting verering. Zalen vol concert­ Nationale Opera & Ballet bezoekers luisteren devoot naar Wereldpremière Choreografie De voorstelling duurt circa zijn religieuze cantates. Maar Bach Ernst Meisner 2 uur, inclusief 1 pauze. als dansmeester? Die strenge, Muziek Concert voor hobo en diepgelovige, enigszins gezette viool in c-mineur, BWV 1060 Duitser? Wie zó naar Bach kijkt, Arrangement van Koraal­ voorspel, BWV 639 moet zijn blik bijstellen.

In Light and Shadow Choreografie Er valt uitstekend te dansen op Bach, zoals al eerder bewezen Krzysztof Pastor is door onder anderen Balanchine met Concerto Barocco en Muziek door William Forsythe met Chaconne. Zo vreemd is dat niet, Aria uit Goldbergvariaties en want Bach schrééf ook dansmuziek, al was die nou weer niet Johann Sebastian Bach Derde Orkestsuite bedoeld om op te dansen: dansmuziek om naar te luisteren. Hemelbestormende dans op goddelijke tonen De hoogtijdagen van de echte barokdans waren in Bachs tijd Met een wereldpremière, een première voor Het Nationale A Million Kisses to my Skin al bijna voorbij. Het hofballet kwam tot bloei tijdens de rege- Ballet en twee bijzondere reprises brengt Het Nationale Bal- Choreografie ring van Lodewijk XIV (1638-1715), die in 1653 zijn dansde- let een eerbetoon aan meestercomponist Johann Sebasti- David Dawson buut maakte in het Ballet de la Nuit. De galante sfeer aan het an Bach. Muziek hof van de Franse Zonnekoning liet overal in Europa zijn spo- De wereldpremière komt van Ernst Meisner, een jonge, Concert voor cembalo ren na. Saai waren die hofdansen bepaald niet: de manier van veelbelovende maker met een grote affiniteit met barokmu- (piano), strijkers en basso dansen in groepjes of in rijen bood volop gelegenheid tot flir- ziek. Hans van Manen brengt Fantasia dat hij in 1993 voor continuo, BWV 1052 ten. Wie de film A Royal Affair (2012) gezien heeft, herinnert het Nederlands Dans Theater maakte en dat destijds ont- zich hoe Mads Mikkelsen als lijfarts de Deense koningin tij- vangen werd als 'een van de beste werken ooit'. dens zo’n gestileerde hofdans verleidt. De erotiek spat ervanaf. De reprise van Pastors In Light and Shadow is een Niet alleen voor het Deense, maar ook voor veel Duitse vor- adembenemend breekbaar duet op de Aria uit de beroem- stenhoven stond het hof van Versailles, inclusief zijn elegante de Goldbergvariaties. Deze choreografie is inmiddels door danscultuur, model. Er werden dan ook volop Franse meerdere vermaarde gezelschappen in het repertoire dansmeesters aangesteld in de Duitse paleizen om de adel de opgenomen. benodigde dansvormen aan te leren. In 1736, in de tijd dat Destijds vormde A Million Kisses to my Skin de internati- Bach daar woonde, stonden er in een betrekkelijk kleine stad onale doorbraak voor David Dawson. Dawson verwerkte als Leipzig al twaalf geregistreerd. Bach was bekend met deze de pure klassieke ballettechniek (‘maar wel met venijnige hofcultuur, dus het lag voor de hand dat hij ‘dans’-suites ging variaties’) tot een hemelbestormende choreografie. componeren.

ODEON #Nº 92 94 — / 20142014 ODEON Nº 94 / 2014 30 BACK TO BACH 31 ACHTERGROND

laatste deel is die associatie helemaal verdwenen, net als bij de

balletten die Hans van Manen creëerde op muziek van Bach. Johann Sebastian Bach (1685-1750) componeerde 45 Ook Bachs Concert voor cembalo (piano), strijkers en basso suites. Hieronder vallen niet alleen de Engelse, Franse, de continuo, de muziek voor David Dawsons A Million Kisses to vier Orkestsuites en de Cellosuites, maar ook de Partita’s my Skin is een dansstuk pur sang, waarin de barokpatronen voor viool solo en zes Klavecimbelpartita’s. Al die muziek van Bachs muziek worden gevisualiseerd. Binnen de strakke is gebaseerd op de Franse hofdansstijl. Minder bekend is structuren is de choreografie soms elegant en vloeiend, soms dat in veel van Bachs religieuze muziek ook dansvormen enerverend en snel als een wervelwind. verwerkt zijn: Gavottes, Gigues, Sarabandes, ze zijn er Blijft de vraag: waarom inspireert juist Bach zoveel choreo- allemaal in terug te vinden. Zelfs in orgelwerken die in grafen? Het lijkt erop dat niemand daar precies de vinger op gereformeerde kerken klinken zoals BWV 577, wordt de kan leggen. De bijna mathematische strakheid? De heldere Fuga door een onvervalste Gigue gevolgd. Weichet nur structuren? De nuances? De diepe gelaagdheid van de com- betrübte Schatten (Cantate 20) eindigt met een Gavotte. posities? Wat vast staat, is dat er prachtige dans is gecreëerd Het beroemde Erbarme dich uit de Matthäus-Passion, op heel erg mooie muziek. is een Siciliana en het slotkoor, evenals dat van de Johan- nes-Passion, heeft Bach gecomponeerd als een Hans van Manen Sarabande. Hans van Manen (1932) heeft het moderne ballet bij een groot publiek populair weten te maken. Ook internationaal is zijn naam een begrip, getuige de ruim vijftig buitenlandse gezel- Hans van Manen Krzysztof Pastor Ernst Meisner David Dawson schappen die zijn balletten uitvoeren. Inmiddels heeft Van gameontwikkelaar Game Oven ontwikkelde hij Bounden, de Manen meer dan 120 balletten gecreëerd. Sinds 2005 is hij allereerste dansgame voor smartphones. vaste choreograaf van Het Nationale Ballet. Van Manens hel- dere danstaal sluit bijzonder goed aan bij de altijd transparan- David Dawson te muziek van Bach, die dan ook een inspiratiebron geweest is David Dawson (1972) danste na een balletcarrière in zijn voor een groot aantal van zijn balletten. Fantasia is in 1993 geboorteland Engeland van 1995 tot 2000 bij Het Nationale Van volksdansen tot luistermuziek maar ál zijn werk: ‘Het moest aansprekende muziek zijn, verder gemaakt voor het Nederlands Dans Theater. Ballet en daarna bij William Forsythes Ballett Frankfurt. Sinds Oorspronkelijk was een danssuite uiteraard bedoeld om op te was ik vrij in mijn keuze. En nadat ik een keuze had gemaakt, 1997 werkt hij als choreograaf, onder meer voor Het Nationale bewegen. Een suite is immers niets anders dan een verzame- heb ik nog eens minstens vijftig uur naar die twee stukken Krzysztof Pastor Ballet, waar hij van 2004 tot 2006 huischoreograaf was. In ling dansen, waarbij de langzame door snellere worden afge- geluisterd. Op een gegeven moment ga ik dan iets zien, dan Krzysztof Pastor (1956) was tot 1995 als danser verbonden 2012 maakte hij day4 voor het jubileumprogramma Present/s, wisseld. De Allemande, Courante, Sarabande en Gigue komt er structuur in. Het zijn nog geen passen, die komen aan Het Nationale Ballet. Hij debuteerde in 1992 succesvol in 2011 timelapse/(Mnemosyne) en in juni 2013 Overture in behoorden tot het vaste repertoire. Die dansvormen waren later, als ik aan het werk ben in de studio. Maar de afbakening met Shostakovich Chamber Symphony. Sindsdien maakte hij het programma David Dawson/Shen Wei, waarvoor hij geno- grotendeels ontstaan uit volksdansen uit heel Europa. De − het begin, hoe de dansers opkomen, met hoeveel ze zijn − voor Het Nationale Ballet een aantal avondvullende produc- mineerd werd voor een Zwaan als Beste Productie. Werk van Polonaise kwam uit Polen, de melancholieke Sarabande via die dingen heb ik al Bach-luisterend bedacht.’ ties: Kurt Weill (2001), , (2005), Nijinsky (2010) Dawson staat op het repertoire van vrijwel alle toonaangeven- Spanje uit Mexico, de Gigue uit Schotland en Ierland (verwant De dansante Bach laat zich op allerlei onverwachte momen- en The Tempest (2014). Pastors In Light and Shadow (2000) de gezelschappen. A Million Kisses to my Skin (2000), zijn aan de Engelse Jig) en de Allemande natuurlijk uit Duitsland, ten horen en − in dit programma − ook zien. In Light and Shadow bevat een luchtig eerbetoon aan de academische ballettech- eerste choreografie voor Het Nationale Ballet op muziek van hoewel deze dans ook door de Hollanders geclaimd wordt. van Krzysztof Pastor begint met een duet op de Aria uit de niek, op een energieke suite van Bach. Sinds 2003 is Pastor Bach, is een lofzang op het plezier van het dansen. Frankrijk leverde de Bourrée, de Gavotte en het deftige Menu- huischoreograaf van Het Nationale Ballet. In maart 2009 werd et. Maar in de loop van de achttiende eeuw ontwikkelde de hij benoemd tot directeur van het Pools Nationale Ballet en suite zich tot een vorm van serieuze kunstmuziek, niet meer sinds 2011 is hij in dezelfde functie werkzaam bij het Lets bedoeld om daadwerkelijk op te worden gedanst. Dat geldt Blijft de vraag: Nationale Ballet. ook voor de suites van Bach. Toch zijn Bachs suites ‘dansant’, net als veel van zijn andere waarom inspireert juist Ernst Meisner composities. Het grootste gedeelte van de muziek waarop in Bach zoveel choreografen? Ernst Meisner (1982) is als danser verbonden geweest aan Back to Bach gedanst wordt, heeft namelijk geen enkel ver- The Royal Ballet en van 2010 tot medio 2013 aan Het Nationale band met de suites. De concerto’s waarop Ernst Meisner zijn Ballet. Sinds september 2013 is hij artistiek coördinator van dansers laat bewegen zijn geschreven als onderhoudende de Junior Company van Het Nationale Ballet. Hij maakte voor luistermuziek. Niettemin beantwoordt Meisner de vraag of Goldbergvariaties, volgens de overlevering gecomponeerd om Het Nationale Ballet een aantal choreografieën, waaronder Bach ‘dansant’ is positief: ‘Absoluut. Hoe meer Bach ik hoor, een slapeloze graaf te ontspannen: een Sarabande. De manier Saltarello en And after we were, de kleutervoorstelling De kleine hoe moderner ik het vind. Er zit zoveel diepte in, er zijn zoveel waarop de dansers in hun barokke laagjeskledij bewegen op grote kist en recent, voor het eerste optreden van de Junior nuances te horen.’ Meisner dompelde zich voor zijn nieuwe de Air, Gavotte, Bourrée en Gigue van de uitbundige Derde Company, Lollapalooza. Ook was hij de drijvende kracht achter choreografie onder in muziek van Bach, niet alleen de suites, orkestsuite roept herinneringen op aan de hofdansen. In het Het Nationale Canta Ballet (2012). In samenwerking met

ODEON Nº 94 / 2014 ODEON Nº 94 / 2014 W

32 LOHENGRIN 33 ACHTERGROND

Reprise WAGNERS ZWAANRIDDER

Frits Vliegenthart LOHENGRIN RICHARD WAGNER 1813-1883

Romantische Oper in Nederlands Philharmonisch drei Akten Orkest In Der fliegende Holländer, Libretto Tannhäuser en Lohengrin staat Richard Wagner Koor van De Nationale Opera Muzikale leiding Instudering het thema ‘verlossing’ centraal. Marc Albrecht William Spaulding Dit idee bleef Richard Wagner tot Regie Pierre Audi 10, 13, 16*, 20, 23*, 26, 29 en met Parsifal boeien. De eeuwig Decor november 2014 rond­dolende Holländer wordt van Jannis Kounellis 18.00/*13.30 uur Kostuums Nationale Opera & Ballet zijn vloek bevrijd wanneer Senta Angelo Figus haar leven voor hem opoffert; Licht De voorstelling duurt circa Jean Kalman 4 uur en 45 minuten inclusief op een vergelijkbare manier redt Dramaturgie 2 pauzes; de opera wordt in Elisabeth Tannhäusers ziel. Parsifal Klaus Bertisch het Duits gezongen, Neder- lands en Engels boventiteld. verlost met de Heilige Speer Amfor- Heinrich der Vogler tas en Kundry. En Lohengrin…? Günther Groissböck Lohengrin Nikolai Schukoff De Zwaanridder Lohengrin daalt uit de verheven eenzaamheid Elsa von Brabant van de Graalbroederschap af naar de gewone wereld omdat hij Juliane Banse vurig verlangt naar oprechte liefde. Merkwaardig genoeg ver- Richard Wagner Friedrich von Telramund telt Richard Wagner in Eine Mitteilung an meine Freunde dat De opera met ‘hét’ bruidskoor Evgeny Nikitin het gegeven hem in het begin tegenstond, maar dat hij er Ook na het Wagnerjaar 2013 blijft De Nationale Opera Ortrud gaandeweg steeds meer door werd gefascineerd: ‘Het middel- doorgaan met het programmeren van opera’s van de grote Michaela Schuster eeuwse gedicht toonde mij Lohengrin in een schemerige mys- vernieuwer uit Bayreuth. Een bekend hoogtepunt uit deze Der Heerrufer des Königs tieke gedaante, die mij met wantrouwen en een zekere weerzin romantische opera is het Bruidskoor uit de tweede akte. Bastiaan Everink vervulde, zoals wij [!] die voelen bij het zien van de gesneden Vier brabantische Edle en beschilderde heiligenbeelden aan de kant van de weg en in De productie van Lohengrin in regie van Pierre Audi kreeg Pascal Pittie de kerken in katholieke landen. Pas toen mijn eerste indruk […] in 2002 veel waardering, niet in de laatste plaats door het Morschi Franz vervaagd was, dook de gedaante van Lohengrin herhaaldelijk decor van kunstenaar Jannis Kounellis: voor Lohengrin Harry Teeuwen en met steeds groter aantrekkingskracht voor mijn geest op. ontwierp hij een strak en imposant decor, met een grote Peter Arink Deze kracht werd […] vooral gevoed doordat ik de Lohengrin- muur van staal, als een afgesloten wereld. Vier Edelknaben mythe […] leerde kennen als een echt gedicht van het volk […], Tomoko Makuuchi waarvan de kiem geenszins uitsluitend in de christelijke hang Het verhaal in het kort Michaëla Karadjian naar het bovennatuurlijke ligt, maar in de universele, zuiverste Elsa von Brabant wordt ervan beschuldigd haar broer Anneleen Bijnen menselijke natuur.’ Gottfried vermoord te hebben. Als zij God om hulp vraagt, Inez Hafkamp Wagner verwijst vervolgens naar de Griekse mythologie. verschijnt er een ridder – Lohengrin. Hij wil voor Elsa Hoewel Lohengrin geen god is, maar ‘slechts’ een boven nor- vechten en vraagt haar ten huwelijk, maar Elsa mag hem male stervelingen verheven persoon, is de sage van de Zwaan- nooit om zijn naam vragen. Beïnvloed door anderen doet ridder namelijk verwant aan de liefdestragedie van Zeus en zij dit toch en Lohengrin moet afscheid nemen. Semele. De aardse vrouw Semele eist dat de god zich in al zijn

ODEON #Nº 92 94 — / 20142014 ODEON Nº 94 / 2014 34 LOHENGRIN 35 INTERVIEW

VERTROUWEN ALS THEMA

heerlijkheid aan haar openbaart, wat zij met de dood moet opbouw in afzonderlijke muzikale nummers was. Wagner in Joke Dame bekopen. Als Elsa ondanks zijn uitdrukkelijk verbod de onbe- Mein Leben: ‘Ik vermaakte mij ermee verschillende delen aan kende ridder naar zijn naam blijft vragen, betekent dat het ein- hem voor te lezen in de vorm van aria’s en cavatines, waarna hij de van hun relatie. lachend verklaarde dat hij nu tevreden was.’ De partituur was Het is niet Elsa die verlost moet worden – ook al komt de in april 1848 klaar. mysterieuze strijder haar te hulp − maar Lohengrin zelf, die een compleet mens wil worden door een liefde die geen belang Bruidskoor stelt in zijn hoge afkomst. Daarin zou zijn verlossing liggen. Een onrustige tijd volgt. Wagner is betrokken bij diverse Door Elsa’s fatale nieuwsgierigheid wordt Lohengrin feitelijk revolutionaire activiteiten, die eindigen met de neergeslagen het slachtoffer, en hij keert diep teleurgesteld terug naar de opstand in Dresden, mei 1849. De componist vlucht naar Bij de herneming van Audi’s Graalbroeders. Zwitserland, vandaar naar Parijs, om zich vervolgens in Zürich te vestigen. Lohengrin staat een nieuwe ‘Aria’s en cavatines’ Nadat de opera van Dresden Lohengrin heeft afgewezen, cast op het podium. Voor De Zwaanridder komt voor in een aantal middeleeuwse hand- komt Franz Liszt Wagner te hulp en dirigeert het werk in Wei- schriften. Toen Wagner bezig was met bronnenonderzoek mar op 28 augustus 1850. Door niet op hun taak berekende Juliane Banse (Elsa) en Nikolai voor Tannhäuser (1841-1842), stuitte hij bij toeval op het zangers en een te klein orkest wordt de première een grote Schukoff (Lohengrin) betreft het Lohengrin-verhaal. Een kuur in Marienbad (zomer 1845) gaf mislukking. Toch volgen er in de tien jaar daarna uitvoeringen hem vervolgens de gelegenheid zich nader in het onderwerp door heel Duitsland, met groeiende waardering. Wagner legt hun rol­debuut. Ze praten met te verdiepen. In zijn koffer zaten Wolfram von Eschenbachs zich daarna vooral toe op zijn concept van het nieuwe muziek- Michaela Schuster (Ortrud) en Parzival en Titurel en het anonieme epos Lohengrin. Dat ook drama, met Das Rheingold als eerste voortbrengsel. Eschenbach vertelt over Lohengrin, heeft daarmee te maken De gesloten vormen waaruit Lohengrin is opgebouwd, Evgeny Nikitin (Telramund), dat deze figuur Parzivals zoon is. maken deel uit van een doorgaande muzikaal-dramatische beiden doorgewinterd in hun rol. Hoewel Wagner rust moest houden, lukte hem dit niet: ‘Toen structuur. Zelfs het beroemde Bruidskoor komt alleen tot zijn ik nauwelijks om 12 uur in mijn bad zat, voelde ik een overwel- recht op zijn plek binnen het geheel. De prominente rol van het We hebben in deze opera te maken met twee paren – koor wordt telkens op een heel natuurlijke manier ingegeven Juliane Banse Nikolai Schukoff Lohengrin en Elsa, naast Ortrud en Telramund. Wie zijn door wat er in het drama gebeurt. deze personages en wat drijft ze? Van groot belang zijn de zeer herkenbare ‘herinnerings­ Banse: ‘Als je een productie van Lohengrin ziet, dan denk je al motieven’ − een term van Wagner zelf. Vijf daarvan zijn de gauw: ach ja, Elsa − ze is wat saai en een beetje dom, maar als Toen ik nauwelijks om 12 uur voornaamste: het Graal-motief, het Elsa-motief, het Lohengrin- je beter kijkt, zie je hoe interessant ze is. Ik ontdek op dit motief, het Vraagverbod-motief en het Ortrud-motief. Opval- in mijn bad zat, voelde ik een moment juist de vele facetten van Elsa. Ze is nog heel jong, en lend is het ontbreken van een Telramund-motief. Daarnaast moet plotseling een grote verantwoordelijkheid op zich nemen overweldigende drang om kent Wagner aan de hoofdpersonen bepaalde toonsoorten en de sterkste zijn. Dat is veel gevraagd. Ze wordt beschuldigd toe, waarmee hij door de hele opera heen een boeiend spel Lohengrin uit te schrijven van de dood van haar broer en ze weet dat Ortrud en Telra- speelt. mund, die haar de moord in de schoenen schuiven, zeer sterke De orkestratie van Wagners laatste romantische opera is karakters zijn en strategisch handiger dan zij.’ meesterlijk. Liszt beschreef hoe elk belangrijk element zijn Schukoff: ‘Lohengrin komt van ver en probeert de wereld digende drang om Lohengrin uit te schrijven en dit verlangen eigen instrumentale kleur meekrijgt: bijvoorbeeld strijkers voor waar hij naartoe is gestuurd te begrijpen. Hij merkt dat hij werd zo sterk dat ik het voorgeschreven uur niet kon uitzitten. de Graal, houtblazers voor Elsa en koperblazers voor König gezag heeft en aanzien geniet; toch kan hij zijn weg niet hele- Al na een paar minuten sprong ik eruit, mij nauwelijks de tijd Heinrich, en hoe er levendige contrasten worden opgeroepen maal vinden. In Lohengrin huizen twee zielen. Allereerst de gunnend om me aan te kleden; ik rende naar huis om op te door de afwisseling tussen deze groepen. officiële Lohengrin, de verdediger van Elsa, en aan de andere schrijven wat mij voor de geest stond. Dit herhaalde zich een prees Lohengrin om de rijkdom aan toon- kant de Lohengrin die grote gevoelens voor Elsa koestert. Hij paar dagen, totdat de complete schets op papier stond.’ soortencombinaties en het toepassen van vier maal drie bla- heeft haar een beetje snel zijn liefde verklaard: in de Graal- In november datzelfde jaar ging Tannhäuser in Dresden in pre- zers, waardoor vier ‘koren’ ontstaan: drie fluiten, twee hobo’s Michaela Schuster Evgeny Nikitin broederschap waar hij vandaan komt – hij is de zoon van mière. Een maand later schreef aan Felix plus Engelse hoorn, drie fagotten en twee klarinetten plus bas- Parsifal – heeft hij niet zo veel ervaring met vrouwen kunnen Mendelssohn hoe Wagner tijdens een bijeenkomst van beel- klarinet. Zo krijgt de toch al kleurige harmonie door de gevari- opdoen. Aan het eind wordt hij gedwongen weer de officiële dend kunstenaars en musici de tekst van Lohengrin presen- eerde bezetting van de akkoorden extra reliëf. Lohengrin wordt Lohengrin te zijn – het rechtstreekse gevolg van Elsa’s verbo- teerde: ‘Een dubbele verrassing voor mij, want ik heb al meer inmiddels alom gewaardeerd als afsluitend hoogtepunt van de den vraag naar zijn afkomst. Dat hij zich niet bekend mag dan een jaar zitten denken over hetzelfde onderwerp − nou ja, Duitse romantische opera. maken is een van de spelregels die hij van huis uit heeft een dat er veel op lijkt, namelijk de Ridders van de Ronde Tafel meegekregen.’ − en dat moet ik nu dus maar vergeten.’ Schuster: ‘Als ik het in één zin moet samenvatten, dan is Toen Wagner zijn in verzen gezette libretto voorlas, begreep Ortrud ‘een politieke vrouw’, die, zoals Wagner zelf zei, ‘de Schumann de muzikale vorm niet, want het leek alsof er geen

ODEON Nº 94 / 2014 ODEON Nº 94 / 2014 37 INTERVIEW

liefde niet kent’. En die combinatie maakt haar buitengewoon nend. Die seksuele horigheid is zijn zwakte.’ gevaarlijk. Ze is een ambitieuze vrouw, zeer gepolitiseerd, en Nikitin: ‘Wat er zich onder de dekens afspeelt, weet ik niet, streeft uiterst behoudende doelen na − juist omdat ze niet hoor. Ortrud is vast een geweldige vrouw in bed, maar daar weet wat echte liefde betekent.’ hebben we het verder niet over. Ik ben het er niet mee eens. Nikitin: ‘Voor mij is Telramund een man van eer, die van zijn Telramund is bang haar te verliezen, dat wel. In die zin zit hij vrouw hield en die haar vertrouwde. Maar hij werd wreed onder de plak. Maar of hij seksueel afhankelijk is van haar…? bedrogen door haar. Anders dan Lohengrin, vecht hij voor zijn Dat is bepaald geen romantische voorstelling van zaken. We eer. Hij is geen schurk, hij is een strijder en de echte held van kunnen natuurlijk tussen de regels lezen, en dat moet het de opera. Ortrud is de kwade genius en hij valt ten prooi aan publiek ook doen – dan valt er wel iets te denken.’ haar intriges.’ Hoe verhouden Elsa en Ortrud zich tot elkaar? Is Ortrud de kwade genius? Banse: ‘Elsa en Ortrud zijn uitersten. Het christelijke, reine, Schuster: ‘Het probleem met Ortrud is dat ze doorgaans een- onschuldige van Elsa in het begin, het kinderlijke bijna, staat zijdig wordt neergezet als door en door slecht, maar ze heeft tegenover Ortrud, die over lijken gaat, met alle donkere kanten meer lagen in haar karakter.’ van de vrouwelijke psyche. Ze is nog verbonden met de hei- Banse: ‘Alleen maakt ze geen groei door, zoals Elsa. Ortrud dense goden, beschikt over toverkracht en zwarte magie. Deze leert niets, ontwikkelt zich niet, ze is aan het slot van de opera uitersten van het volledige vrouwelijke spectrum staan in een precies dezelfde als aan het begin.’ krachtmeting tegenover elkaar. Dat is wat zo intrigeert: het Schuster: ‘Misschien wel, maar ik vind het belangrijk om ook krachtenspel tussen die twee vrouwelijke principes.’ de menselijke kant van Ortrud te laten zien. Er zitten voor mij Schuster: ‘Wat ik ook spannend vind, is dat Ortruds haatge- twee sleutelmomenten in de opera. Het eerste is wanneer Elsa voelens voor Elsa pas ontstaan vanaf dat gewraakte zinnetje tegen haar zegt: “Du Ärmste kannst wohl nie ermessen, wie over de liefde die zij nooit zal kennen. Daarvoor ging het alleen zweifellos mein Herze liebt.” Ze zegt daarmee dat Ortrud nooit om haar carrière en haar politieke doelen. Dat Elsa haar aan- zal weten wat liefde betekent. Ortrud is op dat moment heel spreekt op wat echte liefde is, is ongekend moedig van haar. kwetsbaar. Het tweede sleutelmoment is als Telramund zegt Ze keert zich niet van Ortrud af, ze wil haar ermee bekend dat hij haar alleen als vrouw heeft genomen omdat ze de laat- maken. Dat is heel zelfbewust en geëmancipeerd van Elsa.’ ste nakomeling van Radboud is. Hij had Elsa willen trouwen, Banse: ‘Maar het interessante aan Elsa is vooral dat ze in de maar uit ambitieuze carrièregronden nam hij Ortrud – dochter loop van de opera een enorme ontwikkeling doormaakt, van kind tot vrouw, en het is Ortrud die Elsa, weliswaar op een negatieve manier, naar haar rijpingsproces voert.’

Wat er zich onder de dekens Wat is het belangrijkste thema in de opera? Nikitin: ‘Moeilijke vraag voor mij, daar denk ik nooit zo over na.’ afspeelt, weet ik niet, hoor Banse: Ik zou zeggen: vertrouwen. Hoe ver gaat vertrouwen, in hoeverre is het een vorm van misbruik van Elsa te eisen dat ze tot in het oneindige haar vertrouwen geeft? Kun je dat van een mens verlangen zonder uit te leggen waarom? Ze denkt uit een voornaam adellijk geslacht. Ortrud reageert dan met: dat ze het kan, maar uiteindelijk kan ze het toch niet. Dat heeft “Ha, wie tödlich du mich kränkst!” En ik geloof dat deze zin ook met haar ontwikkeling te maken: aanvankelijk hoeft ze de serieus bedoeld is. Dit maakt Ortrud niet alleen tot een mens verboden vraag niet te stellen, als ze volwassener wordt, móet met gevoelens, maar deels ook tot een tragische figuur. Van ze de vraag stellen.’ niemand die haar pad kruist, kan ze weten of die haar werkelijk Schukoff: ‘Elsa stelt de verboden vraag niet omdat ze hem is toegedaan, zelfs niet van haar man.’ niet vertrouwt, maar omdat ze Lohengrin tot in de kern wil Nikitin: ‘Toen hij Ortrud vertelde waarom hij haar getrouwd leren kennen. Natuurlijk had Ortrud geprobeerd twijfel in haar had, was hij eerlijk en oprecht tegen haar. Zijn aristocratische te zaaien, maar haar vraag wordt niet door Ortrud gestuurd – achtergrond dwong hem met haar te trouwen – zij is immers Elsa wil Lohengrin tot in het diepst van zijn ziel kennen.’ een vrouw uit zijn eigen kringen.’ Schuster: ‘Dat is een interessante zienswijze, heel interessant.’ Schuster: ‘Het is ook belangrijk dat ze Telramund seksueel Schukoff: ‘Je moet dat natuurlijk vanuit de persoonlijkheids- afhankelijk heeft gemaakt. Omdat ze van hem geen genegen- tructuur van Wagner zien. Wat voor Wagner belangrijk was, is heid krijgt, lokt ze hem seksueel. Ze weet precies wat hij wil en het verhevene, het onbevlekte en het nobele in de vrouw – de wat hij nodig heeft, en dat buit ze uit, heel koud en bereke- vrouw die zich volledig opoffert voor de Graalridder, haar redder.’

Scène uit Lohengrin, 2002 ODEON Nº 94 / 2014 38 LOHENGRIN 39 LOHENGRIN

Nikitin: ‘Er is zeker kracht voor nodig en dat vraagt lichamelijk Banse: ‘Juist bij zo’n mystiek thema is het makkelijker voor veel van je, dus je moet goed gezond zijn. Je moet je ongeloof- het publiek om mee te gaan in het verhaal als er niet al te veel lijk goed voorbereiden: goed slapen, geen alcohol drinken, concrete voorwerpen op het podium de aandacht trekken.’ niet roken – zal moeilijk worden in Amsterdam! Ik ben een Nikitin: ‘Ik moet zeggen, als ik op het podium sta, interes- feestbeest, maar ik zal moeten leven als een sporter. Ik bereid seert het me totaal niet in welke ambiance ik me bevind. Als me er moreel al op voor.’ toeschouwer hou ik meer van traditionele toneelbeelden omdat moderne ensceneringen me meestal erg afleiden van Deze Lohengrin van DNO wordt geroemd als abstracte de muziek. Op het podium ben ik vooral bezig met mooie productie. Hoe kijken zij ernaar? klanken maken en met de uitspraak van de tekst. Het kan me Schuster: ‘Ik voel me als uitvoerder meer thuis bij moderne niet schelen wat ze me aantrekken, waarop ik moet zitten en ensceneringen dan bij traditionele. En ik ben ervan overtuigd wat er verder nog staat. Ik ben voor taakverdeling. Een zanger dat bijna elke opera en elke rol ook nu betekenis kan hebben. is een zanger. Die is opgeleid om kwalitatief goed te zingen. Voor mij is Ortrud een hypermoderne vrouw. Je kunt haar Het plaatje en het concept van de opera, dat moeten anderen natuurlijk in een historisch korset, eh… kostuum stoppen, dat doen.’ maakt niets uit – het gaat om haar innerlijke wezen, niet om haar uiterlijk.’ Schukoff: ‘Voor mij bestaat alleen goed of slecht. Sommige opera’s zijn zo aan een bepaalde tijd gebonden dat het moeilijk is daar een modern toneelbeeld op toe te passen. Maar er zijn genoeg opera’s die naar deze tijd gebracht kunnen worden of in een abstract toneelbeeld gedijen. Als de personenregie maar klopt.’

Scène uit Lohengrin, 2002

Banse: ‘Ja, het is een opera van lang geleden. Maar de the- Schuster: ‘Voor mij speelt vertrouwen als thema ook de ma’s zijn tijdloos. Wat kan een geloof teweegbrengen? Wat zijn hoofdrol, maar dan het ontbréken van vertrouwen. Tussen de duistere krachten die ons leven beheersen? Welke macht Ortrud en Telramund is geen vertrouwen. En ook niet tussen hebben ze over ons? Zijn we in staat anderen volledig te ver- Elsa en Lohengrin. Juist omdat ze het niet vertrouwt, stelt Elsa trouwen? Wat kun je van een ander aan vertrouwen opeisen? de verboden vraag.’ Het streven naar macht van Telramund en Ortrud, die over lij- Nikitin: ‘Vertrouwen? O, ja – vertrouw nooit je vrouw, dat CONCERTO ken gaan, wraak, vergelding, intriges – al die thema’s zijn tijd- natuurlijk. Vrouwen zijn erg gevaarlijk, ze maken je tot slaaf. loos en nu precies zo actueel als toen. Wat Ortrud uitspookt Moet je mee oppassen. Ortrud heeft Telramunds leven geruï- als ze naar Elsa gaat en zegt: ik ben zo ongelukkig en jij zo neerd en Elsa Lohengrins leven. Ze moest zo nodig die verbo- uw specialist in opera, gelukkig, dat is niets anders dan wat we dagelijks op de tv den vraag stellen – we zullen niet samen slapen voor ik weet kunnen zien – met precies dezelfde technieken die ze wie je bent. Mannen proberen vertrouwen te hebben. Vrouwen hanteren.’ hebben altijd een dubbele agenda.’ klassieke muziek en nog veel meer

Hoe ervaren ze hun rol in muzikaal opzicht? Schukoff: ‘Het moeilijkst is de juiste kleur te vinden. Er zitten www.concertomania.nl Wat ik belangrijk vind, is te laten heel mooie, lyrische gedeelten in die met een zekere lichtheid gezongen moeten worden en moeiteloos moeten klinken. DNO abonnementhouders 10% korting zien hoe makkelijk de massa te Verder hangt het van je conditie af, want al ligt de partij niet in Concerto en de Plato winkels. te hoog, hij is tamelijk lang en vraagt wel wat van je beïnvloeden is uit­houdingsvermogen.’ Banse: ‘Elsa gaat van een eenvoudig Schubert-achtig lied tot grote dramatische explosies, en alles wat er tussenin zit. Dat is lastig, maar ook het fijne van deze rol. Die verschillende Schukoff: ‘Wat ik belangrijk vind, is te laten zien hoe makkelijk muziek die zoveel kleuren vraagt, bewijst dat Wagner haar ook de massa te beïnvloeden is. Het koor speelt een grote rol in de niet als een flat character heeft gezien. Ik denk dat Wagner opera. Opgejut door Ortrud komt Telramund met de medede- haar wel mocht.’ ling dat Elsa haar broer heeft vermoord en het volk neemt dat Schuster: ‘Over Ortrud wordt vaak gesproken als een zo over, zonder enig bewijs. Zo snel nemen mensen dus valse gevreesde partij. Natuurlijk is het een zwaar dramatische par- CONCERTO Utrechtsestraat 52-60 1017 VP Amsterdam 020-6235228 beschuldigingen over. Het laat zien hoe moeilijk het is om tij, en het ligt hoog, dus je hebt wel wat kracht nodig. Maar ik PLATO • Apeldoorn • Deventer • Enschede • Groningen • Leiden • Rotterdam • Utrecht • Zwolle rechtvaardig te zijn; recht te spreken en daarbij je emoties had het er pas nog met Christa Ludwig over en die zei: “Het is buiten spel te zetten.’ zo prettig geschreven voor de stem.” Dat vind ik ook.’

ODEON Nº 94 / 2014 ODEON Nº 94 / 2014 40 NATIONALE OPERA & BALLET

DE NATIONALE OPERA WINKELAANBIEDINGEN DONATEUR Wat kost het u netto per jaar als u donateur van De Nationale Opera wordt?

Bedrag per jaar Inkomstenbelasting Steun DNO als 42% 52% OperaDonateur en GURRE-LIEDER ORFEO BACK TO BACH OperaFan € 500 € 237,50 € 175 DVD – € 39,95 DVD – € 24,95 BOEK – € 18,95 profiteer optimaal OperaLiefhebber € 1.000 € 475 € 350 OperaBewonderaar € 5.000 € 2.375 € 1.750 van de Geefwet! OperaPaladijn € 10.000 € 5.275 € 4.150

De Geefwet is verlengd tot en met De Nationale Opera heeft als culturele Meer weten over schenken aan 2017. Dat betekent dat OperaDonateurs instelling de ANBI-status. Daardoor DNO? de komende vier jaar 125% van hun kunnen we donaties en erfenissen vrij Wilt u meer weten over schenken aan gift mogen aftrekken bij de aangifte van schenk- en erfbelasting ontvangen. De Nationale Opera en andere mogelijk- inkomstenbelasting. Dat betekent dat uw gift volledig ten heden dan hierboven genoemd, neemt OperaDonateurs zijn voor ons onmis- goede komt aan de kunst en cultuur. u dan contact op met Eline Danker via baar en helpen ons om voorstellingen Afhankelijk van uw inkomstenbelasting [email protected] of per telefoon van topkwaliteit te blijven creëren, kunt u al donateur worden voor nog +31 (0)20 551 8836, of vraag de dona- produceren en presenteren. Zou u een geen € 15 per maand. teursbrochure aan op operaballet.nl/ gift willen overwegen? Als dank voor uw Sinds 1 januari 2014 is het niet meer operadonateurs. steun houden we u goed op de hoogte nodig om een periodieke gift vast te van de ontwikkelingen bij De Nationale laten leggen door een notaris. Een Componist Koor & orkest Titel Titel Opera en nodigen we u graag uit voor schriftelijke overeenkomst met De Arnold Schönberg Chor und A Portrait/Garten der Lüste Dansen met Bach exclusieve kijkjes achter de schermen. Nationale Opera volstaat. Dirigent Symphonieorchester Choreograaf Auteur des Bayerischen Sasha Waltz Wim Faas Solisten Rundfunks Filmregie Uitgeverij Deborah Voigt TV-regisseur Brigitte Kramer Aspekt Mihoko Fujimura Brian Largei Label Stig Andersen Label Arthaus Musik BrKlassik

GURRE-LIEDER ORFEO L’ÉTOILE CD – € 12,95 CD – € 10 CD – € 24,95

Componist Koor Titel Rotraud Hansmann Titel Orkest Arnold Schönberg Chor der St. Hedwigs- Orfeo Highlights Koor Neeme Järvi Orchestre de la Dirigent Kathedrale Berlin Componist Capella Antiqua conducts Chabrier Suisse Romande Orkest Claudio Monteverdi München Componist Label Solisten Städtischer Musik- Dirigent Orkest Emmanuel Chabrier Chandos Siegfried Jerusalem verein Dusseldorf Concentus Musicus Dirigent Susan Dunn Label Solisten Wien Neeme Järvi Brigitte Fassbaender Decca Label Apex

Bovenstaande cd’s en dvd’s zijn ver­krijgbaar in de shop van Nationale Opera & Ballet en bij Concerto/Plato. Op vertoon van hun abonne­ments­kaart krijgen DNO-abonnees 10% korting. Alle prijzen zijn onder voorbehoud.

ODEON Nº 94 / 2014 42 OPERA IN HET STEDELIJK MUSEUM 43

OPERA IN COLOFON ALGEMENE HET STEDELIJK INFORMATIE

Odeon is het Oudgriekse woord voor een aan Ticketverkoop Boventiteling 20 JUNI - 19 OKTOBER 2014 muziek en poëzie gewijd gebouw. In de 16de Drie maanden vóór de première gaan de voor- De voorstellingen van De Nationale Opera worden eeuw ontstond uit de combinatie van muziek en stellingen in de verkoop. U kunt tickets kopen: doorgaans Nederlands en Engels boventiteld. poëzie het genre opera, in de 20ste eeuw het – online via operaballet.nl; Plaatsen in de 5de en 7de rang in Nationale muziektheater zoals wij dat vandaag – bij de kassa van Nationale Opera & Ballet bieden echter geen zicht op de de dag trachten vorm te geven. Opera & Ballet: Amstel 3, Amsterdam, boventiteling. 020 6255 455. Odeon Openingstijden: maandag t/m vrijdag Openbaar vervoer Magazine van De Nationale Opera 12.00-18.00 uur of aanvang Vanaf Amsterdam Centraal Station of Amster- Nummer 94 september-november 2014 voorstelling; zaterdag, zon- en feest- dam Amstel brengen metro’s 53 en 54 en snel- ISBN: 0926-0684 dagen 12.00-15.00 uur of aanvang tram 51 u naar het Waterlooplein. Tram 9 gaat Oplage 25.000 exemplaren voorstelling; zon- en feestdagen vanaf het CS rechtstreeks naar Nationale Opera Uitgave van de afdeling Marketing, zonder voorstelling gesloten. & Ballet. Communicatie en Verkoop van Nationale Opera & Ballet Variabele prijzen Parkeren bij Nationale Opera & Ballet Waterlooplein 22, 1011 PG Amsterdam. Bij alle voorstellingen hanteren we een Parkeerruimte in de nabijheid van Nationale Telefoon 020 551 8258 systeem van oplopende toegangsprijzen. Opera & Ballet is schaars, zeker ’s avonds. E-mail [email protected] Naarmate de premièredatum dichterbij komt, Het vinden van een parkeerplaats kan tijdrovend Advertenties 020 551 8258 kan de toegangsprijs stijgen. zijn. Houd er rekening mee dat na aanvang Abonnementen 020 625 5455 van de voorstelling geen toegang meer tot de Internet operaballet.nl Studentenkorting voorstelling kan worden verleend. Voor niet-uitverkochte voorstellingen kunnen ParkKing Waterlooplein biedt bezoekers van Odeon is gratis verkrijgbaar in studenten vanaf anderhalf uur voor aanvang op Nationale Opera & Ballet korting: als u uw Nationale Opera & Ballet. vertoon van een geldige college-/studenten- uitrijkaart aan de garderobe laat stempelen, kaart voor € 15 een ticket aan de kassa kopen. krijgt u 25% reductie. Hoofdredactie Sandra Eikelenboom Uitverkocht? Abonnementhouders van De Nationale Opera Eindredactie Bij uitverkochte voorstellingen kunt u vanaf een krijgen Odeon gratis thuisgestuurd. Wilt u Frits Vliegenthart uur vóór aanvang een volgnummer afhalen bij de Odeon ook ontvangen? Voor € 15 ontvangt u alle m.m.v. Laura Kaai kassa. Van­af een halfuur vóór aanvang worden vier nummers van het betreffende seizoen thuis. Fotografie niet-afgehaalde tickets te koop aangeboden. Losse nummers kosten € 4 incl. porto per stuk. Cover, p.05,06,14,20,28,32: Petrovsky&Ramone; Per volgnummer kunt u maximaal twee tickets Geef uw naam, adres, postcode en woonplaats p.03: Dam & partners architecten; p.04: Wouter voor de betreffende voorstelling kopen. op per (brief)kaart, e-mail of telefonisch. Zie van den Brink; p.07: Man Ray, Robin de Puy, linksboven. Ronald Knapp; p.08: Agnita Menon; p.09: Sander van der Duin; p.12: Johannes Ifkovits; p.18: www. andrerival.de; p.19: Monika Rittershaus; p.23: PoloGarat-Odessa; p.25: Hans van den Bogaard; p.30: Robin de Puy, Patrick Wamsganz; p.35: Nu te bewonderen in het Stedelijk Museum: de werken van STUDENTENKORTING BIJ Stefan Nimmesgern, Arve Dinda, Bob Gruen; iconische ontwerpers Lex Reitsma (1958), van 1990-2014 p.36,38: Ruth Walz; p.42: Gert Jan van Rooij; NATIONALE OPERA & BALLET vaste vormgever bij De Nationale Opera (toen De Nederlandse p.44: Paul C. Holterman Opera) en Eiko Ishioka (1938-2012), ontwerpster van de kostuums voor Der Ring des Nibelungen. De tentoonstelling Basisontwerp Als student beleef je bij Nationale Opera & Ballet al een voorstelling voor Lesley Moore bestaat uit vijftig affiches en ander werk van Reitsma, Ishioka’s slechts € 15. Ongeacht welke rang je bestelt. En vanaf dit seizoen wordt Opmaak mooiste kostuums, inclusief schetsen en affiches, en twee Mark Drillich, Milo Hoogzaad het nog makkelijker om naar een voorstelling te gaan. Bestel elke dag vanaf films die Reitsma speciaal voor de tentoonstelling heeft Productie 13.00 uur je tickets gewoon online via onze site. gemaakt. Tot en met 19 oktober 2014 te zien in het Stedelijk Sander van der Duin Museum te Amsterdam. Druk Nationale Opera & Ballet is een van de beste plekken ter wereld om opera Habo DaCosta en ballet te zien. In het theater in hartje Amsterdam zie je dit jaar grote klassiekers als Het Zwanenmeer en La bohème, maar ook verrassend nieuw Rechthebbenden die menen aan deze uitgave werk van onder anderen Hans van Manen, of een opera geregisseerd door aanspraken te kunnen ontlenen, wordt verzocht Terry Gilliam (ex-Monty Python). contact op te nemen met de uitgever. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of Kijk voor meer informatie op: openbaar gemaakt zonder voorafgaande toe- stemming van de uitgever. operaballet.nl/studenten

ODEON Nº 94 / 2014 ODEON Nº 94 / 2014 Elke dinsdag, toegang gratis 12.30 - 13.00 uur

LUNCHCONCERTEN

2014 23 SEPTEMBER 14 OKTOBER 11 NOVEMBER – Alt Alt-mezzo Viool 2 SEPTEMBER Merel van Schie Myra Kroese Angela Skala Amneris Altviool Piano Piano Wieke van Wingerden Arwen van der Burg Brian Fieldhouse Brian Fieldhouse Radamès Piano Elgar: Sea Pictures R. Strauss: Vioolsonate Richard Prada Eddie van Dijken Ramfis Brahms 21 OKTOBER 18 NOVEMBER Bas Kuilenburg Academy Tenor Piano 30 SEPTEMBER Frank Engel Irina Sisoyeva Sopraan 28 OKTOBER Bariton Verdi: laatste scène Amneris Maartje Rammeloo Sopraan Jan Willem van der Hagen uit Piano Adva Tas Piano Marta Liébana Piano NN 9 SEPTEMBER Mirsa Adami Aria’s en duetten Piano 7 OKTOBER ‘Shorashiem’ (Roots): Matteo Mijderwijk Cello Ravel, Sjostakovitsj, 25 NOVEMBER Cage, Bach, Mijderwijk Carin Nelson Lavry, Zehavi Vespucci Kwartet Piano Beethoven: ‘Harpkwartet’ op. 74 16 SEPTEMBER Daniël Kramer 4 NOVEMBER Sopraan Beethoven: Geen concert Rosemary Joshua Derde cellosonate in A Piano Peter Lockwood Rodrigo, Britten, Copland