Historia Administracji W Gminie Sieroszewice (Akty Prawne, Mapy, Dane)

Leszek Zugaj

HISTORIA ADMINISTRACJI W GMINIE SIEROSZEWICE (AKTY PRAWNE, MAPY, DANE)

Lublin 2020 WSTĘP

Pierwotnie okolice współczesnej gminy należały do województwa kaliskiego w prowincji wielkopolskiej I Rzeczypospolitej. Osadnictwo sięga tutaj już wczesnego średniowiecza. Wyróżniała się miejscowość Ołobok stanowiące siedzibę zakonu cysterek. W wyniku rozbiorów Rzeczpospolitej w 1793 roku Sieroszewice i okolice włączono w skład Królestwa Prus.

Ołobok i okolice na mapie województwa kaliskiego Karola de Perthessa z końca XVIII wieku

Sieroszewice i okolice na mapie pruskiej z 1803 roku (mapa Gillego)

W latach 1807-1815 Sieroszewice należały do Księstwa Warszawskiego. Od 1815 roku powróciły do państwa pruskiego. Aż do 1919 roku stanowiły część Królestwa Prus (od 1871 Cesarstwo Niemiec).

W państwie niemieckim wchodziły w skład Prowincji Poznańskiej i powiatu odolanowskiego. Od 1887 roku z powiatu odolanowskiego wydzielono powiat ostrowski wraz z obszarami współczesnej gminy.

Powiat ostrowski na mapie z okresu Prowincji Poznańskiej, widoczna granica z Królestwem Polskim (zabór rosyjski) biegnąca wzdłuż Prosny.

Tereny wiejskie tradycyjnie w państwach niemieckich podzielone były na gminy jednostkowe. Każda większa wieś wraz z przysiółkami stanowiła oddzielną gminę na czele z sołtysem. Folwarki dworskie stanowiły samodzielne jednostki administracyjne z właścicielem gruntów jako urzędnikiem lokalnym (przewodniczący obszaru dworskiego). Gminy wiejskie były dość małe, często obejmowały tylko jedną wioskę. Dlatego też od lat 30. XIX wieku tworzono tak zwane komisariaty obwodowe (Distrikts-Amty) z komisarzem obwodowym na czele. W skład komisariatów wchodziły gminy wiejskie (z sołtysami) i obszary dworskie (z przewodniczącymi). Do kompetencji komisarzy obwodowych wchodziły: czuwanie nad bezpieczeństwem publicznym, przestrzeganie przepisów budowlanych i drogowych, nadzór nad stowarzyszeniami, związkami, handlem, przemysłem, prowadzenie ewidencji ludności, opieka nad ubogimi, współpraca przy organizacji wyborów. Komisarze obwodowi wykonywali polecenia władz nadrzędnych1.

Fragment niemieckiej mapy z 1914 roku przedstawiającej podział na gminy wiejskie (Gemeindegrenzenkarte der Provinzen Westpreussen und Posen und von Ostoberschlesien nach dem Stande vor 1914).

1 Wstęp do zespołów archiwalnych akt gminnych, Archiwum Państwowe w Poznaniu. 5

Opis wsi Ołobok w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego z 1886 roku2

2 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. Tomy I-XIV. Warszawa 1880-1902, tom VII, s. 522.

Opis wsi Ołobok w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego z 1886 roku3

3 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. Tomy I-XIV. Warszawa 1880-1902, tom VII, s. 523. 7

Opis wsi Ołobok w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego z 1886 roku4

4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. Tomy I-XIV. Warszawa 1880-1902, tom VII, s. 523.

Opis Sieroszewic w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego z 1887 roku5

5 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego. Tomy I-XIV. Warszawa 1880-1902, tom X, s. 594.

Fragment „Kuriera Warszawskiego” z 1884 roku

Fragment „Kuriera Porannego” z 1903 roku

II RZECZYPOSPOLITA

Jesienią 1918 roku I wojna światowa zakończyła się. Odrodziło się państwo polskie. Wielkopolska nadal leżała w obrębie Niemiec, jednak większość mieszkańców pragnęła dołączyć do odrodzonego państwa. W grudniu 1918 roku wybuchło powstanie wielkopolskie, które zakończyło się sukcesem. Pokój wersalski z czerwca 1919 roku ustanowił przyłączenie Wielkopolski, w tym powiatu ostrowskiego, do II Rzeczypospolitej. Latem 1919 roku powołano województwo poznańskie wraz z powiatem ostrowskim. Nowe województwo objęła ustawa z dnia 1 sierpnia 1919 roku „o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej”6. Co ciekawe niektóre przepisy prawne z czasów niemieckich obowiązywały aż do 1939 roku. W pierwszych latach funkcjonowania II Rzeczpospolitej pozostawiono także ustrój samorządu terytorialnego z czasów niemieckich. Do 1922 zachowywano pewną odrębność „byłej dzielnicy pruskiej”, które posiadało własne ministerstwo i własne przepisy prawne.

6 Dz .Pr.P.P. 1919 nr 64 poz. 385. 12

Województwo poznańskie na mapie administracyjnej z 1933 roku

Na terenach wiejskich utrzymano w mocy zasadnicze rozwiązanie niemieckiej ustawy gminnej z 3 lipca 1891 roku. Gminę jako jednostkę samorządu i korporację prawa publicznego tworzyła pojedyncza wieś, bez względu na obszar. Na czele władz gminy stał sołtys z ławnikami wybieranymi na okres 3 lat. Po tym okresie sołtys mógł być wybrany na kolejne 6 lat. Wybór musiał być zatwierdzony przez starostę. Bardzo niechętnie zatwierdzano Niemców. Sołtysi nie pobierali wynagrodzenia za swoją pracę. Łączyli bowiem sprawowanie urzędu z inną pracą zawodową. Gdy jednak liczba mieszkańców gminy przekroczyła 2 000, to mieszkańcy mogli ustanowić zawodowego (etatowego) sołtysa na okres 12 lat7. Wszelkie czynności urzędowe sołtys załatwiał najczęściej sam w swoim domu. Gminy wiejskie (jednostkowe) nie zatrudniały stałych pracowników. Tylko w większych, bogatszych jednostkach można była pozwolić sobie na etatowego pracownika biurowego - pisarza8. Poza obszarem gminy samorządowej pozostawał obszar dworski - tak zwana gmina dworska. W takiej gminie to właściciel gruntów sprawował administrację na własny koszt i bez udziału mieszkańców obszaru dworskiego9. Gminy wiejskie miały prawo łączyć się ze sobą oraz obszarami dworskimi i miastami w związki celowe o charakterze publicznoprawnym mające na celu realizację większych inwestycji10. Nadzór nad samorządem sprawowały władze powiatowe - wydział powiatowy, czyli samorząd powiatowy oraz starosta. Wydziały powiatowe zatwierdzały ważniejsze uchwały organów gminy. Miały też prawo oceniać akty gminne co do ich legalności i celowości. Podobne uprawnienia posiadał starosta11. Po 1919 roku zdemokratyzowano prawa wyborcze. W małych gminach liczących do 100 mieszkańców wszyscy pełnoprawni mieszkańcy stanowili zgromadzenie gminne, czyli radę gminy. Prawo głosu posiadali obywatele polscy liczący co najmniej 20 lat i zamieszkujący dany teren przynajmniej od roku. W większych gminach (powyżej 100 mieszkańców) powoływano rady gmin jako organy uchwałodawcze i kontrolujące. Nie było już cenzusu ze względu na płeć, wielkość płaconych podatków czy posiadanie nieruchomości12.

7 A. Ptak, Wielkopolski samorząd okresu międzywojennego (1918-1939) [w:] „Władza lokalna w procesie transformacji systemowej”, pod red. J. Babiak, A. Ptak, Kalisz-Poznań, s. 23-36. 8 R. Pacanowska, Pracownicy samorządowi z Polski Zachodniej, kwalifikacje, postawy, wizerunek w społeczeństwie [w:] Samorząd gminny w Wielkpolsce 1919-1939, Wrocław 2007, s. 119 i następne. 9 Korobowicz A, Witkowski W, Historia ustroju i prawa polskiego, 1772-1918, Zakamycze 2011, s. 213. 10Tamże. 11 Tamże. 12 A. Ptak, Wielkopolski samorząd okresu międzywojennego (1918-1939) [w:] „Władza lokalna w procesie transformacji systemowej”, pod red. J. Babiak, A. Ptak, Kalisz-Poznań, s. 23-36. 14

Z uwagi na niewielkie okręgi gminne pozostawiono w dawnych graniach niemieckie Distrikts-Amty przemianowując je na komisariaty obwodowe. W 1928 roku komisariaty obwodowe uległy likwidacji i w ich miejsce powołano wójtostwa, których granice były bardzo podobne jak komisariatów obwodowych obejmując gminy wiejskie i obszary dworskie. Na ich czele stali wójtowie, którym podlegali sołtysi poszczególnych gmin13. W okresie międzywojennym na obszarze współczesnej Gminy Sieroszewice funkcjonowały następujące gminy wiejskie (jednostkowe) i obszary dworskie: Biernacice, Bilczew, Kania (części składowe to: Ilski Młyn - osada młyńska, Kania wieś), Latowice, Masanów (Ławiczki pustkowie, Masanów wieś, Młynik osada młyńska, Urban osada), Ołobok, Parczew – Westrza, Psary, Raduchów (Górski Młyn - osada młyńska, Raduchów wieś), Rososzyca, Sieroszewice, Sieroszewice Nowe, Sławin, Wielowieś Klasztorna, Zamość (Niwiska folwark, Wygoda folwark, Zamość wieś)14. Folwarki ziemiańskie stanowiły oddzielne gminy dworskie: Bilczew (Bilczew folwark, Kowalew folwark, Maślanka osada młyńska), Parczew (Parczew folwark, Zmyślona osada), Psary (Brodów folwark, Maślanka osada młyńska, Psary folwark, Wrząca osada), Raduchów (Piaski folwark, Raduchów folwark), Rososzyca (Białyłóg leśniczówka, Rososzyca cegielnia, Rososzyca folwark, Utrata leśniczówka), Sieroszewice (Sieroszewice dwór, Sieroszewice folwark, Sieroszewice torfiarnia), Wielowieś (Raduchów leśniczówka, Wielowieś nadleśnictwo)15. Powyższe gminy wiejskie i dworskie funkcjonowały w większości do 1934 roku. W 1928 roku połączono gminę wiejską Sieroszewice z gminą wiejską Sieroszewice Nowe w jedną gminę wiejską16.

13 Wstęp do zespołów archiwalnych akt gminnych, Archiwum Państwowe w Poznaniu. 14 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej t. X, Województwo Poznańskie, Warszawa 1926. 15 Tamże. 16 Dz. U. 1928, nr 45, poz. 440. 15

Szczegółowe dane o gmina wiejskich i obszarach dworskich z 1921 roku przedstawia poniższe zestawienie: Nazwa gminy Liczba domów Liczba mieszkańców Biernacice 31 245 (226 Polaków i 19 Niemców) Bilczew 4 38 (tylko Polacy) Bilczew (gmina dworska) 5 118 (tylko Polacy) Kania 16 143 (tylko Polacy) Latowice 124 753 (488 Polaków i 265 Niemców) Masanów 113 762 (757 Polaków i 5 Niemców) Ołobok 131 874 (872 Polaków i 2 Niemców) Parczew-Westrza 62 542 (528 Polaków i 14 Niemców) Parczew (gmina dworska) 15 236 (tylko Polacy) Psary 40 247 (tylko Polacy) Psary (gmina dworska) 15 265 (tylko Polacy) Raduchów 15 123 (122 Polaków, 1 Niemiec) Raduchów (gmina dworska) 8 122 (tylko Polacy) Rososzyca 64 485 (tylko Polacy) Rososzyca (gmina dworska) 20 290 (289 Polaków i 1 Niemiec) Sieroszewice 11 85 (tylko Polacy) Sieroszewice Nowe 83 601 (496 Polaków i 105 Niemców) Sieroszewice (gmina dworska) 9 177 (tylko Polacy) Sławin 63 426 (tylko Polacy) Wielowieś Klasztorna 158 1207 (1206 Polaków i 1 Niemiec) Wielowieś (gmina dworska) 5 49 (tylko Polacy) Zamość 80 696 (tylko Polacy)17

17 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej t. X, Województwo Poznańskie, Warszawa 1926.

Osoby prowadzące działalność gospodarczą w Sieroszewicach w latach 20-tych XX wieku (Księga Adresowa Polski [wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem] dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa 1930 s. 1424)

Osoby prowadzące działalność gospodarczą w Wielowsi w latach 20-tych XX wieku (Księga Adresowa Polski [wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem] dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, Warszawa 1930 s. 1451)

Nagłówek aktu powołania wójtostw z 1928 roku

Akt powołania obwodów wójtowskich w powiecie poznańskim (Poznański Dziennik Wojewódzki, 1928 nr 22 poz. 252. 19

Według danych z 1931 roku – II spis powszechny – w okolicach Sieroszewic działały następujące gminy wiejskie i dworskie18: Gmina Obszar w km2 Liczba domów Liczba mieszkańców Biernacice 2,48 34 219 Bilczew 0,46 4 36 Bilczew (gmina dworska) 3,68 5 129 Kania 2,64 15 110 Latowice 7,3 124 738 Masanów 8,54 118 780 Ołobok 8,21 137 816 Parczew-Westrza 3,66 69 511 Parczew (gmina dworska) 7,11 15 222 Psary 1,75 42 275 Psary (gmina dworska) 6,47 12 244 Raduchów 0,91 15 105 Raduchów (gmina 3,01 7 127 dworska) Rososzyca 3,62 79 566 Rososzyca (gmina 10,09 13 145 dworska) Sieroszewice Nowe 6,71 85 625 Sieroszewice (gmina 3,1 10 144 dworska) Sławin 5,66 64 394 Wielowieś Klasztorna 8,26 180 1 132 Wielowieś (gmina 10,4 5 55 dworska) Zamość 9,29 89 689

18 Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1933, województwa zachodnie i północne, s. 40 20

Akt powołania wójtów w województwie poznańskim – nagłówek (Poznański Dziennik Wojewódzki, 1928 nr 23 poz. 268)

Akt powołania wójtów w województwie poznańskim (Poznański Dziennik Wojewódzki, 1928 nr 23 poz. 268)

Sieroszewice Nowe na mapie wojskowej z 1934 roku

W latach 1933-1934 wprowadzono w całym kraju jednolity ustrój gmin miejskich i wiejskich (z wyjątkiem autonomicznego województwa śląskiego). Według nowych norm prawnych rada miejska liczyła w małych miastach 12 radnych, w miastach liczących od 5 do 10 tysięcy mieszkańców 16 radnych i następnie proporcjonalnie, aż do 72 radnych19. Rada miejska stała się organem wyłącznie stanowiącym. Powołano organ wykonawczy - zarząd miejski z burmistrzem na czele, wybierany przez radę miejską. Kolegium członków zarządu gminy nosiło nazwę magistratu. W skład magistratu wchodzili: burmistrz, wiceburmistrz i ławnicy20. Burmistrz został kierownikiem całej administracji i gospodarki miejskiej. W urzędzie miejskim powołano następujące działy: ogólno-organizacyjny, finansowo-budżetowy, gospodarki miejskiej oraz administracyjny. Bardzo duże zmiany po 1934 roku wystąpiły na terenach wiejskich. Zlikwidowano bowiem istniejące od wieków gminy jednostkowe i powołano gminy zbiorowe wzorowane na gminach z byłego zaboru rosyjskiego. Według nowej ustawy o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego21 z 23 marca 1933 roku funkcje uchwałodawcze posiadała rada gminy. Wyboru radnych dokonywało kolegium, złożone z delegatów rad gromadzkich, sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad (sołectw). Prawa wyborcze czynne i bierne były związane z cenzusem wiekowym (25 i 30 lat przy biernym prawie wyborczym). W gminach do 5000 mieszkańców radnych było 12. Kadencja radnych wynosiła 5 lat. W nowym ustroju gminnym powoływano zarząd gminy, na który skład zarządu gminy wchodzili: wójt, podwójci i 2-3 ławników. Zarząd zbierał się co kilka tygodni podejmując uchwały w sprawie bieżącej działalności gminy. Zarząd gminy przygotowywał także projekt budżetu, regulaminy, instrukcje urzędu, decydował o wydatkach. Kadencja członków zarządu wynosiła 5 lat. Wójta oraz członków zarządu wybierała rada gminy w głosowaniu tajnym. Wójt był zwierzchnikiem całej gminy i aparatu urzędniczego, kierował bieżącą działalnością gminy. Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty, w których były zobowiązania finansowe gminy, należało opatrzyć podpisem jeszcze jednego członka zarządu gminy. Wójt był także reprezentantem administracji rządowej w terenie, wykonywał zadania zlecone przez rząd. Zarząd gminy posiadał aparat pomocniczy w postaci urzędu gminy na czele z sekretarzem. To on jako jedyny musiał posiadać odpowiednie kwalifikacje. Mianował go

19 Dz. U. 1933, nr 35, poz. 294. 20 Tamże. 21 Dz. U. 1933, nr 35, poz. 294. 24 i zwalniał starosta powiatowy. Bezpośredni nadzór nad działalnością gminy sprawował starosta. Tenże miał prawo zwolnić wójta lub rozwiązać radę gminy w przypadkach łamania prawa22. Nowe gminy zbiorowe składały się z gromad (sołectw), które wywodziły się z dawnych gmin jednostkowych i obszarów dworskich (łączono je). W gromadach organem uchwałodawczym było zebranie gromadzkie. Zbierało się pod przewodnictwem sołtysa lub jego zastępcy (podsołtysa). Podejmowało uchwały dotyczące danej gromady, wybierało sołtysa i jego zastępcę (kadencja 3 lata). Zebranie gromadzkie wybierało radnych gromadzkich w liczbie od 12 do 30. Organem wykonawczym gromady stawał się sołtys. Wybory sołtysa zatwierdzał starosta powiatowy. Do sołtysa należało kierowanie sprawami gromady, zarządzanie majątkiem, reprezentowanie gromady na zewnątrz. Przewodniczył także zebraniom gromadzkim. Należały też do niego sprawy bezpieczeństwa, porządku publicznego, przestrzegania przepisów, doręczania pism sądowych, wykonywania obowiązków związanych z poborem wojskowym.

W 1934 roku powołano gminę zbiorową Sieroszewice Nowe w miejsce gmin jednostkowych. W jej skład włączono dotychczasowe gminy wiejskie: Bibjanki, Biernacice, Bilczew, Kania, Latowice, Masanów, Ołobok, Psary, Raduchów, Rososzyca, Sieroszewice Nowe, Sławin, Wielowieś Klasztorna, Zamość oraz obszary dworskie: Bilczew, Namysłaki Las Wielowieś, Namysłaki, Psary, Raduchów, Rososzyca, Sieroszewice, Wielowieś Nadleśnictwo23. Nie cały obszar współczesnej gminy Sieroszewice pokrywa się z granicami dawnej gminy. Okolice wsi Strzyżew należały do dawnej gminy Mikstat. Natomiast miejscowość Parczew należała do gminy Wysocko Wielkie.

22 Tamże. 23 Dz. U. 1934, nr 68 poz. 616. 25

Akt powołania gminy Sieroszewice Nowe (Dz. U. 1934, nr 68 poz. 616)

Gminę należało jeszcze podzielić na gromady (sołectwa). Poniżej akty powołujące gromady:

Nagłówek aktu podziału gmin na gromady (sołectwa)

Podział gmin na gromady (Poznański Dziennik Wojewódzki, 1934 nr 40 poz. 533)

Gmina Sieroszewice Nowe na mapie z lat 30. XX wieku (opracowanie własne autora)

Przykład lokalnego czasopisma z terenu powiatu ostrowskiego

Fragment mapy administracyjnej z 1938 roku

Lata trzydzieste były okresem rozwoju samorządu lokalnego, mimo że w wielu gminach władze państwowe (sanacyjne) narzucały swoich wójtów i ograniczały czasem demokrację. Stabilizacja gospodarcza i rozwój ekonomiczny, wpłynął na możliwość większych inwestycji. Budowano brukowane drogi (głównie szarwarkiem), sadzono drzewa, z tego okresu pochodzi wiele nowych szkół. Był to także czas zorganizowania się licznych ochotniczych straży pożarnych, kółek rolniczych i organizacji społeczno-politycznych typu „Strzelec”, kół Przysposobienia Wojskowego, Wychowania Fizycznego i wielu innych. W każdej gminie świętowano rocznice narodowe, budowano pomniki. Efektem tego było wpojenie ducha patriotyzmu i odpowiedzialności, który tak bardzo przydał się w czasie nadchodzącej wojny.

II WOJNA ŚWIATOWA

1 września 1939 roku wybuchła II wojna światowa. Województwo poznańskie uznane zostało za tereny niemieckie. W początku października 1939 roku, na mocy dekretu Hitlera, województwo wcielono bezpośrednio do III Rzeszy. Powołano tak zwany Kraj Warty – nową prowincję niemiecką podzieloną na rejencje, powiaty, miasta i gminy. Na Kraj Warty rozciągnięto niemieckie ustawodawstwo niemieckie z 30 stycznia 1935 roku. Odpowiedni dekret wydano 21 grudnia 1939 roku z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1940 roku. Ustawa gminna z 1935 roku określała gminę jako korporację prawa publicznego. Do zadań gminy należały wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, które gmina wypełniała pod własną odpowiedzialnością. Ustawa przyjmowała powszechność zadań gminy, chyba że zadania te były przydzielone ustawami innym urzędom. Gminom nadawano również dodatkowe zadania na drodze ustawy (zadania państwowe). Organami gminy były: burmistrz, asesorowie, radcy gminni oraz doradcy. Specjalne stanowisko w gminie zajmował pełnomocnik NSDAP, jednak nie wchodził w skład organów gminy. Burmistrza określano jako „wodza gminy”, skupiał pełnię władzy w gminie. Asesorowie byli zastępcami burmistrza. Byli też podległymi burmistrzowi urzędnikami. Burmistrz miał prawo do osobistej interwencji i osobistego załatwienia każdej sprawy. Burmistrza i asesorów powoływały władze zwierzchnie, bez żadnego udziału mieszkańców gminy. Burmistrz i asesorowie byli gwarantami harmonii między zarządem gminy a partią, będącą reprezentantem narodu. Radcy gminni mieli dwojakie funkcje; zapewniali łączność między administracją a wspólnotą gminną oraz służyli burmistrzowi radą na własność odpowiedzialność, każdy doradca służył radą indywidualnie. Radców powoływał pełnomocnik NSDAP w porozumieniu z burmistrzem. Według niemieckich norm NSDAP jako reprezentant narodu zastępował w gminie ogół obywateli. Nominacja Partii zastąpiła wybory. Dodatkowo znano jeszcze funkcje doradców gminnych przy pewnych fachowych, specjalistycznych sprawach. Powoływał ich burmistrz.

LATA 1945-1954

W styczniu 1945 roku do Sieroszewic wkroczyły wojska Armii Czerwonej. Niemieccy urzędnicy uprzednio opuścili ten teren. Rozpoczęło się żmudne odbudowywanie infrastruktury po zniszczeniach wojennych. Odrodził się samorząd miejski i gminny. Opierano się na przedwojennych rozwiązaniach ustrojowych. Przywrócono przedwojenne podziały na województwa, powiaty, miasta, gminy i gromady24. Wkrótce rozpoczęły się zmiany ustrojowe wprowadzane przez nowe władze w Polsce. Obowiązywały dekrety Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 1944 roku, które na przykład wprowadziły reformę rolną. Wszelkie majątki ziemskie uległy parcelacji, co oznaczało zniknięcie dworów szlacheckich istniejących od wieków. Już 1944 roku władze PKWN25 -u wprowadziły nowe rozwiązania ustrojowe odnośnie do gmin. Ustanowiono, wzorem ZSRR, rady narodowe. W dniu 11 września 1944 roku wydano dekret o organizacji i zakresie działań rad narodowych26. Rady narodowe stanowiły uspołecznioną formę sprawowania administracji27. Zostały włączone w skład systemu samorządowego. Ostateczny kształt organizacji samorządu lokalnego został określony na mocy dekretu z 23 listopada 1944 roku28.

24 Dz.U. 1944 nr 2 poz. 8. 25 Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego działający w Lublinie od lipca do grudnia 1944 roku. Powstały z inicjatywy ZSRR faktycznie pełnił rolę rządu na wyzwolonych obszarach. 26 Dz.U. 1944, nr 5, poz. 22. 27 Tamże. 28 Dz.U. 1944, nr 14, poz. 74. 33

Fragment mapy administracyjnej z 1946 roku29

29 Rzeczpospolita Polska, mapa administracyjna, skala 1: 1 000 000, opracował H. Cytowski, Warszawa 1946. 34

Dane ze spisu powszechnego z 1946 roku (Powszechny sumaryczny spis ludności z dnia 14 lutego 1946 roku, Warszawa 1947, s. 49).

W gminach wiejskich także rady narodowe przejęły funkcje dotychczasowych rad gminnych. Organem rad narodowych były prezydia rad narodowych złożone z przewodniczącego, zastępcy i kilku członków30. To właśnie prezydia rad narodowych z czasem zaczęły przejmować funkcje wykonawcze zarządów gmin i wójtów. Gminne rady narodowe liczyły od 16 do 36 radnych. Początkowo włączano w ten skład radnych wybranych przez mieszkańców, z czasem byli to tylko przedstawiciele delegowani przez organizacje polityczne i gospodarcze, centralne zrzeszenia zawodowe i społeczne31. W praktyce członkowie rad byli delegatami partii politycznych i organizacji społecznych kontrolowanych przez nowe władze. Początkowo zasiadały w nich także dawni samorządowcy. Tych pozbywano się przy częstych „reorganizacjach” rad zarządzanych przez

30 Dz. U. 1944 nr 5 poz. 2. 31 Tamże. 35 rady wyższego szczebla. Niewygodnych radnych usuwano, a w ich miejsce powoływano nowych na mocy uchwały gminnej rady. W ciągu kilku lat w samorządach nie było już dawnych działaczy społecznych i niezależnych radnych. Gminą zarządzał jak dawniej wójt wraz zarządem gminy, jednak jego rola cały czas była umniejszana. Wójt z gospodarza gminy stawał się wykonawcą poleceń prezydium rady narodowej. Organem pomocniczym zarządu gminy pozostawał sekretarz gminy. W ciągu kilku lat usunięto z samorządu przedwojennych sekretarzy gmin i innych urzędników. Rosła biurokracja. W standardowym biurze zarządu gminy pracowali: sekretarz gminy, referent finansowo-podatkowy, referent wojskowy, referent gospodarczo-społeczny, drogomistrz, kancelista lub praktykant. Jednostkami pomocniczymi gminy pozostały gromady (sołectwa), na czele z sołtysem wybieranym przez społeczność gromadzką. Przed wojną funkcjonował także samorząd gromadzki wyrażający się w postaci zebrań gromadzkich. Po 1945 roku rola zebrania gromadzkiego została praktycznie ograniczona, sołtys zaś stał się wykonawcą zarządzeń władz gminnych.

Mapa gminy z 1952 roku - opracowanie własne autora

Rok 1950 był przełomowy dla polskiej administracji. Na mocy ustawy z 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej32 zniesiono wszelki samorząd terytorialny. Jego cały majątek przejęło państwo. Pozostawiono jednak okręgi gminne. Rozwiązano organy wykonawcze gminy (wójt i zarząd gminy) i rady gromadzkie. Wszystkie kompetencje przejęły gminne rady narodowe. Członków rad delegowały wyłącznie partie polityczne i organizacje społeczne. Gminne rady narodowe zbierały się na sesjach raz w

32 Dz.U. 1950, nr 14, poz. 130. 37 miesiącu, omawiając najważniejsze sprawy gminne. Głównymi tematami były kwestie podatkowe, spółdzielczości, pomocy sąsiedzkiej, akcji żniwnej itp. Był to jednocześnie najczarniejszy okres dla polskiej wsi, kiedy nakłaniano usilnie na tworzenie spółdzielni produkcyjnych, na wieś nałożono wysokie podatki i obowiązkowe dostawy mięsa, mleka, zboża i ziemniaków. Rozwój gospodarczy wsi polskiej zatrzymał się. Gminna rada narodowa wybierała ze swego grona prezydium GRN, składające się z następujących osób: przewodniczący, zastępca, sekretarz prezydium i członek prezydium. Był to jednocześnie organ uchwałodawczy i wykonawczy. Etatowymi pracownikami gminy stali się przewodniczący i sekretarz prezydium. Te osoby kierowały działalnością urzędu gminy, zwanego odtąd „prezydium gminy”. Prezydium gminy (urząd gminy) podzielono na referaty. Z uwagi na niskie zarobki i słabe warunki pracy rotacja wśród pracowników była bardzo duża. Pracownikami urzędów gmin zostawali najczęściej młodzi ludzie po szkole podstawowej lub średniej. Na czele poszczególnych gromad nadal stali sołtysi. Formalnie wybierani przez ludność wsi, w praktyce powoływani przez władze gminne. Ich praca była bardzo niewdzięczna i sprowadzała się do egzekwowania narzuconych ówcześnie obowiązkowych dostaw płodów rolnych i wysokich podatków. Według danych z 1952 roku w skład gminy Sieroszewice wchodziły następujące gromady (sołectwa): Biernacice, Bilczew, Kania, Latowice, Masanów, Ołobok, Psary, Raduchów, Rososzyca, Sieroszewice, Sławin, Wielowieś, Zamość33. Gromada Strzyżew wchodziła w skład gminy Mikstat, a gromada Parczew wchodziła w skład gminy Wysocko Wielkie.

W 1953 roku rozpoczęto przygotowania do nowego podziału administracyjnego kraju. Gminy miały ulec likwidacji. Miały je zastąpić zupełnie nowe jednostki podziału administracyjnego kraju. Wzorem był ZSRR.

33 Wykaz gromad Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej według stanu z dnia 1 lipca 1952 roku, Warszawa 1952, s. 77 - 78. 38

GROMADZKIE RADY NARODOWE

Już w 1953 roku rozpoczęto przygotowania do wdrażania wielkiej reformy administracyjnej na obszarach wiejskich. Reforma miała być początkiem planowanej pełnej kolektywizacji rolnictwa. Nowe jednostki administracyjne nazwano gromadami – w nawiązaniu do polskiej tradycji administracyjnej. Jedna gromada miała odpowiadać granicom przyszłemu spółdzielczemu, kolektywnemu gospodarstwu rolnemu. Jednostki były dużo mniejsze niż funkcjonujące do tej pory gminy. Oficjalnym celem reformy miało być włączenie coraz szerszych rzesz pracujących chłopów do udziału w rządzeniu Państwem, rozwijanie ich twórczej inicjatywy i aktywności dla pomnażania dobrobytu i kultury wsi34. 25 września 1954 roku weszła w życie ustawa o reformie podziału administracyjnego35. Gromady rozpoczęły działalność w grudniu tego roku po pierwszych wyborach do rad narodowych. Nowe granice były w dużej mierze zupełnie sztuczne, protesty ludności nie były brane pod uwagę. Tłumaczono, że władza będzie teraz bliżej ludu. Teoretycznie nowe gromady miały mieć powiązania komunikacyjne, wspólne urządzenia gospodarcze, kulturalne lub zdrowotne (art. 2). Liczba mieszkańców miała się wahać od tysiąca do trzech tysięcy, powierzchnia od 15 do 50 kilometrów kwadratowych. Na czele całości stała gromadzka rada narodowa – kilku bądź kilkunastoosobowa wybierana w powszechnych wyborach. Była organem uchwałodawczym. Organem wykonawczym stało się prezydium GRN (przewodniczący, zastępca, sekretarz prezydium i dwóch, trzech członków)36. Początkowo gromadzkie rady narodowe (GRN) miały bardzo wąskie kompetencje, z czasem je poszerzano37. Początkowo głównym zadaniem gromad okazało się organizowanie rolnictwa w celu powiększenia zbiorów i maksymalne realizowanie narzuconych planów skupu oraz podatków. W gromadzie funkcjonowały wsie jako jednostki pomocnicze. Wyznaczano w nich pełnomocników gromadzkich narzucanych przez władze gromadzkie. Urząd sołtysa uległ

34 Wstęp do ustawy z 25 września 1954 roku o reformie podziału administracji wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych, Dz.U. 1954, nr 43, poz. 191. 35 Dz.U. 1954, nr 43, poz. 191. 36 Tamże. 37 Dz.U. 1958, nr 5, poz. 16 (tekst ujednolicony Dz.U. 1975, nr 26, poz. 139). 39 likwidacji. Dopiero w 1958 roku go przywrócono i zezwolono na jego wybór na zebraniu wiejskim, jednak musiał być zatwierdzony przez władze gromadzkie38. Jesień 1956 roku przyniosła duże zmiany w Polsce. W wyniku październikowej „odwilży” I sekretarzem PZPR został Władysław Gomułka. Na wsiach dalej utrzymał się system obowiązkowych dostaw, ale nie był on już tak uciążliwy i egzekwowany siłą. Po 1956 roku upadły niemal wszystkie sztucznie tworzone spółdzielnie produkcyjne. Dało to szybki efekt wzrostu produkcji rolniczej. Zmniejszyły się wymiary przymusowych dostaw, podniesiono ceny skupu. Postawiono na spółdzielczość mleczarską, ogrodniczą i kredytową. Utworzono Państwowe Ośrodki Maszynowe (POM), które świadczyły usługi maszynowe dla rolników. Nastąpił wzrost zaopatrzenia w nawozy sztuczne i materiały budowlane39. Po czarnych latach stalinowskich nawet niewielkie zmiany przyniosły upragnione wytchnienie. Polska wieś nie mogła jednak w pełni rozwinąć swojego potencjału, powszechnie brakowało chociażby materiałów budowlanych. Rozpoczęto propagowanie powoływania kółek rolniczych, była to ukryta forma kolektywizacji wsi. Z drugiej strony liczne przywileje kółek rolniczych w ówczesnym systemie gospodarczym dawały możliwość propagowania mechanizacji rolnictwa. Na polskiej wsi pojawiły się „kółkowe” traktory, snopowiązałki i inne maszyny rolnicze. Podział na gromady wprowadzony w 1954 roku okazał się nieprzystający do realiów „październikowej odwilży”. Rozpoczęto także proces komasacji gromad w większe jednostki, większość z nich była bowiem zupełnie nieefektywna. Przy tworzeniu gromad propaganda tłumaczyła, że władza będzie bliżej ludzi. Gdy rozpoczęto scalanie gromad, nie było żadnej akcji propagandowej, więc ludzie podchodzili do tego z nieufnością. W wielu miejscach rozpoczęło się odwracanie reformy gromadzkiej poprzez przywracanie poprzednich granic lokalnych jednostek administracyjnych. Pierwsze wybory do rad gromadzkich przeprowadzono 5 grudnia 1954 roku. Wyborom tym towarzyszyła wielka akcja propagandowa. Kolejne wybory przeprowadzano w podobny sposób. Frekwencja zawsze zbliżała się do 100%, tyle samo głosowało na jedyną listę wyborczą – Front Jedności Narodu. Mimo że wyniki były z góry znane, władze przywiązywały, wzorem ZSRR, bardzo dużą wagę do wyborów. Miały one legitymizować narzucony w Polsce system komunistyczny.

38 Mieczysław Gończar, Samorząd wsi, historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s. 37. 39 Zbigniew Landau, Wojciech Roszkowski, Polityka gospodarcza II RP i PRL, Warszawa 1995, s. 270. 40

Hasło z epoki gromadzkich rad narodowych

Pierwsze dwie kadencje rad narodowych były trzyletnie (1955-1958, 1958-1961). Od 1961 roku kadencje rad narodowych były czteroletnie. Wybory miały miejsce w latach 1961, 1965 i 196940. Ówczesne władze przywiązywały dużą wagę do rozwoju oświaty rolniczej. W każdej gromadzie działał zootechnik i agronom, budowano tak zwane agronomówki. Sprzyjano rozwojowi czytelnictwa wiejskiego (biblioteki i punkty biblioteczne), powstawały świetlice. Rozwinęły się koła gospodyń wiejskich. Powstały liczne nowe ochotnicze straże pożarne. Warto wspomnieć o wielkiej akcji „Tysiąc Szkół na Tysiąclecie”. Dzięki niej (składki na budowę szkół były obowiązkowe) w wielu miejscach postawiono w miarę nowoczesne gmachy szkolne, służące często do dziś. Mimo pewnych pozytywnych tendencji polska wieś pozostawała zacofana cywilizacyjnie. Obligatoryjne dostawy nadal obowiązywały. Rolnicy nie byli objęci powszechnym ubezpieczeniem zdrowotnym.

40 Daty wyborów: 5 grudnia 1954, 2 lutego 1958, 16 kwietnia 1961, 30 maja 1965, 1 czerwca 1969. 41

Plakat z lat 50. XX wieku

Nagłówek aktu powołania gromad w województwie poznańskim

W latach 1954-1972 na obszarze współczesnej Gminy funkcjonowały następujące gromady:

GROMADZKA RADA NARODOWA BISKUPICE OŁOBOCZNE 1954 - 1961

W skład gromady Biskupice Ołoboczne z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Biskupicach Ołobocznych weszły obszary gromad: Biskupice Ołoboczne z gminy Czekanów oraz gromada Bilczew z gminy Sieroszewice41. Z końcem 1961 roku z gromady wyłączono miejscowości: Bilczew i Kowalew włączając je do gromady Sieroszewice42, pozostały obszar gromady włączono do gromady Lewków43.

GROMADZKA RADA NARODOWA KAMIENICE NOWE 1954 - 1972

W skład gromady Kamienice Nowe z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Kamienicach Nowych weszły obszary gromad: Kamienice Nowe, Pruślin i Wtórek z gminy Kamienice Nowe44. Do gromady w 1962 roku, włączono obszar zniesionej gromady Parczew45. W 1968 roku do gromady włączono miejscowość Wysocko Wielkie ze zniesionej gromady Wysocko Wielkie46.

GROMADZKA RADA NARODOWA OŁOBOK 1954 - 1961

W skład gromady Ołobok z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Ołoboku weszły obszary gromad: Ołobok i Sławin z gminy Sieroszewice oraz gromada Leziona z gminy Skalmierzyce Nowe47. Z końcem 1961 roku z gromady wyłączono miejscowość Leziona i włączono ją do gromady Skalmierzyce, pozostały obszar gromady włączono do gromady Wielowieś48.

41 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1954, nr 20, poz. 100. 42 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1961, nr 12, poz. 98. 43 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1961, nr 12, poz. 97. 44 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1954, nr 20, poz. 100. 45 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1961, nr 12, poz. 97. 46 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1971, nr 15, poz. 234. 47 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1954, nr 20, poz. 100. 48 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1961, nr 12, poz. 97. 43

GROMADZKA RADA NARODOWA PARCZEW 1954 - 1961

W skład gromady Parczew z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Parczewie weszły obszary gromad: Parczew i Sadowie z Kamienice Nowe49. Gromada została zniesiona z końcem 1961 roku, obszar gromady włączono do gromady Kamienice Nowe50.

GROMADZKA RADA NARODOWA PRZYGODZICE 1954 - 1972

W skład gromady Przygodzice z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Przygodzice weszły obszary gromad: Przygodzice i Antonin z gminy Przygodzice51. W 1968 roku do gromady włączono miejscowości Smardów i Wysocko Małe ze zniesionej gromady Wysocko Wielkie52. Kolejna zmiana administracyjna granic miała miejsce w 1972 roku, wówczas do gromady włączono obszar zniesionej gromady Strzyżew53.

GROMADZKA RADA NARODOWA SIEROSZEWICE 1954 - 1972

W skład gromady Sieroszewice z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Sieroszewicach weszły obszary gromad: Latowice, Psary, Rososzyca i Sieroszewice z gminy Sieroszewice54. W 1962 roku do gromady włączono miejscowości: Bilczew i Kowalew ze zniesionej gromady Biskupice Ołoboczne55.

49 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1954, nr 20, poz. 100. 50 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1961, nr 12, poz. 97. 51 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1954, nr 20, poz. 100. 52 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1968, nr 11, poz. 191. 53 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1971, nr 15, poz. 234. 54 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1954, nr 20, poz. 100. 55 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1961, nr 12, poz. 98. 44

Podział na gromady w 1958 roku (opracowanie własne autora)

GROMADZKA RADA NARODOWA STRZYŻEW 1954 - 1971

W skład gromady Strzyżew z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Strzyżewie weszły obszary gromad: Bogufałów i Strzyżew z gminy Mikstat56. W 1962 roku do gromady włączono obszar zniesionej gromady Chynowa57. Gromada została zniesiona z końcem 1971 roku. Obszar jej włączono do gromady Przygodzice58.

GROMADZKA RADA NARODOWA WIELOWIEŚ

W skład gromady Wielowieś z siedzibą gromadzkiej rady narodowe w Wielowsi weszły obszary gromad: Masanów i Wielowieś z gminy Sieroszewice59. W 1962 roku do gromady włączono obszary gromad: Ołobok i Zamość60.

56 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1954, nr 20, poz. 100. 57 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1961, nr 12, poz. 97. 58 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1971, nr 15, poz. 234. 59 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1954, nr 20, poz. 100. 60 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1961, nr 12, poz. 97. 45

GROMADZKA RADA NARODOWA ZAMOŚĆ 1954 - 1961

W skład gromady Zamość z siedzibą gromadzkiej rady narodowej w Zamościu weszły obszary gromad: Biernacice, Kania, Raduchów i Zamość z gminy Sieroszewice61. Z końcem 1961 roku gromada została zniesiona, a obszar jej włączono do gromady Wielowieś62.

Podział na gromady w 1958 roku (opracowanie własne autora)

61 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1954, nr 20, poz. 100. 62 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1961, nr 12, poz. 97. 46

Akt powołania gromad w powiecie ostrowskim (Dz. Urz. WRN Poznań, 1954 nr 20 poz. 100)

SPISY RADNYCH GROMADZKICH I GMINNYCH

GROMADA SIEROSZEWICE

Kadencja 1954-195763 Kadencja 1958-196164 Siwak Józef, Siwak Józef, Kaleta Wawrzyn, Skraburska Genowefa, Nentwich Tadeusz, Siwak Leon, Ciesiołka Stanisław, Bergandy Hilary, Sas Marian, Kociemba Antoni, Grzeszczyk Jan, Pawłowska Wanda, Michalski Jan, Matusiak Józef, Chojnacki Franciszek, Wyrębelski Kazimierz, Matusiak Józef, Szkudlarek Franciszek, Kluge Tadeusz, Borusiak Wojciech, Semberecki Władysław, Bartczak Ludwik, Kuźniewska Anna, Bartczak Józef, Lamek Bronisław, Wojtczak Mieczysław, Tomczak Franciszek, Lamek Bronisław, Pułkownik Janina, Sas Marian, Gierlach Bronisław, Kubeczka Stanisław, Woźniczak Władysław, Gierlach Bronisław, Pawłowska Wanda, Chojnacki Franciszek, Wojtczak Mieczysław, Piekarz Władysław, Smok Ludwik, Marcinkowski Stanisław, Borusiak Wojciech, Kubica Leon, Skraburska Genowefa, Semberecki Władysław, Pasiak Tomasz, Woźniak Józef, Bąk Wanda Siwak Bruon, Łęcki Władysław, Chwiłkowski Józef, Kaźmierczak Bronisław

63 Dz. Urz. WRN Poznań, 1954, nr 20 poz. 107. 64 Dz. Urz. WRN Poznań, 1958, nr 5 poz. 28. 49

Kadencja 1961-196565 Kadencja 1965-196966 Siwak Józef, Siwak Józef, Bergandy Hilary, Pawłowska Wanda, Mazurek Józef, Szkudlarek Kazimierz, Pawłowska Wanda, Pacyna Stanisław, Kociemba Antoni, Siwak Leon, Siwak Leon, Szymczak Edmund, Kaczmarek Kazimierz, Wasilewski Józef, Szkudlarek Franciszek, Żurek Jan, Bartczak Ludwik, Wojtczak Mieczysław, Kochanek Piotr, Dycfeld Franaciszek, Szymendera Maria, Szymendera Marianna, Bartczak Józef, Banasiak Zygmunt, Sas Marian, Rynowiecki Kazimierz, Kubeczka Stanisław, Sas Marian, Kubica Leon, Piekarz Władysław, Piekarz Władysław, Kubica Leon, Mielnik Tekla, Kubeczka Stanisław, Gierlach Aniela, Gierlach Aniela, Pułkownik Janina, Słaba Teresa, Teodorczyk Jan, Kulik Edward, Woźniak Józef, Smok Ludwik, Smok Ludwik, Woźniak Józef, Banasiak Maria, Płonka Antoni, Chwiłkowski Józef, Wojtczak Leokadia, Łęcki Władysław, Karczewski Józef, Kamzol Józef, Banasiak Maria, Jarosik Franciszek Graja Stanisław

65 Dz. Urz. WRN Poznań, 1961, nr 5 poz. 54. 66 Dz. Urz. WRN Poznań, 1969, nr 9 poz. 131. 50

Kadencja 1969-197267 Siwak Józef, Pacyna Stanisław, Pawłowska Wanda, Mielcarek Jan, Szkudlarek Kazimierz, Siwak Leon, Szymczak Edmund, Wojtczak Mieczysław, Dycfeld Franciszek, Hełka Józef, Otwiaska Maria, Pazdyka Szczepan, Dębiński Edmund, Strzelczyk Leon, Zapłata Mieczysław, Saranek Helena, Dera Jan, Właśniak Stanisław, Duczmal Stanisław, Pawłowski Bronisław, Widłowski Stanisław, Rachula Teofil, Serafinowska Gertruda, Grygowski Leon, Libudzic Antoni

67 Dz. Urz. WRN Poznań, 1969 nr 11 poz. 221. 51

GROMADA OŁOBOK

Kadencja 1954-195768 Kadencja 1958-196169 Szkudlarek Józef, Dziaduś Daniela, Gawron Franciszek, Gawron Franciszek, Jabłoński Antoni, Warga Antoni, Szymoniak Stefan, Urban Wojciech, Zapłata Mieczysław, Oprus Stanisław, Dziaduś Daniela, Kierzynka Andrzej, Gzieł Stanisław, Jarosik Jan, Kasprzyk Marian, Jabłoński Antoni, Płomiński Stanisław, Zduński Adam, Olszewski Michał, Plomiński Jan, Banasiak Władysław, Płomiński Stanisław, Lisiak Jan, Kubicki Czesław, Kubicki Czesław, Olszewski Michał, Właśniak Bronisław Kasprzyk Marian, Bednarczyk Jan

68 Dz. Urz. WRN Poznań, 1954, nr 20 poz. 107. 69 Dz. Urz. WRN Poznań, 1958, nr 5 poz. 28. 52

GROMADA PARCZEW

Kadencja 1954-195770 Kadencja 1958-196171 Walter Franciszek, Kania Józef, Szkudlarek Stanisław, Dera Piotr, Oleksy Bronisław, Kmieciak Aleksander, Mocek Stanisław, Kwaśniewska Bogumiła, Nych Maria, Sroczyński Czesław, Gucia Konstanty, Wilgocki Henryk, Hausmann Mieczysław, Wawrowski Jan, Rzekiecki Józef, Krysiak Kazimieez, Kania Józef, Hyla Franciszek, Kopras Roman, Kubik Aleksander, Mieszchała Stanisław Rzekiecki Józef, Kaczmarek Józef, Sobczak Stanisław, Walter Franciszek, Kania Józef

70 Dz. Urz. WRN Poznań, 1954, nr 20 poz. 107. 71 Dz. Urz. WRN Poznań, 1958, nr 5 poz. 28. 53

GROMADA STRZYŻEW

Kadencja 1954-195772 Kadencja 1958-196173 Płonka Antoni, Grzesiak Tomasz, Tomaszewski Stefan, Tomaszewski Stefan, Zawadzki Szczepan, Wawrzyniak Jan, Grundowy Kazimierz, Płóciennik Marian, Nieruchalski Czesław, Rokicki Józef, Tonaś Leon, Bąk Jan, Rokicki Józef, Olejnik Józef, Moskwiński Jan, Juszczak Marian, Witek Stanisław, Grędziak Andrzej, Pawlicka Maria, Witek Franciszek, Dybul Stanisław, Grędziak Roman, Potera Jan, Tanaś Leon, Pilarczyk Maria, Potera Jan, Grzesiak Tomasz, Mokwiński Jan, Grząka Jan Stawicki Franciszek

72 Dz. Urz. WRN Poznań, 1954, nr 20 poz. 107. 73 Dz. Urz. WRN Poznań, 1958, nr 5 poz. 28. 54

Kadencja 1961-196574 Kadencja 1965-196975 Urban Józef, Dera Anna, Kania Ignacy, Siudziński Leon, Pawlak Józef, Kania Ignacy, Maj Jadwiga, Urban Józef, Nieruchalski Czesław, Ulichowska Janina, Piec Kazimierz, Maląg Sylwester, Grundowy Kazimierz, Kowalczyk Antoni, Grędziak Andrzej, Krawczyk Stanisław, Wojtczak Stefan, Pawlak Józef, Siudziński Leon, Trelka Janina, Pastok Władysław, Banach Bogdan, Banach Bogdan, Lepka Piotr, Lepka Piotr, Moskwiński Stefan, Mokwiński Stefan, Pacyna Seweryn, Staniszewska Łucja, Fluder Bolesława, Gąsiorek Józef, Kycia Roman, Jędrusiak Walter, Gużdzioł Wawrzyn, Świtała Sylwester, Kaczmarek Jan, Kucharski Bogdan, Chrobak Stanisław, Jankowiak Franciszek, Figiel Zygmunt, Siudziński Władysław, Kawaler Kazimierz

74 Dz. Urz. WRN Poznań, 1961, nr 5 poz. 54. 75 Dz. Urz. WRN Poznań, 1969, nr 9 poz. 131. 55

Kadencja 1969-197276 Siudziński Józef, Graczyk Ireneusz, Kowalczyk Antoni, Kędzierska Janina, Urban Józef, Stawski Julian, Ulichnowska Janina, Stawicki Tadeusz, Mróz Bogusława, Rachuta Antoni, Marek Anna, Jędrusiak Walter, Cicharski Eugeniusz, Guździoł Wawrzyn, Rzekiecki Roman, Kaczmarek Jan, Świtała Sylwester, Kucharski Bogdan, Mokwiński Stefan, Potera Stanisława, Banach Bogdan, Lepka Piotr, Graf Jan, Chrobak Stanisław, Figiel Zygmunt, Gąsiorek Teodozja, Kawaler Kazimierz

76 Dz. Urz. WRN Poznań, 1969 nr 11 poz. 221. 56

GROMADA WIELOWIEŚ

Kadencja 1954-195777 Kadencja 1958-196178 Urbaniak Stanisław, Urbaniak Stanisław, Agata Leon, Mruk Tomasz, Goździk Stanisława, Miś Piotr, Bugaj Antoni, Maskieła Stanisław, Frankowska Joanna, Urbaniak Józef, Róg Ignacy, Goździk Stanisława, Mruk Tomasz, Nawrocki Leon, Rosik Wojciech, Glinkowski Stanisław, Miś Piotr, Matys Piotr, Urban Stanisław, Piaskowski Jan, Teodorezyk Józef, Urban Leon, Urban Teofil, Kamzol Jan, Maskieła Stanisław, Urban Stanisław, Walczak Józef, Stodolski Sylwester, Ślęzak Stefania, Wasiak Mieczysław, Anioł Władysław, Agata Leon, Bugaj Kazimierz, Walczak Józef, Jończak Franciszek, Rumianowski Adam, Urbaniak Józef Muszyński Ludwik

77 Dz. Urz. WRN Poznań, 1954, nr 20 poz. 107. 78 Dz. Urz. WRN Poznań, 1958, nr 5 poz. 28. 57

Kadencja 1961-196579 Kadencja 1965-196980 Stodolski Sylwester, Mruk Tomasz, Urban Stanisław, Prałat Stefan, Błaszczyk Maria, Koziołek Jan, Cicharski Alfons, Urbaniak Józef, Glinkowski Stanisław, Bugaj Antoni, Wojtynka Stanisława, Goździk Władysław, Urban Teofil, Smardz Janina, Karbowy Ignacy, Praski Czesław, Błaszczyk Stanisław, Stodolski Sylwester, Mruk Tomasz, Urban Stanisław, Urbaniak Stanisław, Tomaszewski Stanisław, Piaskowski Jan, Urban Teofil, Urbaniak Józef, Krawrczyk Józef, Goździk Władysław, Nowicki Marian, Praski Czesław, Woźniak Wojciech, Gawron Urszula, Zapłata Mieczysław, Jarosik Krystyna, Bugaj Helena, Bugaj Antoni, Dembiński Edmund, Rzepecki Leon, Właśniak Stanisław, Agata Władysław Dera Jan, Szafarski Władysław, Krysiak Teodor, Rachula Teofil, Szmaj Kazimierz, Maciuszczak Stanisław, Grygowski Leon, Libudzic Antoni

79 Dz. Urz. WRN Poznań, 1961, nr 5 poz. 54. 80 Dz. Urz. WRN Poznań, 1969, nr 9 poz. 131. 58

Kadencja 1969-197281 Prałat Stefan, Mruk Tomasz, Sołtysiak Leokadia, Koziołek Jan, Rosik Andrzej, Urbaniak Józef, Gawron Urszula, Mączka Antoni, Urban Stanisław, Krawczyk Józef, Hełka Józef, Otwiaska Maria, Pazdyka Szczepan, Dębiński Edmund, Strzelczyk Leon, Zapłata Mieczysław, Saranek Helena, Dera Jan, Właśniak Stanisław, Duczmal Stanisław, Pawłowski Bronisław, Widłowski Stanisław, Rachula Teofil, Serafinowska Gertruda, Grygowski Leon, Libudzic Antoni

81 Dz. Urz. WRN Poznań, 1969 nr 11 poz. 221. 59

GROMADA ZAMOŚĆ

Kadencja 1954-195782 Kadencja 1958-196183 Angrecki Teodor, Grygowski Józef, Mikulicz Stefan, Mikulicz Stefan, Kątny Franciszek, Cichy Ignacy, Lubidzic Antoni, Sitek Józef, Pawlak Władysław, Kania Stanisław, Cegiełka Bibianna, Kempski Jan, Szmaj Józef, Rachula Teofil, Bochen Józef, Rzeźnik Edmund, Zalejski Józef Klada Stanisław, Kempski Czesław, Maciuszczak Stanisław, Libudzic Antoni, Przybyłek Zygmunt, Szmaj Teodor, Stacherzak Wacław

82 Dz. Urz. WRN Poznań, 1954, nr 20 poz. 107. 83 Dz. Urz. WRN Poznań, 1958, nr 5 poz. 28. 60

GMINNA RADA NARODOWA SIEROSZEWICE 1973-1990

W latach 1954-1972 podstawową jednostką podziału administracyjnego kraju pozostawały miasta, osiedla i gromady. Gromady w powszechnej opinii nie sprawdzały się, zajmując się głównie poborem podatków, administracją wsi, natomiast nie były w stanie przeprowadzić większych inwestycji, tak potrzebnych na polskiej wsi. Praktycznie wszyscy przewodniczący gromadzkich rad narodowych legitymowali się wykształceniem podstawowym. W początkach 1972 roku władze państwowe podjęły decyzję o powołaniu gmin – większych jednostek terytorialnych, często w granicach dawnych gmin funkcjonujących do 1954 roku. Było to przyznanie się do porażki systemu gromad. 29 listopada 1972 roku Sejm uchwalił ustawę o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych84. Ustawa dotyczyła zarówno gmin miejskich jak i wiejskich. Zmieniła ustrój administracji lokalnej wprowadziła fachowy zarząd. Według ustawy rady narodowe pozostawały organem władzy państwowej i podstawowym organem samorządu społecznego na terenie gminy. Dalej ustawa głosiła: Gminna rada narodowa zapewnia wykonanie na terenie gminy zadań państwowych, wzrost i unowocześnienie produkcji, ze szczególnym uwzględnieniem produkcji rolnej, rozwój gospodarczy, społeczny i kulturalny gminy, zaspokajanie potrzeb bytowych ludności oraz umocnienie dyscypliny społecznej85. Nowa ustawa wprowadziła dość rewolucyjne jak na PRL zmiany. Ustalono wyraźny podział między funkcjami stanowiącymi i wykonawczymi (do tej pory istniała jedność w postaci prezydiów rad narodowych). Organem uchwałodawczym stała się gminna (miejska) rada narodowa. Liczyła ona od 20 do 50 radnych. Rada narodowa ze swojego składu wybierała prezydium i komisje. Przewodniczącym rady zostawał, od 1974 roku, pierwszy sekretarz lokalnego komitetu PZPR. Bardzo ważną rolę w gminie odgrywał przewodniczący rady narodowej, który nadzorował również naczelnika gminy. Przewodniczący, jego zastępcy i szefowie komisji tworzyli prezydium rady narodowej. Prezydium to reprezentowało daną jednostkę na zewnątrz. Wybory do rad narodowych przeprowadzono po raz pierwszy w dniu 9 grudnia 1973 roku. Dlatego też początkowo w radach narodowych zasiadali dawni radni gromadzcy, miejscy

84 Dz.U. 1972, nr 49, poz. 312. 85 Tamże. 61

(styczeń-listopad 1973). Wybory do rad narodowych przeprowadzono następnie: 5 lutego 1978 roku, 17 czerwca 1984 roku i 19 czerwca 1988 roku. Nowością w systemie gminnym było powołanie urzędu gminy (urzędu miasta). Był to terenowy organ administracji państwowej do wykonywania zadań naczelnika gminy. Naczelnik był powoływany i odwoływany przez wojewodę. Rada narodowa mogła tylko wyrażać niewiążącą opinię o kandydaturze86. Naczelnicy musieli legitymować się przynajmniej średnim wykształcenie, preferowano jednak wyższe rolnicze lub inżynierskie. Również pracownicy urzędu gminy musieli posiadać przynajmniej średnie wykształcenie. Po raz pierwszy w administracji PRL postawiono na fachowość. Urząd gminy zasadniczo dzielił się na trzy części: biuro urzędu, gminną służbę rolną i urząd stanu cywilnego. Urząd podzielony był na referaty kierowane przez sekretarza biura urzędu gminy. Ważną pozycję zajmował główny księgowy gminy87. Gminną służbę rolną tworzył zespół kilku osób sprawujący nadzór nad rolnictwem w gminie i organizujący jego sprawy88.W ramach urzędu gminy funkcjonował także urząd stanu cywilnego zarządzany przez kierownika89.

Nagłówek aktu powołania gmin w województwie poznańskim (Dz. Urz. WRN Poznań, 1972 nr 32 poz. 391)

86 Dz.U. 1972, nr 49, poz. 312. 87 Tamże. 88 Tamże. 89 Tamże. 62

Powołano na nowo gminę Sieroszewice. W skład gminy z siedzibą gminnej rady narodowej w Sieroszewicach weszły obszary sołectw: Biernacice, Bilczew, Kania, Latowice, Masanów, Ołobok, Parczew, Psary, Raduchów, Rososzyca, Sieroszewice, Sławin, Strzyżew, Wielowieś, Zamość90.

90 Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1972, nr 32, poz. 391. 63

Akt powołania gmin Sieroszewice (Dz. Urz. WRN w Poznaniu, 1972, nr 32, poz. 391)

W 1975 roku dokonano pewnych zmian w systemie gminnym. Z końcem maja tego roku zlikwidowano powiaty. Likwidacji uległy także duże województwa, a w ich miejsce utworzono małe województwa w liczbie 49. Gminę Sieroszewice włączono w skład województwa kaliskiego91.

Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku cała polska gospodarka, w tym także polskie rolnictwo, przeżyła gwałtowne załamanie. W 1980 roku cały kraj pogrążał się w kryzysie. Strajki robotnicze w kraju rozpoczęte w Świdniku i Lublinie w lipcu 1980 roku wkrótce rozlały się na cały kraj. 31 sierpnia 1980 roku podpisano słynne porozumienia w Gdańsku. W następnym miesiącu została zalegalizowana „Solidarność”. W urzędach gmin, przy naczelnikach gmin, rozpoczęły działalność komisje rozdziału maszyn rolniczych. Skromnych dostaw nie mogło wystarczyć dla wszystkich. Na wsiach zapanowało wielkie rozgoryczenie i liczne konflikty. W grudniu 1981 roku wprowadzono stan wojenny. Była to rozpaczliwa próba obrony systemu socjalistycznego w Polsce. Działalność rad narodowych została zawieszona na kilka miesięcy. W każdej gminie powołano Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego. Do gmin przybyły Terenowe Grupy Operacyjne, które miały uzdrowić sytuację gospodarczą. Jednak metodami wojskowymi nie udało się naprawić niewydolnego systemu gospodarczego. Po zniesieniu stanu wojennego (1983) władze postanowiły stworzyć pozory zmiany na terenach wiejskich, aby spacyfikować nienajlepsze nastroje. Ustawa z 20 lipca 1983 roku o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego92 powołała nowe instytucje. Każde sołectwo stało się jednostką samorządu wiejskiego. Nie był to samorząd w pełnym tego słowa znaczeniu. Przepisy były dość niejasne i różnie je interpretowano. Samorząd wiejski otrzymał prawo do dysponowania własnymi funduszami, ale nie uzyskał osobowości prawnej. Zebrania wiejskie decydowały o sprawach lokalnych, powoływały sołtysa i radę sołecką jako organy wykonawcze. Na czele rady mógł stanąć przewodniczący rady sołeckiej, ale często kierował nią sołtys, pełniący jednocześnie funkcję przewodniczącego rady sołeckiej. Główną osobą reprezentującą samorząd wiejski stawał się przewodniczący rady sołeckiej. Nadzór nad samorządem wiejskim sprawowała rada narodowa oraz naczelnik. Nowa ustawa obligowała

91 Dz. U. 1975, nr 17, poz. 92. 92 Dz.U. 1983, nr 41, poz. 185. 65 naczelnika gminy i GRN do respektowania uchwał zebrań wiejskich. Wszelkie sprawy dotyczące poszczególnych wsi musiały być ustalane z danym samorządem wiejskim. Wybory do rad sołeckich przeprowadzono jesienią 1984 roku, natomiast kolejne jesienią 1988 roku. Mimo wszystko był to początek pewnej podmiotowości i samodzielności poszczególnych społeczności wiejskich. W latach 70. i 80. XX wieku zakończyła się elektryfikacja polskiej wsi, powstały najpotrzebniejsze drogi, przy czym w dużej mierze przy pomocy czynów społecznych. Często była to jedyna możliwość budowy drogi czy mostu. Lata 1989-1990 przyniosły ogromne zmiany gospodarcze i polityczne. Zmienił się także ustrój lokalny. Rady narodowe zakończyły działalność w kwietniu 1990 roku wraz z wejściem w życie ustawy o samorządzie terytorialnym (dziś gminnym) z 8 marca 1990 roku93. Na mocy przepisów wprowadzających samorząd terytorialny zachowany dotychczasowe prawa miejskie i granice jednostek administracyjnych94. Dla Gminy Sieroszewice rozpoczął się zupełnie nowy okres.

93 Dz. U. 1990 nr 16 poz. 95. 94 Dz. U. 1990 nr 32 poz. 191. 66

Fragment ustawy wprowadzającej samorząd gminy (Dz. U. 1990 nr 32 poz. 191)

GMINNA RADA NARODOWA SIEROSZEWICE

Kadencja 1973-197795 Kadencja 1978-198496

Angrecki Teodor, Maciuszczak Stanisław, Maciuszczak Stanisław, Szmaj Irena, Bochen Józef, Angrecki Teodor, Szmaj Irena, Małecki Szczepan, Jurkiewicz Kazimierz, Jabłoński Wojciech, Krawczyk Józef, Jurkiewicz Kazimierz, Właśniak Teodozja, Kasprzyk Marian, Tomaszewski Krzysztof, Właśniak Bronisław, Woźniak Wojciech, Wojtasik Andrzej, Kubik Aleksander, Dutkiewicz Tadeusz, Gozdek Leon, Grzelak Felicjan, Grzelak Felicjan, Kubik Aleksander, Kmieciak Aleksander, Kmieciak Aleksander, Sas Marian, Gozdek Leon, Plewiński Stanisław, Sas Marian, Prętkowska Bronisława, Plewiński Stanisław, Żurek Jan, Tomalak Kazimierz, Banasiak Elżbieta, Kupijaj Wanda, Nowak Józef, Bartczak Ludwik, Płonka Antoni, Lamek Bronisław, Stempin Alfons, Bartnik Łucja, Jankowski Stanisław, Płonka Antoni, Talisz Helena, Banasiak Józef, Siwak Józef, Kania Henryk, Kociemba Józef, Ratajczyk Maria, Mielcarek Jan, Mielcarek Jan, Wawrzyniak Andrzej, Pawłowski Stanisław, Pomykała Czesław, Siwak Anna, Siudziński Józef, Radziszewski Jan, Przybylak Franciszek, Wilgocki Paweł, Siudzińska Kazimiera, Dera Teodozja,

95 Dz. Urz. WRN Poznań, 1973 nr 20 poz. 289. 96 Dz. Urz. WRN Kalisz, 1978 nr 1 poz. 1. 68

Pazdyka Irena, Pomykała Czesław, Urban Stanisław, Przybylak Marian, Otwiaska Kazimierz, Banasiak Bogdan, Gąsiorek Stanisław, Agata Janina, Koziołek Jan, Gąsiorek Stanisław, Prałat Stefan, Rycerski Marian, Miławski Witosław, Michalczak Stanisława, Skrzypczak Józef, Dera Teresa, Banasiak Barbara Miławski Witosław, Prałat Stefan, Zielińska Barbara, Grędziak Stanisław, Koziołek Stanisław

Kadencja 1984-198897 Kadencja 1988-1990

Maciuszczak Stanisław, Wyniki wyborów opublikowano Olczak Antoni, w Dzienniku Urzędowym, jednak są Olek Dominik, całkowicie nieczytelne. Zatylny Tadeusz, Ratajczyk Maria, Kasprzyk Marian, Woźniak Tomasz, Kasprzyk Jerzy, Walczak Józef, Gozdek Leon, Kmieciak Aleksander, Kubik Jan, Lis Teresa, Sas Irena, Kuźmiak Józef, Rymarz Bogusława, Kupijaj Wanda, Ptaszyk Tadeusz, Gorzelańczyk Mirosława, Wojtczak Wiesław, Kowalski Jerzy, Pawelec Bronisław, Pułkownik Roman, Smug Stanisław, Mielcarek Jan, Radziszewski Jan, Pawłowski Stanisław, Golicki Eugeniusz, Jędroszka Henryk, Banasiak Bogusław, Kasprzyk Tadeusz, Surdyk Bolesław,

97 Dz. Urz. Województwa Kaliskiego, 1984 nr 1 poz. 1. 70

Stodolska Halina, Dera Jerzy, Płomiński Stanisław, Prałat Stefan, Banasiak Stanisław, Cieplińska Stanisława, Urbaniak Kazimierz, Jaś Joanna

Spis treści WSTĘP ...... 2 II RZECZYPOSPOLITA ...... 12 II WOJNA ŚWIATOWA ...... 32 LATA 1945-1954 ...... 33 GROMADZKIE RADY NARODOWE ...... 39 GMINNA RADA NARODOWA SIEROSZEWICE 1973-1990 ...... 61