Redactioneel

MEDEDELINGEN HEEMKUNDIGE KRING Woensdag 19 maart, naamfeest van Sint Jozef, waren net GROOT- - 3-MAANDELIJKS LEDENBLAD geen 200 belangstellenden opgekomen voor de inwijding 23STE JAARGANG 2003- NR 2 van de gerestaureerde St. Jozefkapel op het Haaltertse Bruulplein door EH Deken Soens. Redactie: Diepeweg 15, 9450 Haaltert Het werd een stemmige plechtigheid, opgeluisterd door het Erevoorzitter Koninklijk Sint-Gorikkoor. Veearts Robert Lievens Voorzitter - Secretariaat Namens de Heemkundige Kring hebben wij nogmaals onze Willy De Loose erkentelijkheid uitgedrukt aan iedereen die ook maar het 053/83.08.81 geringste bijgedragen heeft om deze restauratie mogelijk te Bestuursleden: maken. Denderhoutem: Edgard Huylebroek De 100-jarige kapel is de blikvanger op het Bruulplein. Wij Hans Sonck hopen dat het Buurtcomité samen met de omwonenden Haaltert: opnieuw zullen borg staan om ‘hun’ kapel te koesteren. Een Geert Boelaert betere waardering voor het hier gepresteerde werk is ondenk- Marc De Moyer baar. John Scheerlinck Heldergem: In het najaar stellen wij twee nieuwe genealogische uitgaven Roger De Troyer voor, enerzijds de Gezinsreconstructie van Denderhoutem William Minnaert van onze medewerker René De Paepe en anderzijds ‘150 Kerksken: Haaltertse gezinnen in de kijker’, een geïllustreerde studie Joris De Kegel met 150 gezinsfoto’s (eerste helft 20ste eeuw) aangevuld met Terjoden de identificatie van de afgebeelde personen en een kwar- tiersstaat (3 generaties). De behandelde gezinnen vinden jul- Bernadette De Luyck lie op onze website : www.hk-haaltert.tk. Documentatiecentrum: Warandegebouw Sint-Goriksplein 17 In het septembernummer geven wij meer informatie over deze 9450 Haaltert. Open : eerste zondag en twee uitgaven. tweede donderdag van de maand van 10 tot 12 uur . Ruiladres: Vele jaren was Mevrouw Amandine Temmerman een actief bestuurslid van onze vereniging. Door allerlei omstandighe- Diepeweg 15, 9450 Haaltert den kan zij deze taak niet meer vervullen. Gelukkig daagde € Lidmaatschap: 7,50 een nieuwe jonge kracht op om het verleden van Terjoden Steunend lid: € 12,00 ‘om te spitten’, nl. Bernadette De Luyck (Terjodendries 76, Rek.nr. 439-5083061-63 tel.:0473/589603), leerkracht in Erondegem. Heemkundige Kring Groot-Haaltert Email: [email protected] Website: http://www.hk-haaltert.tk Aan Amandine: oprecht dank voor de vele jaren inzet en aan Bernadette: welkom en succesvol opzoekingswerk. Elke auteur is verantwoordelijk voor zijn/haar teksten. Teksten mogen overgenomen worden mits bronvermel- HK Haaltert ding.

HK Haaltert is lid van het Verbond van Kringen voor Heemkunde Oost-Vlaanderen.

1 • CRIMINALITEIT IN HET LAND VAN AALST IN DE 18DE EEUW (8)

2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • Licentiaatsverhandeling Dries Mertens

(wordt vervolgd)

10 • Afscheid van burgemeester Lodewijk De Saedeleer te Haaltert - 1858

Zowel op nationaal als op lokaal vlak was het op het kerkhof op 22 oktober. Het is als het ware één geslacht de Sadeleer een begrip in het politieke- en lofbetuiging aan de afgestorvene. sociale leven. Ondanks hun status waren alle leden van de familie nauw verbonden met het lot van hun dorpsgenoten. Talrijke getuigenissen zijn vol lof over “ Vrienden, burgers, een smartvollen plicht heb ik hun sociale verbondenheid met de minstbedeelden heden te vervullen, hier bij dat stoffelyk overschot van van de dorpsgemeenschap en die waren er in grote onze diepbetreurde vriend, die sedert meer dan 28 mate, toen hij burgemeester werd. jaeren het achtbaer ambt van burgemeester met den grootsten iever bekleedde. Thans vloeien onze trae- nen by zyn ontzielde lichaem; de onverbiddelyke Lodewijk de Sadeleer werd geboren te Haaltert op dood heeft hem voor eeuwig ons ontnomen. Neen, 27 juni 1798 in het gezin van Dominicus en Maria- niet voor eeuwig, in zalige gewesten, dierbare ont- Anna Haelterman (° Deftinge). Dominicus was land- slapene, zullen wy elkander terugzien, daer waer bouwer, brouwer en practizijn (bepleiter van onverstoorde rust heerst, daer waer onafgebrokene gerechtszaken) en schepen. Lodewijk zette de brou- vriendschap voortduert; daer waer de hartelykste wersstiel verder en kreeg ook interesse voor de plaat- broederliefde nooyt wordt verbroken en waer de selijke politiek. In 1830 werd hij de 1ste burgemeester zegenrykste handen de innigste en wederzydste en van het nieuwe België en bleef dit tot zijn overlijden algemeene genegenhyed voor altijd worden gelegd. op 20 oktober 1858.

Van uyt de hemelwoon die gy, wy betrouwen het vast, Hij ging als een welgestelde vrijgezel door het leven reeds zyt ingetreden, ziet gy thans hoe innig het ons maar dit nam niet weg dat hij zich inzette voor het lot smart wanneer wy u naer uwe laetste rustplaets moe- van talrijke hulpbehoevende huisgezinnen in een tijd ten begeleyden, hoe wy met gebogen hoofden en dat er van sociale tegemoetkomingen geen sprake met ontroerde borst een stil en vuerig gebed ten was. Vooral tijdens de gevreesde ‘hongerjaren’, tus- hemel stuerende, uw killig gebeente met een laetste sen 1845 en 1850 zocht hij middelen om zijn getrof- traen van liefde nog trachten te verwarmen, en hoe fen bevolking te helpen. Zo stichtte hij samen met hier ons bedrukte gemoed den wens opstygt u nog in onderpastoor Frederik De Meyer (in 1849 overge- ons midden te bezitten! Vruchtelooze wensch! De plaatst naar Denderhoutem), de ‘Kantwerkscholen’, Almogende, de Alwyze, de Algoede heeft het anders die vanuit het provinciebestuur gestimuleerd werden. gewild, zyn besluit is onwederoepelyk, de stappen De belangrijkste initiatieven gingen echter uit van de van den sterveling zyn geteld, de baen die hy bewan- plaatselijke geestelijkheid. De vergrotingswerken aan delt is afgemeten en verder dan den Almachtigen het de kerk in 1842 genoten zijn volle aandacht en wilt, gaet niemand op dezelve voort. Uw levensloop, meestal was hij de bezieler van maatschappelijke en vriend Lodewijk, is roemryk geweest, te meer door sociale projecten (1). grievende gedachte dat gy uwe vrienden moest ver- laeten; maer door den godsdienst getroost, gy kalm en gelaten by zachte hoop eerlang de eeuwige zalig- Met zijn steunverlening op diverse vlakken bouwde heyd te mogen genieten. En gy hechtet u van het hij een geliefde reputatie op bij zijn dorpelingen. Dit aerdse leven om u met het sterven en eeuwige leven kwam sterk tot uiting bij zijn overlijden op 20 decem- gemeen te maken. Dierbaere stoffelyk overschot, ont- ber 1858 in . Zijn begrafenis te vang van uwe talryke hier vergaderde vrienden den Haaltert werd een ontroerende gebeurtenis onder een laetsten afscheydsgroet. U lyden heeft een eynde enorme belangstelling. Bij die gelegenheid werd een genomen; eenige eeuwige belooning is u toegeschikt lijkrede uitgesproken, uiteraard in de gangbare stijl en als ware Roomsche Katholieke geniet gy reeds het en bewoordingen van het midden van de 19de eeuw. verblyf der zaligen. Ontslagen van alle wisselvallig- Om zich een idee te kunnen vormen van de wijze heden die een mensch op deze aerde vergezellen, waarop eerbetuiging geschiedde, geven wij de tekst zyt gy reeds in die hemelsche kringen waer liefde, getrouw weer. Wij mogen aannemen dat de sociaal vrede en rust voor altyd heerschen. Een laetste woord ingestelde burgemeester de Sadeleer de sympathie vooraleer wy hier aen dezen grafkuyl aen de afge- genoot van het grootste gedeelte van de Haaltertse dolven aerde afscheyd van u nemen. Ofschoon bevolking. Het was gemeentesecretaris Gustaaf van geheel de gemeente te wel overtuygd is van de ver- Meldert (latere burgemeester) die de lijkrede uitsprak dienstvolle werkingen die gy als burgemeester sedert 1830 hebt uytgeoefend, voel ik my nochtans genoopt

11 • de zelve alhier een weinig af te malen. Gy waert dienstvaerdig, met de volkomenste belangloosheyd zyn uwe ontelbare akten bezegeld geweest, niets voor oogwit hebbende dan de welvaert der gemeen- te; meestal al de buurtwegen zyn onder uw opzicht Medewerking gevraagd gekalseyd geworden. In 1842 is den voorgevel dezer kerk den gedenksteen geplaetst, als eene eeuwige blyk van uwen onvermoeybaeren yver met den wel- Roger De Troyer (bestuurslid HK) ken gy de bouwwerken tydens twee jaeren bestuerde. Als voorzitter van het bureel van weldaedigheyd, werkt aan een inventaris van de waert gy den vader van alle behoeftigen; hoeveel tra- gesneuvelden (WO I en WO II) in enen dier ongelukkige hebt gy niet gestelpt? In 1846 toen de kwynende toestand der vlaschspinning tot onze deelgemeenten. den hoogsten top gestegen was en de eetwaeren ont- Wie heeft bidprentjes en/of braeken, hebt gy met medewerking van onzen acht- baeren heer onderpastoor De Meyer, kantwerkscho- foto’s van de len met hulpsommen der gemeente ingericht, welke oorlogsslachtoffers? onschatbare voordeelen in de gemeene volksklasse hebben opgeleverd, en die thans nog de nieuwe Mag hij die gebruiken voor ingevoerde nyverheyd van zwarten kant voort te zet- reproductie? ten; ja, gy hebt het genoegen gehad een genoot- schap alhier ingericht te zien, welke de bedelary Alles wordt terugbezorgd. geheel en gansch heeft uytgeroeyd en aen de arme de werkzucht ingeboezemd, immers al uwe inzichten hadden ten doel de volkeren door hun werk het Info : Roger De Troyer onontbeerende te verschaffen. Het ware overbodig nog wydloopiger zyne bestuersakten op te helderen, (053 / 62 24 69 - 053 / 83 65 88) daer wy allen dezelve by iederen stap ontmoet en of secretariaat 053 / 83 08 81. dan welke in het byzonder als gemeentesecretaris geduerende meer dan 23 jaeren heb ooggetuige geweest. Lang zal uw aendenken als burgemeester onder ons leven, lang zullen wy uwen vriendelyken ommegang herinneren, uwe rechtschapenheyd en handel, uwe rondbortstigheyd en edel karakter. Oprecht waert gy door geheel de gemeente bemind, en de traenen die wy op uw graf storten zyn diep gevoeld en komen uyt het hart. Uw taek is af dierba- Klim in je stamboom re, uw plicht op aerde is vervuld. Uwe schim zweeft rond en uwe ziel leeft reeds in gelukkige oorden. VVF organiseert een lessenreeks voor beginnelingen en minder ervaren Vaerwel dan vriend, tot wederziens hierboven waer ook alle onze hoop is gevestigd.” (2) familievorsers. Geen voorkennis vereist. Data : zaterdag 13, 20 en 27 Een dergelijke lijkrede mogen wij als schoolvoor- september en 4, 11 en 18 oktober beeld nemen voor de negentiende eeuwse taal en stijl. Of de bewieroking terecht is of niet laten wij hier van 9.30 tot 12 uur in het in het midden, maar doorgaans werd er nogal kwis- documentatiecentrum van de VVF-Aalst, tig omgesprongen met lofbetuigingen aan een gemeentelijke personaliteit. Het is bovendien zeker Crypte (zijkant kerk Erembodegem). niet aan ons om na anderhalve eeuw de woorden Inschrijven : € 25 op rekeningnummer van de redenaar in twijfel te trekken. Als hoogste gemeentelijke ambtenaar was hij toch het best 436-5069751-08 van VVF-Aalst geplaatst om de karaktertrekken en de gaven van zijn burgemeester te schetsen. Info : André Braet (053 / 77 64 00) of [email protected] 1- DE LOOSE W., Politieke en Sociale geschiedenis van Warm aanbevolen ! Haaltert, pag. 272, HK Haaltert 1995 2- SAA, De Denderbode, 31 oktober 1858, pag. 2

Julien De Vuyst

12 • Herinneringen - Denderhoutem

VKBJ Denderhoutem in 1939

Een foto genomen naar aanleiding van het huwelijk van Maria Roelandt, één van de leden van de Vrouwelijke Katholieke Burgerjeugd (‘de witte moesjen’). Zij huwde met Gustaaf Geeroms en kregen drie kinderen: Lea, Paul en Godelieve. Haar ouderlijk huis stond op het Dorp (nu KBC kantoor), het was een winkel van garen, knoppen, spelden ed.

vlnr: Caroline Ledegen, Suzanne Coppens, Suzanne Van Keymeulen, Zoé Van Schelfergem, Alice Muylaert, Marie Ledegen, Georgette Wijnant, Maria Muylaert, Marie Hermine De Mulder, Zoé Scheerlinck, Maria Van der Burght, Alice Taeleman, Celestine Taeleman, Celeste De Schrijver, Victorine De Schepper en Caroline Van Oudenhove.

13 • Arm Vlaanderen ! De crisis van de jaren 1840 in Haaltert

Rapport A: Identificatie van de gemeente Brussel – Kortrijk, die wegens haar latere datum, Haaltert geen directe invloed zal uitoefenen op het onder- zoek. A-De Gemeente Korte historische schets van Haaltert in de 18de – 19de eeuw. (Uit DE POTTER F. en BROECKAERT J., Geschiedenis van de gemeenten: Groot Haaltert, Heemkundige Kring Haaltert, s.d.) Haaltert, gemeente in de provincie Oost-Vlaanderen, bestaat sedert 1977 uit Kerksken, Heldergem, Denderhoutem, het gehucht Terjoden en Haaltert. Ligging van de gemeente Haaltert werd (wordt) doorsneden door de grote Het maakt deel uit van het administratief arrondisse- staatsbaan van Aalst naar Geraardsbergen en door ment Aalst, het gerechtelijk arrondissement de spoorweg van Aalst. Zij wordt begrensd in het en het gerechtelijk kanton Aalst. noorden door Nieuwerkerken, in het oosten door Erembodegem, ten zuiden door Denderhoutem, Kerksken en Heldergem en tenslote in het westen door Gekenmerkt door een golvend reliëf en overwegend en Mere. goed gedraineerde zand –en leembodem is de streek een typisch landelijk gebied, dat vooral bewoond werd door forenzen. Haar oppervlakte bedraagt zo’n 914 hectare, dewel- ke worden bevochtigd door twee beken: de Molenbeek die ten westen van Heldergem komt en In 1769 was in Haaltert de helft van het bouwland stroomt naar Mere en de Eilandbeek, die uit de rich- bezaaid met tarwe en rogge, terwijl in Denderhoutem ting van Kerksken vloeit en uitmondt in de Dender ten vooral tarwe, masteltuin, koolzaad en vlas werd hoogte van Erembodegem. geteeld. Het vlas werd er ter plaatse gesponnen en geweven. Volgens De Potter en Broeckaert telde men er in 1796 niet minder dan 200 weefgetouwen. Het Industriële en economische activiteiten verkregen linnen werd dan verkocht op de regionale In de 18de eeuw (1796) werd het Haalterse bouw- markten als Geraardsbergen, , en land als volgt verdeeld: de helft werd ingenomen Aalst. door tarwe en rogge, één achtste door koolzaad, 20 bunder door vlas en op de rest werden klavers, aard- appelen en fruit geteeld. In 1846 mislukte de aardappeloogst, die voordien verbeterde levensomstandigheden en een demografi- sche explosie mogelijk maakte. Dit had grote gevol- De teelt van vlas vermeerderde gedurende de tweede gen op sociaal en economisch vlak. Bovendien bleek helft van de 18de eeuw nagenoeg met een derde. Te ook de opkomende industrialisatie genadeloos voor Haaltert woonden er destijds dan ook vele spinsters Haaltert: de mechanische spin –en weefgetouwen en wevers, wat resulteerde in het grote aantal weef- betekenden immers de ondergang van de voorheen getouwen (+- 200 ) waarvan in diverse bronnen mel- zo bloeiende huisnijverheid. ding wordt gemaakt.

Gelukkig konden de vrouwelijke werklozen terugval- Naast deze overwegend agrarische activiteiten len op het kantwerk dat zowel thuis als op de kanta- kende Haaltert ook meer industriële activiteiten van teliers werd beoefend. Zo telde men in 1846 in Oost- velerlei aard. In 1830 onderscheidde men ondermeer Vlaanderen ongeveer 229 kantwerkscholen, die aan 2 steenbakkerijen, 1 suikerfabriek en 4 windmolens. bijna 17.000 leerlingen een opleiding gaven. In het begin van de 19de eeuw werden deze zelfs uit- gebreid en vonden we er verder 2 brouwerijen, een maalderij door stoom aangedreven, 2 olieslagerijen, Een belangrijk gegeven in de verdere ontwikkeling 1 suikerfabriek, 1 komslagerij, 2 windmolens, ver- van de gemeente was de aanleg van de spoorlijn scheidene schietspoelmakerijen en 13 kantfabrieken

14 • terug. Deze laatste waren goed voor de tewerkstel- Genootschap voor Aalsterse Geschiedenis. ling van zo’n 800 meisjes en vrouwen. P/a Wilfried Vermaene Brouwerijstraat 39, 9300 Aalst Heemkundige Kring Haaltert Officiële bevolkingscijfers P/a Willy De Loose VII 1806 1816 1818 1820 1830 1846 Diepeweg 15, 9450 Haaltert 2250 2417 2332 2799 2914 3252 3277 Tel: 053/830881

Oost-Vlaams verbond van de kringen voor 1856 1866 1876 1880 1890 1900 1910 Geschiedenis 3211 3115 3274 3410 3668 4024 4661 P/a Dany Lamarq Brouwerijstraat 32, 9620 Zottegem Tel: 09/3603743 1920 1930 1947 1961 4881 5296 5732 6655 Verbond van de kringen voor Heemkunde in Oost- Vlaanderen P/a Robert Ruys Administratieve indeling Doornweg 29, 9260 MILITIE KANTON: Tel: 052/423093 Denderhoutem, Haaltert, ADMINISTRATIEF ARRONDISSEMENT, 1800-1963: oorspr. , Aalst DEPARTEMENT D-Bibliografie (administratief), 1796-1815: Schelde Specifieke literatuur PROVINCIE (administratief), Licenciaats –en doctoraatsverhandelingen 1818-1963: Oost-Vlaanderen MUNICIPAAL KANTON, 1796-1800: Herzele • GOOSSENS Laurie, De ontwikkeling van proto- GERECHTELIJK KANTON, industrie in Oost-vlaanderen: 1801/02-1963: Herzele GERECHTELIJK ARRONDISSEMENT, • Regionale en demografische implicaties (1650- 1796-1963: oorspr. Aalst, Oudenaarde 1850), RUG, Vandenbroeke, 1984. DEPARTEMENT (gerechtelijk), 1796-1815: Schelde • D’HAESELEER Peter, Proto-industrialisering tot vla- PROVINCIE (gerechtelijk), snijverheid in de 13 1815-1963: Oost-Vlaanderen • gemeenten ten westen van Aalst (18de tot 1ste helft 19de eeuw), KUL, H. Van der wee, 1990. B-Het modern archief Alle stukken van het moderne archief van Haaltert DE TEMMERMAN Jaak, de landbouw in het land van zijn geïnventariseerd in het rijksarchief te . Dit Aalst tijdens de 1ste helft van deXIXe eeuw. functioneert, behalve als Rijksarchief voor het gerech- Teeltplan, produktie en produktiekosten, VUB, J. telijk arrondissement Dendermonde, ook als hulpar- Hannes, 1979. chiefplaats voor hedendaags archief uit de Vlaamse provinciën. Alle noodzakelijke bronnenmateriaal bevindt zich derhalve in Beveren. Alle stukken van het rijksarchief zijn geïnventariseerd Algemene werken aangaande de geschiedenis van in o.a. de volgende werken: Haaltert • Rijksarchief te Beveren-Waas, in: Het Rijksarchief in de Provinciën. Overzicht van de fondsen en verza- • VAN DEN BRUELLE A., De geschiedenis van melingen. I. De Vlaamse provinciën, Brussel, Haaltert, Haaltert, 1975-1976, 2dln. 1975, p. 93-102. • VERSCHAEREN J., Overzicht van de archieven en • DE LOOSE Willy, Haaltert van 1830 tot 1976: verzamelingen van het Rijksarchief te Beveren. Bijdrage tot de geschiedenis van het politiekeen Archiefvormers in het gerechtelijk arrondissement sociale leven, Heemkundige Kring, Haaltert, 1995. Dendermonde (Archievenoverzichten, 22), 2dln., Brussel, 1995. • DE POTTER F. en BROECKAERT J., Geschiedenis van de gemeenten: Groot Haaltert,Heemkundige C-De Lokale geschiedkundige Kring Haaltert, 1900. Geschiedkundige vereniging: Het land van Aalst. • DE BROUWER J., Bijdrage tot de parochiale P/a Marc Uytterspot geschiedenis van Haaltert: demografische en Tulpstraat 1, 9308 Hofstade-Aalst sociale evolutie, Heemkundige vereniging ‘Het Tel: 053/702179. Land van Aalst’ en ‘De Aankondiger’,Aalst, 1956.

15 • • VAN DER WEE H. en D’HAESELEER P., Ville et cam- Verder bleek ook de bundel met betrekking tot de cho- pagne dans l’industrie linière à Alost et dans les lera-epidemie (1849) een interessante bron. Deze kan environs (fin du Moyen Age – Temps Modernes) in immers een indicatie geven in hoeverre deze ziekte DUVOSQUEL J.M. en THOEN E. (red .) Peasants een weerslag heeft gehad op het ontstaan en verdere and townsmen in medieval Europe, Studia in hono- verloop van de crisis. Ook bronnen in verband met het rem Adriaan Verhulst, Gent, 1995, pp. 721-738 Armenbestuur zijn van groot belang, vooral dan op (centre Belge d’histoire rurale. Publication 14). het vlak van de sociale implicaties die de crisis moet gehad hebben op de bevolking. Belangrijk hier te ver- • Heemkundige Kring Haaltert.Tijdschrift van de melden zijn de zogenaamde dagkasboeken van het heemkundige kring Haaltert. Aanvankelijk armenbestuur, voor de periode 1839-1865. Mededelingen Heemkring Haaltert (t/m 1996, 1), vervolgens Heemkundige Kring Groot-Haaltert (t/m1996,4). Verschijnt sinds 1980-1981, eerste 3 In het overzicht van de crisisfeiten worden de volgen- nummers tweemaandelijks, daarna driemaandelijks de afkortingen gebruikt:

• LIEBOUT H., De gezagsconcentratie in het arron- dissement Aalst tijdens de 19de eeuw, Gent,Studia GR :beraadslagingen en besluiten van de gemeente- Gandensia, 1968. raad IB :inkomende briefwisseling Werkinstrumenten: UB :uitgaande briefwisseling CHOL :bundel i.v.m. met cholera-epidemie (1849) • FRANCOIS Luc, VANHAUTE Erik en VRIELINCK ARM :dagkasboeken Armenbestuur Sven, De vele gezichten van de nieuwste geschie- KOE :koepokinentingen 1822-1859 denis, Gent, 1995 (en aanvullingen).

• VRIELINCK Sven, De territoriale indeling van België A-Landbouw en oogst 1795-1963, Leuven, 2000 (administratieve inde- Verslag jaar 1849-1850, GR. ling en bevolkingscijfers). Landbouw De staat van oogst bedraagt slechts 3/5 van een • BRACKE Nele, Bronnen voor de industriële geschie- gewoon jaar. denis. Gids voor Oost-Vlaanderen (1750-1945), Gent, 2000. Verslag 11 januari 1850, GR. Spoorweg Brussel – Gent Vergadering in verband met de aanleg van een recht- streekse ijzeren weg van Brussel naar Gent, langs Rapport B: Ontsluiting van het Aalst, die volgens de gemeenteraad ten goede zou komen van de landbouw; aangezien de verzending gemeentearchief van Haaltert van landbouwprodukten langs deze spoorweg aan- Inleiding: zienlijk zou vergemakkelijkt worden.

Verslag jaar 1859-1860, GR. Omwille van de enorme hoeveelheid bronnen en reke- Landbouw ning houdende met de beperkte tijd, zag ik mij De staat van oogst benadert een middelmatig jaar. genoodzaakt een keuze te maken uit de bronnen met Onder het vee het oog op de definitieve ontsluiting van het gemeen- heerst een besmettelijke ziekte waardoor verscheidene tearchief. Daarbij zal vooral de nadruk worden koeien dienden afgemaakt te worden (koepokken?). gelegd op de zogenaamde crisisjaren, zonder daar- bij de voorafgaande jaren (aanloop+oorzaken) en de B-Industrie en nijverheid latere jaren (algemene gevolgen) uit het oog te verlie- Verslag 13 januari 1845, GR. zen. Nijverheidscommissie Instellen van een nijverheidscommissie dat als doel had werk te verschaffen aan de behoeftigen van de De beraadslagingen en besluiten van de gemeente- gemeente en aldus de bedelarij in te perken. Dit kost raad werden onderzocht voor de periode 1844- echter geld wat resulteert in het heffen van nieuwe 1855. De onderzochte registers waren gebundeld in belastingen. 2 registers. Vanaf 1855 zijn er geen specifieke ver- meldingen of verwijzingen meer naar de crisis. Verslag 8 oktober 1845, GR. Vraag van het armenbestuur om de behoeftigen die nog bekwaam zijn arbeid Wat betreft de briefwisseling bleek het pakket inko- te verrichten zoveel mogelijk aan het werk te stellen mende briefwisseling van 1833-1860 eerder een om hun op deze manier aan de bedelarij te onttrek- schaarse informant te zijn. De uitgaande briefwisse- ken. ling voor de periode 1835-1861 (3 registers) daaren- tegen was een rijke bron met talrijke meldingen van 25 februari 1846, UB. voedselschaarste en problemen in de vlasnijverheid.

16 • Omtrent de vermindering van het loon aan de spin- Melding dat door de kwijnende linnenhandel een sters respectievelijk aantal inwoners van de gemeente van “De vermindering van het loon van de spinsters is het werk ontbreken. gevolg van de schielijke verhoging van de prijs van het vlas, ten gevolge wanneer men mag geloof geven C-Bevolking aan het algemeen gevoel der samenspanning van Verslag 5 mei 1851, GR. enkele handelaars in garens om de landelijke comités Van de 628 huisgezinnen zijn er slechts 180 die in hun ondernemingen te ontmoedigen met het inko- enige eigendommen bezitten en dus in de hoofdelijke pen van het vlas aan een overdreven prijzen en alzoo belasting kunnen begrepen worden; van deze 180 met uitsluiting dezer comités hun waren te verkopen. zijn er 32 in de laagste klasse en dat 2/3 van hen En eindelinge moeten wij u nog melden dat niette- door de kwijnende linnenhandel nu ontbreken van genstaande de kleine winst der spinsters, voor de ver- werk aan de Kantschool en daardoor in armoede hoging van den prijs van het vlas, het verlies zo aan- gedompeld zijn; waarvan 1/3 door het Bureel van merkelijk is geweest, dat zulks het gevolg is dat het Weldadigheid moet ondersteund worden. Verder zijn comité onzer gemeente daar aan zijn inrichtingsmid- er in de gemeente weinig begoede burgers te vinden delen heeft verloren en niet meer overig heeft door de waar het onmogelijk is de omslag nog meer te ver- zelver instandhouding wanneer het al zijn schulden hogen. aanzuiverd.” D-Sociale gevolgen 24 december 1846, UB 14 december 1843, UB … veronderstelt dat de nijverheidscommissie van Melding van het betrekkelijk rusteloos onderwijs der onze gemeente zo’n 10.000 kilogrammen zou arme kinderen. kunnen leveren. Dit getal wordt op dit ogenblik ver- onderstelt maar als gevolg van de aanhoudende 14 december 1843, UB vraag naar werk schijnt het voor een zekere ver- Een staat inlichtingen gevend betreffende de arme meerdering vatbaar. Dat de commissie zich, hoe scholen en de andere alwaar de behoeftigen samen gering de prijs ook in het verleden mag geweest zijn, met de andere kinderen onderwezen worden. met hetzelfde zou tevreden stellen, maar gezien de prijs van het vlas gestegen is tegen vorig jaar, ver- Verslag 23 augustus 1844, GR. langen zij dat deze stijging van de grondstof op de Onderwijs gesponnen garen wordt verhaald. Bepaling dat er kosteloos onderwijs dient voorzien te worden ten voordele van de behoeftige kinderen van 20 februari 1847, UB de gemeente. …dat onze nijverheidscommissie op dezelfde wijze als vorig jaar zijn garens 16 november 1844, UB zou mogen leveren. Daartoe heeft het zijn werk- “…door gemeentelijke tussenkomst en door de liefda- zaamheden op 23 september hernomen en heeft het digheid van vele bemiddelde inwoners hebben zich 6 reeds tot 5000 kilogrammen garen in het magazijn. à 7 personen samengevoegd om ook middagmalen …dat onze nijverheidscommissie veronderstelt van aan de kinderen in de kantschool te verstrekken.” 10.000 kilogrammen garen te kunnen leveren gedu- rende de spintijd van 1846-1847. Men veronderstelt Verslag 7 oktober 1844, GR. echter dat door de aanhoudende werkvraag dit getal Armenbestuur voor een verhoging vatbaar is. Welnu, deze veron- Examinatie van de begroting van het Armenbestuur derstelling is verwezenlijkt en men zal tenminste voor het jaar 1845. 14.000 kilogrammen kunnen leveren. Benoeming van een lid tot Armenmeester. Tevens mel- ding van veel kandidaten voor deze functie. 11 maart 1847, UB De ontvanger heeft een hulpsom van 1500 fr. op cre- Verslag 1 september 1845, GR. diet verleend aan het nijverheidscomité onzer Onderwijs voor behoeftige van het schooljaar 1845- gemeente. Deze som zal geheel verbruikt worden in 1846 het aankopen van vlas en in het betalen van de spin- Besluit: lonen die aangezien de levering der garens, slechts Het aantal armenkinderen bedraagt 185 voor een gering deel gedaan, nog niet betaald zijn. Schoolgeld: berekend in het geheel van een bedrag van 200 francs, deels betaald door de gemeente en Verslag 11 januari 1850, GR. het Armenbestuur en 100 francs door middel van sub- Spoorweg Brussel – Gent sidies. Vergadering over de aanleg van een rechtstreekse Bepaling waar de kinderen naar school mogen gaan ijzeren weg van Brussel naar Gent, langs Aalst, die volgens de gemeenteraad ten goede zou komen aan 15 september 1845 de nijverheid; aangezien de verzending van nijver- Brief met klachten aangaande de verzuiming van zijn heidprodukten langs deze spoorweg aanzienlijk zou plicht als veldwachter van Jan Frans Van . vergemakkelijkt worden. “…omdat hij zich in de lesten oogsttijd weinig in het veld heeft laten zien en dat er daardoor veel misbrui- Verslag 5 mei 1851, GR. ken zijn gebeurd.”

17 • Verslag 8 oktober 1845, GR. Ontvangen subsidies Hernieuwing leden van het Armenbestuur. Vergadering over het bedrag ter waarde van 2500 franks die de gemeente ontvangen heeft om bijstand Verslag 17 oktober 1845, GR. te verlenen aan de behoeftige en ter ondersteuning Subsidiëring Armenbestuur van die behoeftige. Vraag van het Armenbestuur aan de gemeente voor Verdeling: - 400 fr. aan comité van de linnennijver- een subsidie teneinde zij de behoeftigen van de heid om spinstof te bezorgen gemeente verder kan bijstaan. 100 fr. aan de kantschool Antwoord van de gemeente: subsidie toegestaan ter 2000 fr. aan het Armenbestuur waarde van 2.754,47 francs. Instellen van een nachtwacht, aanvullend met regle- 29 april 1847, UB ment voor die nachtwacht. Vanaf 29 oktober 1849 Melding dat het onmogelijk is om aan de bevolen bet- moesten er elke nacht 6 nachtwachters op ronde van aling van de behoeftigen van onze gemeente te vol- 20u00 tot 05u00 onder leiding van een “corpo- doen. raal”, gewapend met een goffel en vork. 7 mei 1847, UB 4 april 1846, UB De noodwendigheid der arme en gebrekkige mensen Comité van levensbehoeften in onzer gemeente meldt onzer gemeente vordert een spoedige onderstand. dat het in de onmogelijkheid verkeert in te grijpen bij Noch de gemeente, noch het Armenbestuur bezitten gebrek aan levensmiddelen. de middelen om daarin ter hulp te komen. Er zijn geen vrijwillige giften van de inwoners meer verkre- 21 april 1846, UB gen worden ten gevolge van de aanhoudende onder- Eerwaarde heer Van Den Eynde, pastoor van onzer standsvragen van de behoeftigen zelf. gemeente, vraagt aan Zijne Majesteit de Koning om een onderstand te bekomen ten einde aan de arme Verslag 9 augustus 1847, GR. mensen onzer gemeente werk en onderstand te kun- Benoeming van twee veldwachters, met definitieve nen verlenen met de tussenkomst van het nijverheids- benoeming op 6 september 1847. comité. Aanvraag onderwijs voor behoeftige kinderen: aantal behoeftige kinderen bedraagt 150 Verslag 4 mei, 1946, GR. Toelage ter waarde van 100 francs, waarvan de ene Bedelarij helft wordt betaald door de gemeente en de andere Vraag om de bedelarij te beletten door “Ene bemati- helft door het Armenbestuur. ging te verzoeken om een omstel ter waarde van 2000 fr. Te mogen doen aen der armen uittedelen”. 6 december 1847, UB Melding dat het rondzwerven van bedelaars zware Melding dat het nijverheidscomité onzer gemeente in gevolgen kan teweegbrengen en zeker in de tijd dat onderhandeling is om in de noodwendigheid der de akkers met hoogstammige vruchten vervuld zijn. werkende klasse te voorzien door haar werk te ver- Melding dat bedelarij op gemeentelijke voet moet schaffen op de wijze gewild door het Gouvernement belet worden, want reeds zeven inwoners hadden wel te verstaan door het spinnen van garen en het hun toevlucht genomen tot deze bedelarij. weven van lijnwaad. De uitslag dezer onderneming zal tot richtsnoer dienen voor het bekomen van een Verslag 4 augustus 1846, GR. onderstand. Onderwijs Aanvraag kosteloos onderwijs voor arme kinderen: Verslag 24 februari 1848, GR. aantal behoeftige kinderen bedraagt 150 Aanvraag van het Armenbestuur tot de verkoop van subsidie ter waarde van 100 francs, waarvan de ene bomen, teneinde meer geld in kas te hebben dat op helft wordt betaald door de gemeente en de andere zijn beurt kan gebruikt worden om het uit te delen helft door het Armenbestuur. aan de behoeftigen.

Verslag 1847, GR. 22 januari 1848, UB Onderzoek gemeenterekeningen Brief in verband met maatregelen om de openbare Subsidies voor: gezondheid te waarborgen en de ziekte (tyfus en cho- dekken kosten van de kantschool lera) in de mate van het mogelijke te beperken. aankoop levensmiddelen voor de behoeftige “… dat alle behoeftige ingezetene dezer gemeente dekken kosten lager onderwijs zich ten gemeentehuize moeten begeven, alwaer kalk Buitengewone belasting voor onderstand aan de en witborstels gratis zullen verschaft worden, voor armen van de hunne huizen te witten. Dezen menschlievenden maet- Gemeente. regel hoogst noodzakelijk zijnde twijfelt men geens- zints, of alle behoeftigen zullen zich verhaesten, hun 16 januari 1847, UB. de noodige voorwerpen aan te schaffen om hunne Het getal gewone bedeelden door het Armenbestuur woningen te kuischen en te witten. Degene welke dat beloopt op (?). Men voorziet dat dit getal voor het zouden verwaerlozen, zullen er ambtshalve toege- einde van de winter nog zal toenemen. dwongen worden.”

Verslag 10 februari 1847, GR.

18 • februari 1848, UB dubbel bulletin te zenden en hierbij vindt U akten, die Brief van de burgemeester aan de arrondissements- men moet invullen met de grootste zorgvuldigheid, commissaris aangaande:” “dat een groot deel van de werkende klasse in moei- de dag waarop de ziekte zich geopenbaard heeft lijkheden verkeerde, æ der inwoners vonden hun het aantal personen die door de ziekte besmet zijn of bestaan in het lijnwaad weven. Nu is er daarvan 1/3 besmet zijn geweest gestaekt en de andere 2/3 winnen slechts genoeg aantal personen die aan de ziekte overleden zijn. voor de mondkosten van eenen persoon. De Heren van Meldert welke tot heden 250 tot 300 werklieden 7 juni 1849, CHOL in bezigheid gehouden hebben zijn voornemens het 2de brief van de arrondissementscommissaris aan de getal op de helft terug te brengen en daarbij werd de burgemeester“…vernomen dat Cholera in uw Kantschool gestaekt mits oorzaak dat er reeds te veel gemeente heerst en verwonderd dat U mij daarover onderwezenen waren.” geen verslag gezonden hebt. Daarom vraag ik u om een dubbel bulletin te zenden en hierbij ingesloten 1 augustus 1848, UB. vindt U akten die men moet invullen met grote zorg- Gesteldheid van de werkende klasse vuldigheid aangaande: … hunne toestand door de werkingen des oogst tot de dag waarop de ziekte zich geopenbaard heeft heden een weinig verzachtend is, maar dat deze het aantal personen die door de ziekte besmet zijn of naarmate dat de bewerkingen der landen verminde- besmet zijn geweest ren van dag tot dag drukkender zal worden te meer aantal personen die aan de ziekte overleden zijn omdat bijna iedereen meer dan ooit genegen is zo Melding van het feit dat de arrondissementscommis- veel mogelijk dagloners te sparen… saris reeds verscheidene brieven heeft gestuurd, die telkens onbeantwoord bleven. Verslag augustus 1848, GR. Nieuwe gemeentereglementering in het belang van Verslag 29 januari 1850, GR. de openbare gezondheid Aanvraag subsidie voor de zieke behoeftige. “de nieuwe straten moeten tenminste twee meter Melding van tyfus en cholera die in 1848 en 1849 breed zijn. Dagelijks zullen de inwoners den modder heerste onder de arme klasse van de gemeente, even- en vuiligheid, op een plaats welke door de veld- eens een vermelding van een tekort aan levensmid- wachter zal aangeduid worden, op eenen hoop doen delen van 1845 tot 1849. leggen. De kelder mag niet verhuurd worden om tot niet toegestaan omwille van het feit dat de ‘kas’ leeg vernachting te dienen en het is verboden binnen de is: de gemeente heeft reeds 300 fr. gegeven voor het woonhuizen duiven, konijnen, Indische varkens, reinigen van de huizen en heeft reeds 1400 fr. schuld hoenders, ganzen en ander gevogelte te houden.” aan de hospitalen en door de bedelaars.

Verslag 23 januari 1849, GR. Verslag 14 februari 1850, GR. Reglement van de politie over het in –en uitgaan van Reglement ter verkoop van brood inwonende of vreemdelingen, teneinde een betere Brood niet verkopen aan een hogere prijs dan controle te kunnen uitvoren op diefstal en bedelarij: bepaald door de zitting van burgemeester en sche- binnen de 24 uur moet er aangifte gedaan worden penen. van een nieuwe huurder of onderhuurder aan de Verslag 12 juni 1850, GR. burgemeester of bevoegde ambtenaar. Vaststellen Armenrekening voor het jaar 1851. Dit geldt zowel voor inwonende die verhuizen, als vreemdelingen die in de gemeente komen wonen. Verslag 16 maart 1851, GR. Overtredingen worden bestraft met een boete Benoeming van een lid tot het onderzoeken en bij- houden van een register der behoeftige kinderen die Verslag 15 maart 1849, GR. in de gemeenteschool zitten. Maatregelen ter bescherming van de openbare Verslag 5 mei 1851, GR. gezondheid: kalk voor de huizen zetten Onderzoek van de rekeningen van het Armenbestuur mestputten verwijderen voor de woning van het dienstjaar 1850. Resultaat van het onder- openen van grachten en riolen zoek: overschot ter waarde van 784.98 fr. - Instelling van een commissie voor de openbare rei- nigheid. Verslag 3 juni 1852, GR. Overzicht van de armenrekening voor het dienstjaar Verslag 20 augustus 1849, GR. 1851. Examinatie en vaststellen van de rekeningen van het overschot van 315,82 fr. Armenbestuur voor het jaar 1850. Verslag 1 september 1852, GR. 7 september 1849, CHOL. Beraming over vraag van het Armenbestuur wegens Brief van de arrondissementscommissaris aan de bur- verkoop van obligaten gemeester om onderstand van de behoeftige te kunnen betalen. “…vernomen dat er cholera in uw gemeente heerst er toegestaan verwonderd dat mij daarover geen verslag geen ver- kosteloos onderwijs voor de arme kinderen van de slag gezonden werd. Daarom vraag ik U om een gemeente

19 • Verslag 3 juni 1853, GR. Vernietiging van de Vonkerstraat omwille van het feit Nazien armenrekening van het dienstjaar 1852. dat zij gen nut heeft als gevaarlijk wordt bestempeld overschot van 474,50 fr. vooral in “slechte tijden”.

27 september 1853, CHOL. Verslag 20 mei 1850, GR. Omzendbrief van de arrondissementscommissaris ter Openbare werken preventie van cholera Einde van de bestratingwerken, die begonnen zijn in Er dienen voorzorgen genomen te worden om de 1847 teneinde zich te verbinden met de provinciale inval van de plaag tegen te gaan: weg. algemene reinigingsmaatregelen in het belang van de openbare gezondheid gebruik maken van de Verslag 6 augustus 1850, GR. krachtigste middelen om de ziekte tegen te gaan Vergadering in verband met het bouwen van een schoollokaal.

Maatregelen: Verslag 27 november 1850, GR. daerstelling van afzonderlijke en tijdelijke hospitalen Instellen nieuw reglement van de politie. voor de verpleging van cholera daerstelling van afzonderlijke huizen Verslag 16 maart 1851, GR. daerstelling van schuifplaatsen Openbare werken Schikking der beschikkingen voor het aanbesteden E-Gemeentepolitiek der kasseiwerken in den wijk Ekent Verslag 1844, GR Inrichting Kantschool Verslag 5 mei 1851, GR. Op onderwijsgebied werd door een Voorstel in verband met de verhoging van de hoof- Nijverheidscomité bestaande uit Frans Verlée, delijke omslag om de kosten in de hospitalen te kun- Alexander De Pril en Domien Raes, allen wevers, een nen dekken. Namelijk van 2116 fr. naar 2300 fr. en huis gehuurd op het Hagelkruis voor de inrichting van op 5 jaar zelfs naar 2600 fr. een Kantschool. Opmerking: toch was men ervan overtuigd dat 2300 fr. reeds te hoog was omdat van de 628 huisgezin- Verslag 8 oktober 1845, GR. nen er slechts 180 waren die enige eigendommen Voorstel om de jaarwedde van de schoolonderwijzer bezitten en in de belasting kunnen begrepen worden. te verhogen omdat het aantal kinderen voornamelijk Van deze 180 zijn er 32 in de laagste klasse en dat armen waren zodat zijn inkomsten te gering waren 2/3 van hen door de kwijnende linnenhandel nu ont- om in zijn huishouden te voorzien gedurende de breken van werk aan de Kantschool en daardoor in zomertijd. armoede gedompeld zijn, waarvan 1/3 door het Bureel van weldadigheid moet ondersteund worden. Verslag 4 mei 1946, GR. Verder zijn er in de gemeente weinig gegoede bur- Verhoging van de gemeentebelastingen gers te vinden waar het onmogelijk is de omslag nog Heffing van een grondbelasting ter waarde van 5 meer te verhogen. specimen gedurende 3 jaar. Omwille van bovenvernoemde reden blijft de hoofde- lijke omslag bepaald op 2300 fr. Verslag 1847, GR. Onderzoek gemeenterekeningen Verslag 27 juni 1851, GR. Heffing van buitengewone belasting voor onderstand Verhoging van de plaatselijke omslag. aan de armen van de gemeente Heffing van grond –en personenbelasting Verslag 30 juli 1852, GR. Subsidiëring voor: Beraming voor de verhoging van de plaatselijke - het dekken van de kosten van de Kantschool omslag tot 1300 fr., die noodzakelijk is om de schul- - aankoop levensmiddelen voor de behoeftige van de den in de hospitalen te verkleinen. gemeente. beslissing gemeenteraad: afgekeurd - subsidie voor het lager onderwijs Verslag 6 augustus 1851, GR. Verslag 11 januari 1850, GR. Openbare werken Openbare werken (aanlegging van een spoorlijn) Verrichting van kasseiwerken in de Molenstraat Vergadering over het aanleggen van een rechtstreek- se ‘ijzeren weg’ van Brussel naar Gent, langs Aalst. Verslag 1 september 1851 Gemeente dat dit goed was voor de landbouw en de Openbare werken nijverheid, aangezien op deze manier de verzending Goedkeuring van de begroting van de gemeentelijke van nijverheid –en landbouwproducten vergemakke- kasseiwegen voor het dienstjaar 1852 ter waarde lijkt. van 378,42 fr. en 220,58 fr.

Verslag 14 maart 1850, GR. Verslag 19 maart 1952 Openbare werken Openbare werken Beraming over de noodzakelijkheid om de Ekentstraat voort te kasseien.

20 • Verslag 2 november 1852 Het onderscheid tussen de mannelijke en vrouwelijke Tweedemaal vergadering over de aanbouw van een geboorten is haast in evenwicht, met een voordeel nieuw schoollokaal. voor deze laatste. In 1832, 1846 en 1850 zijn er evenveel jongens als meisjes geboren, gedurende 11 jaar is er een meerderheid aan jongens geboren en RAPPORT C: Demografie van Haaltert gedurende 15 jaar domineerden de meisjes de 1831-1859. geboorten. D-Demografische analyse 1- Bevolkingsverloop 1831-1859 3-Overlijdens Het bevolkingsverloop voor de periode 1831-1859 De mortaliteit kende een enorme stijging in 1833 van de gemeente Haaltert heb ik overgenomen uit de (+27), met een hoogtepunt in 1834 (117 overlede- officiële publicaties , aangezien ik niet in het bezit was nen). Eveneens is er een significante stijging vast te van de jaarverslagen van het schepencollege waar stellen in 1839 (+ 52 ) en in 1855 (+24). Opvallend sporadisch inwonersaantallen in kunnen vermeld is dat de piekjaren qua aantal overledenen onmiddel- staan. lijk gevolg worden door een sterke afname van de mortaliteit. Zo bv. in 1835 (-45), in 1840 (-45) en in 1856 (-32). Op de grafiek zien we een onregelmatige groei tot 1845, die echter op een drietal plaatsen abrupt wordt onderbroken (1833:-13, 1839:-24 en 1842:-13). Gedurende 17 jaar ligt het percentage vrouwelijke Het jaar 1846 vormt hét keerpunt: op 1 jaar tijd ver- overledenen hoger dan het percentage mannelijke mindert de totale bevolking met zo’n 234 inwoners. overledenen, die slechts 12 jaar de bovenhand halen. Deze dalende tendens houdt aan tot 1849 om vervol- gens in 1850 spectaculair op te klimmen (+98 tot 3287 inwoners). Dit bleek echter een enkele opflakke- Bekijken we de overledenen in de jaren 1841-1850 ring want vanaf 1851 daalt de bevolking weer in onre- dan zien we een hoge mortaliteit in de maanden janu- gelmatige lijn. De jaren 1856, 1857 en 1858 beteke- ari (12.2%), maart (10.8%) en juni (10.7%). De nen weer een lichte opflakkering, om in het jaar 1859 maand september kent daarentegen een uiterst laag weer een neerwaartse duik te nemen (-41). sterftecijfer met slechts 43 overledenen op een totaal van 863.

Wat betreft het natuurlijk saldo is de mortaliteit groter dan de nataliteit in de 1833 (-11), 1839 (-33), 1842 Voor de overledenen per maand valt vooral januari (-15), 1847 (-20), 1848 (-16), 1849 (-5), 1853 (-10), 1848 op met maar liefst 21 sterfgevallen (tegenover 5 1855 (-41) en 1859 (-12). Het migratorisch saldo is geboorten). Ook februari 1842, maart 1842 en juni dan weer positief in de volgende jaren: 1832, 1834, 1848 kennen een piekmoment. 1836, 1839, 1840, 1841, 1842, 1843, 1849, 1850 en 1856. Dit betekent dat in deze jaren er meer mensen zijn bijgekomen dan vertrokken. De overledenen per leeftijd zal ik kort per categorie bespreken.

2-Geboorten Aan de hand van de grafiek van het geboorteverloop Het gemiddelde aantal dood geborenen schommelt zien we dat de jaren 1832 (118 geboorten) en 1834 rond een drietal per jaar, met uitzondering van 1842 (123 geboorten) een hoge nataliteit kenden. De perio- en 1850, waar 5 dood geborenen werden geattes- de 1831-1845 wordt gekenmerkt door een schomme- teerd. lende beweging waarna het aantal geboorten terug- loopt tot amper 76 in 1846. Nadien herstelt het ver- loop zich en zien we opnieuw een schommelende Binnen de categorie jonger dan 1 jaar vertonen de beweging, doch tussen kleine uitersten met uitzonde- jaren 1842 en 1845 een verhoogde mortaliteit met ring van het jaar 1855 wanneer slechts 65 geboorten respectievelijk 35 en 23 overledenen, terwijl het aan- werden opgetekend. 1859 kent nog een kleine terug- tal bij de andere jaren varieert tussen de 3 en de 15. val tot 79 geboorten.

Voor de groep 1 tot en met 4 jaar kent 1842 een De geboorten in de jaren 1841-1850 tonen aan dat hoger sterftecijfer (21 overledenen), daar waar voor heel wat vrouwen bevielen in de periode januari – mei de andere jaren de cijfers schommelen tussen de 5 en waarbij de maanden maart (10.3%) en mei (10.6%) de 15 overledenen. de koplopers waren.

Binnen de groep 5 tot en met 14 jaar kent het jaar Wanneer we ons toespitsen op de geboorten per 1846 slechts 4 overledenen. Het jaar nadien wordt dit maand valt op dat januari 1845 (18) en maart 1845 fors opgetrokken tot 15 overledenen. Ook 1848 (18) (17) een hoog aantal geboorten kenden. kent een hoger aantal.

21 • Voor de categorie 15 tot en met 29 jaar tussen 4 en weefkunst van de ondergang te redden, liep schip- 23 jaar met een dieptepunt in 1846 en een hoogte- breuk. punt in 1841.

Het ontsluiten van het gemeentearchief voor deze De categorie 30 tot en met 54 jaar kent een piek in periode toont de crisis effectief aan. Gezien ik bij 1847 met 34 overledenen, terwijl 1843 en 1844 een deze ontsluiting vooral gebruik heb gemaakt van geringe mortaliteit kenden (8). bronnen daterende vanaf 1845 en die dus betrekking hebben op de kernjaren, is het moeilijk een reeks oor- zaken te vinden die aan de basis liggen voor het ont- De laatste categorie, 55 jaar en ouder, kent een even- staan van deze crisis. Toch zal ik trachten een zo sum- wichtig verloop en vormt over het algemeen het mier mogelijk overzicht te geven. zwaartewicht binnen de verschillende categorieën.

Een eerste melding die verwijst naar de 4-Huwelijken (be)dreigende crisis vond ik terug in een gemeente- De huwelijken tussen 1831-1859 kennen een eerder raadsverslag van 13 januari 1845. Hierin werd grillig verloop waarbij het zeer moeilijk is en zekere gevraagd zo spoedig mogelijk een constante te onderscheiden. Het topjaar is ongetwij- Nijverheidscommissie in te stellen die tot doel had feld 1831 met maar liefst 40 huwelijken. In 1832 (- werk te verschaffen aan de behoeftige van de 24) is echter een sterke terugval te constateren. gemeente en aldus de bedelarij in te perken. In een later verslag van het hetzelfde jaar wordt zelfs met aandrang gevraagd aan het Armenbestuur om de Voor de huwelijken tussen 1841-1850 valt op dat in behoeftige die nog bekwaam zijn arbeid te verrichten maart en december (beiden 1.2%) haast niet zoveel mogelijk aan het werk te zetten teneinde hen getrouwd werd. Daartegenover staan april (11.6%), aan diezelfde bedelarij te onttrekken. Tevens werd er mei (14.4%), september (12.2%) en november gevraagd in het onderhoud van oude, gebrekkige (11.6%) als voorkeursmaanden aangestipt om in het behoeftige te voorzien. huwelijksbootje te stappen; Bekijken we de huwelij- ken per maand dan staat mei 1844 (5 huwelijken) boven de middelmaat. De toestand wordt pas echt kritiek vanaf de jaren 1846. Door de verhoging van de prijs van het vlas werden de verliezen van de spinsters aanzienlijk, Het percentage eerste huwelijken varieert van 88.5% sloeg de werkloosheid toe en moest het (1844) en 100% (1841 en 1850). De gemiddelde Nijverheidscomité meer en meer vlas aankopen om huwelijksleeftijd voor mannen schommelt rond de 34 alle spinsters aan het werk te houden. Het ging zelfs jaar, al kan dat soms wat hoger liggen (zoals in zover dat Eerwaarde Heer Van Den Eynde een schrij- 1843, 37 jaar). Voor vrouwen bedraagt de gemid- ven richtte aan Zijne Majesteit de Koning om onder- delde huwelijksleeftijd 29 jaar, al kan deze soms ook stand te vragen met het oog op de tewerkstelling en wat hoger liggen, zoals in 1847 en 1849, 31 jaar. het onderhoud van de armen van de gemeente.

SYNTHESE Uit onderzoek van de gemeenterekeningen blijkt ove- De crisis van de jaren 1840 rigens dat de gemeente steeds meer en meer subsi- in de gemeente Haaltert. dies ter beschikking stelde voor de aankoop van levensmiddelen voor de behoeftige en het dekken van de kosten voor het kosteloos onderwijs. Doch konden Aan de wieg van het piepjonge België was het dorp steeds meer schulden aan de gemeente niet worden Haaltert een plattelandsgemeenschap die zo’n 3304 ingelost, liep het aantal bedeelden op en waren de zielen telde. Begin 18de eeuw werd het Haaltertse vragen naar onderstand niet meer bij te houden. bouwland voor het grootse deel ingenomen door de teelt van tarwe en rogge; een kleiner deel door kool- zaad en nog een kleiner deel door vlas, klavers, Het Nijverheidscomité trachtte al het mogelijke te aardappelen en fruit. Reeds in de 18de eeuw was er doen; onder andere door de werklozen werk te ver- sprake van een primitieve huisnijverheid in de textiel- schaffen op de wijze die door het Gouvernement was sector. De gezinnen van kleine landbouwers vonden bepaald, namelijk door hen lijnwaad te laten spin- tot nog toe hun bijverdienste in het spinnen en weven. nen, garen en weven of door de behoeftige te bede- Dit werk aan huis had geleidelijk aan ook een nijver- len of zelfs het loon aan de werkende klasse te beta- heidskarakter gekregen: er werd niet alleen gespon- len. Op gebied van het onderwijs werd bovendien nen en geweven om in de familiale behoeften te voor- door het comité een huis gehuurd op het Hagelkruis zien, maar tevens voor de verkoop op de wekelijkse voor de inrichting van een kantschool, waarin een 6 markt te Aalst of aan de stedelingen aldaar. Dit ver- à 7 tal vrijwilligers eten voorzagen voor de arme viel echter totaal bij de opkomst van de mechanische onderwezen kinderen. Toch kon zij ook geen einde weverijen begin en midden 19de eeuw. Een poging stellen aan de toenemende crisis. om gedurende de crisisjaren van de jaren ’40 de

22 • Evenmin kon het gemeentebestuur dit; vooral omdat Het raadplegen van de lijsten in verband met cholera zij zelf schulden had aan diverse hospitalen en door gaf slechts een vaag beeld van de omvang van de de bedelarij. Om deze reden werden zelfs subsidies ramp. ten voordele van de zieke behoeftige niet toegestaan. Wanneer er dan toch voldoende geld voorhanden was, werd er nauwkeurig op toegezien dat dit gelijk- In 1850/51 kwam er een einde aan de cholera-epi- matig over de verschillende instanties werd verdeeld. demie. Dit betekende nog geen directe verbetering Soms moest het Armenbestuur echter zelf in haar gel- voor de werkende klasse. De volgende jaren was de delijke behoeften voorzien. Dit deed zij op zulks voor- crisis niet meer zo hevig, maar werd er nog steeds treffelijke wijze dat zij vanaf 1852-1853 steeds een onderstand betaald aan de behoeftige en werd er overschot hadden op het voorziene bedrag. ook nog kosteloos onderwijs ingericht. Toch was een lichte verbetering reeds merkbaar, getuige de over- schotten op de Armenrekeningen gedurende de jaren Al deze inspanningen brachten echter geen zoden 1852 – 1853. aan de dijk. Op een bepaald moment kon het Comité van levensbehoefte zelfs niet meer ingrijpen bij een gebrek aan middelen, met ander woorden aan de Op demografisch vlak zien we dat de zwaarste cri- bevolen betaling voor het onderhoud der behoeftige sisjaren 1846-1847 zich ook hier duidelijk manifes- kon niet meer voldaan worden. teren. In 1846 vermindert de totale bevolking op één jaar tijd met zo’n 234 inwoners en in 1847 ligt de mortaliteit ook beduidend hoger dan de nataliteit. De Zo kwam het dat in 1851 van de 628 huisgezinnen evolutie van de geboorten kent in dat jaar (’46) ook van de gemeente er slechts 180 waren die enige een grote terugval. Als eventuele (hoofd)oorzaak zou eigendommen bezaten. Van deze 180 verkeerden er men al te snel geneigd zijn dit tot te schrijven aan de 32 in de laagste klasse. 2/3 van hen ontbraken door cholera –en tyfusepidemie die op het einde van de de kwijnende linnenhandel van werk aan de kant- jaren 1850 in de gemeente heersten, doch dit zou school en waren derhalve in diepe armoede gedom- een foute interpretatie zijn van de feiten gezien het peld en 1/3 moest door het Bureel van Weldadigheid gegeven dat beide plagen zich pas een tweetal jaren ondersteund worden. later (1848 en 1849) duidelijk manifesteerden. Ook het migratorisch saldo (respectievelijk –235 en –25) zijn een duidelijke indicator dat de gemeente gebukt Door de uitbreiding van diefstallen en groenten richt- ging onder zware en droevige tijden. Kortom, in te het gemeentebestuur in 1845 een nachtwacht op totaal verminderde de bevolking met zo’n driehon- die regelmatig toezicht hield op tuinen en akkers. Zij derdtal inwoners. patrouilleerde elke nacht onder leiding van een kor- poraal vooral op die plaatsen die het meest aan de kleine criminaliteit onderhevig waren. Om de toene- Haaltert heeft tijdens de crisis van de jaren 1840 veel mende onveiligheid definitief aan banden te leggen zwarte sneeuw gezien. Aangezien het overgrote deel werd bovendien het politiereglement over het in –en van de bevolking zijn broodwinning vond in de land- uitgaan van inwonende of vreemdelingen gewijzigd bouw en de linnenweverij maakt de mislukte oogst en en werden twee in plaats van één veldwachter aan- de teloorgang van de proto-industrie van deze gesteld. gemeenschap een gemakkelijk slachtoffer. De grote massa behoeftige kon in deze slechte tijden een beroep doen op de inspanningen van het De jaren 1845 tot 1848 waren ook op een ander Armenbestuur, het Nijverheidscomité en andere instel- vlak catastrofaal voor de gemeente. Er heerste hon- lingen uitgaande van de gemeente. Echter, door de gersnood en tot overmaat van ramp braken ook tyfus aanhoudende vraag naar financiële middelen en het en cholera uit in de jaren 1848 en 1849. Het tekort aan onderstanden konden ook zij voor de gemeentebestuur werd gevraagd een lijst van de bevolking geen heil bieden. Gelukkig kwam er aan besmette inwoners samen te stellen en die te bezor- deze ellendige periode geleidelijk aan een einde met gen aan de bevoegde instanties van volksgezondheid de verbetering van de oogsten en met het verdwijnen te Aalst, teneinde algemene maatregelen te kunnen van het dreigende onheil van besmettelijke ziekten treffen om de dodelijke epidemie te beperken. Het zoals tyfus en cholera. gemeentebestuur nam derhalve maatregelen om de openbare gezondheid te waarborgen en betichtte dat alle huizen met kalk moesten gewit worden, dat Kim De Graeve, Haaltert. alle mestputten moesten verwijderd worden voor de woning en dat alle grachten en riolen moesten geo- Nvdr: Enkele inleidende begrippen en Rapport C: pend worden. Eveneens werd een commissie voor de Demografie van Haaltert 1831-1859 met tabellen werd openbare reinheid opgericht die kennis moest nemen niet opgenomen. De volledige studie is te raadplegen in van deze maatregelen en er ook op moest toezien dat het documentatiecentrum. ze daadwerkelijk werden uitgevoerd.

23 • Kerksken niet vergeten !

Kort na wereldoorlog II ontstond in onze streek een Kerksken. Robert was ook schrijnwerker en na zijn nieuwe emigratiegolf. Ditmaal niet naar Amerika, dagtaak barbier. waar steeds minder dollars aan de bomen groeiden, maar nu werd Canada het land van belofte. De ein- deloze tarweakkers en tabaksplantages lokten talrijke Robert De Leeneer, geboren te Denderhoutem op 15 gezinnen met het oog op een nieuwe toekomst. mei 1914, zoon van Amand en Malvina D’Haeseleer was afkomstig uit Daal in Denderhoutem. Vader Amand werkte 47 jaar als seizoenarbeider in De biljetten werden besteld bij “Snoekes Georgine” - Frankrijk op dezelfde boerderij. Zijn echtgenote het reisbureau ‘avant la lettre’ - op het dorpsplein te Malvina was herbergierster in de Daal. Haaltert. Ze zorgden voor de nodige immigratiever- gunningen en gebruikelijke formaliteiten. In 1948 ver- trokken een 20-tal gezinnen uit onze streek, waaron- Robert huwde op 12 december 1936 met Maria der Robert De Leeneer en Maria Renneboogh met Renneboogh, geboren te Kerksken op 27 oktober hun dochter Godelieve uit Kerksken. Robert en Maria 1912, dochter van Theofiel en Irma Van hadden een herberg (Pigille) op de Driehoek te Cauwenbergh uit den Driehoek te Kerksken.

Links: ouders van Maria ; vader Theofiel en moeder Sophia Irma Van Cauwenbergh Midden: Robert De Leeneer; dochter Godelieve en Maria Renneboogh Rechts: ouders van Robert; Amandus en moeder Malvina D’Haeseleer Links onder: dorpszicht van Kerksken geboorteplaats van Maria Rechts onder: dorpszicht van Denderhoutem geboorteplaats van Robert

24 • Vader Theofiel was houtbewerker en in1913 vertrok van 6.000 km richting Lethbridge in de provincie hij naar het toenmalige Belgisch-Kongo. Alberta.

Hij werkte er als meubelmaker en wilde er zich met Zij werden in loondienst te werkgesteld in de tarwe- zijn gezin vestigen . Begin 1914 keerde hij terug en en bietenbouw. Het was hard labeur. Maar in een stond in augustus 1914 klaar om met zijn vrouw en korte tijdspanne kon men voldoende verdienen om te twee kinderen vertrekkensklaar naar Antwerpen, doch investeren in eigen infrastructuur. Ze verbleven aan de ze werden door de Duitsers teruggestuurd. Theofiel voet van de Rockymountains, de natuur was er prach- meldde zich als oorlogsvrijwilliger en sneuvelde bij tig, maar de winters zo bar! de slag om Passendaele op 28 september 1918. Zijn weduwe Irma Van Cauwenbergh hertouwde later met Cyrille Ruyssinck. Door bemiddeling van de familie Jozef De Hertog en Marie Louise Van Cauwenbergh, zus van Maria’s moeder, verhuisden ze naar de Vlaamse gemeen- In mei 1948 vertrokken Robert, Maria en hun 6 jari- schap in Ontaria. Hier konden ze aan de slag op ge dochter Godelieve uit Antwerpen met “MS. Kota tabaksfarms bij Vlaamse boeren in Langton en Inter” voor een 12 daagse bootreis naar Quebec – Portbull. Iin de winter waren ze actief in de tabaksfa- Canada. Daarna volgde nog een 5-daagse treinreis brieken..

De middelklas van Zuster Leonce in 1925 1e rij, v.l.n.r. : Alice Van den Brouck; Margerite Schouppe; Palmyre De Luyck; Irma De Meerleer; Maria De Rijck; Alice De Leeuw; Césarine De Rijck en Hortense Roelandt. 2e rij: Maria Triest; Marie De Pelsmaeker; ?? ; Cesarine Van den Eynde; Maria Van Keymeulen; Jeanne De Pelsmaeker; Edith Plangar; Nini Janssens en Emma Muylaert. 3e rij: Irma Ruyssinck; Marie De Mulder; Florine Perdaens; Irma Welleman ; Zulma Impens; Germaine Beernaert; Anna Moock; ? Van Cauwenberge; Germaine Vijverman en Malvina Guns. 4e rij: Maria Heyman; Josefina Baetens; Anna Scheerlinck Sylvie Van der Haegen; Iréne Van Mol; Clementine De Meerleer; Lisa Moock; Maria Renneboogh; Maria Meganck; Maria De Vuyst en Delfine Schouppe. 5e rij: Angelina Heyman, Maria Sienaert; Alice Ghijsels; Maria Gees; Renilde Beeckman; Odile De Meerleer; Rosine Scheerlinck; Odile Goeman; Bertha Van der Hoeven en Maria Ruyssinck.

25 • 25 In 1958 verwierven ze een eigen boerderij in Blenheim ,Ontaria, op een paar km van Lake Erie. Ze beleefden er de gouden jaren in de tabaksteelt. Zij De dialectquiz ! verbouwden ook sojabonen, maïs en tomaten. Het sociale leven speelde zich af in de Vlaamse gemeen- schap waarbij de duivensport druk beoefend werd. ‘t Was graalèk plezierig, zelle maan, Robert was een fervente duivenliefhebber en behaal- ‘t nostjoër moeje oek mee doen ! de tal van ereprijzen. (45 deelnemers)

Doch de globalisatie trof ook Canada. De boeren 1. Dorien Muylaert beslisten niet langer wat ze verbouwden. Loonarbeiders van grote landbouwondernemingen 2. Laura De Loose bewerkten de gronden. De eigenaars werden ver- goed in functie van het redement. In familiekring werd 3. Lieve Van den Driessche steeds “Keskes” gesproken, doch door het huwelijk van dochter Godelieve in 1960 met Gilbert Van Den 4. Jolien Muylaert Hende, zoon van West-Vlaamse emigranten werd overgeschakeld op het Engels, want de Kerkskenaars 5. Ann De Rouck verstonden geen West-Vlaams en omgekeerd. Bij het familiebezoek in 2002 werd aan de kleinkinderen 6. Marie-Louise Taeleman van Robert en Maria een fotomontage (zie pagina 24) gegeven als herinnering aan hun 7. Anita Raes roots in Vlaanderen. Robert overleed in 1986, enkele dagen voor de viering van hun gouden huwelijksjubi- 8. Emiel Meganck leum. De boerderij werd overgenomen door één van haar kleinzonen. Maria betrok een kleine woning op 9. Paula Keymeulen het erf van dochter Godelieve, waar 4 generaties samenwoonden, allen met een verschillende kijk op 10. Joris De Kegel hun roots.

De eerste en tweede generatie - Maria en dochter Proficiat en bedankt ! Godelieve - spraken met heimwee over Kerksken en maakten in stilte de bedenking of de lange weg naar Canada wel nodig was, gezien de huidige welstand in Vlaanderen. In de woonkamer van Maria hangt een dorpszicht van Kerksken van meester Albert Eeman. Schenkingen Documentatiecentrum De derde generatie, - de kleinkinderen - noemen zich Buffalo’s, voelen zich noch Vlaming, noch Canadees, Wij danken: maar vereenzelvigen zich met het pionierswerk van hun grootouders. De vierde generatie, zijn Peter D’Hondt, Haaltert: document verkiezingen Canadezen. Och ja, Vlaanderen en Europa ligt dat 1912 niet aan de andere kant van de Oceaan? Paul Temmerman, Kerksken: krantenknipsels Haaltert, Kerksken, Heldergem In een apart kistje bewaarde Maria alle documenten die aan Vlaanderen herinnerde, met o.m. een foto met Robert Lievens, Kerksken: doodsberichten Zuster Leonce en al haar klasgenoten waarvan ze nog haast alle namen kende. Op 27 oktober 2002 Pierre Schoon, Denderhoutem: bidprentjes, vierde Maria Renneboogh haar 90ste verjaardag in doodsberichten familiekring. Ze was nog heel actief en alert van geest. Enkele dagen later overleed ze tijdens haar E.H. Victor Fonck, ex-onderpastoor Haaltert: oude slaap. Haar begraafplaats op het kerkhof van foto’s Blenheim was gereserveerd naast haar overleden zus Cyrilla Ruyssinck. Lena Van Impe, Haaltert: bidprentjes, foto’s Nieuwe openingsuren: Joris De Kegel vanaf juni 2003 is het documentatiecentrum open elke 1ste zondag en elke 2de donderdag van de maand van 10 tot 12u

26 • Inhuldiging burgemeester Van Cauter-Heldergem 1947

Voor de eerste naoorlogse gemeenteraadsverkiezin- uit Oom aan als burgemeester. Naar aanleiding van gen werden twee lijsten opgesteld, de Katholieke lijst zijn benoeming werd de nieuwe burgervader op een van Frederik Raes en een liberale lijst triomfantelijke wijze ‘ingehaald’. Enkele praalwagens (Gemeentebelangen) met Aimé Van Cauter als kop- zorgden voor een folkloristisch gebeuren. Hierna een man. Gemeentebelangen wonnen nipt en haalden 5 foto van één van de wagens (de molen van Victor zetels binnen tegen 4 voor Raes. De gemeenteraad Coppens, Hallebaan). duidde de nieuwkomer Aimé Van Cauter, landbouwer

13 9 5 4 15 8 12 14 67 10 11 1 Cyriel D’Hoker 1 3 2 Henri Van Liedekerke 2 3 Constant De Moor 4 Victor Coppens 5 Laurent Coppens 6 Georgette Schandevijl 7 Maria Temmerman 8 Adrienne Elaut 9 Albert Van Keymeulen 10 Petrus De Pauw Foto: Christianne De Moor. 11 Maria Coppens 12 Josephine Couchie Nvdr: zijn er nog andere opnamen van de feeststoet en interessant voor publicatie? 13 Roger Elaut Geef seintje aan Roger De Troyer of aan William Minnaert. 14 Augustijn Braem 15 Clement Verbeken.

27 • fEN NIEUWJOURIBRIEF UIT 1834

Een heel erg met ons heemkundig reilen en zeilen De geadresseerde, Joanna Judoca Van den Steene, is begane Pamelaar, Richard Geeroms, bezorgde ons de echtgenote van Pieter Joannes D'Hondt. Dit een oude nieuwiaarsbrief. beiaard echtpaar bewoonde de wiik Vossel te Daterend '1 januarius 1834' komt het document er Denderhoutem. behoorlii k fris voor, perfect leesbaar op weliswaar De parochieregisters vermelden het overliiden van getaand papier. Petrus Joannes D'Hondt op 2 februari 1850. Hii werd De nieuwjaarswensen aan zijn 'zeer beminde groot- geboren te Ressegem. De overlijdensdatum van groot- moeder' werden verwoord door Joannes Baptista De moeder Joanna Van den Steene is 7 oktober 1837 te Buck, inwoner van Herzele. Denderhoutem, zii werd 78 jaar. Uit al de gekende gegevens kunnen wii afleiden dat een dochter van het echtpaar DIHondt-Van den Steene, wellicht door huwelijk met een zekere De Buck in Herzele is beland. Joannes De Buck, de briefschrijver, is dan de zoon van het echtpaar De Buck-D'Hondt. "Ze/ &mde F/ootmuedev Met dank aan Richard Geeroms, Pamel. @w/ mh2dvn, /&w& Zedmdde OM dey

Edgard Huylebroek.

om m& mete/ &/te dcAAen een9edkk %m& &n t&&~d~uatd& m@'&n ontmoeten