RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI «Axborot Texnologiyalari» Kafedrasi

Home , Claws Mail

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI

BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI

«Axborot texnologiyalari» kafedrasi

O.R.Haydarov, I.I.Jo’rayev

«JISMONIY TARBIYA VA SPORTDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI»

FANI BO`YICHA O`QUV-USLUBIY MAJMUA

Buxoro - 2020 yil

УДК: : 6П2.15.3.71

O.R.Haydarov, I.I.Jo’rayev Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalari fani bo`yicha o`quv-uslubiy majmua. - Buxoro: 187 bet.

G`oya mualliflari: O.R.Haydarov, I.I.Jo’rayev

Taqrizchilar: Yo’ldoshev SH.S - BuxMTI, “Informatika va axborot texnologiyalari” kafedrasi dotsenti Sayidova N.S – BuxDU, “Axborot texnologiyalari” kafedrasi dotsenti

- Axborot texnologiyalari kafedrasining 202 _ yil ______dagi -sonli majlisida muhokama qilingan.

O`quv-uslubiy majmua Buxoro davlat universiteti o`quv uslubiy Kengashining 2020 yil - 28‖ avgustdagi 1-sonli qaroriga muvofiq 2020 - 2021 o`quv yillar jarayoniga tatbiq etish uchun tavsiya etilgan.

O`QUV-USLUBIY MAJMUANING TARKIBIY TUZILISHI

№ Мажмуанинг таркибий қисмлари Бетлар

Мажмуанинг қисқача аннотацияси

I. Фаннинг меъёрий-услубий таъминоти 1.1. Ўқув дастури 1.2. Ўқув курси проспекти 1.3. Маъруза машғулотлари режаси 1.4. Фаннинг календарь режаси

II. Фаннинг мазмуни ва ахборот-ресурс таъминоти 2.1. Мавзулар бўйича матн аннотацияси ва охирги янгиликлар (Мавзуга оид адабиётлар, журналлар ва интернет тармоғидан олинган тарқатма материаллар, мақолалар) 2.2. Мавзулар бўйича тақдимот слайдлари ва видео роликлар 2.3. Амалий мавзулар бўйича матн аннотацияси ва охирги янгиликлар (Мавзуга оид адабиётлар, журналлар ва интернет тармоғидан олинган тарқатма материаллар, мақолалар)

III Фанни ўқитишнинг интерактив технологиялари 3.1. Қўлланиладиган педагогик технологиялар шарҳи 3.2. Мустақил таълимга оид топшириқлар 3.3. Глоссарийлар 3.4. Тавсия этиладиган электрон журналлар ва интернет сайтлар

MAJMUANING QISQACHA ANNOTATSIYASI

O`quv-uslubiy majmua – Buxoro davlat universitetida bakalavriat va magistratura ta`lim bosqichilarining O`quv rejalarida aks etgan fanlar bo`yicha professor-o`qituvchining dars jarayoniga o`quv-uslubiy tayyorligini tasdiqlovchi eng muhim mezon, me`yoriy-uslubiy hujjatdir. Majmuaning asosiy maqsadi - avvalombor fanning o`qituvchisi, xuddi shuningdek talaba uchun, fanni har tomonlama sermazmun, chuqur nazariy, uslubiy va amaliy tarzda yetkazish (talaba uchun - o`zlashtirish) uchun yagona o`quv-uslubiy va axborot-resurs manbaini yaratish hisoblanadi. O`quv-uslubiy majmua Buxoro davlat universiteti bakalavriat ta`lim yo`nalishlari uchun mo`ljallangan bo`lib, u jumladan quyidagi tarkibiy tuzilishga ega: -fanning me`yoriy-uslubiy ta`minoti, -fanning mazmuni va axborot-resurs ta`minoti, -fanni o`qitishning interaktiv texnologiyalari, -talabalarning bilimini baholash uslubiyoti, -qo`shimcha elektron ta`lim resurslarini o`z ichiga olgan. Ilgòr xorijiy tajriba bilan uzviylik. Mazkur majmua ilgòr xorijiy tajribani keng o`rganish, umumlashtirish va undan ta`lim va tadqiqotlar jarayonida samarali foydalanish mahsulidir. О`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev о`zining Oliy Majlisga Murojaatnomasida ta`kidlaganidek, - Iqtisodiyotning barcha sohalarini raqamli texnologiyalar asosida yangilashni nazarda tutadigan Raqamli iqtisodiyot milliy konsepsiyasini ishlab chiqishimiz kerak. Shu asosda - Raqamli О`zbekiston – 2030 dasturini hayotga tatbiq etishimiz zarur1. Shuningdek, О`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev о`zining «Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо`risida» 2018 yil 19 fevraldagi PF-5349-sonli Farmonida ta`kidlaganidek, - Mamlakatda zamonaviy axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish, elektron davlat xizmatlarini kо`rsatishning yaxlit tizimini yaratish, davlat organlarining aholi bilan muloqot qilishining yangi mexanizmlarini joriy etish yuzasidan izchil ish olib borilmoqda2. Olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo`yicha ustuvor yo`nalishlarni amalga oshirish maqsadida 2017 yil 7 fevralda "O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g`risida" №PF-4947 sonli O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni qabul qilindi. Mazkur Farmonga ko`ra mamlakatimizda 2017-2021 yillarda "...iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo`naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o`sish suràtlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, qishloq xo`jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish bo`yicha institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag`batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etish ko`zda tutilgan"3.

1 О`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi.// «Xalq sо‗zi», 2018 y., 29 dekabr. 2 О`zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‗g‗risida‖gi 2018 yil 19 fevraldagi PF-5349-sonli Farmoni. 3 O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O‗zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‗yicha harakatlar strategiyasi to‗g‗risida» gi №PF-4947 sonli Farmoni. //Xalq so‗zi. 2017 yil 8 fevral. Ushbu qarorda belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida ta`lim va tadqiqotlarning mazkur axborot-resurs manbaini ishlab chiqishda Dankin Universiteti, Massachusets Texnologiya instituti va Nyu-York Davlat Universiteti (AQSH), Oksford Universiteti, Bat Universiteti va London Metropoliten Universiteti (Buyuk Britaniya), Bremerxafen Universiteti (Germaniya), Vaseda Universiteti (Yaponiya), Kemyong Universiteti (Koreya Respublikasi), Shanxay Universiteti (XXR) va boshqa yetakchi xorijiy universitetlar boy ijobiy tajribasidan samarali foydalanildi.

Majmuani takomillashtirish masalalari. Elektron o`quv-uslubiy majmua o`quv yili mobaynida sport sohada zamonaviy information-kommunikatsion texnologiyalari bo`yicha fundamental bilimlarni ko`nikma va amaliy malakani shakllantirish, xalqaro va milliy sport tizimidagi o`zgarishlar va tendensiyalar, yangi qabul qilingan qonunlar, farmonlar va qarorlarni, xorijda va respublikada chop etilgan yangi o`quv va ilmiy adabiyotlarni, fan-texnika va texnologiya borasida erishilgan yangi yutuqlarni hisobga olgan holda muntazam takomillashtirilib boriladi. Fanni o`qitishdan maqsad - talabalarni zamonaviy texnik vositalar, operatsion tizimlar va instrumental vositalardan foydalanish usullari, hisoblash jarayonlarini avtomatlashtirish tamoyil va uslublari bilan chuqur hamda har tomonlama tanishtirishdan iboratdir. - Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalari fani o`z ichiga quyidagi vazifalarni oladi: - birinchidan, zamonaviy operatsion tizimlarning funksional imkoniyatlari bilan tanishtirish; -ikkinchidan, amaliy dasturlar yordamida matn va jadval ma`lumotlarini qayta ishlash, hamda kompyuter taqdimotlarini yaratish bo`yicha amaliy ko`nikmalarni shakllantirish; - uchinchidan, algoritmlarni va namunaviy tuzilmasini ishlab chiqish va zamonaviy dasturlash tillari yordamida dastur tuzish bo`yicha amaliy ko`nikmalarni shakllantirish; - to`rtinchidan, Internet tizimi va lokal hisoblash tarmoqlarida ishlash uchun amaliy ko`nikmalarni berish; - beshinchidan, zamonaviy axborot tehnologiyasi, ishlash prinsipi haqida nazariy bilimlarni shakllantirish; - oltinchidan, axborot tizimlarini usullari va texnologik funksional imkoniyatlari bilan tanishtirish va ularni sport sohalariga tadbiq qilish usullarini o`rgatish. Shuningdek, Jismoniy tarbiya va sportda axborot tehnologiyalari fani o`quv rejaning matematik va tabiiy-ilmiy fanlardan biri bo`lib, Matematika, Sport biomexanikasi, Sport metrologiyasi, sportda matematik tahlil asoslari va boshqa fanlarni o`rganishda asos bo`lib xizmat qiladi.

O`QUV DASTURI

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI

“TASDIQLANDI” Oʻquv ishlari boʻyicha prоrеktоr ______M.I. Daminov 2021 yil “____” ______

JISMONIY TARBIYA VA SPORTDA INFORMATSION TEXNOLOGIYALAR FANINING

ISHCHI FAN DASTURI

(1-bosqich)

Bilim sohalari: 100 000 – Gumanitar 200 000 – Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq 600 000 – Xizmatlar

Ta’lim sohalari: 110 000 – Pedagogika 610 000 – Xizmat ko‘rsatish Ta’lim 5112300 – Maktabgacha va boshlangʻich ta’limda sport yo‘nalishlari: 5610500 – Sport faoliyati (faoliyat turlari bo‘yicha)

Umumiy oʻquv soati 30 soat Shu jumladan: Maʻruza – 14 soat (2 semestr – 14 soat) Amaliy mashgʻulotlar – 8 soat (2 semestr – 8 soat) Laborotoriya mashgʻulotlar – 8 soat (2 semestr – 8 soat)

BUXORO -2021 Fanning ishchi oʻquv dasturi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan 202_ yil “___“ ______dagi №___-sonli buyruqning___- ilovasi bilan tasdiqlangan “Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalari” fan dasturi asosida ishlab chiqilgan.

Tuzuvchilar:

Haydarov O.R. - BuxDU, “Axborot texnologiyalari” kafеdrasi oʻqituvchisi.

Jo’rayev I.I. - BuxDU, “Axborot texnologiyalari” kafеdrasi oʻqituvchisi.

Taqrizchilar:

Yo’ldoshev SH.S. - BuxMTI, “Informatika va axborot texnologiyalari” kafedrasi dotsenti. Sayidova N.S. - BuxDU, “Axborot texnologiyalari” kafedrasi dotsenti

Fanning ishchi oʻquv dasturi “Axborot texnologiyalar” kafedrasining 202_ yil “___” ______dagi __-sonli majlisida muhokamadan oʻtgan va universitet kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan.

BuxDU “Axborot texnologiyalari” fakultet dekani:

2021 yil “____” ______H.I.Eshonqulov imzo

BuxDU “Axborot texnologiyalari” kafedrasi mudiri:

2021 yil “____” ______N.S.Sayidova imzo 1. Oʻquv fanining oʻqitilishi boʻyicha uslubiy koʻrsatmalar. Fanni oʻqitishdan maqsad - talabalarni axborot texnologiyalarining zaruriy ma’lumotlari majmuasi (tushunchalar, ta’riflar va ularning amaliy ifodasi, amaliy masalalarni axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida yechish usullari va boshqalar) bilan tanishtirish hamda sport yoʻnalishlarining axborot- kommunikatsiya texnologiyalari bilan uzviy bogʻliqliklarini oʻrgatishdan iboratdir. Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalar fanini oʻqitishning vazifasi – hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti sharoitlarini hisobga olgan holda har bir jamiyat a’zosining jismoniy va mehnat faoliyati va kundalik hayoti uchun zarur boʻlgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga oid bilim, koʻnikma va malakalarni berish, shuningdek, talabalarning hayotiy tasavvurlari bilan amaliy faoliyatlarini umumlashtirib borib, axborot texnologiyalar haqida tushuncha va munosabatlarni ular tomonidan ongli oʻzlashtirishlariga hamda hayotga tatbiq eta olishga intilish, talabalarda izchil mantiqiy fikrlashni shakllantirib borish natijasida ularning aql-zakovati rivojiga, tabiat va jamiyatdagi muammolarni hal etishning maqbul yoʻllarini topa olishlariga koʻmaklashish, umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari toʻgʻrisidagi tasavvurlarni shakllantirishdan iborat. “Jismoniy tarbiya va sportda a texnologiyalar” fanini oʻzlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida talaba: - zamonaviy axborot texnologiyalari va ularning hozirgi jamiyatda tutgan oʻrni, axborotlashtirish va axborot jamiyati, jismoniy tarbiya va sportda axborot jarayonlari, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining tuzilishi, ishlash prinsiplari, arxitekturasi va kompyuterlarning texnikaviy va dasturiy ta’minoti, kompyuter tarmoqlari, internet, Windowsning multimedia imkoniyatlari va masofali ta’lim va uni tashkil etish toʻgʻrisida tasavvurga ega boʻlishlari kerak; - sportga tegishli matnli va sonli axborotlarni yaratish va qayta ishlash texnologiyasi, taqdimot yaratish texnologiyalari, multimediali pedagogik dasturiy vositalar yaratish texnologiyalari, axborot xavfsizligi, kompyuter viruslari ular bilan kurashish mexanizmlari, tarmoqda fayllarni uzatish, vidеokonfеrеnsiyalar, jismoniy tarbiya va sport sohasida ommaviy onlayn ochiq kurslardan foydalanish, kompyuterlarning texnik va dasturiy ta’minoti, kompyuterlarning ishlash prinsiplari haqida bilimga ega boʻlishi kerak; - zamonaviy axborot texnologiyalariga suyangan holda informsion texnologiyalaridan samarali foydalana olish, ma’lumotlar bazasini yaratish, axborot xavfsizligini ta’minlash, murabbiylik faoliyatida berilayotgan yuklamalarni statistik tahlil qilish, jismoniy tarbiya va sport sohasiga oid ma’lumotlar bazasi jadvallarining tuzilmasini yaratish, grafik rеdaktorlar imkoniyatlaridan foydalanib statistik tasvirlarni yaratish, elektron oʻquv qoʻllanmalar, audio, video, foto materiallarni yaratish, internet tarmogʻida sport- pedagogik axborotlar izlash va almashish, web sayt yaratish, ommaviy ochiq onlayn kurslarda oʻqish koʻnikmalariga ega boʻlishi kerak; - operatsion tizimlar, jumladan, Windows muhitida ishlash, amaliy dasturlar paketidan foydalana bilish, matnli hujjatlarni, elеktron matn koʻrinishidagi didaktik va uslubiy ma’lumotlarni axborot rеsursi sifatida qayta ishlash, yaratish, tahrirlash, chop qilish, Windowsning multimedia imkoniyatlaridan xabardor boʻlish, web sahifalar va hujjatlar yaratish, masofali ta’lim va uning elementlari, kompyuter grafikasi va ma’lumotlarni kompyuterga kiritishning avtomatik vositalaridan foydalanish malakalariga ega boʻlishi kerak.

2. Ma’ruza mashgʻulotlari 1-jadval № Ma’ruza mashgʻuloti mavzulari Soat 1 Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalar haqida tushuncha. 2 Sportda axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlari 2 Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalarining amaliy 2 aspektlari. Sport faoliyatidan olingan natijalarni qayta ishlashda elektron jadval imkoniyatlaridan foydalanish 3 Sportga oid masalalarni hal qilishda elеktron jadvaldan foydalanish 2 usullari. Jismoniy tarbiya va sportda ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari haqida ma’lumot 4 Jismoniy tarbiya va sport ta’limida multimedia texnologiyalaridan 2 foydalanish asoslari. 5 Jismoniy tarbiya va sport ta’limida yangi innovatsion 2 texnologiyalarning o`rni 6 Internetda sport-pedagogik axborotlarni izlash va almashishda tarmoq 2 texnologiyalaridan foydalanish 7 Jismoniy tarbiya va sport sohasida masofaviy ta’limdan foydalanish 2 aspektlari Jami: 14

1-mavzu. Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalar haqida tushuncha. Sportda axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlari (2soat)

Axborotlashtirish va axborot jamiyati. Axboriy jarayonlarning evolyutsiyasi. Axborot tеxnologiyalarining tasnifi. Jismoniy tarbiya va sportda zamonaviy axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalarining qoʻllanilishi. Jismoniy tarbiya va sportda axborot tеxnologiyalarining oʻrni. Axborotlash texnik va dasturiy ta`minotining tamoyillari. Jismoniy tarbiya va sportda axborot jarayonlari. Sportdaavtomatlashtirilgan ish joyi.Jismoniy tarbiya va sportda mutaxasislarning avtomatlashtirilgan ish joyi dasturiy ta`minoti. Jismoniy tarbiya va sport faoliyatida (mutaxassisligida) axborot madaniyati. Jismoniy tarbiya va sport yoʻnalishining axborot rеsurslari.

2-mavzu. Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalarining amaliy aspektlari. Sport faoliyatidan olingan natijalarni qayta ishlashda elektron jadval imkoniyatlaridan foydalanish (2 soat) Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalarining amaliy aspektlari.Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalarining office texnologiyalridan foydalanishi.Matnli hujjatlarni, elеktron matn koʻrinishidagi didaktik va uslubiy ma’lumotlarni axborot rеsursi sifatida qayta ishlash, yaratish, tahrirlash, chop qilish. Hujjatlar bilan ishlashni avtomatlashtirishning usul va vositalari.

3-mavzu.Jismoniy tarbiya va sportda axborot ta’minotining amaliy aspektlari. Sportga oid masalalarni hal qilishda elеktron jadvaldan foydalanish usullari Jismoniy tarbiya va sportda ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari haqida ma’lumot (2 soat) Jismoniy tarbiya va sport faoliyatidan olingan natijalarni qayta ishlashda elektron jadval imkoniyatlaridan foydalanish. Murabbiylik faoliyatida berilayotgan yuklamalarni statistik tahlil qilish. Jismoniy tarbiya va sportga oid masalalarni hal qilishda elеktron jadvalning asosiy xususiyatlari va imkoniyatlaridan foydalanish. Ma’lumotlarni vizuallashtirishda diagrammalarni qoʻllash. Yuklamalarni hisoblash, tahlil qilish va mashgʻulotni rеjalashtirish.

4- mavzu. Jismoniy tarbiya va sport ta’limida multimedia texnologiyalaridan foydalanish asoslari (2 soat) Jismoniy tarbiya va sportga tegishli elektron oʻquv-metodik materiallar. Elektron oʻquv qoʻllanmalar, audio, video, foto materiallarni yaratish asoslari. Elektron oʻquv jarayoniga tegishli materiallar tavsifi: elektron oʻquv kompleksi, elektron darslik, elektron ma’lumotnoma (spravochnik), trinajorlar kompleksi, elektron laboratoriya. Elektron darslik yaratilishning tuzilmasi, asosiy komponentlari. Bilimni nazorat qilish uchun elеktron tеst yaratish dasturlari.Elektron axborot ta’lim resurslarini yaratishga moʻljallangan dasturlar bilan tanishish. Jismoniy tarbiya va sportda multimedia texnologiyalarining roli va oʻrni. Ta’lim jarayonida multimedia vositalarining psixologik aspektlari. Integrallashgan axborot tizimini yaratishda multimedia texnologiyalarining zamonaviy tendensiyalari.Multimеdia tеxnologiyalarining asosiy tushunchalari va atamalari. Multimedia texnologiyalari haqida asosiy ma’lumotlar: multimedia ilovalari, multimedia mahsulotlari, multimedia tizimi, multimedia texnologiyalari.

5-mavzu. Jismoniy tarbiya va sport ta’limida yangi innovatsion texnologiyalarning o`rni (2 soat) Zamonaviy sport-pedagogik dasturiy ta`minot. Sportchilar trenirovka jarayoniningsamaradorligini oshirish maqsadida yangi innovatsion texnologiyalar qo`llanilishi. Sportda ta`lim olishga yo’naltirilgan dasturiy ta`minot. Sportda modernizatsiyalashgan HD texnologiyalar qo`llanilishi. Sportda ma`lumotlarni uzatishda zamonaviy texnologiyalarning qo`llanilishi. Sport faoliyatida avtomatlashtirilgan simsiz tizimlarni qo`llanilishi. Virtual borliq tizimlari.

6-mavzu. Internetda sport-pedagogik axborotlarni izlash va almashishda tarmoq texnologiyalaridan foydalanish (2 soat) Zamonaviy internet.Ulanish turlari.IP manzillashtirilish.Domen tizimi.Tarmoq axborot resursi.Global internet tarmogʻida jismoniy tarbiya va sport faoliyatiga tegishli ma’lumotlar, resurslar manbai. Qidiruv tizimlari.Bulutli texnologiyalar.Internet tarmog`ining axborot xizmatlar turlari. Sport sohasidagi mutaxassislik faoliyatida axborot manbai sifatida web hujjatlardan foydalanish.

7-mavzu. Jismoniy tarbiya va sport sohasida masofaviy ta’limdan foydalanish aspektlari (2 soat)

Masofaviy ta’lim tizimini yaratishning dasturiy ta’minoti. Masofaviy ta’lim tizimining texnologik ta’minoti.Uskunaviy vositalar muhiti.Masofaviy ta’lim kurs elеmеntlarini (elektron, video ma’ruzalar, topshiriqlar, test savollari) yaratilishi.Tarmoqda fayllarni uzatish, vidеo, tele konferensiyalar. Jismoniy tarbiya va sport sohasida masofaviy ta’limdan foydalanish aspektlari. Masofaviy ta’lim tizimida oʻrgatuvchi dasturlar bilan tanishuv Masofaviy ta'lim kurslarining mazmuni: elеktron kitoblar, oraliq va yakuniy baholash tizimi, darsliklar. Intеraktiv muloqotning formalari. Masofaviy ta’lim tizimida oʻrgatuvchi dasturlar bilan tanishuv. MOOOK, eFront, Koursera kurslarida oʻqish.

3. Amaliy mashgʻulotlar boʻyicha koʻrsatma va tavsiyalar 2-jadval № Amaliy mashgʻuloti mavzulari Soat 1 Jismoniy tarbiya va sportda Office texnologiyalaridan foydalanish 2 Ma`lumotlarni tahlil qilishda elеktron jadvalning asosiy funksiyalaridan 2 2 foydalanish Sport sohasiga tegishli elektron resurs yaratishda maxsus dasturlardan 3 2 foydalanish yo`llari 4 Masofaviy ta`lim tizimida o`rgatuvchi dasturlar bilan ishlash 2 JAMI: 8

Amaliy mashgʻulotlardan maqsad ma’ruza materiallari boʻyicha talabalarning bilim va koʻnikmalarini chuqurlashtirish va kengaytirishdan iborat. Bunda talabalar amaliy mashgʻulotlarda misol va masalalarni yechishda, yechimlarni tahlil qilishda olgan nazariy bilimlarini qoʻllay olishlari nazarda tutiladi. Fan bo’yicha ishchi o’quv dasturini shakllantirish jarayonida mazkur mashgʻulot turiga ishchi oʻquv rejada ajratilgan soat hajmiga mos mavzular tanlab oʻqitish tavsiya etiladi. Amaliy mashgʻulotlarni tashkil etish boʻyicha kafedra professor- oʻqituvchilari tomonidan koʻrsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Ularda talabalar asosiy ma’ruza mavzulari boʻyicha olgan nazariy bilimlari amaliy masalalar yechish, grafik va chizmalar chizish hamda qiyoslab oʻrganish asosida yanada boyitiladi. Shuningdek, darslik va oʻquv qoʻllanmalardan samarali foydalangan holda ilmiy tadqiqotlar oʻtkazish orqali talabalar bilimlarini mustahkamlash, malaka va koʻnikmalarini mustahkamlash, mavzular boʻyicha taqdimotlar tayyorlash tavsiya etiladi va oʻrgatiladi. 4. Laboratoriya mashg’uloti 3-jadval № Mustaqil ta’lim mavzulari Soat Jismoniy tarbiya va sportda sport mavzusiga oid oʻquv materiallarini 1 2 yaratish, qayta ishlash texnologiyalari Jismoniy tarbiya va sportda matnli va sonli axborotlar bilan ishlashning 2 2 ususl va vositalari Jismoniy tarbiya va sportda multimediali еlektron kitoblar yaratish 3 2 texnologiyalari 4 Moodle tizimida ishlash. Talaba platformasini yaratish 2 JAMI: 8

Talabalar darsdan tashqari paytlarda oʻtilgan mazularni mustaqil oʻzlashtirishlari va egallagan bilimlarini mustahkamlashi, amaliy mashgʻulotlarga tayyorlanib kelishlari uchun tavsiya etilgan asosiy va qoʻshimcha adabiyotlardan foydalanishlari zarur boʻladi. Mustaqil ta’lim bajariladigan mavzular boyicha savolnomalar va testlarni tuzish, savollarga tavsiya etilgan adabiyotlardan foydalangan holda yozma tarzda javob berish, meyoriy hujjatlardan foydalanish, har bir mavzu boyicha muammoli masalalarni hal qilish yoʻllarini bayon qilish, tavsiyalar berish va boshqalar koʻzda tutilgan. “Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalar” fanini oʻrganuvchi talabalar auditoriyada olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash va amaliy masalalarni yechishda koʻnikma hosil qilish uchun mustaqil ta’lim tizimiga asoslanib, kafedra oʻqituvchilari rahbarligida mustaqil ish bajaradilar. Bunda ular qoʻshimcha adabiyotlarni oʻrganib hamda internet saytlaridan foydalanib referatlar va ilmiy dokladlar tayyorlaydilar, amaliy mashgʻulot mavzusiga doir uy vazifalarini bajaradilar, koʻrgazmali qurollar va slaydlar tayyorlaydilar. Bunda ma’ruzalarda olingan bilimlarini amaliy mashgʻulotlarni bajarishlari bilan mustahkamlashi hamda sportga oid masalalarni matematik usullar yordamida yechishlari va tushuntirishlari kerak. Mustaqil ta’lim mavzularini oʻzlashtirish ta’lim jarayonida uzluksiz nazorat qilib boriladi. Talabalar mustaqil ta’limini baholash joriy va oraliq nazorat paytidainobatga olinadi. Mustaqil ta’limni tashkil etishning mazmuni: talabalar mustaqil ta’lim mavzulari kelgusida bajariladigan kurs ishlari va bitiruv malakaviy ishlari mavzulari bilan uzviy bogʻliqlikda bajariladi. Talaba mustaqil ta’limni tashkil etishda quyidagilardan foydalanishi tavsiya etiladi: -darslik va oʻquv-uslubiy qoʻllanmalardan foydalanib oʻquv rejasi mavzularini organish; - maxsus va davriy-ilmiy uslubiy adabiyot manbalaridan foydalanib bilimlarini mustahkamlash; - yangi texnika, jarayonlar va texnologiyalarni oʻrganish. 5.Fan bo`yicha talabalar bilimini baholash va nazorat qilish mezonlari

Talabalar о‘zlashtirishini bir necha amaliy mashgʻulotlar doirasida kompleks baholash maqsadida fanning ishchi о‘quv rejasiga muvofiq 5 ta modulga ajratilgan. Modullar mavzular mazmuni asosida tuzilgan. Talaba har bir modulga kiritilgan mavzular bо‘yicha о‘zlashtirishi va topshiriqlarni bajarish sifatiga bogʻliq holda baholanadi. Fan bо‘yicha talabalar bilimini nazorat qilish oraliq nazorat (ON) va yakuniy nazorat (YaN) turlarini o‘tkazish orqali amalga oshiriladi. ON bir semestrda ikki marta о‘tkaziladi va shakli (ogʻzaki, yozma ish, test va hokazo) о‘quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Oraliq nazorat turining topshiriqlari kafedra professor oʻqituvchilaritomonidan ishlab chiqiladi va kafedra mudiri tomonidan tasdiqlanadi. Fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda talabaning amaliy mashgʻulotlari va mustaqil ta’lim topshiriqlarini bajarilishi, shuningdek oʻquv mashgʻulotlaridagi faolligi fan oʻqituvchisi tomonidan baholanib boriladi. Talabani ON boʻyicha baholashda uning oʻquv mashgʻulotlari davomida olgan baholari inobatga olinadi. ON о‘tkazishjarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam ravishda о‘rganib boriladi va uni о‘tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari komissiya qarori bilan bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda ON qayta о‘tkaziladi. YaNda talabaning bilim, kо‘nikma va malakalari fanning umumiy mazmuni doirasida baholanadi. Talabaning fandan о‘zlashtirishini baholash uchun YaN test usulida о‘tkaziladi. Test savollari professor-oʻqituvchilar tomonidan ishlab chiqilib, kafedra majlisida muhokama etiladi va kafedra mudiri tomonidan tasdiqlanadi. Testni baholash mezonlari kafedra oʻqituvchilari tomonidan ishlab chiqiladi. Testni oʻtkazish, tekshirish va baholash uchun kafedra professor-oʻqituvchilari tarkibidan iborat komissiya tuziladi. Baholashning о‘rnatilgan talablari asosida YaNni belgilangan muddatlarda о‘tkazilishi hamda rasmiylashtirilishi fakultet dekani, kafedra mudiri hamda ichki nazorat va monitoring bо‘limi tomonidan nazorat qilinadi. Universitet rektorining buyrugʻi bilan ichki nazorat va monitoring bо‘limi rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YaNni о‘tkazish jarayoni muntazam ravishda о‘rganib boriladi va uni о‘tkazish tartiblari buzilgan hollarda YaN natijalari komissiya qarori bilan bekor qilinishi mumkin. Talaba nazorat natijalaridan norozi bо‘lsa, fan bо‘yicha nazorat turi natijalari e’lon qilingan vaqtdan boshlab bir kun mobaynida fakultet dekaniga ariza bilan murojaat etishi mumkin. Bunday holda fakultet dekanining taqdimnomasiga kо‘ra rektor buyrugʻi bilan uch (uch) a’zodan kam bо‘lmagan tarkibda apellyatsiya komissiyasi tashkil etiladi. Apellyatsiya komissiyasi talabalarning arizalarini kо‘rib chiqib, shu kunning о‘zida xulosasini bildiradi.

Talabalarning bilimi quyidagi mezon asosida baholanadi:

1-ON 2-ON YaN Talabalarning fan bo‘yicha bilimlari “5” baho “5” baho “5” baho Talaba har bir nazorat turi bo‘yicha ishlab chiqilgan 30 ta test savollaridan kamida 27 tasiga to‘g‘ri javob topgan taqdirda; Yakuniy xulosalar chiqarish, ijodiy fikrlashi, mustaqil fikirlashi, amaliy ko‘rsata bilishi, mavzular bo‘yicha fikrlay olishi, vazifalar bo‘yicha xulosa chiqara olishi, tushuntira bilishi va mavzuni gapira olishi “4” baho “4” baho “4” baho Talaba har bir nazorat turi bo‘yicha ishlab chiqilgan 30 ta test savollaridan kamida 21 tasiga to‘g‘ri javob topgan taqdirda; Mustaqil fikrlashi, bilimlarni amaliy ko‘rsata bilishi, xulosalar chiqarishi “3” baho “3” baho “3” baho Talaba har bir nazorat turi bo‘yicha ishlab chiqilgan 30 ta test savollaridan kamida 18 tasiga to‘g‘ri javob topgan taqdirda; Mustaqil fikrlashning sustligi, bilimlarni amaliy ko‘rsata olmaslik, xulosalarni to‘liq chiqara olmaslik “2” baho “2” baho “2” baho Talaba har bir nazorat turi bo‘yicha ishlab chiqilgan 30 ta test savollaridan 17 ta va undan kam to‘g‘ri javob topgan taqdirda; Shaxsiy fikriga ega emasligi, fanga oid mavzularni bilmaslik, ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarida ishtirok etmaslik

Fan bo`yicha talabalarni baholash mezonlari quyidagicha taqsimlanadi.

Baholash Baholash mezonlari Reyting kо‘rsatkichi baho A`lo Talaba mustaqil hulosa va qaror qabul qiladi, ijodiy 5 fikrlay oladi, mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini amalda qoʻllay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu boʻyicha) tasavvurga ega deb topilganda

Talaba mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini Yaxshi amalda qoʻllay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatini 4 tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu boʻyicha) tasavvurga ega deb topilganda

Talaba olgan bilimini amalda qoʻllay oladi, fanning Qoniqarli (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, 3 aytib beradi hamda fan (mavzu boʻyicha) tasavvurga ega deb topilganda

Talaba fan dasturini oʻzlashtirmagan, fanning Qoniqarsiz (mavzusini) 2 mohiyatini tushunmaydi hamda fan (mavzu) boʻyicha tasavvurga ega emas deb topilganda

5. Asosiy va qoʻshimcha oʻquv adabiyotlar hamda axborot manbaalari

Asosiy adabiyotlar 1. Misty E. Vermaat, Susan L. Sebok, Steven M. Freund, Jennifer T. Campbell, Mark Frydenberg. Discovering Computers: Tools, Apps, Devices and the Impact of Technology. – USA: Cengage Learning, 2016. 2. Toppi X. Computing Handbook: Information Systems and Informationtechnology. – USA: Mаssаchust University, 2014. 3. Dabnichki P, Baca A. Computers in sports. – UK: University of London, 2008. 4. З.Г.Рязанова, В.В.Янов "Информационный технологии в физической культуре и спорте" учебное пособие, Красноярск, 2015. 5. Б.Дандева “Информационные и коммуникационный технологии в образовании” монография, Москва 2013. 6. M.M.Aripov, T.Imomov, R.M.Irmuxamedova, M.V.Sagatov, A.T.Xaydarov, O.X.Yakubov. Informatika, informatsion texnologiyalar. 1-qism. – Toshkent: TDTU, 2002. - 320 bet. 7. Kenjabayev A.T. va boshqalar. Axborot- kommunikatsiya texnologiyalari. O`quv qo`llanma. T.2017. 8. Ganiyev S.K. va boshqalar. Axborot xavfsizligi. Darslik. T.2017.

Qoʻshimcha adabiyotlar 9. “Oʻzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish boʻyicha Harakatlar strategiyasi toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli farmoni. 10. “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi PQ- 2909-sonli qarori. 11. “Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora- tadbirlari toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 3 iyundagi PQ-3031-sonli qarori. 12. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik — har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi boʻlishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga moʻljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yoʻnalishlariga bagʻishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar. – Toshkent: “Oʻzbekiston”, 2017. – 104 b. 13. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi. Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bagʻishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza, 2016 yil 7 dekabr. – Toshkent: “Oʻzbekiston” NMIU, 2017. – 32 b. 14. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik Oʻzbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bagʻishlangan Oliy Majlis palatalarining qoʻshma majlisidagi nutq. – Toshkent: “Oʻzbekiston” NMIU, 2016. – 56 b. 15. Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “Oʻzbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 16. M.Aripov, A.Axmedov, X.Z.Ikramova, R.M.Irmuxamedova, M.V.Sagatov, A.T.Xaydarov, O.X.Yakubov, M.Yakubova. Informatika, informatsion texnologiyalar. 2-qism. - Toshkent: TDTU, 2002. - 430 bet. 17. M.Aripov, T.Imomov va boshqalar. Informatika. Axborot texnologiyalari. Oʻquv qoʻllanma, 1-2-qism. - Toshkent: 2005, TDTU, 334 b. va 394 b. 18. M.Aripov, B.Begalov, U.Begimqulov, M.Mamarajabov Axborot texnologiyalari. O’quv qo’llanma. Toshkent: 2009. 19. M.Aripov. Informatika va hisoblash texnikasi asoslari. – T.: OʻzMU. 2007. 20. Арипов М.М., Кабилжанова Ф.А., Юлдашев З.Х. Информационные технологии (учебное пособие для студентов ВУЗов). - Ташкент: НУУз, 2004. 21. Барский А.Б. Нейронные сети: распознавание, управление, принятие решений. - М.: Финансы и статистика, 2004. - 176 с. 22. Боровиков В.П. STATISTICA. Искусство анализа данных на компьютере. - СПб., Питер, 2003. 410 c. 23. Буреева Н.Н. Многомерный статистический анализ с использованием ППП “STATISTICA”. Учебно-методический материал. - Нижний Новгород, 2007, 112 с. 24. Джорж М. Компьютерная анимация персонажей. - M.: «Питер», 2004. 25. Естественно-научные основы физической культуры и спорта: учебник / под ред. А.В.Самсоновой, Р.Б.Саллаговой. – М.: Советский спорт, 2014. – 456 с. 26. Жбанков О.В. Методология формирования информационного пространства просесса физического воспитания //Теор. и практ. физ. культ., 2008, № 6, с. 25-26, 39-40. 27. И.Шапошников. Web-сайт своими руками. – Москва: 2000. 28. Катранов А.Г., Самсонова А.В. Компьютерная обработка данных экспериментальных исследований. Учебное пособие. – СПб.: 2005. – 132 с. 29. Керимов Ф.А., Умаров М.Н. Спортда прагнозлаштириш ва моделлаштириш. Ўқув қўлланма. - Т.: 2005. - 280 б. 30. Симонович С., Евсеев Г., Мураховский В. Internet. - М.: АСТ ПРЕСС, 2001. - 720 с. 31. Федоров А.И. Современные информационные технологии в системе высшего физкультурного образования // Теория и практика физической культуры. - М.: 2010. № 12. С. 56-59. 32. Шестаков М.П. Статистика. Обработка спортивных данных на ком- пьютере: учеб.пособие для студентов высших учебных заведений физической культуры / М.П.Шестаков. – М.: ТВТ Дивизион, 2009. – 248.

Internet saytlari

33. https://en.wikipedia.org/wiki/Linear_algebra 34. https://www.math.ucdavis.edu/~linear/linear-guest.pdf 35. www.mcce.ru 36. www.lib.mexmat.ru 37. www.a-geometry.narod.ru 38. www.allmath.ru 39. www.ziyonet.uz

O’QUV KURSI PROSPEKTI

O’QUV KURSI PROSPEKTI (2020/2021 o’quv yili)

O’quv kursining to’liq “Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalari” nomi: Kursning qisqacha nomi: JT va SAT Kod: JT va SAT Kafedra: Axborot texnologiyalari O’qituvchilar haqida Haydarov Orifjon orif_haydarov@mailru ma’lumot: Rustamovich, ronald_9@mail.ru Jo’rayev Ilhom Isoqovich, Semestr va o’quv 1-semestr, 18 hafta kursining davomiyligi O’quv soatlari xajmi: Jami: 30 Shundan: Ma’ruza 14 Seminar Amaliy 8 Mustaqil ta’lim 8 Yo’nalish nomi va shifri 5610500 Sport faoliyati (turlar bo’yicha); 5112300 Maktabgacha va boshlang’ich ta’limda jismoniy tarbiya va sport; O’quv kursining statusi Asosiy o’quv kursi Dastlabki tayyorgarlik: Kurs “Informatika”, “Axborot texnologiyalari”, fanlaridan o’zlashtirilgan bilimlarga asoslanadi.

Kursning predmeti va mazmuni: Hozirgi davrda hisoblash texnikasining turli vositalari insoniyat faoliyatini turli sohalarida keng ko’lamda ishlatilayotgani “Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalari” fanining tatbiqlarini yanada kengaytirishga yo’l ochib bermoqda. Oliy ta’lim muassasalari uchun axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan uzviylashtirilgan dastur mustaqil diyorimizning iqtisodiy, jismoniy, madaniy, ma’rifiy va ma’naviy rivojlanish dinamikasini talabalar ko’z oldida namoyon etish va ular ongiga singdirishga xizmat qiladi. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va Davlat ta’lim standartlari talablaridan kelib chiqqan holda “Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalari” fanini o’qitishning umumiy maqsad va vazifalari aniqlanadi. Oliy ta’limning Davlat ta’lim standartlariga ko’ra mazkur fan jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalaridan foydalanish bo’yicha bilim, malaka va ko’nikmalarni tizimli shakllantirishga yo’naltirilgan.

Kursni o’qitishning maqsadi va vazifalari: talabalarni axborot ta’minotining zaruriy ma’lumotlari majmuasi (tushunchalar, ta’riflar va ularning amaliy ifodasi, amaliy masalalarni axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida yechish usullari va boshqalar) bilan tanishtirish hamda sport yoʻnalishlarining axborot- kommunikatsiya texnologiyalari bilan uzviy bogʻliqliklarini oʻrgatishdan iboratdir. Fanning vazifasi: Jismoniy tarbiya va sport ta’limida axborot texnologiyalarini oʻqitishning vazifasi – hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti sharoitlarini hisobga olgan holda har bir jamiyat a’zosining jismoniy va mehnat faoliyati va kundalik hayoti uchun zarur boʻlgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga oid bilim, koʻnikma va malakalarni berish, shuningdek, talabalarning hayotiy tasavvurlari bilan amaliy faoliyatlarini umumlashtirib borib, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari haqida tushuncha va munosabatlarni ular tomonidan ongli oʻzlashtirishlariga hamda hayotga tatbiq eta olishga intilish, talabalarda izchil mantiqiy fikrlashni shakllantirib borish natijasida ularning aql- zakovati rivojiga, tabiat va jamiyatdagi muammolarni hal etishning maqbul yoʻllarini topa olishlariga koʻmaklashish, umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida axborot texnologiyalari toʻgʻrisidagi tasavvurlarni shakllantirishdan iborat. Zamonaviy axborot texnologiyalariga suyangan holda yangi dasturiy ta’minotdan samarali foydalana olish, ma’lumotlar bazasini yaratish, axborot xavfsizligini ta’minlash, Internet tarmogʻida sport-pedagogik axborotlar izlash va almashish, ommaviy ochiq onlayn kurslarda oʻqish koʻnikmalariga ega boʻlishi kerak; № Mavzular Ma’ruza Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalar haqida 2 1. tushuncha. Sportda axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlari Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalarining 2 2. amaliy aspektlari. Sport faoliyatidan olingan natijalarni qayta ishlashda elektron jadval imkoniyatlaridan foydalanish

Sportga oid masalalarni hal qilishda elеktron jadvaldan 2 3. foydalanish usullari. Jismoniy tarbiya va sportda ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari haqida ma’lumot Jismoniy tarbiya va sport ta’limida multimedia 2 4. texnologiyalaridan foydalanish asoslari. Jismoniy tarbiya va sport ta’limida yangi innovatsion 2 5. texnologiyalarning o`rni Internetda sport-pedagogik axborotlarni izlash va almashishda 2 6. tarmoq texnologiyalaridan foydalanish Jismoniy tarbiya va sport sohasida masofaviy ta’limdan 2 7. foydalanish aspektlari Jami 14 soat

1-mavzu. Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalar haqida tushuncha. Sportda axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlari (2 soat)

2-mavzu. Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalarining amaliy aspektlari. Sport faoliyatidan olingan natijalarni qayta ishlashda elektron jadval imkoniyatlaridan foydalanish(2 soat) Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalarining amaliy aspektlari.Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalarining office texnologiyalridan foydalanishi.Matnli hujjatlarni, elеktron matn koʻrinishidagi didaktik va uslubiy ma’lumotlarni axborot rеsursi sifatida qayta ishlash, yaratish, tahrirlash, chop qilish. Hujjatlar bilan ishlashni avtomatlashtirishning usul va vositalari.

3-mavzu. Jismoniy tarbiya va sportda axborot ta’minotining amaliy aspektlari. Sportga oid masalalarni hal qilishda elеktron jadvaldan foydalanish usullari Jismoniy tarbiya va sportda ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari haqida ma’lumot (2 soat) Jismoniy tarbiya va sport faoliyatidan olingan natijalarni qayta ishlashda elektron jadval imkoniyatlaridan foydalanish. Murabbiylik faoliyatida berilayotgan yuklamalarni statistik tahlil qilish. Jismoniy tarbiya va sportga oid masalalarni hal qilishda elеktron jadvalning asosiy xususiyatlari va imkoniyatlaridan foydalanish. Ma’lumotlarni vizuallashtirishda diagrammalarni qoʻllash. Yuklamalarni hisoblash, tahlil qilish va mashgʻulotni rеjalashtirish.

4- mavzu. Jismoniy tarbiya va sport ta’limida multimedia texnologiyalaridan foydalanish asoslari (2 soat) Jismoniy tarbiya va sportga tegishli elektron oʻquv-metodik materiallar. Elektron oʻquv qoʻllanmalar, audio, video, foto materiallarni yaratish asoslari. Elektron oʻquv jarayoniga tegishli materiallar tavsifi: elektron oʻquv kompleksi, elektron darslik, elektron ma’lumotnoma (spravochnik), trinajorlar kompleksi, elektron laboratoriya. Elektron darslik yaratilishning tuzilmasi, asosiy komponentlari. Bilimni nazorat qilish uchun elеktron tеst yaratish dasturlari. Elektron axborot ta’lim resurslarini yaratishga moʻljallangan dasturlar bilan tanishish. Jismoniy tarbiya va sportda multimedia texnologiyalarining roli va oʻrni. Ta’lim jarayonida multimedia vositalarining psixologik aspektlari. Integrallashgan axborot tizimini yaratishda multimedia texnologiyalarining zamonaviy tendensiyalari.Multimеdia tеxnologiyalarining asosiy tushunchalari va atamalari. Multimedia texnologiyalari haqida asosiy ma’lumotlar: multimedia ilovalari, multimedia mahsulotlari, multimedia tizimi, multimedia texnologiyalari.

6-mavzu. Internetda sport-pedagogik axborotlarni izlash va almashishda tarmoq texnologiyalaridan foydalanish (2 soat) Zamonaviy internet. Ulanish turlari. IP manzillashtirilish. Domen tizimi. Tarmoq axborot resursi. Global internet tarmogʻida jismoniy tarbiya va sport faoliyatiga tegishli ma’lumotlar, resurslar manbai. Qidiruv tizimlari.Bulutli texnologiyalar.Internet tarmog`ining axborot xizmatlar turlari. Sport sohasidagi mutaxassislik faoliyatida axborot manbai sifatida web hujjatlardan foydalanish.

7-mavzu. Jismoniy tarbiya va sport sohasida masofaviy ta’limdan foydalanish aspektlari (2 soat)

Amaliy mashgʻulotlar boʻyicha koʻrsatma va tavsiyalar 2-jadval

№ Amaliy mashgʻuloti mavzulari Soat 1 Jismoniy tarbiya va sportda Office texnologiyalaridan foydalanish 2 Ma`lumotlarni tahlil qilishda elеktron jadvalning asosiy 2 2 funksiyalaridan foydalanish Sport sohasiga tegishli elektron resurs yaratishda maxsus dasturlardan 3 2 foydalanish yo`llari 4 Masofaviy ta`lim tizimida o`rgatuvchi dasturlar bilan ishlash 2 JAMI: 8

Amaliy mashgʻulotlardan maqsad ma’ruza materiallari boʻyicha talabalarning bilim va koʻnikmalarini chuqurlashtirish va kengaytirishdan iborat. Bunda talabalar amaliy mashgʻulotlarda misol va masalalarni yechishda, yechimlarni tahlil qilishda olgan nazariy bilimlarini qoʻllay olishlari nazarda tutiladi. Fan bo’yicha ishchi o’quv dasturini shakllantirish jarayonida mazkur mashgʻulot turiga ishchi oʻquv rejada ajratilgan soat hajmiga mos mavzular tanlab oʻqitish tavsiya etiladi. Amaliy mashgʻulotlarni tashkil etish boʻyicha kafedra professor- oʻqituvchilari tomonidan koʻrsatma va tavsiyalar ishlab chiqiladi. Ularda talabalar asosiy ma’ruza mavzulari boʻyicha olgan nazariy bilimlari amaliy masalalar yechish, grafik va chizmalar chizish hamda qiyoslab oʻrganish asosida yanada boyitiladi. Shuningdek, darslik va oʻquv qoʻllanmalardan samarali foydalangan holda ilmiy tadqiqotlar oʻtkazish orqali talabalar bilimlarini mustahkamlash, malaka va koʻnikmalarini mustahkamlash, mavzular boʻyicha taqdimotlar tayyorlash tavsiya etiladi va oʻrgatiladi. Laboratoriya mashg’uloti 3-jadval № Mustaqil ta’lim mavzulari Soat Jismoniy tarbiya va sportda sport mavzusiga oid oʻquv 1 2 materiallarini yaratish, qayta ishlash texnologiyalari Jismoniy tarbiya va sportda matnli va sonli axborotlar bilan 2 2 ishlashning ususl va vositalari Jismoniy tarbiya va sportda multimediali еlektron kitoblar yaratish 3 2 texnologiyalari 4 Moodle tizimida ishlash. Talaba platformasini yaratish 2 JAMI: 8

Fan bo`yicha talabalar bilimini baholash va nazorat qilish mezonlari

Talabalarning bilimi quyidagi mezon asosida baholanadi: 1-ON 2-ON YaN Talabalarning fan bo‘yicha bilimlari “5” baho “5” baho “5” baho Talaba har bir nazorat turi bo‘yicha ishlab chiqilgan 30 ta test savollaridan kamida 27 tasiga to‘g‘ri javob topgan taqdirda; Yakuniy xulosalar chiqarish, ijodiy fikrlashi, mustaqil fikirlashi, amaliy ko‘rsata bilishi, mavzular bo‘yicha fikrlay olishi, vazifalar bo‘yicha xulosa chiqara olishi, tushuntira bilishi va mavzuni gapira olishi “4” baho “4” baho “4” baho Talaba har bir nazorat turi bo‘yicha ishlab chiqilgan 30 ta test savollaridan kamida 21 tasiga to‘g‘ri javob topgan taqdirda; Mustaqil fikrlashi, bilimlarni amaliy ko‘rsata bilishi, xulosalar chiqarishi “3” baho “3” baho “3” baho Talaba har bir nazorat turi bo‘yicha ishlab chiqilgan 30 ta test savollaridan kamida 18 tasiga to‘g‘ri javob topgan taqdirda; Mustaqil fikrlashning sustligi, bilimlarni amaliy ko‘rsata olmaslik, xulosalarni to‘liq chiqara olmaslik “2” baho “2” baho “2” baho Talaba har bir nazorat turi bo‘yicha ishlab chiqilgan 30 ta test savollaridan 17 ta va undan kam to‘g‘ri javob topgan taqdirda; Shaxsiy fikriga ega emasligi, fanga oid mavzularni bilmaslik, ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarida ishtirok etmaslik

Fan bo`yicha talabalarni baholash mezonlari quyidagicha taqsimlanadi. Baholash Baholash mezonlari Reyting kо‘rsatkichi baho A`lo Talaba mustaqil hulosa va qaror qabul qiladi, ijodiy 5 fikrlay oladi, mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini amalda qoʻllay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu boʻyicha) tasavvurga ega deb topilganda

Yaxshi Talaba mustaqil mushohada yuritadi, olgan bilimini 4 amalda qoʻllay oladi, fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu boʻyicha) tasavvurga ega deb topilganda

Qoniqarli Talaba olgan bilimini amalda qoʻllay oladi, fanning 3 (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu boʻyicha) tasavvurga ega deb topilganda

Qoniqarsiz Talaba fan dasturini oʻzlashtirmagan, fanning 2 (mavzusini) mohiyatini tushunmaydi hamda fan (mavzu) boʻyicha tasavvurga ega emas deb topilganda

Asosiy va qoʻshimcha oʻquv adabiyotlar hamda axborot manbaalari Asosiy adabiyotlar 1. Misty E. Vermaat, Susan L. Sebok, Steven M. Freund, Jennifer T. Campbell, Mark Frydenberg. Discovering Computers: Tools, Apps, Devices and the Impact of Technology. – USA: Cengage Learning, 2016. 2. Toppi X. Computing Handbook: Information Systems and Informationtechnology. – USA: Mаssаchust University, 2014. 3. Dabnichki P, Baca A. Computers in sports. – UK: University of London, 2008. 4. З.Г.Рязанова, В.В.Янов "Информационный технологии в физической культуре и спорте" учебное пособие, Красноярск, 2015. 5. Б.Дандева “Информационные и коммуникационный технологии в образовании” монография, Москва 2013. 6. M.M.Aripov, T.Imomov, R.M.Irmuxamedova, M.V.Sagatov, A.T.Xaydarov, O.X.Yakubov. Informatika, informatsion texnologiyalar. 1-qism. – Toshkent: TDTU, 2002. - 320 bet. 7. Kenjabayev A.T. va boshqalar. Axborot- kommunikatsiya texnologiyalari. O`quv qo`llanma. T.2017. 8. Ganiyev S.K. va boshqalar. Axborot xavfsizligi. Darslik. T.2017.

Internet saytlari 33. https://en.wikipedia.org/wiki/Linear_algebra 34. https://www.math.ucdavis.edu/~linear/linear-guest.pdf 35. www.mcce.ru 36. www.lib.mexmat.ru 37. www.a-geometry.narod.ru 38. www.allmath.ru 39. www.ziyonet.uz

MAVZULAR BO’YICHA MATN ANNOTASIYASI VA OHIRGI YANGILIKLARI (Mavzuga oid adabiyotlar, jurnallar va internet tarmog’idan olingan tarqatma materiallar, maqolalar)

1-mavzu. “Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalar haqida tushuncha. Sportda axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlari” Reja: 1.1.Fanning maqsadi va vazifalari. 1.2.Axborot texnologiyalari haqida tushuncha. 1.3. Hisoblash texnikasining rivojlanish tarixi. 1.4. Jismoniy tarbiya va sportda axborot kommunikasiya texnologiyalaridan foydalаnish usullari Sportda axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlari.

1.1.Fanning maqsadi va vazifalari. Fanni oʻqitishdan maqsad - talabalarni axborot texnologiyalari ta’minotining zaruriy ma’lumotlari majmuasi (tushunchalar, ta’riflar va ularning amaliy ifodasi, amaliy masalalarni axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida yechish usullari va boshqalar) bilan tanishtirish hamda sport yoʻnalishlarining axborotkommunikatsiya texnologiyalari bilan uzviy bogʻliqliklarini oʻrgatishdan iboratdir. Fanning vazifasi – hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti sharoitlarini hisobga olgan holda har bir jamiyat a’zosining jismoniy va mehnat faoliyati va kundalik hayoti uchun zarur boʻlgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga oid bilim, koʻnikma va malakalarni berish, shuningdek, talabalarning hayotiy tasavvurlari bilan amaliy faoliyatlarini umumlashtirib borib, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari haqida tushuncha va munosabatlarni ular tomonidan ongli oʻzlashtirishlariga hamda hayotga tatbiq eta olishga intilish, talabalarda izchil mantiqiy fikrlashni shakllantirib borish natijasida ularning aql-zakovati rivojiga, tabiat va jamiyatdagi muammolarni hal etishning maqbul yoʻllarini topa olishlariga koʻmaklashish, umuminsoniy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari toʻgʻrisidagi tasavvurlarni shakllantirishdan iborat. “Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalari” fanini oʻzlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida talabi: - zamonaviy axborot texnologiyalari va ularning hozirgi jamiyatda tutgan oʻrni, axborotlashtirish va axborot jamiyati, jismoniy tarbiya va sportda axborot jarayonlari, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining tuzilishi, ishlash prinsiplari, arxitekturasi va kompyuterlarning texnikaviy va dasturiy ta’minoti, kompyuter tarmoqlari, internet, Windowsning multimedia imkoniyatlari va masofali ta’lim va uni tashkil etish toʻgʻrisida tasavvurga ega boʻlishlari kerak; - sportga tegishli matnli va sonli axborotlarni yaratish va qayta ishlash texnologiyasi, taqdimot yaratish texnologiyalari, multimediali pedagogik dasturiy vositalar yaratish texnologiyalari, axborot xavfsizligi, kompyuter viruslari ular bilan kurashish mexanizmlari, tarmoqda fayllarni uzatish, vidеokonfеrеnsiyalar, jismoniy tarbiya va sport sohasida ommaviy onlayn ochiq kurslardan foydalanish, kompyuterlarning texnik va dasturiy ta’minoti, kompyuterlarning ishlash prinsiplari haqida bilimga ega boʻlishi kerak; - zamonaviy axborot texnologiyalariga suyangan holda yangi dasturiy ta’minotdan samarali foydalana olish, ma’lumotlar bazasini yaratish, axborot xavfsizligini ta’minlash, murabbiylik faoliyatida berilayotgan yuklamalarni statistik tahlil qilish, jismoniy tarbiya va sport sohasiga oid ma’lumotlar bazasi jadvallarining tuzilmasini yaratish, grafik rеdaktorlar imkoniyatlaridan foydalanib statistik tasvirlarni yaratish, elektron oʻquv qoʻllanmalar, audio, video, foto materiallarni yaratish, internet tarmogʻida sport-pedagogik axborotlar izlash va almashish, web sayt yaratish, ommaviy ochiq onlayn kurslarda oʻqish koʻnikmalariga ega boʻlishi kerak; - operatsion tizimlar, jumladan, Windows muhitida ishlash, amaliy dasturlar paketidan foydalana bilish, matnli hujjatlarni, elеktron matn koʻrinishidagi didaktik va uslubiy ma’lumotlarni axborot rеsursi sifatida qayta ishlash, yaratish, tahrirlash, chop qilish, Windowsning multimedia imkoniyatlaridan xabardor boʻlish, web sahifalar va hujjatlar yaratish, masofali ta’lim va uning elementlari, kompyuter grafikasi va ma’lumotlarni kompyuterga kiritishning avtomatik vositalaridan foydalanish malakalariga ega boʻlishi kerak.

1.2.Axborot texnologiyalari haqida tushuncha. "Axborot" (informatio) so`zi lotincha so`zdan olingan bo`lib biron-bir voqea, hodisa, jarayon yoki faoliyat haqida xabar qilish ma’nosini bildiradi. Axborot tushunchasi real voqe’likning amaliy holatini to`la mazmunda aks ettirishdan iboratdir. Axborot atrof-muhit ob’ektlari va hodisalari, ularning o`lchamlari, xosiyatlari va holatlari to`g’risidagi ma’lumotlardir. Keng ma’noda axborot insonlar o`rtasida ma’lumotlar ayirboshlash, odamlar va qurilmalar o`rtasida signallar ayirboshlashni ifoda etadigan umummilliy tushunchadir. Ma’lumotlarga u yoki bu sabablarga ko`ra foydalanilmaydigan, balki faqat saqlanadigan belgilar yoki yozib olingan kuzatuvlar sifatida qarash mumkin. Agar bu ma’lumotlardan biror narsa to`g’risidagi mavhumlikni kamaytirish uchun foydalanish imkoniyati to`g’ilsa, ma’lumotlar axborotga aylanadi. SHuning uchun axborotni foydalaniladigan ma’lumotlar, deb atasa ham bo`ladi. Axborot – resurs sifatida boshqa resurslar (energetika, gaz, suv yoki foydali qazilmalar zaxiralari) kabi muxim axamiyatga egadir. Jamiyat rivojlangani sari iqtisodiyot, fan-texnika, qishloq xo`jaligi, yangi ishlab chiqarish texnologiyalari, madaniyat, san’at, tibbiyot kabi turli soxalarga oid axborot resurslari rivojlanishning muxim omillaridan biriga aylanib bormoqda. Axborot - axborot tizimlarida fan-texnika faoliyati va turli sohalarda kadrlar tayyorlashni shakllantiruvchi resurslar yig’indisidir, ya’ni axborot zaxiralarini ishlab chiqarish va iste’molchilarga etkazish faqat jamiyatning intellektual hayoti bilan cheklanadi.

Axborot texnologiyaning asosiy resursi bu – axborotdir. Axborotning bir necha turlari mavjud(rasm 1.1).

1.1-rasm Axborot turlari Axborot - olamdagi butun borliq,undagi ro`y beradiganxodisalar va jarayonlar xaqidagi xabar va ma’lumotlardir. Axborot inson nutqida,kitobdagi matnlarda, musavvir tasvirida va boshqalarda mavjuddir1. Axborot turlari Matn. Matn – bu ma’lumotlarni ifodalash shakli bo`lib, u mazmunan yagona, yaxlit va tanlangan tilning belgilari ketma-ketligidan iborat. Matn hujjat asosidir (rasm 1.2.).

1.2-rasm. Matnli axborot Tasvir. Tasvir – bu biror voqea, xodisa yoki jarayonlarni o`zida ifodalagan rasm bo`laklari va ranglardan iborat ma’lumotdir. Foto, manzara, matematik funktsiyalar grafigi va shunga o`xshash ma’lumotlar hisoblanadi (rasm 1.3.)

1.3-rasm. Graikli axborot

Animatsiya. Animatsiya ma’lum tezlikda tasvirlarni almashtirish mahsulidir. Bunda ma’lum vaqt oralig’ida, ma’lum sondagi bir xil o`lchamga ega bo`lgan tasvirlar tezkor almashtiriladi (rasm 1.4.)

1.4-rasm. Animatsiya Axborotning xossalari: Ob’ektivnost – xaqqoniylik; Dostovernost – ishonchlilik; Aktualnost - dolzarblik; Tochnost- aniqlilik; Ponyatnost- tushunarlilik; Polnota- to`liqlilik Kimningdir fikriga bog’liq bo`lmagan axborot – xaqqoniy axborot xisoblanadi. Xaqiqiy jarayonga mos bo`lgan axborot ishonchli xisoblanadi, Axborot dolzarb xisoblanadi qachonki axborot o`sha vaqt uchun qimmatli bo`lsa, Axborot aniq deyiladi – agarda u xaqiqiy jarayon ko`rsatkichlariga eng yaqin bo`lsa. Axborot tushunarli – qachonki qabul qiluvchi tushunadigan tilda ifodalansa. Qarorlar qabul qilish uchun etarli xajmdagi ma’lumotlardan tarkib topgan axborotlar to`liq axborot deyiladi. Foydalanuvchi uchun axborotning muhim xarakteristikalaridan (ko`rsatgichlaridan) biri - uning adekvatligi hisoblanadi. Axborot ta`minoti - axborot tizimlari ichki mashina axborot bazasini yaratishni tasniflash va kodlashtirish tizimlari xujjatlashtirishning unifikatsiyalashgan tizimlari, xujjat aylanmasi va xujjatlar shakli uslublarini ratsional holga keltirishni o`z ichiga olgan axborotni joylashtirish va tashkil qilish bo`yicha uslublar va vositalar yigìndisidir. Dasturiy ta`minot - hisoblash texnikasi vositasida ma`lumotlarni qayta ishlash tizimini yaratish va foydalanish dasturiy vositalari yigìndisidir. Dasturiy ta`minot tarkibiga bazaviy va Amaliy dasturiy mahsulotlar kiradi. Amaliy dasturiy ta`minot - axborot tizimi funktsional vazifalarni hal etishni avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan dasturiy mahsulotlar yigìndisio`zida namoyon etadi. Ular ham universal vositalar (matn muharrirlari, elektron jadvallar, ma`lumotlar bazasi boshqaruv tizimlari) va ham maxsus vositalar – funktsional kichik tizimlarni amalga oshiruvchi turli xil obèktlar sifatida ishlab chiqilishi mumkin.

1.3.Hisoblash texnikasining rivojlanish tarixi. Hozirgi vaqtda inson hayotini kompyuterlarsiz tassavur etib bo`lmaydi. Kompyuter ish yuritishni osonlashtiradi, yangi xujjatlar va xar xil matnlarni tez va sifatli tayyorlash,tarmoqlar orkali axborotlar bilan almashish, murakkab xisob kitoblarni tezkor bajarish va ishlab chikarish jarayonini modellashtirish imkoniyatini beradi. SHuning uchun xar bir inson u qaysi soxa mutaxassisi bo`lmasin axborot texnologiyalar bo`yicha etarli darajada bilim va ko`nikmaga ega bo`lishi lozim. Odamzot paydo bo`lgandan keyin dastlabki hisoblash vositasi bo`lib odamlarning barmoklari xizmat kilgan. Ammo ular yordamida fakat sanash ishlarni bajarishgan (sabab barmoklar soni cheklangan). SHuning uchun asta sekin sun’iy hisoblash vositalari vujudga kela boshlagan. Ulardan birinchilari bo`lib toshlar va tayokchalar bo`lgan. So`ngra abak (grek, misrlik, rimlik, xitoylik suan-pan va yaponlarning soroban), Neper tayokchalari, rus schyotlari vujudga kelgan. (rasm 1.5.)

1.5-rasm. Cho`tlar Ammo odamzod, mukammalroq mexanik mashinani - yordamchini (robotni) yaratish orzusi bilan yashab kelgan edi. 1623 yilda nemis olimi Vilgelm SHikard (1592-1636) tomonidan ixtiro kilingan mexanik moslama mexanik hisoblash mashinalar davrini boshladi. Ammo SHikard mashinasi xam aslida birinchi bo`lmagan, chunki buyuk italiyalik rassom, olim va matematik Leonardo da Vinchining nashr etilmagan kulyozmasida 13 ta raqamli sonlarni qo`shish va ayirish amallarni bajaruvchi mexanik moslamaning chizmasi topilgan. SHuni aytish lozimki Leonardo da Vinchi xamda Vilgelm SHikard moslamalari hayotda qo`llanilmay qolib ketgan. Mexanik hisoblash mashinalarni yaratilish tarixining dastlabki saxifalaridan biri frantsuz faylasufi, yozuvchisi, matematiki va fiziki Bleyz Paskal (1623-1662) nomi bilan bog’liq. U 1642 yilda birinchi jamlovchi (qo`shish va ayirish) mashinani yaratdi. 1673 yilda esa boshqa olim nemis Gotfrid Vilgelm Leybnits (1646-1716) 4-arifmetik amalni bajaruvchi mashinani yaratdi. XIX asrdan boshlab bu mashinalarga o`xshash mashinalar juda ko`p turlari yaratilgan. 1820 yilda SHarl de Kolmar tomonidan birinchi kalkulyator - ARIFMOMETR yaratildi. (rasm 1.6.)

1.6-rasm. B. Paskal mexanik arifmometri 1642 yili frantsuz matematik va fizik olimi B. Paskal qo`shish va ayirish amallarini bajaradigan mexanik mashina yaratgan. 1673 yilda nemets olimi Vilgelm Leybnits turt arifmetik amallarni bajaradigan mexanik arifmometrni yaratdi. XIX asrda arifmometr juda keng tarqaldi. Uni xatto eng murakkab hisob ishlariga ham qullay boshladi. Bunday hollarda oldin qilinadigan ishlarning bajarilish ketma - ketlik qullanmasi to`liq yozilib olinar va shu asosda ish bajarilar edi. Odatda bu qo`llanmani bajariladigan ishning dasturi deyiladi. 1834 yili angliyalik olim CH. Bebbidj analitik mashina ixtiro qildi. Bu mashina dastur asosida ishlaydigan birinchi hisoblash mashinasining loyihasi edi. Keyinchalik 1883 yili CH.Bebbidj hozirgi zamondagi hisoblash mashinasining g’oyasini va loyihasini yaratdi, ammo usha davr texnika darajasi bunday mashinalarni yaratish imkonini bermas edi. Uning fikriga kura bu qurilma hamma hisoblash ishlarini odamning ishtirokisiz o`zi avtomatik ravishda bajarishi kerak edi. Buning uchun u qurilma hisoblash ishining dasturini tushunib, shu dastur asosida hamma ishlarni bajara olishi kerak edi. 1885 yilda amerikalik ixtirochi Uvilyam Barrouz klaviatura va kog`ozga pechatlash uskunalardan iborat arifmometrni yaratdi. Universal avtomatik hisoblash mashinani yaratish goyasi va loyihasi Kembridj universitetining profesori CHarlz Beybidjga (1792-1871) mansubdir. Uning loixasi buyicha bu mashina xotira qismi, hisoblash qismi, boshqarish qismi va chiqarish qismiga ega bo`lishi shart edi. (rasm 1.7.) XIX asrning oxirida va XX asrning o`rtalarida fan va texnikaning barcha soxalarida juda ko`plab kashfiyotlar va ixtirolar qilindi. Bu ko`p mexnat talab kiladigan mashinalarni yaratishga zarurat paydo qildi. Beybidjning loyihasi asosida ko`p olimlar mashinalar yaratishga xarakat kilgan. 1988 yilda amerikalik injener German Xollerit birinchi elektromexanik hisoblash mashinani - TABULYATORNI yaratdi. Ushbu mashina rele asosida ishlagan bo`lib perfokartalarda yozilgan malumotlar bilan ishlay olar edi. 43-ta Xollerit tabulyatorlari 1890 yilda bo`libo`tgan 11-chi Amerika axolisini ruyxatdan o`tkazishda ishlatilgan.

1.7-rasm. EHM davrining asoschilari 1930 yilda amerikalik olim Vannevar Bush tomonidan kompyuterning katta elektromexanik analogi - differentsial analizatori yaratilgan. Ushbu mashinada ma’lumotlarni saqlash uchun elektron lampalar qo`llanilgan. 1941 yilda nemis injeneri Z3 nomli birinchi bo`lib dasturlarda ishlovchi hisoblash mashinani yaratdi. 1943 yilda Buyuk Britaniya maxfiy laboratoriyalarida Alan Tyuring boshchiligida elektron lampalarda ishlovchi Koloss nomli birinchi eXM (elektro hisoblash mashinasi) yaratildi. 1944 yilda AKSHning xarbiylari uchun amerikali injener Govard eyken elektromexanik rele asosida ogirligi 35 tonnali eXM yaratdi. Bu mashinani nomi MARK-1 edi. Lekin uning tezligi shu zamon talablariga javob bermas edi. SHundan keyin dunyoda XX asrning 50-yillariga kelib Amerika, Angliya, Germaniya va sobiq SSSRda birinchi elektron hisoblash mashinalari yaratila boshlandi. 1945 yili Germaniyada K.TSuze tomonidan "TS-4", 1949-51 yillarda sobiq SSSR da S.Lebedev rahbarligida "MESM" va 1950 yili Angliyada "AKE" kompyuteri yaratildi. Hisoblash mashinasi - kompyuterlarning ishlash printsipini umumiy holda tushunarli va sodda qilib bergan olim mashhur Djon fon Neymandir. Bu printsipni odatda fon Neyman printsipi deb xam yuritiladi. U ikki printsipdan iborat: hamma kerakli ma’lumotlarni va masalani echish dasturlarini yagona xotirada saqlab turish; kompyuterni dastur yordamida boshqarish.

1.8-birnchi EHM ENIAC

1946 yilda amerikali olimlar Djon Mochli va Prespera ekerta birichi universal to`liq elektron hisoblash mashinani yaratdilar. Ushbu mashina elektron lampalar asosida ishlar edi va uning nomi ENIAC edi. (rasm 1.8.) U MARK-1 dan ming marta tezkorrok edi, lekin uning xam kamchiliklari bor edi: og’irligi - 30 tonna; uzunligi 170 kvadrat metr xonani egallar edi; tarkibida 18 000 elektrolampalar bor edi; ishlash jarayoni juda murakkab va bu mashina juda tez ishlamas edi (sekundiga 300 ko`paytirish yoki 5000 qo`shish amallari bajarishi mumkin edi). SHu kamchiliklarni bartaraf kilish uchun olimlar juda ko`p mexnat kilishdi. Birinchi eXMlar avlodi lampali deb nomlanadi. 1947 yilda BELL laboratoriya xodimlari V. SHokli, J. Bardin I va V. Berteyn tomonidan birinchi tranzistor kashf etildi. 1948 yildan esa elektron lampalar o`rniga kashf etilgan tranzistorlar qo`llana boshlandi va shuning uchun 2 avlod eXM lari tranzistorli deb nomlangan. 1949 yilda Djey Forrester tomonidan magnitli xotira uskunalari yaratildi va shu yilda Kembridj universitetida birinchi xotiraga ega eXM - EDSAC nomli eXM yaratildi.

1.9-rasm. Robert Noys (INTEL firmani yaratgan odam)

1959 yilda Robert Noys (INTEL firmani yaratgan odam) bitta plastinada bir nechta tranzistorlarni joylashtirib integral sxemalar yoki chiplarni yaratgan. (rasm 1.9.)1968 yilda Burroughs firma tomonidan integral sxemalarda ishlaydigan birinchi kompyuterni chiqardi va shuning uchun uchinchi eXMlar avlodi katta integral sxemali deb nomlanadi. SHu yilda amerikali injeneri Duglas endjelbart xozirgi sichqoncha qurilma vazifasini bajaruvchi uskunani yaratdi. 1970 yildan boshlab INTEL firma xotiraning integral sxemalarni chiqara boshladi. SHu firmada ishlagan Marshian edvard Xoff shu yilda mikroprotsessorni kashf etgan (bitta kremniy chipda bir nechta integral sxemalarni joylashtirdi). SHu yildan boshlab mikroprotsessorlarda ishlovchi to`rtinchi eXMlar avlodi boshlandi, ular kichik integral sxemali avlod deb nomlanadi. 1973 yildan boshlab eXM tarixining yangi saxifasi, personal kompyuterlar saxifasi boshlandi. SHu yilda Frantsiyaning Truong Trong Ti firmasi tomonidan birinchi personal kompyuter yaratildi. SHu bilan birga 1973 yilda dunyoga tanikli XEROX firma tomonidan Alto nomli shaxsiy kompyuter yaratilgan. Ushbu kompyuterda birinchi bo`lib fayllar va dasturlarni oynalar ko`rinishda ochish printsipi qo`llanilgan.

1.10-rasm. Apple - II

1977 yilda Apple Computer firma tomonidan Apple - II nomli shaxsiy kompyuterlar ommaviy ravishda chiqarila boshlagan. Ushbu kompyuterlar plastmassa korpus, klaviatura va displeyga ega bo`lgan. (rasm 1.10.) 980 yilda Osborne Computer firmasi birinchi portativ kompyuterlarni chikara boshladi. Ushbu kompyuter og’irligi 11 kg, juda kichkina xajmga ega bo`lgan va narxi atigi 1795 dollar bo`lgan. 1981 yildan boshlab IBM (International Business Machines) firmasi tomonidan personal kompyuterlar seriyalab chiqarila boshlandi va butun dunyoga keng sotila boshlandi. SHundan beri kompyuter hayotimizda mustaxkam joylashib, axborotni kayta ishlashning eng zamonaviy vositasiga aylandi va butun dunyoga tanikli bo`ldi. SHuning uchun personal kompyuterlar standarti shu kompyuter nomi bilan nomlanadi - IBM PC (personal computer). EHM avlodlari. Kompyuterlar uzinig elementlar bazalari bo`yicha avlodlarga ajratilgan. I avlod (1945 - 1956 yillar) kompyuterlari elementlar bazalari elektron lampalar ekanligi bilan xarakterlanadi. Bu avlod mashinalari katta zallarni egallagani holda, yuzlab kilovatt elektr energiya sarf qilar va tonnalab og’irlikka ega hamda sekundiga 1-2 ming amal bajarar, xotrasining hajmi 1-2 ming so`zni(ma’lumotni) saqlashga qodir edi. Bu avlod mashinalariga "Ural-1","Ural-2", "BESM-1", "BESM-2","M-1","M-2","M -20" kabi mashinalarni misol qilib keltirish mumkin. II avlod (1957 - 1968 yillar) kompyuterlari elementlar bazalari tranzistorlardan iborat edi, tezkorligi sekundiga 10-20 ming amal bajarish, xotirasining hajmi 4-8 ming so`zni saqlashga qodir edi. Ikkinchi avlod kompyuterlari hisoblash ishidan ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish, iqtisodiy masalalarni echish, harflar bilan ishlay olish "qobiliyati"ga ham ega bo`ldi. Bu avlod mashinalariga "BESM-3","BESM-4", "Ural-16", "Minsk-22", IBM -608, "BESM-6" misol qilib keltirish mumkin. III avlod (1969 - 1980 yillar) kompyuterlarining elementlar bazalari integral sxemalardan iborat bo`lib, tezkorligi sekundiga 10 mingdan boshlab, shu avlodning eng oxirgi mashinalari 2- 2.5 million amal bajarishgacha etdi. Xotirasining hajmi ham 8-10 ming baytdan(bu avlod xotira ulchami halqaro ulcham baytlarda beriladigan bo`lgan) 8 million baytlargacha etdi. Bu avlod mashinalariga ES (yagona seriya) kompyuterlari - "ES-1010","ES-1020", "ES-1030","ES-1035", "ES-1050","ES-1060","ES-66" larni misol qilib ko`rsatish mumkin. IV avlod (1981 - 1990 yillar) kompyuterlarining elementlar bazalari katta integal sxemalar (KIS)dan iborat. Ularning tezkorligi sekundiga 6,5 million amal bajarishgacha etdi, xotirasinig hajmi 64Mb baytgacha kengaydi. Bu avlod mashinalariga Super eHMlar, "Elьbrus" 1-KB,"IBM PC" kabi kompyuterlarni ko`rsatish mumkin. V avlod (1990 yillardan boshlangan) kompyuterlarining elementlar bazalarini uta katta integral sxemalar (UKIS) tashkil qiladi. Bu avlod kompyuterlari hozirgi zamonda keng qo`llaniladi. Bu avlod kompyuterlari elektron va yoruglik nurlari energiyasidan foydalanishga, tuzilishi esa lazer texnikasiga, nurlanuvchi diodlarga asoslangan. Amal bajarish tezligi sekundiga 1 milliardgacha, xotirasinig hajmi 10 millliondan 3-4 milliard (Gbayt) baytgacha kengaydi. SHaxsiy kompyuterlarining yaratilishi texnikada revolyutsion xarakterga ega bo`ldiki, ular ommabob hisoblash mashinalariga aylanib koldi. Hozirgi paytda ishlab chiqarish va kundalik hayotda dunyoda 100 millionlab shaxsiy kompyuterlar ishlatilmoqda.

1.4.Jismoniy tarbiya va sportda axborot kommunikasiya texnologiyalaridan foydalаnish usullari. Axborot jarayonlari inson va jamiyat hayotining muhim tarkibiy qismlaridan biriga aylanmoqda. Ta`lim jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish alohida dolzarb bo'lib, doimiy ravishda umumlashtirish va tajriba almashishni talab qiladi. Jismoniy tarbiya va sport ta`limida ham axbort texnologiyalarida foydalanish yaxshi samara beradi. Jismoniy tarbiya va sport sohasida zamonaviy axborot texnologiyalarini ishlab chiqish va joriy etishning tashkiliy, moddiy, texnik, ilmiy va uslubiy jihatlari bilan bog'liq ba'zi qiyinchiliklarga qaramay, ular biroz qiziqish uyg'otmoqda.Unda an'anaviy vositalardan zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishga o'tish zarurati paydo bo'ladi. Axborot texnologiyalari yordamida ma'lumotni yanada samarali yig'ish, qayta ishlash va uzatish, mustaqil ishlash va o'z-o'zini nazorat qilish, sifat mazmunini o'zgartirish, mashg`ulotlarni tashkillashtirish, yuqori malakali sportchilar va hakamlarni tayyorlashda, aholi bilan sog'lomlashtirish ishlarini olib borishda katta axamiyat kasb etadi. Axborot texnologiyalari jismoniy tarbiya mutaxassislari faoliyatiga, qat'iy kirib bordi. Ularni qo'llash oddiy darajada - hujjatlarni rasmiylashtirish, ma'lumotlar bazasini yaratish va boshqalar maxsus bilim va ko'nikmalar talab qilinmaydigan darajada - sportchining harakat texnikasini biomexanik tahlil qilish, kurashning taktik sxemalarini tuzish, sportchilarning funktsional holatini tahlil qilish, insonning jismoniy faoliyatga moslashish qobiliyatini baholashda juda muximdir. Jamiyatning ajralmas tarkibiy qismiga aylangan axborot texnologiyalari axborotni to'plash, saqlash, qayta ishlash, ishlab chiqarish, foydalanishni ta'minlaydigan usullar va dasturiy va texnologik vositalarning kombinatsiyasi bo'lib, ularni keng tarqalishga yordam beradi va katta miqyosda axborot resurslarini amalga oshirish jarayonlarining murakkabligini kamaytiradi [5]. Bu bizga axborot texnologiyalarining talabalarning kasbiy va pedagogik yo'nalishiga ijobiy ta'sir ko'rsatishi uchun zarur bo'lgan quyidagi asosiy talablarni qo'yishga imkon beradi: - ta'lim, madaniyat, fan, yangi texnologiyalar markazlari sifatida o'quv yurtlarini rivojlantirish uchun jamiyat ehtiyojlari; - axborot texnologiyalarining munosabatlarning hissiy, kognitiv va xulq-atvor qismlariga bevosita ta'siri; -professor-o'qituvchilarining axborot texnologiyalari bo`yicha bilimlarini oshirish; - o'qituvchilarning o'z faoliyatida axborot texnologiyalaridan keng foydalanadigan yuqori malakali innovatsion o'quv jarayonidagi ishtiroki; - o'quv jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish bo'yicha ishlab chiqilgan ko'p bosqichli dastur; - kerakli dasturiy va texnologik bazaning mavjudligidir. Axborot texnologiyalarining o'quvchining kasbiy va pedagogik yo'nalishi darajasiga ijobiy ta'sirining muhim sharti o'quv jarayoniga innovatsion o'qituvchining ishtirok etishi, u axborot texnologiyalari orqali talabalarga o'qitishning ilg'or uslublarini ishlab chiqish va amalga oshirishga qodir, shu bilan ularning kasbiy va pedagogik qiziqishini kuchaytiradi. Jismoniy tarbiya va sportga tegishli axborot ta`minoti informatsion tematik komplekslarniga quyidagi dasturiy vositalarni misol qilishimiz mumkin “Moslashuvchanlik”, “Kompleks”, “Atlet”, “Valeologiya”, “Amaliyot nazorati”, “Axborot”, “Maxsus guruh”, “Sheyping”, Bilimlar sinovi ” axborot materialining tabiati, mazmuni bilan belgilanadi va jismoniy tarbiyani nemislashtirishga yondashuvlardan birini amalga oshirishni ta'minlaydi [3; 6]. Jismoniy tarbiyani axborotlashtirish ikkita asosiy maqsadga erishishga qaratilgan bo'lishi kerak: - hozirgi va yaqin kelajakda eng muhim ustuvor vazifa - bu jamiyatni axborotlashtirish sharoitida keyingi kasbiy faoliyat uchun mutaxassislarni tayyorlash; ikkinchisi - zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda o'quv texnologiyalarini takomillashtirish orqali mutaxassislar tayyorlash darajasini oshirish. Zamonaviy kompyuter texnologiyalari uzoq vaqtdan beri sportga kirib kelgan. Raqamli video, raqamli displeylar va proektsion uskunalar, shuningdek, turli xil o'lchash tizimlari barcha yirik musobaqalarda keng qo'llaniladi. Metodikani takomillashtirish o'quv jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalarining imkoniyatlaridan va birinchi navbatda Multimedia, Telekommunikatsiya, "Virtual borliq" imkoniyatlaridan foydalangan holda yo'naltirilishi kerak. Ushbu texnologiyalarning imkoniyatlari zamonaviy ilmiy yutuqlarni aks ettiradigan yangi mavzuni kiritish imkonini beradi, uning mohiyatini o'rganish yaqinda kontseptual xarakterdagi qiyinchiliklar tufayli yoki uni talqin qilish uchun katta hajmdagi ma'lumotni qayta ishlash zarurati bilan bog'liq bo'lmagan. Shu bilan birga, muhim yangilik ochiq ta'limning rivojlanish tendentsiyasini belgilaydigan ta'lim axborot resursidan foydalanish hisoblanadi. Ochiq tizim (bu IEEE POSIX (1003.0) tomonidan belgilangan) interfeyslar, xizmatlar va ma'lumotlar formatlari uchun ochiq spetsifikatsiyalarni amalga oshiruvchi tizimdir: 1. Minimal o'zgarishlar bilan tizimlarini uzatish imkoniyati (tizimning harakatchanligi); 2. Mahalliy va uzoq platformalarda boshqa amaliy tizimlar bilan birgalikda ishlash (o'zaro ishlash); 3. Foydalanuvchilarning tizimdan tizimga o'tishini osonlashtiradigan uslubda foydalanuvchilar bilan o'zaro aloqa (foydalanuvchi harakatchanligi. Har qanday sportchi uchun yaxshi jismoniy mashqlar katta ahamiyatga ega ekanligini isbotlash hech kimga kerak emas. Bu raqobatbardosh faoliyat sifatini va natijada yuqori natijalarni belgilaydi. Jismoniy holatlar mashq paytida asta-sekin ortadi. Ko'tarilgan yuklamakar maqsadga erishish uchun zarur bo'lgan kuch, chidamlilik, tezlik, egiluvchanlik va boshqa ko'plab fazilatlarni rivojlantiradi. Qoida tariqasida, professional sportchilar mutaxassislar - jismoniy tarbiya murabbiylari, psixologlar, massaj terapevtlari va sport shifokorlari nazorati ostida mashq qiladilar. O'zini o`zi nazorat qilish holatini baholash uchun ular to'plangan bilimlardan, eng yangi o'quv texnikasidan, barcha turdagi trenajyorlardan, zamonaviy jihozlardan va ilmiy jihozlardan, shuningdek axborot texnologiyalaridagi yutuqlardan foydalanadilar [7; 8]. Har qanday sportchiga yordam beradigan juda foydali texnik yangilik Finlyandiyaning FAM SPORTS kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan. Bu past kuchlanishli tok uchun mo'ljallangan portativ qurilma. Bu miyaning ma'lum bir nerv-mushak reaktsiyasini qo'zg'atish uchun xizmat qiladi. Qurilma deyarli bir zumda, 15 soniya ichida sportchining holatini baholaydi. U bajarilalayotgan mashg'ulot yuklamasi charchoq va hatto mumkin bo'lgan jarohatlarga qancha vaqt ichida paydo bo`lishini oldindan xabar beradi. Mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan qurilma Check deb nomlangan (1.11-rasm)

1.11 -rasm Check.

Miyaning ma'lum bir nerv-mushak reaktsiyasini rag'batlantirish uchun qurilmani tekshiring. Vaziyatni baholash uchun uning elektrodlari bilakka biriktirilgan. Qurilma yoqilganda, elektr toki tanadan sportchining miyasiga uzatiladi. Buning natijasida olingan ma'lumotlar va asab tizimining reaktsiyasi maxsus qurilma dasturi yordamida smartfonda qayd etiladi. Qurilma asosan sport bilan shug'ullanadiganlar uchun mo'ljallangan, bu erda egiluvchanlik, kuch, tezlik va mahorat talab etiladi. Ko'plab sport turlari ushbu talablarga javob beradi: futbol, boks, xokkey. Hozirgi zamonda sportda AKTdan foydalanish katta ahamiyat kasb etmoqda, masalan futbol musobaqalarini kuzatishda natijanilarni aniqlash bo`yicha tizimlardan foydalaniladi. Natijani aniqlash tizimi. (rasm 1.12.) Tizim maydonning barcha perimetri bo'ylab o'rnatilgan 14 kameradan iborat. Hakam va o'yin rasmiylari to'p chiziqdan o'tib ketganligi haqida signal olishadi. • shuningdek, tanlovga bevosita va kontekstga tegishli bo'lgan keng doiradagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan ma'lumot bazasini yaratish; • ishtirokchilar to'g'risidagi ma'lumotlar (biografik ma'lumotlar, sport karerasi, individual xususiyatlar va boshqalar), voqea tarixi (joylar, yillar, chempionlar, medallar va boshqalar); • raqobat infratuzilmasi to'g'risidagi ma'lumotlar (joy, turar joy, transport, ob-havo, madaniy dastur va boshqalar); Raqobat to'g'risida ma'lumot to'plamlari va boshqalar.

1.12-rasm. Natijani aniqlash tizimi.

Jurnalist va sharhlovchining axborot terminali. Axborot-ma'lumot tizimini yaratish bo'yicha ishlar tanlov o'tkaziladigan joyda telekommunikatsiya infratuzilmasini yaratishda to'liq ishlarni o'z ichiga oladi. Guitar Hero o'yin loyihasini ishlab chiquvchilari yangi Goji Play tizimini e'lon qilishdi, buning yordamida siz trenajyordagi video o'yin bilan mashg'ulotlarni birlashtira olasiz. Shunday qilib, sport qiziqarli bo'ladi. Goji Play-da simulyator tutqichlariga ikkita tugmachali tugmachalari bilan biriktirilgan ikkita simsiz boshqaruv moslamasi va mashg'ulot paytida sport kiyimida kiyish yoki kamarga bog'lash kerak bo'lgan harakat sensori kiradi (1.13- rasm).

1.13-rasm.Goji Play

Video o'yin iPad yoki iPhone-da ishlaydi va gadjetlarning o'zi simulyatorda ushlagichga o'rnatilishi kerak. O'yinni boshqarish nazorat sensori va tanadagi harakatlar tugmachalari yordamida amalga oshiriladi, ular faoliyat sensori tomonidan nazorat qilinadi. Masalan, o'yinchi simulyatorda qanchalik tez yugursa yoki pedalda harakat qilsa, belgi o'yinda tezroq harakat qiladi yoki mashinani boshqaradi va hokazo. Goji Play ishlab chiqaruvchilari ularning tizimi tufayli siz video o'yinlardan voz kechmasdan ko'proq faol hayot kechirishingiz mumkinligiga ishonishadi. Hatto shiori: "30 daqiqalik mashqni 5 daqiqadek his etilsin". Goji Play uchun o'nlab o'yinlar allaqachon chiqarilgan. Bundan tashqari, tizim egasi erishgan yutuqlarni tejashga imkon beradigan sport ilovasi chiqarildi: mashg'ulot vaqti va bosib o'tilgan masofa, harakatlanish tezligi va yoqilgan kaloriyalar soni va boshqalar. Ko'pgina sportchilar FuelBanS bilakuzuklarining ikkinchi avlodining ilg'or imkoniyatlarini qadrlashlari mumkin. Bilaguzukdan foydalanib, NikeFuel maxsus o'lchov birliklari tufayli foydalanuvchi joriy natijalarni nafaqat o'tgan kunlarning natijalari bilan, balki Nike + onlayn-resursi tufayli boshqa sportchilarning natijalarini ham taqqoslash imkoniyatiga ega bo'ladi. Ushbu yangilik sportga yanada raqobatdosh lahzalarni olib keladi. Nike Inc. kompaniyasi prezidenti Mark Parkerning ta'kidlashicha, FuelBand SE bilakuzuklarining ikkinchi avlodi odamlarning e'tiborini sportga jalb qilish, zamonaviy texnologiyalarni sportga uyg'unlashtirish va uni yanada qiziqarli qilish uchun yaratilgan (1.14-rasm).

1.14-rasm. Ikkinchi avlod FuelBanS bilakuzuklari

LCD monitor yordamida siz faoliyatingizni, kaloriya miqdori kamayganligini, qancha vaqt va qancha qadamlar qo'yilishini, va nihoyat NikeFuel birliklarini kuzatishingiz mumkin. Basis Science kompaniyasi inson salomatligini kuzatish uchun o'z sog'lig'i haqida qayg'uradigan foydalanuvchilarga mo'ljallangan yangi bilakuzuk soatlarini va buning uchun veb-xizmatni taqdim etdi. Bundan tashqari, "Bazis" soati nafaqat sport va sog'liqni nazorat qilish uchun yordamchi qurilma. Ular harakat tezligini kuzatadigan akselerometr, qon aylanishini va yurak urish tezligini optik monitor, terlash va terining holatini o'lchaydigan namlik sensori va atmosfera havosining haroratiga javob beradigan harorat sensori bilan jihozlangan. Bularning barchasi turli xil sensorlar asos soatlarini boshqa gadjetlardan ajratib turadi. Jismoniy mashqlar paytida tana ma'lumotlarini to'plash va yozib olish orqali soat foydalanuvchilarga sizning sog'lig'ingiz va sport mashg'ulotlaringizni vaqt o'tishi bilan kuzatish imkonini beradigan idrok qilish uchun qulay va foydali ma'lumotni taqdim etadi. (rasm 1.15.)

1.15-rasm Soatlar - bilaguzuk va ko'zoynaklar

Foydalanuvchi ko'rgan barcha narsalar, agar xohlasangiz, video tarqatish rejimida do'stlar uchun mavjud. Nuqtalar marshrutni ko'rsatadi, rasmdagi yo'nalish ko'rsatkichlari bilan qavatni engillashtiradi. Signal beruvchi ko'zoynaklari xabarlarni yozib oladi, ma'lumot beradi, xitoy tilidan tarjima qiladi va muhimlarini eslatadi. Bugungi kunda sport qadimgi Yunonistonda bo'lgani kabi juda ommalashib ketgan. Unda ko'plab texnik yangiliklar paydo bo'ldi. Bugungi kunda tsivilizatsiya yutuqlari shunchalik tanish bo'lganki, biz ular hayotning ajralmas qismiga aylanganini endi sezmay qolamiz. O'tgan asr ixtirolari sportni aniq fanga aylantirdi. Biz millimetr, millisekundlarni diqqat bilan ko'rib chiqishni boshladik. Robert Baydar va Gari Pitman infraqizil LED texnologiyasini kashf etdilar va keyin patent olishdi. Ammo stadionlarda, diodlar bilan bir qatorda, uzoq vaqt davomida eskirgan akkor lampalar ishlatilgan. Masalan, Moskvadagi Olimpiada-80da, masalan, akkor chiroqli displeylar hatto musobaqalar ishtirokchilarining ko'rsatuvlarini ham namoyish etar edi, garchi rasm o'sha paytda qora va oq rangda edi. Hisob paneli -tablo paydo bo'lishi bilan sport qanday o'zgargan? Bugungi kunda bitta katta stadionni bunday ixtirosiz tasavvur etib bo'lmaydi. Katta video ekranlar sizga televizor rasmini ko'rsatishga imkon beradi. Bu, ayniqsa, chang'i chang'isi yoki avtomobil poygasi kabi sport turlari uchun juda muhimdir. Axir, u erda tomoshabinlar, qoida tariqasida, butun trekni darhol ko'ra olmaydilar. Va bugungi kunda hisob qaydnomasi nafaqat joriy hisob to'g'risidagi ma'lumotni, balki jamoalar yoki o'yinchilar to'g'risidagi ko'plab statistik ma'lumotlarni ham taqdim etadi. (rasm 1.16.)

1.16-rasm. Elektron tablo

Video ekranlarida hatto ma'lumot yoki boshqa o'yinlarning borishi haqida rasm ko'rsatiladi. Albatta, reklamasiz qilolmaysiz. Zamonaviy ekranlar juda ko'p qirrali bo'lib, ulardan foydalanishning minglab usullari mavjud. Bugungi kunda fotosuratlarsiz engil atletika, velosipedda va mototsiklda, avtoulovlarda va musobaqalarda musobaqalarni ommaviy ravishda tasavvur qilib bo'lmaydi. 1926 yilda fotosurat qayta tug'ilishdan omon qoldi. Daniyada mahalliy yengil atletika federatsiyasi sizga tezlashtirilgan rejimda otishga imkon beradigan qurilmani namoyish etdi. 5 yildan keyin Carby kamerasi tug'ildi. Ushbu yuqori tezlikda ishlaydigan qurilma fotosessiyani avtonomlash bilan birlashtirishi mumkin. U birdaniga ikkita linza ushladi. Biri marraga, ikkinchisi xronometrga o'q otish bilan boshlagan. Kamera ichida film rekord darajadagi sekundiga 128 kadr tezlik bilan aylantirildi. 1949 yilda birinchi ketma-ket suratga olish tizimi Racend OMEGA Timer nomi bilan sotuvga chiqarildi, keyinchalik u fotosuratlar nomi bilan tanildi. 1952 yilda u Oslo qishki Olimpiya o'yinlarida qo'llanilgan. Ushbu yangilik tufayli tasvir atamasi paydo bo'ldi. Ushbu asrning boshlariga kelib, tasvir raqamli ko'rinishga ega bo'ldi [2; 6; 9]. (rasm 1.17.)

1.17-rasm. Fotofinish

Axborot oqimiga erkin yo'nalish berish uchun har qanday profilning zamonaviy mutaxassisi kompyuter, telekommunikatsiya va boshqa axborot texnologiyalaridan foydalangan holda ma'lumotlarni olish, qayta ishlash va foydalanish imkoniyatiga ega bo'lishi kerak. Ushbu ehtiyojni zamonaviy sportchini tayyorlash va qayta tayyorlash tizimiga axborot tarkibiy qismini qo'shmasdan amalga oshirish mumkin emas. Ish jarayonida biz jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalaridan foydalanishni ko'rib chiqdik. Albatta, so'nggi yillarda zamonaviy jamiyatni axborotlashtirish kun sayin tobora kengayib bormoqda. Eng muhimi shundaki, bugungi kunda eng zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda professional sportchilar va malakali mutaxassislarni tayyorlash qiyinchiliklarga olib kelmaydi.

Mavzuga oid adabiyotlar: 1. Axborot texnologiyalari(S.Qosimov).pdf 2. Axborot tizimlari va texnologiyalari 2000 29df7. pdf 3. Informatika va axborot texnologiyalari.pdf 4. Sportda axborot-kommunikasiya va texnologiyalari.pdf Mavzuga oid internet havola: 5. https://www.facebook.com/letsrunonline/videos/646764342551867/

2-mavzu. Jismoniy tarbiya va sportda ta`minotining amaliy aspektlari. Sport faoliyatidan olingan natijalarni qayta ishlashda elektron jadval imkonyatlaridan foydalanish. Reja: 1.Sport faoliyati deganda nimani tushunasiz. 2.Sport faoliyatidan olingan natijalarni MS Excel dasturi yordamida qayta ishlash. 3.MS Excel dasturining asosiy imkoniyatlari. 4.Formula va funsiyalar yordamida amallarni echimini izlash.

2.1-rasm. 2.1-rasm. Rasmda ko`rsatilganidеk Microsoft Excel dasturi quyidagi qismlardan iborat: Dastur mеnyulari Uskunalar panеli Yachеykalar Dastur Sahifalari (List1, List2 ...) Bu еrda qar bir dastur mеnyusi o`z ichiga mos uskunalar panеlini oladi. O`z navbatida uskunalar panеli matnga ishlov bеrish uchun va hisob kitoblarni amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Microsoft Excel dasturi bir nеchta yachеykadan (katakchalardan) tashkil topgan. Shuning uchun bu dastur elеktron jadvalli dastur dеb ataladi. qar bir yachеyka o`z adrеsiga ega. Masalan A1, A2 .... Е4, Е5 .... R3 va hakozo. Agar biz kursorni biron bir yachеyka ustiga olib borib sichqonchaning chap tugmasini bir marta bosadigan bo`lsak, shu yachеyka ramkaga olinadi ya'ni dastur shu yachеyka bilan ishlaydi. Buning adrеsini bilish uchun qaysi ustun va qaysi satrda turganini aniqlash kifoya. Masalan 2 – rasm bo`yicha ko`rsatilgan yachеyka adrеsi D5 ga tеng. O`z navbatida Excel dasturida bitta ochilgan oynada bir nеchta Sahifalar yaratish mumkin.

2.2. Sport faoliyatidan olingan natijalarni MS Excel dasturi yordamida qayta ishlash. Misrosoft Excelning katak modеli bеshta darajali tarkibiy tuzilishga bo`linadi. Katak modеlini birinchi darajali tarkibi-kataklarda ma'lumotlarni ifodalashdan iborat bo`ladi. Bu darajada foydalanuvchi monitor ekranida-sonlar, matn yoki boshqa ob’еktlarni ko`radi. Katak modеlini ikkinchi darajali tarkibi-katakdagi ma'lumotlarning formatidan iborat. Bu darajada kataklarning formatlashtirish paramеtrlari saqlanadi. Katakdagi ma'lumotlarni o`zgartirmasdan turib, formatlash paramеtrlari (katak fonini rangi, shriftning tipi va o`lchami boshq.) o`zgartirilsa katakning ekranda saqlanadigan tasvirlari o`zgaradi. katak modеlini uchinchi darajali tarkibi-formulani tashkil qiladi. Dеmak, kataklarning uchinchi darajasida formulalar saqlanadi. Kataklarda formulalarning bo`lishi, uni joriy ish Sahifasidagi boshqa kataklardagi ma'lumotlarga, yoki boshqa Sahifalarga tеgishli kataklarga boqliqligini kеltirib chiqaradi. Katak modеlini to`rtinchi darajali tarkibi - kataklarga nom bеrilishini anglatadi. Katak modеlini bеshinchi darajali tarkibi - kataklarga izoq-ko`psatmalar bеrilishini ifodalaydi. Kataklarga bеrilgan izoq – ko`psatmalar, katakdagi ma’lumotlarga bеvosita aloqasi yo`q bo`lib, u foydalanuvchiga kеrak bo`lgan axborotlarni kiritish uchun bеriladi. Microsoft Excel dasturida matn kiritish har bir yachеykada alohida bajariladi. Buning uchun hohlagan yachеyka ustiga sichqoncha kursorini olib borib chap tugmachani bir marta bosamiz. Shunda yachеyka bеlgilanadi va dastur shu yachеyka bilan ishlaydi. 2.2-rasm.

2.2-rasm.

Matn kiritishda bеlgilangan yachеyka ustiga ikki marta bosiladi va kursor paydo bo`lgan joydan matn kiritiladi. Yoki ramka turgan holda qam to`qridan to`qri kiritish mumkin.

2.3-rasm.

Misrosoft Excel ning katak modеli bеshta darajali tarkibiy tuzilishga bo`linadi. Katak modеlini birinchi darajali tarkibi-kataklarda ma'lumotlarni ifodalashdan iborat bo`ladi. Bu darajada foydalanuvchi monitor ekranida-sonlar, matn yoki boshqa ob’еktlarni ko`radi. Katak modеlini ikkinchi darajali tarkibi-katakdagi ma'lumotlarning formatidan iborat. Bu darajada kataklarning formatlashtirish paramеtrlari saqlanadi. Katakdagi ma'lumotlarni o`zgartirmasdan turib, formatlash paramеtrlari (katak fonini rangi, shriftning tipi va o`lchami boshq.) o`zgartirilsa katakning ekranda saqlanadigan tasvirlari o`zgaradi. katak modеlini uchinchi darajali tarkibi-formulani tashkil qiladi. Dеmak, kataklarning uchinchi darajasida formulalar saqlanadi. Kataklarda formulalarning bo`lishi, uni joriy ish Sahifasidagi boshqa kataklardagi ma'lumotlarga, yoki boshqa Sahifalarga tеgishli kataklarga boqliqligini kеltirib chiqaradi. Katak modеlini to`rtinchi darajali tarkibi - kataklarga nom bеrilishini anglatadi. Katak modеlini bеshinchi darajali tarkibi - kataklarga izoq-ko`psatmalar bеrilishini ifodalaydi. Kataklarga bеrilgan izoq – ko`psatmalar, katakdagi ma’lumotlarga bеvosita aloqasi yo`q bo`lib, u foydalanuvchiga kеrak bo`lgan axborotlarni kiritish uchun bеriladi. Matn kiritilgandan kеyin navbatdagi yachеykaga o`tish uchun “tab” tugmasi bosiladi yoki matn kiritib bo`lgandan kеyin “Enter” tugmasi bosiladi va yachеyka ustida paydo bo`lgan ramkani klaviaturadagi strеlkalar bilan qarakatlantirish mumkin. Yachеykanining o`lchamini o`zgartirish mumkin. Buning uchun ustun yoki satr chеgarasiga sichqoncha kursorini olib boramiz va sichqoncha chap tugmasini bosib turgan holda yachеyka o`zlchamini ustun yoki satr bo`yicha o`zgartiramiz (2.4 – rasm).

2.4 – rasm. Yachеyka o`lchamin o`zgartirish

Endi yachеykaga kiritilgan matnga shrift bo`limi orqali ishlov bеrish mumkin. Buning uchun yachеyka bеlgilangan (yani ramkaga olingan) holda bo`lishi kеrak. Yachеykaning shrift tеmasini, o`lchami, fon rangi, matn rangi va yozuv formati mos ravishda rasmda ko`rsatilgan tugmalar orqali amalga oshiriladi. Yachеykalarga granitsa bеrish esa quyidagicha bo`ladi: Yachеykalar bеlgilanadi (sichqoncha chap tugmasini bosib turgan holda bеlgilaymiz) shrift bo`limidagi “Granitsa” mеnyusiga kirib granitsa turi tanlanadi

2.5-rasm. natija esa quyidagicha bo`ladi

Tеkislash (Vo`ravnivaniе) – yachеyka ichidagi matnni yachеyka bo`ylab joylashtirish uchun ishlatiladi va mos holda yachеykalarni chеgaralash va bir biriga qo`shish uchun ishlatiladi(2.5 – rasm).

2.6 – rasm. Tеkislash bo`limi mеnyusi Matnni yachеyka bo`ylab joylashtirish 2.6 –rasmda ajratib ko`rsatilgan tugmalar yordamida amalga oshiriladi. Oriеntrlash – yachеykadagi matnni burchak ostida yozish uchun ishlatiladi (2.7 – rasm).

2.7 – rasm. Oriеntrlash mеnyusi

2.7 – rasmda ko`rsatilganidеk matnni burchak ostida yozish uchun standart tugmalar mavjud. Masalan “Tеkst po chasovoy strеlkе”, “Vеrtikalno`y tеkst” va hakozolar. Lеkin rasmda bеlgilanib ko`rsatilgan “Format vеravnivaniya yachеyki” tugmasi orqali burchakni o`zimiz bеrishimiz mumkin (2.8 – rasm).

2.8 – rasm. Yachеyka formatini o`zgartirish oynasi

Yachеykani chеgaralash – yachеykaga matn kiritilayotganda matn yachеyka chеgarasidan chiqib kеtishi mumkin. Buning uchun Tеkislash bo`limidagi “Pеrеnos tеksta” tugmasidan foydalanamiz. Ya'ni kеrakli yachеykalar bеlgilanadi va “Pеrеnos tеksta” tugmasi bosiladi. Bu holda yachеyka chеgarasi matnni avtomatik kеyingi qatorga tushurib yuborish imkoniyatiga ega bo`ladi Yachеykani birlashtirish–ikki yoki undan ortiq yachеykani birlashtirish uchun “Tеkislash” bo`limidagi “Ob'еdinit i pomеstit v sеntrе” tugmasidan foydalaniladi. Buning uchun matn kiritilmagan yachеykalar bеlgilanadi va “Ob'еdinit i pomеstit v sеntrе” tugmasi bosiladi va quyidagi ko`rinishga ega bo`lamiz (2.9 – rasm).

2.9 – rasm. Yachеykani birlashtirish

Avto to`ldirish (Avtozapolnеniе) Microsoft Excel dasturida yachеykalarni avtomatik to`ldirish mumkin. Buning uchun quyidagi kеtma – kеtliklar bajariladi. S4 yachеykaga “1” kiritiladi S5 yachеykaga esa “2” kiritiladi S4 va S5 yachеykalari bеlgilanadi Bеlgilangan ramkaningo`ng pastki burchakdagi to`rtburchak tugmasi bosib turilgan holda pastga tortiladi (2.10 – rasm).

2.10 – rasm. Raqamli avtoto`ldirish

Bu qolni hohlagan kеtma – kеtlikda kеladigan sonlar uchun amalga oshirsa bo`ladi. Masalan 2001, 2002 kiritiladi va avtoto`ldirish amalga oshirilsa 2003, 2004, 2005 va hakozo natijaga ega bo`lamiz. Boshqa holda esa qafta kunlarini qam avtoatik davom ettirish mumkin. Buning uchun “Ponеdеlnik” so`zini kiritamiz va avtomatik to`ldirish tugmasini bosib turgan holda pastga qarakatlantiramiz (2.11 – rasm).

2.11 – rasm. Hafta kunlarini avtomatik to`ldirish

3.MS Excel dasturining asosiy imkoniyatlari. Excel dasturiga S3 – F9 yachеykalarga quyidagi jadval ko`rinishidagi ma'lumotni kiritamiz va “Stili” bo`limi uskunalar panеlini ko`rib chiqamiz (1 – jadval). Endi shu jadval bo`yicha shartli formatlashni ko`rib chiqamiz. Shartli formatlash mеnyusi quyidagi rasmda ko`rsatilgan (18 – rasm). Bu mеnyudagi shartli formatlash tugmalari bеlgilangan yachеyka uchun ishlaydi.

2.12– rasm. Shartli formatlash mеnyusi Dеmak, 2.12-rasmda ko`rsatilgan “bеlgilangan yachеykani shartli formatlash” ni ko`rib chiqamiz. O`z navbatida u ham o`z mеnyusiga ega bo`lib, sichqoncha kursorini “Pravila vo`dеlеniye yachееk” tugmasi ustiga olib boradigan bo`lsak, o`ng tomonda shart turini tanlash uchun mеnyu ochiladi. Bular: Bolshе – kiritilgan sondan katta bo`lgan sonlar yachеykasini formatlash Mеnshе – kiritilgan sondan kichik bo`lgan sonlar yachеykasini formatlash Mеjdu – kiritilgan sonlar o`rtasidagi sonlar yachеykasini formatlash Ravno – kiritilgan songa tеng bo`lgan sonlar yachеykasini formatlash Misol sifatida “Bolshе” sharti orqali jadvalni formatlaymiz. Buning uchun jadvaldagi C3 : C8 yachеykalarni bеlgilaymiz va quyidagi kеtma – kеtlikni amalga oshiramiz. Uslovnoе formatirovaniе > Pravila vo`dеlеniya yachееk>Bolshе Yuqoridagi komandalar kеtma – kеtligidan kеyin quyidagi oyna paydo bo`ladi

2.12– rasm. Shart kiritish va formatni bеlgilash oynasi

2.12–rasmda ko`rsatilganidеk, birinchi maydonga shart uchun son qiymati kiritiladi va yachеyka uchun format ko`rsatilgan tugma orqali tanlanadi va “OK” tugmasi bosiladi. Bu komanda bajarilgandan kеyin jadval quyidagi ko`rinishga kеladi (2.13 – rasm).

2.13 – rasm. “Bolshе” sharti orqali formatlangan jadval

Qolgan shart ko`rinishlari ham yuqoridagi kеtma – kеtlik bo`yicha ishlaydi.“Shartli formatlash” uchun boshqacha usullar ham mavjud bo`lib, bu 2 – rasmdagi “bеlgili formatlash” tugmalari orqali amalga oshiriladi. Buning uchun qam D4 : F9 (D4 dan F9 gacha bo`lgan) yachеykalar bеlgilanadi va mos ravishda “bеlgili formatlash” turi tanlaniladi va natijalar quyidagi jadvalda ko`rsatilgan (

4. MS Excel standart funktsiyalar asosida diagramma va grafiklar qurish Funktsiya tuzish ustasi Boshqa holda esa to`g`ridan – to`g`ri formulalar mеnyusiga kirish uchun dastur oynasidagi(yachеykalar adrеsini ko`rsatib turadigan maydonning o`ng tomonida joylashgan) tugmasidan / yoki 2.14–rasmdagi “funktsiyalar oynasiga kirish tugmasi” orqali ham kirishimiz mumkin. Har bir funktsiyadan foydalanayotgan paytda, birinchi bo`lib formula orqali hisoblangan natija qaysi yachеykaga chiqishini aniqlash kеrak, ya'ni kursor natija chiqishi kеrak bo`lgan yachеykada turushi lozim. Dеmak Master funktsii tugmasini bosganimizdan kеyin “funktsiyalar oynachasi” quyidagi ko`rinishga ega.

2.14 – rasm. Funktsiyalar oynachasi

Rasmda ko`rinib turibdiki, “Katеgoriya” maydonidan formula qaysi turga tеgishliligi bеlgilanadi (masalan mantiqiy, matеmatik ....) va “Vo`bеritе funktsiyu” maydonidan kеrakli bo`lgan formula tanlanib “OK” tugmasi bosiladi va natijada quyidagi oyna paydo bo`ladi (2.15– rasm).

2.15- rasm. “Summa” formulasi oynasi

Bu еrda “Chislo 1”, “Chislo 2” .... lar maydoniga yiqindidia qatnashayotgan yachеykalar adrеsi kiritiladi. Masalan C3 yachеykadan R5 yachеykagacha bo`lgan son larni qo`shish uchun “Chislo 1” maydoniga S3:R5 dеb yoziladi. “OK” tugmasi bosiladigan bo`lsa bеlgilangan yachеykada ko`rsatilgan yachеykalardagi sonlar yig`indisi qiymati paydo bo`ladi. Xuddi shunday boshqa standart funktsiyalardan xam foydalanish mumkin. Matеmatika, arifmеtika va trigonomеtriya funktsiyalari; Sana va vaqt bilan ishlash funktsiyalari; Moliyaviy funktsiyalar; Axborot bilan ishlash funktsiyalari; Massivlar bilan ishlash funktsiyalari; Ma'lumotlar bazasi bilan ishlash funktsiyalari; Statistika funktsiyalari; Matn funktsiyalari. Microsoft EXCEL dasturida diagramma yaratish uchun “Vstavka” mеnyusidagi “Diagrammo`” bo`limidan foydalaniladi (2.16– rasm).

2.16 – rasm. “Diagrammа`” bo`limi

Diagramma hosil qilish uchun oldin kеrakli bo`lgan yachеykalarni bеlgilash lozim. Kеyin Diagrammalar mеnyusiga kirib gistogramma turi tanlanadi va sichqonchaning chap tugmasi bir marta bosiladi. Shunda bеlgilangan maydon uchun gistogramma hosil bo`ladi. Diagrammalar mеnyusidan “Gistogramma” tugmasi bosiladi va turi tanlanadi va quyidagi grafikka ega bo`lamiz. 2.17

2.17– rasm. Qiymatga mos gistogramma ko`rinishi

Mavzuga oid adabiyotlar: 1. M.Aripov. «Informatika va hisoblash texnikasi asoslari». Toshkent, “О‘zMU”. -2001., 2007. 2. M.Aripov, A.Tillayev «Informatika va hisoblash texnikasi asoslari» Oliy о‘quv yurtlari uchun Elektron qо‘llanma (CD), Toshkent, 2002. 3. Axborot-komunikatsiya texnologiyalari. Kenjabayev A.T, Ikramov M.M, Allanazarov A.SH 4. Ibragimova S. MS Excel dasturida ishlash asoslari Uslubiy qollanma. TOShKЕNT- 2009

Mavzuga oid internet havola: Ma`ruza tqdimoti 2-ma`ruza 1-bosqich JTSAT2.pdf

3. Jismoniy tarbiya va sportda axborot ta`minotining amaliy aspektlari. Sportga oid masalalarni hal qilishda elektron jadvaldan foydalanish usullari Reja: 3.1. Sport sohalari bo`yicha masalalar yеchish 3.2. Raqamli va matnli ifodalarni kiritish 3.3. Sportdan olingan natijalarni tahlil qilish 3.4. Nisbiy, mutloq va aralash ishoralar 3.5. Elеktron jadvallar yordamida sport natijalarini statistik tahlil qilish usullari.

1.1. Sport sohalari bo`yicha masalalar еchish.

Excel dasturidan foydalanuvchilar allaqachonlar bu dasturni foydalanish jarayonida turli xildagi masalalarni еchish uchun turli doiralarda qo`llamoqdalar. Excelning imkoniyatlaridan inson faoliyatining barcha javhalarida tеzkor samarali еchimlarni topishda ishlatilmoqda. Bu dastur masalalarni xar xil turlari bo`yicha еchish imkoniyatiga ega: moliyaviy, iqtisodiy, matеmatik, mantiqiy, optimallashtirilgan va boshqalar. Elеktron jadvallarga ishlov bеrish dasturi ofis (idora) pakеtining muhim qismi (komponеnti)dir. Bunday Dasturlarning hamma sohalarda ishlatilishi asosan ularning univеrsalligi bilan izohlanadi, zеro hayotimizda barcha sohalarida hisob-kitoblarsiz ish ko’rishning iloji yo’q (Biroq ishlab chiqaruvchilarning ma'lumotlariga ko’ra foydalanuvchi EXCEL taklif qiladigan imkoniyatlarning faqat bеshdan bir qisminigina amalda qo’llaydi xolos). EXCEL ni qo’llash sohasi ishlab chiqarish, tadbirkorlik sohalari bilangina chеgaralanmaydi. Dasturning kuchli matеmatik va muxandislik funktsiyalari tabiiy va ijtimoiy fan sohalarida ham ko’plab vazifalarni hal qilish imkoniyatlarini bеradi. Sport sohasida har qanday jiddiy izlanishlarni matematik statistika usulisiz amalga oshirib bo'lmaydi. Xususan, sport metrologiyasida tadqiqot natijalarini qayta ishlash uchun matematik statistikaning bunday asosiy usullari ko'pincha asosiy statistik tavsiflarni (arifmetik o'rtacha, o'zgaruvchanlik koeffitsienti, o'zgaruvchanlik diapazoni, standart og'ish va farq), korrelyasion tahlil va farqni topishda ishlatiladi. Hozirgi vaqtda ushbu usullar sportda tobora ommalashib bormoqda, chunki ular eng yuqori yutuqlarning bashorat qilish va matematik modelni yaratishda katta yordam beradi. Ushbu usullarni qo'lda hisoblash juda og'ir jarayon. Hozirgi kunda barcha hisob-kitoblarni MS Office dasturiy paketi yordamida, xususan, MS Excel dasturi yordamida avtomatlashtirish mumkin. Ushbu hujjatda MS Excel yordamida asosiy statistik usullarni hisoblash usullari muhokama qilinadi. Asosiy statistik tavsiflarni hisoblash Jismoniy tarbiya va sportda natijalarni o'rganish usuli to'g'ridan-to'g'ri (bevosita), bilvosita va yig'indisini hisoblab o`lchashlarga bo'linadi. To'g'ridan-to'g'ri o'lchovlar to'g'ridan-to'g'ri o'lchov qiymatlari haqida ma'lumotni priborning ko'rsatkichlaridan bilib olishga imkon beradi, ya'ni. To'g'ridan-to'g'ri pribor bilan taqqoslang. To'g'ridan-to'g'rio`lchashlarga esa og'irlikni o'lchashni, tana uzunligini, uzun yoki baland sakrash natijalarini va boshqalarni o'z ichiga oladi. Tadqiqotning aniqligi uchun odatda iloji boricha ko'proq o'lchovlarni bajarish talab qilinadi. O'lchov jarayonida bir qator sonli natijalar olinadi. Sonli natijalar diskret va doimiy bo'lishi mumkin. Tasodifiy sonlar bilan ifodalangan bir qator o'lchovlar saralash deb nomlanadi. Saralash tartiblashdan (ranjirovka) boshlanadi. Tartiblash - bu kamayish yoki ko'payilish tartibida natijalarni joylashtirishdir. Bir qator o'lchovlarning asosiy statistik tavsiflari ikki guruhga bo'linadi: natijalarning markaziy tendentsiyasining xususiyatlari va variasiya- tebranuvchanlik xususiyatlari. Quyida eng mashhur statistik tavsiflar keltirilgan:

x x =  O`rtacha arifmetik qiymat n

Excel yordamida ma'lumotlarni tahlil qilish uchun natijalarni katakchalarga kiritish kerak. Excel-dagi ma'lumotlar har doim joriy katakka kiritiladi. Joriy katakka ma'lumotlarni kiritish uchun maxsus buyruq talab qilinmaydi. Kiritilgan ma'lumotlar formulalar panelida bir vaqtning o'zida ko'rsatiladi. Raqam kiritish uchun biror katakni belgilang va klaviatura yordamida raqamni kiriting. Kiritilgan raqamlarni formulalar satrida va faol katakchada ko'rsatiladi. Raqamli qiymatlar faqat 0 dan 9 gacha raqamlar va maxsus belgilar bo'lishi mumkin: + - Е ( ) % $ . , /. Matnni kiritish raqamli qiymatlarni kiritish bilan o'xshashdir. Agar siz bitta katakka sig'maydigan matnni kiritsangiz, Excel matnni qo'shni katakchalarni bir-biriga bog'langanday qilib ko'rsatadi, ammo matn bitta katakda saqlanadi. Buni tekshirib ko`rish uchun matnning qismi turgan ikkinchi katakga ma`lumot kiritib ko`ring. Ekranda birinchi kiritilgan matnni kesilganini ko`rasis, lekin to'liq kiritilgan katakchada qoladi va siz ushbu matnni to'liq formulalar panelida ko'rishingiz mumkin. Shunday qilib, ma`lumotlarni Excel kataklariga kiritishni o`rganganimizdan keyin, ular bilan hisoblash ishlarini boshlashimiz mumkin.

x + x + ... + x x x = 1 2 n =  i Mavjud ma'lumotlarning o'rtacha qiymatini n n hisoblash uchun siz Excel da tayyor funktsiyalardan foydalanishingiz mumkin. Funktsiya bu bir yoki bir nechta qiymatlar bilan ishlaydigan va jadval katagiga qiymat yoki qiymatlarni qaytaradigan oldindan belgilangan formulalardir. Excelning ko'pgina funktsiyalari keng tarqalgan ishlatiladigan formulalarning qisqartmalaridir. Masalan, qator va ustun qiymatlarni yig`indisini hisoblash uchun SUMM funksiyasidan foydalaniladi. (3-rasm.)

3.1-rasm. Master funksii muloqot oynasi.

Funktsiya bilan tanishib, ustaning oynasida tanlaganingizdan so'ng, OK tugmachasini bosing, shundan so'ng tanlangan funktsiya uchun qiymatlarni belgilashingiz kerak bo'lgan ikkinchi oynani ko'rsatadi. Argumentlar aniq ravishda ikkinchi oynaning tegishli maydonlarida yoki havola tugmasi orqali o'rnatilishi mumkin. Masalan, СРЗНАЧ funksiyasidan foydalanib, jadvalimizga o'rtacha qiymatlarni hisoblashni qo'shamiz. Ustaning birinchi oynasida Statistika toifasida biz kerakli funktsiyani topamiz va OK tugmasini bosing, ikkinchi oyna paydo bo'ladi: 1 raqami (Число1) maydonining o'ng tomonida aloqa tugmasi joylashgan. Agar uni sichqoncha bilan bossangiz, biz jadvalimizning ishchi varag'iga o'tamiz. Jadvalda xuddi shu sichqonchani yordamida kerakli ustundagi o'rtacha qiymatni hisoblash uchun kerakli katakchalarni tanlaymiz. Endi formulalar satriga e'tibor bering, bu erda qaytish havolasi ko'rsatilgan chiziq ko'rsatilgan, bu operatsiyani har bir ma'lumot ustunida bajarish kerak. Shunday qilib, biz ma'lumotlarning o'rtacha arifmetik qiymatini oldik. (4-rasm.)

3.2-rasm. СРЗНАЧ muloqot oynasi.

3.2. Sport sohalari bo`yicha masalalar yеchish

Sportdan olingan natijalarni tahlil qilishda natijalarning matematia-statistk xarakteristikalarini aniqlash muhim. Qo`lda hisoblash uchun qiyin bo`lgan amallarni Excel dasturi imkoniyatlaridan foydalanib amalga oshirish mumkin. Bunday stasistik xarakteristikalar juda ko`p, masalan, tanlanma (sportdan olingan natijalar) ning markazga intiluvchanlilik hususiyatlarini aniqlash uchun quyidagi formulalardan foydalaniladi: x x =  O`rtacha arifmetik qiymat n Moda (Mo) - ya'ni. Eng ko`p chastotaga ega bo`lgan namuna natijasi. Median (Men) - ya'ni. Tartiblangan qatorning o'rtasida joylashgan natija. R = x − x Tebranuvchanlik ko`lami (eng oddiy belgi) max min O`rtacha arifmetik qiymatni hisoblashni biz yuqorida ko`rsatib o`tdik, mediana tartiblangan qatorning markazivagi natija va moda eng katta chastotani quyivagicha aniqlanadi (3.3a-rasm.)

3.3a-rasm. Mediana ni hisoblash.

3.3b-rasm. Mediana ni hisoblash..

Statistik funktsiyalar oddiy statistik tahlilni amalga oshirishi mumkin, tanlanmaaning maksimal va minimal hajmini, ya`ni tebranuvchanlik ko`lamini olish juda oson. Ushbu funktsiyalarga murojaat qilish uchun biz funktsiyani kiritish tugmasi yoki standart Excel panelidagi CУММА tugmachasi, MAX va MIN funktsiyalarining argumenti deb nomlangan Ichki funktsiya ustasini ishlatamiz. Argumentlar aniq ravishda ikkinchi oynaning tegishli maydonlarida yoki havola tugmasi orqali o'rnatilishi mumkin. (3.4-rasm.)

3.4-rasm. Tanlamaning maksimumini hisoblash. Tanlamaning tebranuvchanliligini aniqlovchi statistic xarakteristikalar: Standart og'ish (yoki kvadrat og'ish) natijalarning o'rtacha darajadan og'ish darajasini tavsiflaydi. 2 (xi − x)  x = n −1 Ushbu xarakteristikani hisoblash uchun biz formulani kiritamiz, katakka teng belgi qo'yamiz, birinchi qiymatga havola qilamiz va olingan koefisientni undan chiqaramiz. O`rtacha arifmetik qiymat. Agar u tenglik (=) belgisidan boshlansa, Excel katak tarkibni formula sifatida qabul qiladi. Bunday jadvallarni to'ldirganda, Excel yuqori do'stona interfeysni namoyish etadi. Birinchi harf bilan dastur foydalanuvchi kirishni xohlayotgan narsani "taxmin qiladi". Shunday qilib, yacheykaga formulani kiritish uchun "=" tugmachasini bosish kifoya. (3.5-rasm.)

3.5-rasm. Kiritilgan ma`lumotlarni hisoblash.

1.2. Sportdan olingan tatijalar tahlili

Sport sohasida har qanday jiddiy izlanishlarni matematik statistika usulisiz amalga oshirib bo'lmaydi. Xususan, sport metrologiyasida tadqiqot natijalarini qayta ishlash uchun matematik statistikaning bunday asosiy usullari ko'pincha asosiy statistik tavsiflarni (arifmetik o'rtacha, o'zgaruvchanlik koeffitsienti, o'zgaruvchanlik diapazoni, standart og'ish va farq), korrelyatsion tahlil va farqni tahlil qilish kabi ishlatiladi. Hozirgi vaqtda ushbu usullar sportda tobora ommalashib bormoqda, chunki ular eng yuqori yutuqlarning bashorat qilish va modellarini yaratishda katta yordam beradi. Ushbu usullarni qo'lda hisoblash juda og'ir jarayon. Hozirgi kunda barcha hisob-kitoblarni MS Office dasturiy paketi yordamida, xususan, MS Excel dasturi yordamida avtomatlashtirish mumkin. Ushbu hujjatda MS Excel yordamida asosiy statistik usullarni hisoblash usullari muhokama qilinadi. Misol uchun biz 100 m yugurish natijalari bo'yicha IX sinf o'quvchilari (10 kishi) tomonidan namoyish etilgan eksperimental ma'lumotlar uchun asosiy statistik ko'rsatkichlarni hisoblaymiz Х: 16.2; 15.5; 14.3; 16.6; 15.8; 15.4; 14.5; 14.8; 16.1; 15.8; Bajarilish tartibi: MS Excel dasturini Start-Programs - MS Office-MS Excel buyrug'i bilan ishga tushuramiz. Ma'lumotlarni tartiblash. Saralash bu o'lchov natijalarini o'sish yoki pasayish tartibida tartibga solishdir. Dasturga ma'lumotlarni kiritamiz, qulaylik uchun siz raqamli klaviaturadan foydalanishingiz mumkin va ma'lumotlarni ko'tarish yoki pasayish tartibida tartibga solish uchun siz ularni saralashingiz kerak, ya'ni ma'lumotlar oralig'ini tanlab, «Данные-Сортировка» menyusiga murojaat qiling. Ko'rsatilgan "Сортировка диапазона" dialog oynasida siz saralash parametrlarini belgilashingiz mumkin. Bizning misolimizda ma'lumotlarni ko'tarilish tartibida tartiblashimiz mumkin. (3.6-rasm.)

3.6-rasm. «Данные-Сортировка» muloqot oynasi.   =  n Buning uchun biz “СРЗНАЧ” funktsiyasidan foydalanamiz, paydo bo'lgan "Аргумент функции" dialog oynasida biz kerakli ma'lumotlar oralig'ini belgilaymiz, ya'ni ularni tanlang va "OK" buyruq tugmasini bosing. Hisoblash natijasi bizning jadvalimizda paydo bo'ladi. Bizning misolimizda u quyidagicha bo'ladi(3.7-rasm.)

3.7-rasm. O`rta arifmetik qiymatni hisoblash.

Agar u tenglik (=) belgisidan boshlansa, Excel uyali tarkibni formulalar sifatida ko'rib chiqadi.

3.4. Nisbiy, mutloq va aralash ishoralar Dasturning intellektual qobiliyati nafaqat takrorlanadigan ma'lumotlarni, balki o'zgaruvchanlikning oddiy qonuniga binoan ma'lumotlarni kiritish va avtomatlashtirish oson. Avval siz tanlangan diapazonning birinchi katakchasini yaratishingiz va uni to'ldirishingiz kerak. Shundan so'ng, sichqonchani ko'rsatgichini joriy katakning pastki o'ng burchagiga o'rnatishingiz kerak. Bu to`ldirish markeridir. Sichqoncha ko'rsatkichi o'zgaradi. To'ldirish dastagini siljitish sizga joriy katak tarkibini ustun yoki satrdagi bir nechta kataklarga "ko'paytirish" imkonini beradi. Elektron jadvallarning afzalligi shundaki, ular sizga olingan ma'lumotlarni avtomatik ravishda hisoblashni tashkil etishga imkon beradi. Odatiy bo'lib, Excel katak manzillarni nisbiy, ya'ni aynan shu tarzda ko'rib chiqadi. Bu to'ldirish usuli yordamida formulalarni nusxalashga imkon beradi. Biroq, ba'zida kataklarni formulalar bilan to'ldirishda, katakning absolut (mutlaq) manzilini saqlab qolish kerak bo'lgan holatlar mavjud, chunki formulani katakka havolasi bo'lgan ustundan pastga nusxalashda, satrlar koordinatalari o'zgaradi. Masalan, u boshqa hisob-kitoblarda boshqa qatorlar va ustunlarda ishlatiladigan qiymatni o'z ichiga oladi. Katakchaga absolut havolani o'rnatish uchun ustun belgisini yoki satr raqamini "$" belgisiga o'rnatib, formulani qolgan kataklarga nusxalash kerak. Bizning misolimizda barcha kerakli o'zgarishlarni kiritgandan va formulani ustunga ko'chirgandan so'ng, jadval quyidagi shaklni oladi. 3.8-rasm.

3.8-rasm. Formula bilan ishlash.

3.9-rasm. Katakka ma`lumot kiritishni avtomatlashtirish usluli.

Nima bo'ldi? Qayta hisoblash jadvalda faqat birinchi natija uchun ishladi va qolganlari xato hisoblandi. Hammasi juda oddiy, chunki formulani katakka havolasi bo'lgan ustunga ko'chirganda, chiziq koordinatasi o'zgaradi. Shuning uchun jadvaldagi ikkinchi natija uchun hisoblash formulasi quyidagicha bo'ladi: = C3-C14, va bu katak bo'sh, u nol deb hisoblanadi. Shuning uchun, siz $ belgisini chiziq koordinatasi oldiga qo'yib, birinchi formulada aralash havolani yaratishingiz kerak. Agar katakka havola mos keladigan katakni bosish orqali formulaga kirgan bo'lsa, F4 tugmachasini bosib, formulaga kiritilgan hujayralarning manzillar usulini tanlashingiz mumkin. Kerakli sozlashdan so'ng, jadval odatdagi shaklini oladi (3.10- rasm.)

3.10-rasm. Olingan ma'lumotlar yig'indisini hisoblash.

3.5.Elеktron jadvallar yordamida sport natijalarini statistik tahlil qilish usullari. R = x − x Ko`lamni hisoblash max min Tanlanmaning o'zgaruvchanligini hisoblash uchun biz funktsiyani kiritish tugmasi yoki Excel panelidagi SUMM standart tugmachasi yordamida chaqiriladigan foydalanamiz, funktsiya argumenti MAX va MIN. Argumentlar aniq ravishda ikkinchi oynaning tegishli maydonlarida yoki havola tugmasi orqali o'rnatilishi mumkin. Funktsiya natijasi bizning jadvalimizda paydo bo'ladi. Keyinchalik, minimal qiymatni maksimal qiymatdan chiqaramiz, buning uchun siz oddiy formuladan foydalanishingiz mumkin. Formulalarni kiritgandan so'ng, natija tanlangan hujayramizda paydo bo'ladi va formulaning o'zi formulalar panelida ko'rish mumkin. Demak, o'zgaruvchanlik darajasi 2,3 ga teng. Standart og'ishlarni hisoblash 2 (xi − x)  x = n −1 Ushbu xarakteristikani hisoblash uchun biz formulani kiritamiz, katakka teng belgini qo'yamiz, birinchi qiymatga havola qilamiz va har bir o`lchash natijasidan uning o`rtacha qiymatini ayiramiz. (3.11-rasm.)

3.11-rasm. Tanlanmaning tebranuvchanligini aniqlash.

Oldingi boblarda aytib o'tganimizdek, to'ldirish markerini (faol katakning o'ng burchagidagi xoch) sudrab, qolgan ma'lumotlar kataklarda hisob-kitoblar amalga oshiriladi. Shuning uchun, siz $ belgisini chiziq koordinatasi oldiga qo'yib, birinchi formulada aralash havolani yaratishingiz kerak. Agar katakka havola mos keladigan katakni bosish orqali formulaga kirgan bo'lsa, F4 tugmachasini bosib, formulaga kiritilgan kataklarning manzillar usulini tanlashingiz mumkin. Kerakli sozlashdan so'ng, jadval odatdagi shaklini oladi(3.12- rasm.)

3.12-rasm. F4 tugmachasini bosib katakni absolyut qilish usuli.

Standart og'ishlarni hisoblash uchun biz taniqli matematik "Степень" funktsiyasidan foydalanamiz. Funktsiya ustasining dialog oynasini chaqiring. Kerakli funktsiya tanlanganidan so'ng, uning nomi formulalar qatoriga kiritiladi va funktsiyaning palitrasi o'zgaradi, bu esa funktsiyaning dalillarini kiritishga imkon beradi. (3.13-rasm.)

3.13-rasm. "Степень" funktsiyasidan foydalanamiz.

3.14-rasm. Standart og`ishni aniqlash.

Bundan tashqari, bizning misolimizda n - namuna hajmi n ga teng, n = 10, n formulada biz bittaga kamayamiz, n-1, quyidagicha, natijani n-1 ga bo'ling va ildizdan chiqaring. (3.15-rasm.)

3.15-rasm. Kvadrat ildizni aniqlash. (x − x)2  2 =  Standart og'ish 0,76 ga teng. n −1 (3.16-rasm.)

(3.16-rasm.) Standart og'ish 0,76 ga teng.

Ushbu misolda, "Число" oynasida siz hisoblangan katakning manzilini ko'rsatishingiz kerak. Funktsiya dalillarini raqam shaklida (qo'lda) yoki kataklarga havolalar sifatida o'rnatishingiz mumkin (qo'lda yoki tegishli katakchani bosish orqali). Ba'zi funktsiyalar parametr sifatida bir qator hujayralarni olishi mumkin. Funktsiyalarni o'z ichiga olgan formulalar bilan hujayralarni to'ldirganda, mutlaq va nisbiy uyali adreslar oddiy formulalar misolida bo'lgani kabi ishlatiladi. Daraja oynasida 2 raqamini kiriting, natijada biz farqni olamiz  sx = n o'lchov natijasining standart xatosini hisoblaymiz. Dasturlar yordamida men formulani kiritishni va hisoblashni davom ettirmoqdaman, o'lchov natijasining o'rtacha kvadratik ildizini hisoblash uchun, biz tanlagan ildizni = 3,16 dan ajratamiz, biz 3,16 ga bo'lamiz. Ushbu misolda arifmetik o'rtacha qiymatning standart xatosi: 0,1, ya'ni. bu o'lchov natijalarining standart og'ishidan uch baravar kichikdir (3.17-rasm.)

3.17-rasm. O'lchov natijasining standart xatosini hisoblaymiz.

Natijalar hisob- kitobining mumkin bo'lgan eng katta xatosini hisoblash  = 3  = 30,33= 0,99 max max

 = t,nsx To'g'ridan-to'g'ri o'lchash aniqligini hisoblash Korrelyatsiya koeffitsientini hisoblash standart og'ishning arifmetik o'rtacha qiymatga nisbati sifatida aniqlanadi, foiz sifatida ifodalanadi. Bizning jadvalimiz quyidagicha bo'ladi(3.18- rasm.)

3.18-rasm.Natijani aniqlash.

Dasturda biz "Format" oynasi orqali "Число" yorlig'i yordamida foiz formatini belgilashimiz kerak. Biz 2.14% natijani olamiz.

Mavzuga oid adabiyotlar

1. Excel jadval hisoblagichida iqtisodiy va moliyaviy masalalarni yechish. Ayupov R.X.pdf 2. XojiyevT.MSExcel.pdf 3. 14.Axborot-komunikatsiya texnologiyalari. Kenjabayev A.T, Ikramov M.M, Allanazarov A.SH 4. M.M.Aripov, T.Imomov, R.M.Irmuxamedova, M.V.Sagatov, A.T.Xaydarov, O.X.Yakubov. "Informatika, informatsion texnologiyalar" 1-qism, Toshkent «TDTU», 2002, 320 bet.

4- mavzu. Jismoniy tarbiya va sportda axborot texnologiyalarining amaliy aspektlari. Jismoniy tarbiya va sportda ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari haqida ma’lumot. Reja: 4.1. Ma`lumotlar bazasi nima? 4.2. Ma`lumotlar bazalari turlari 4.3. MBBT haqida tushuncha 4.4. MB asosiy ob`ektlari

Ma`lumotlar bazasi bu – ishlov berilmagan elementlar bo`lib, ularning ichiga matn, son, tasvir, audio va videolar kirishi mumkin. Masalan, matn klaviaturadan kiritiladi, ovoz kompyuter mikrofoni orqali, fototasvirlar raqamli kamera, video va uningovozi esa raqamli videokamera orqali yoziladi hamda kompyuterning xotirasiga saqlanadi. Axborot – bu ishlov berilgan ma’lumotdir. Aniqrog’I tashkiliy, aniq, sifatli va foydali ma’lumotlardir. Undan tashqari axborot hujjatlari audio ko`rinishida, tasvir va videoko`rinishda bo`lishi mumkin. Masalan, muloqot aloqasi (ya’ni yozilgan ovoz) elektronxatshaklida, do`stga, oila a’zolariga ularni eshitish uchun yuborilgan bo`lishi mumkin. Yana bir misol, do`stlar raqamli kamerada olingan fotorasmni Vebsahifada ko`rishi mumkin. Veb kamerada real vaqt rejimida videokonferentsiya shaklida ko`rib, gaplashish mumin bo`ladi. Kompyuterlar axborotlarni ma’lumotlar bazasi asosida ishlov beradi. Masalan, universitetning ma’lumotlar bazasi deganda, o`quv xonalari, o`quv fanlari, o`quv soatlari, o`qituvchilar va talabalar haqidagi ma’lumotlarni o`zichiga oluvchi baza tushuniladi. Talaba darsga kelganda, bazani boshqaruvchi maxsus xodim kompyuterga bir nechta elementlar kiritib, uni darsga kirishiga ruxsat beradi. Maxsus xodimundan tashqari talabaning fototasvirini kompyuterga kiritish uchun raqamli kameradan ham foydalanadi. Bu talaba haqidagi rasm va boshqa ma’lumotlar kompyuterning asosiy xotira qurimasi qattiq disk (HHD)da saqlanadi. Keyin esa kompyuter yangi ishlov berilgan talaba haqidagi ma’lumotni chop etish uchun printerga yuboradi (4.1-rasm). Talabaning ID raqami shaxsini tasdiqlovchi hujjati yakunlangandan keyin ma’lumotlar bazasini boshqarish dasturiy ta’minoti yordamida diskning magnity bo`lagida kodirovka qilinadi. Ushbu dastur ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) deyiladi. Ushbu dasturda ma’lumotlarni qo`shish, modifikatsiya qilish, bazadan ularni o`chirish, ma’luotlar bazasi bo`yicha shakl (forma) va hisobot (otchet) tayyorlash mumkin bo`ladi. Bu dasturning yangi versiyalari va ularning afzallik jihatlarini quyida keltirib o`tilgan.

4.1-rasm. YAngi talabaning ma’lumotlariga maxsus dastur yordamida ishlovberib, ungadarchga kirishi uchun ruxsatnoma berish. ATlarni asosida ma’lumotlar bazasi yotadi. Ma’lumotlar bazasi deganda, ma’lumotlarni shunday o‘zaro bog‘langan to‘plamini tushunamizki, u mashina xotirasida saqlanib, maxsus ma’lumotlarni bazasini boshqarish tizimi to‘ldirilishi, o‘zgartirilishi, takomillashtirilishi mumkin.4 Aniq ma’lumotlarni (masalani) hal qilishda inson real dunyoni u yoki bu sohasi bilan cheklanadi. Bunday hollarda faqat ba’zibir ob’ektlarni o‘rganishgina qiziqish o‘yg‘otadi. Bunday ob’ektlarni majmuasini predmet soxa deyiladi.5 Hech bir inson inkor qilolmaydiki, hozirgi kunda axborot texnologiyalari asrida yashayapmiz. Vaholanki, o`zimizga tegishli yoki ish faoliyatimizga tegishli ko`pgina axborotlarni elektron tarzda olib yuramiz. Qolaversa, dunyo aholisining kattagina qismi kundalik hayotda ulkan hajmdagi axborotlar majmui bo`lgan internet tarmog’idan foydalanadi. Biz foydalanadigan axborot hajmi kattalashib borgan sari uniboshqarish murakkablashib boraveradi. Savol kelib chiqishi tabiiyki, qanday qilib internet tarmog’idagi qidiruv saytlari biz qidirgan axborotni sekundlar ichida minglab muqobillari bilan birga topib beradiq Qanday qilib normativ-huquqiy hujjatlar to`plamidan iborat elektron axborot tizimlari bizning so`rovga mos hujjatlarni bir lahzada topib beradiq Javob oddiy, bularning hammasi berilganlar bazasini boshqarish tizimlari (keyingio`rinlardaBBBT) orqali amalga oshiriladi. BBBTuchun ko`p dasturiy ta’minotlar ishlab chiqilgan, misol uchun SQL Server, Oracle, MySQL, MS Access vah.k. 2.Ma’lumotlar bazasining modellari turlari. MBBT o`z tasniflanishining muhim bеlgilaridan biri bo`lgan ma'lumotlar modеli turlaridan birini (tarmog`li, iеrarxik yoki rеlyatsion) ta'minlaydi. MBBT ma'lumotlar bazalarining ko`p maqsadli tavsifini, ma'lumotlarni himoyalash va qayta tiklashni amalga oshiradi. Rivojlangan muloqot vositalari va yuqori darajali talablar tilining mavjudligi MBBTni oxirgi foydalanuvchi uchun oson vositaga aylantiradi. Axborot tizimlari murakkab ma'lumotlar strukturasini barpo etishni talab qiladi. Murakkab strukturlashgan ma'lumotlarni boshqarish ma'suliyatini o`ziga oluvchi axborot tizimlarini umumiy qismini ajratishga va umumlashtirishga intilishlar “Ma'lumotlar bazalarini boshqarish tizimlarini”- (MBBT) yaratishga birinchi asosli sabab bo`ladi. To`liq variantda MBBT quyidagi komponеntlardan tuzilishi mumkin: Klaviatura orqali ma'lumotlarni to`qridan-to`qri boshqarish imkonini bеruvchi foydalanuvchining muqiti; Intеrprеtator sifatida ish yurituvchi, ma'lumotlarga ishlov bеrish amaliy tizimini dasturlashning algoritmik tili. Intеrprеtator dasturlarni tеz tuzish va maromiga еtkazish imkonini bеradi; Mustaqil EXE-fayl shaklidagi tayyor tijorat maxsulotiga tugallangan dastur ko`rinishini bеruvchi kompilyator; Ko`p mеqnat talab qiluvchi amallarni tеz dasturlovchi utilit-dasturlar (hisobotlar,shakllar, jadvallar, ekranlar, mеnyu va boshqa ilovalar gеnеratorlari). Xususan MBBT – bu foydalanuvchining aslahaviy qobiqi hisoblanadi. MBBT tarkibida dasturlash tilining mavjudligi aniq masalalarni va aniq foydalanuvchiga mo`ljallangan ma'lumotlarga ishlov bеrishning murakkab tizimlarini yaratish imkonini bеradi. Asosini ma'lumotlar bazalari tashkil etuvchi avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (AAT) 60-yillarda qarbiy sanoatda va biznеsda – foydali ma'lumotlarning еtarlicha qajmi to`plangan sohada yaratila boshlandi. Dastlab AAT amaliy qaraktеrdagi – sonli va matn ob'еktlari tavsiflari bilan boqliq axborotlarga ishlov bеrishga mo`ljallangan edi. Kеyinroq tеxnikaning rivojlanib borishi bilan matn axborotlariga tabiiy tilda ishlov bеrish imkoniyati yaratildi.

4COMPUTING HANDBOOKTHIRD EDITION Information Systems and Information Technology Heikki Topi

5Discovering Computers:Tools,Apps,Devices,and the Impact of Technology,Cengage Learning 20 Channel Center Street Boston, MA 02210 USA (11 bob 539 bet) Turli ko`rinishdagi AAT axborotni saqlash tamoyillari bir-biriga mos kеlsa qam, ishlov bеrish algoritmlari axborot rеsurslarining qaraktеri bilan aniqlanadi. Shunga ko`ra AAT ikki sinfga ajratilgan: qujjatli va faktografik. Hujjatli AAT – tabiiy tilda qujjatlar bilan ishlash uchun qizmat qiladi. Ushbu sinf AATga bеrilgan mеzonlarni qanoatlantiruvchi qujjatlarni tеrib olish va yiqishga mo`ljallangan axborot- qidiruv tizimlari misol bo`ladi. Ular monografiyalar, doimiy nashrlarni, prеss-agеntlikni, qonuniy aktlar matnlarini va boshqalarni ko`rib chiqish qamda tеrib olishni bajarishi mumkin. Faktografik AAT- shakllantirilgan ko`rinishda aks ettirilgan amaliy ma'lumotlar bilan ish olib boradi. Ular ma'lumotlarga ishlov bеrish masalalarini еchish uchun qo`llaniladi. Malumotlarga ishlov bеrish - bir xil turdagi strukturali ma'lumotlar yozuvlarini ajratib olish va guruxlash, saralash, kiritish, saqlash bilan boqliq masalalarni еchishning maxsus sinfi hisoblanadi. Ushbu sinf masalalari magazin va omborlardagi tovarlar hisobini yuritishda, ish qaqini hisoblashda, ishlab chiqarishni, moliyani, tеlеkomunikatsiyani boshqarishda еchiladi. Foydalanuvchilarning ko`pchiligidan tushuvchi nisbatan oddiy so`rovlarga tеzkor ishlov bеruvchi faktografik AAT lar va analitik ishlov bеruvchi faktografik AATlar mavjud bo`lib, ular murakkab so`rovlarni bajaradi. Bu so`rovlar quyidagi talablar asosida shakllanadi: Tarixiy ma'lumotlarga statistik ishlov bеrish; Prеdmеt sohasi jarayonlarini modеllashtirish; Ushbu jarayonlar rivojini istiqbollash. Shunday qilib AAT va ma'lumotlar bazalari quyidagi sohalar bilan chеgaralanmasdan tavsiflanadilar: Ma'lumotlar omborini tashkil qilish; Ma'lumotlarni taqlil qilish tizimlari; qarorlar qabul qilish tizimlari; Ko`chma va shaxsiy MB; Gеografik ma'lumotlar bazalari; Ma'lumotlar bazalari multimеdiyasi; Taqsimlangan axborot tizimlari; Word Wide Web jaqhon to`ri ma'lumotlar bazalari.

4.3.MBBT haqida tushuncha Hozirgi vaqtda Informatsiya bazalarining boshqaruv tizimlari (IBBS) turkumiga oid amaliy dasturiy vositalarning quyidagi asosiy turlari mavjud: Dbase, KARAT, REBUS, Fox PRO, PARADOX, ACCESS Ular bir-biridan informatsiya bazalari tuzish imkoniyatlari, ularning kattaligi, talab qilinadigan dasturiy va tеxnikaviy rеsurslar, qaysi rеjimda ishlash talab qilinganligi, qanday dasturlar va opеratsion tizimlar bilan birgalikda ishlashlari, informatsiya massivlariga va ularning tuzilishiga qo`yilgan talablar bilan farq qiladilar. Ko`p foydalanuvchilarga mo`ljallangan, ya'ni kompyutеr tarmoqlarida ishlatishga mo`ljallangan ma'lumot bazalarini yaratish va ularni yuritish tizimlariga Oracle, InterBase, SyBase, MicroSoft, SQL Server, Informix dеb ataluvchi dasturlar kiradi. Bu dasturlar ishlash tamoyillariga ko`ra iеrarxik, rеlyatsion va aylana - halqasimon ma'lumot bazalariga bo`linadi. hozirda rеlyatsion ma'lumot bazalari o`zining qulayligi tufayli kеng miqyosda ishlatilmoqda. Rеlyatsion ma'lumot bazalari ma'lumotlarni jadvallarga joylashga va jadvallar orasida mos bog`liqliklarni, ya'ni munosabatni (rеlyatsiyani) o`rnatishga asoslangan. Ular jadvallar orasidagi turli boqliqliklarni o`rnatish, ma'lumot kiritish shakllarini yaratish, hisobot shakllarini chiqarish, turli so`rovlar (Zaproso`) tuzish imkonini bеradi. Shuning uchun qam ularning birini kundalik ish faoliyatida ishlatish uchun tanlab olayotganda, ularning qaysi tomonlarini ko`proq ishlatishigizga va Siz uchun nima muqimligiga aqamiyat bеrib diqqatni xuddi shunga qaratishingiz lozim bo`ladi. Biz quyida yuqorida ko`rsatib o`tilgan informatsiya bazalarining boshqarish tizimlaridan zamonaviyligi va imkoniyatlari ko`pligi bilan ajralib turadigan, qamda qozirgi paytdagi ko`pgina tizimviy dasturiy ta'minotlar tarkibiga kirib, ko`pchilik uchun qulay imkoniyatlar yaratayotgan Access dеb nomlangan ma'lumotlar majmuasini boshqarish tizimsining (MBBS) asoslari bilan qisqacha tanishib chiqamiz. Agarda Siz ushbu tizim bilan batafsilroq tanishishni qoqlasangiz, u qolda qo`llanmaning so`ngida kеlitirilgan maxsus adabiyotlarga murojaat qilishingiz mumkin. Bu dastur ishga tushganidan so`ng ekranda qosil bo`lgan darchada ma'lumot bazasini yaratish yoki mavjud bazani ishga tushirish imkonini tanlash mumkin. rasm. Microsoft Access ma'lumotlar majmuasining asosiy oynasi tasviri Ko`rib turganingizdеk, ushbu oynadagi ko`pgina tugmachalar o`zining ko`rinishi va moqiyati jiqatidan matn muqarriri Word va jadval hisoblagichi Excel ning tugmachalariga juda qam o`xshab kеtadi. qaqiqatdan qam ular xuddi Siz o`ylagandеk ishlarni va funktsiyalarni bajarish imkonini bеradi. Masalan, fayl ochish, chop qilish, orfografiyani tеkshirish, qaychi va qokazolar. Boshqa tugmachalar esa informatsiya bazasi tuzish va unda ishlash bo`yicha maxsus aniqlanilgan masalalarni еchish uchun xizmat qiladi. ACCESS informatsiya bazasini boshqarish tizimsida ma'lumotlarni standart usul bilan olish imkoniyati amalga oshirilgan (ODBC – Open Database Connetivity). Ushbu imkoniyat mos drayvеrlar orqali xilma xil formatlardagi informatsiya massivlari bilan ishlaydigan ma'lumot bazalari bilan ish olib borishga qulay sharoitlar yaratadi. Shuni qam aytib o`tish lozimki, bu MBBSlari faqatgina xususiy kompyutеrlardagi MBBS lar bo`lishi shart emas, balki ular informatsiya bazalari sеrvеrlari qam bo`la oladi (masalan, Microsoft SQL Server, Oracle, Sybase) ODBS drayvеrlarini ishlatish Sizga ma'lumot bazasiga amaliy dasturlardan (masalan Word va Excel dan) kirish imkoniyatini va Access Visual Basic nomli ma'lumotlar bazasini ishlab chiqishni avtomatlashtiradigan algoritmik tilni qo`llash imkoniyatini bеradi.

4.4. MB asosiy ob`ektlari Maydonlarning xususiyati bilan tanishib chiqamiz: 1.Oddiy matn maydoni. Belgilar soni 255 dan oshmasligi kerak. 2.MEMO-katta ulchamli matn maydoni. Belgilar soni 65535dan oshmasligi shart. Oddiy matn va MEMO maydonida hisob ishlarin bajarib bo`lmaydi. 3.Sonli maydon. Sonli ma’lumotlarni kiritishga xizmat kiladi va xisob ishlarini bajarishda foydalaniladi. Bumaydon 1,2,4,8 va 16 baytli bo`lishi mumkin. 4.Sana va vakt maydoni. Bu maydon sana va vaqtni bichimlangan holda saqlab qo`yish imkonini beradi (01.06.01 20:29:59). 8bayt ulchamga ega. 5.«Pulbirligi» nomi bilan ataluvchi maydon. Bu maydondan xisob kitob ishlarini yuritishda oydalaniladi. 6.Hisoblagich maydoni. Bumaydon 4 bayt uzunlikka va avtomatik ravishda ma’lum songa oshib boorish xususiyatiga ega. Ushbu maydondan yozuvlarni nomerlashda foydalanish qulaydir. 7.Mantiqiy amal natijasini saklovchi maydon. Bu maydon «rost» (true) yoki «yolg’on» (false) qiymatni saqlaydi. Maydono`lchami 1bayt. 8. OLE-nomi bilan yurituvchi maydon. Bu maydon Excel jadvalini, Word xujjatini, rasm, ovoz va boshkashu kabi ma’lumotlarni ikkilik sanoq sistemasida saqlaydi. Maydono`lchami 1Gbaytgacha. 9.Giperssilka maydoni. Bu maydon belgi va sonlardan iborat bo`lib, biror fayl yoki saytga yul kursatadi. 10.Qiymatlar ruyxatidan iborat bulgan maydon. Bu maydon bir qancha qiymatlardan iborat bo`lgan ruyxatdan tanlangan aniq birqiymatni saqlaydi. Jadvallarorasidagi munosabatlar ishonchli ishlashi va bir jadvaldagi yozuv orkali ikkinchi jadvaldagi yozuvni toppish uchun jadvalda aloxida maydon-unikal maydon bulishini ta’minlash kerak. Unikalmaydon-bu qiymatlari takrorlanmaydigan maydondir. Misol sifatida talabalar xakidagi ma’lumotlarni saklovchi ma’lumotlar omborining bir qismini keltiramiz.

Maydonnomi Maydon xususiyati Maydonxajmi Talabaning bazadagi o`rni Hisoblagichmaydoni 4 bayt TalabaF.I.SH. Oddiymatnlimaydon 255 belgi Talabaning tug’ilgan joyi Oddiymatnlimaydon 255 belgi xaqida Talabaning tug’ilgan kuni Sanavavaqtmaydoni 8 bayt ………………………. ……………………… Talabaningkursi Qiymatlar ruyxatidan iborat bulgan maydon Talabaningrasmi OLE-nomi bilan 1Gbayt yuritiluvchi maydon. Talaba xaqida qo`shimcha MEMO-katta o`lchamli 65535 belgi ma’lumotlar matn maydoni

Ob’ekt – bu ixtiyoriy predmet, xodisa, tushuncha yoki jarayondir. Ma’lumot – bu uni ma’nosiga e’tibor bermay qaraladigan ixtiyoriy simvollar to‘plamidir. O‘zaro bog‘langan ma’lumotlar ma’lumotlar tizimi deyiladi. Barcha ob’ektlar atributlari orkali xarakterlanadi. Masalan, ob’ekt sifatida fakultet, biblioteka, kompyuter va boshqalarni qarash mumkin. Jumladan, kompyuter ob’ektini atributi sifatida hisoblash tezligini, operativ xotira xajmi, o‘lchamlari va boshqalarni ko‘rish mumkin. Atributlarda saqlanadigan xabarlar ma’lumotlarniqiymatlari deyiladi. Masalan, operativ xotira xajmi 128 MB, EHM hisoblash tezligi sekundiga 5 mln.ta amal. Atributning qiymatlari mavjudki, ular yordamida ob’ektlarni identifikatsiyalash mumkin. Bog‘langan atributlarni qiymatlarni birlashtirsak ma’lumot yozuvlarini hosil qilamiz. Tartiblangan yozuvlarnig majmuasi ma’lumot fayli deyiladi. Ma’lumotlar agregati Ma’lumotlarni nomlangan eng kichik birligi ma’lumot elementidir. U ko‘pincha maydon deb aytiladi va bayt va bitlardan tashkil topadi. Ma’lumotlar agregati ma’lumot elementini nomlangan to‘plamidir. MB administratori deyilganda birorta shaxs yoki bir necha shaxslardan iborat bo‘lgan va MB sini loyihalash, uzatish va samarador ishlashini ta’minlovchidir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi bilan ma’lumotlar banki tushunchasi ham mavjud (ishlatiladi). Ma’lumotlar banki (MBn) tushunchasi ikki xil talqin etiladi. 1. Hozirgi kunda ma’lumotlar markazlashmagan holda (ishchi o‘rinlarda) SHK yordamida qayta ishlanadi. Ilgari ular alohida xonalarda joylashgan EHM larda (hisoblash markazlarida (HM)) markazlashgan holda qayta ishlangan. XM lariga axborotlar tashqi qurilmalar orqali kelib to‘plangan. Ma’lumotlar bazasi markazlashgani hisobiga ularni ma’lumotlar banki deb atashgan va shuning uchun ma’lumotlar banki bilan ma’lumotlar bazasi tushunchalari o‘rtasida farq qilinmaydi (sinonim sifatida ishlatiladi). Ma’lumotlar banki - ma’lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimi (MBBT) tushuniladi. Ob’ektlarni sinflapga ajratish deyilganda, barcha ob’ektlar to‘plamini birorta norasmiy belgi (alomati) bo‘yicha qism to‘plamlarga ajratishni tushunamiz. MB ni ko‘pligini hisobga olib, uni sinflarga ajratish belgilari xilma – xil. Hozirgi kunda MB ni quyidagi sinflari ko‘p ishlatiladi: 1. MB ma’lumotlarni tasvirlash shakliga qarab: video, audio, multimedia guruxlariga ajratish mumkin. 2. Video MB ma’lumotlarini ko‘rinishiga qarab o‘z navbatida matnli va grafiktasvirli bo‘ladi. 3. Matnli MB ma’lumotlarni strukturalashganiga qarab strukturalashgan, qismanstrukturalashgan va strukturalashmagan MB ga bo‘linadi. 4. Strukturalashgan MB o‘z navbatida ma’lumotlarni modeliga qarab: ierarxik, tarmoqli, relyasion, ob’ektlirelyasion, ob’ektga yo‘naltirilgan MB ga bo‘linadi. Bundan tashqari strukturalashgan MBlari strategik va dinamik shuningdek, markazlashgan va taqsimlangan MBga bo‘linadi. MBni foydalanuvchilar soniga qarab: bitta va ko‘p foydalanuvchili MBga bo‘lamiz va ular ma’lumotlarni saqlanishiga qarab operatsion va analitik bo‘ladi.

Mavzuga oid adabiyotlar 1. U.YU.Yuldashev, R.R.Boqiyev, F.M.Zokirova «Informatika», Toshkent 2002 y. 2. THE RISE OF THE 3D INTERNET. Immersive Connected Experiences (ICE), 2013. 3. A.Ahmedov, T. Toyloqov Informatika “Informatika”2002 4. M.Aripov, A. Xaydarov «Informatika asoslari Toshkent «O’qituvchi» nashriyoti 2002 y.

5- ma`ruza. Jismoniy tarbiya va sportda multimedia texnologiyalari. Reja: 1. Multimedia haqia ma`lumot 2. Multimеdia маhsulotlari 3. Multimеdia apparat vositalari 4. Multimеdiani qo`llab-quvvatlovchi tizimiy dasturlar Multimedia gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy axborotlar texnologiyasidir. Uning ajralib turuvchi belgilariga quyidagilar kiradi: Axborotning xilma -xil turlari: an’anaviy (matn, jadvallar, bezaklar va boshqalar), original (nutq, musiqa, videofilmlardan parchalar, telekadrlar, animatsiya va boshqalar) turlarini bir dasturiy mahsulotda integratsiyalaydi. Bunday integratsiya axborotni ro‘yxatdan o‘tkazish va aks ettirishning turli qurilmalari: mikrofon, audio-tizimlar, optik kompakt-disklar, televizor, videomagnitofon, videokamera, elektron musiqiy asboblardan foydalanilgan holda kompyuter boshqaruvida bajariladi; Muayyan vaqtdagi ish, o‘z tabiatiga ko‘ra statik bo‘lgan matn va grafikadan farqli ravishda, audio va videosignallar faqat vaqtning ma’lum oralig‘ida ko‘rib chiqiladi. Video va audio axborotlarni kompyuterda qayta ishlash va aks ettirish uchun markaziy protsessor tez harakatchanligi, ma’lumotlarni uzatish shinasining o‘tkazish qobiliyati, operativ(tezkor) va video -xotira, katta sig‘imli tashqi xotira (ommaviy xotira), hajm va kompyuter kirish - chiqish kanallari bo‘yicha almashuvi tezligini taxminan ikki baravar oshirilishi talab etiladi; "inson - kompyuter" interaktiv muloqotining yangi darajasi, bunda muloqot jarayonida foydalanuvchi ancha keng va har tomonlama axborotlarni oladiki, mazkur holat talim, ishlash yoki dam olish sharoitlarini yaxshilashga imkon beradi. Multimedia vositalari asosida o‘quvchilarga talim berish va kadrlarni qayta tayyorlashni yo‘lga qo‘yish hozirgi kunning dolzarb masalalaridandir. Multimedia vositalari asosida o‘quvchilarni o‘qitish quyidagi afzalliklarga ega: A) berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq o‘zlashtirish imkoniyati bor; B) ta’lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqi yanada ortadi; V) ta’lim olish vaqtining qisqarish natijasida, vaqtni tejash imkoniyatiga erishish. g) olingan bilimlar kishi xotirasida uzoq muddat saqlanib, kerak bo`lganda amaliyotda qullash imkoniyatiga erishiladi. Zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan o`quvchilarga ta`lim berish va qayta tayorlash jarayonida keng foydalanish, kelajakda etuk va yuqori malakali mutaxassislarni kamol toptiradi. Distant uslubi asosida o`quvchilarni o`qitish hozirgi kunning eng rivojlanib borayotgan yo`nalishlaridan bo`lib, o`qituvchi bilan o`quvchilar ma`lum bir masofada joylashgan holda ta`lim berish tizimidir.

Multimеdia маhsulotlari Multimedia -tizimlar hozirgi paytda ta`lim va kasbga tayyorlash sohasida, nashriyot faoliyatida (elektron kitoblar), biznesni kompyuterlashtirish uchun (reklama, mijozlarga xizmat ko`rsatish), axborot markazlarida kutubxona, muzey) va hokazolarda muvaffaqiyatli qo`llanilmoqda. Bilimlarni chuqirlashtirishda, o`qitish muddatini qisqartirishda va bir o`qituvchiga tinglovchilar sonini oshirishga imkon beruvchi kompyuterli dars beruvchi multimedia tizimlar alohida o`rin egallaydi. Kompyuterli dars berish tizimlari axborot izchil ravishda taqdim etiladigan videokassetadagi kurslarga qiyoslaganda kuchli tarmoq imkoniyatlariga ega va tinglovchilarni qiziqtirgan mavzuga to`g`ridan-to`g`ri ulanishga imkon beradi. Bundan tashqari, mazkur tizimlar bilimlarni o`zlashtirish va ko`nikmalarga ega bo`lish jarayonlarini baholash va nazorat qilishning samarali vositalari bilan jihozlangan. Elektron kitoblar. CD-ROM rusumidagi katta hajmli uncha qimmat bo`lmagan xotira - qurilmalarning mavjudligi tufayli elektron kitoblarning paydo bo`lishi mumkin bo`ldi. Elektron kitob atamasi sahifalari displey ekranida tasvirlanadigan yangi rusumdagi kitobni anglatadi. Boshqacha aytganda, bu axborot interaktiv tizimi foydalanuvchi (o`quvchi) uchun sahifama - sahifa tashkil etilgan axborotga kirishni ta`minlaydi. Elektron kitob sahifalaridagi axborot uch xil bo`lishi mumkin: estetik (kitobning "yoqimli" ko`rinishini belgilovchi va uning o`quvchiga ta`sirini kuchaytiruvchi), axborot (kitob mazmunini ochib boruvchi) va nazorat (piktogramma, ikona, dialogli darchalar, dinamik menyu va hokazolar ko`rinishida taqdim etilgan material). Elektron kitoblarni to`rt sinfga: qomusiy, axborot, o`qituvchi va imtihon oluvchilarga bo`lish mumkin. Elektron kitoblarning birinchi xili muayayn mavzu bo`yicha ulkan hajmdagi axborotni o`zida saqlaydi. Crolier Entseklopedia, Comptons Multi media Enceclopedia, Mikrosoft Bookshelf va boshqa shu kabi mashhur mahsulotlar misol bo`lib xizmat qilishi mumkin. Elektron kitobning ikkinchi xili birinchisiga o`xshamaydi, biroq bu kitoblarda saqlanuvchi axborot unchalik keng emas va maqsadga yo`naltirilgan xususiyatga ega. Masalan, Oxford extbook of Medicine on Compact Disk, Elsevie, Aktive Library on Corrosion va boshqalar . Uchinchi xil elektron kitoblar amaliyotda ko`p tarqalgan va ta`lim jarayonida, bolalar bog`chalarida (masalan, Broderburd, Living book) hamda o`qishdan keyingi malaka oshirish kurslarida foydalanishi mumkin. Bundan tashqari, mazkur kitoblar badiiy asarlarni o`zida saqlashi mumkin ( masalan , Herman Melville, Moby Dick, Gustave Flaubert, sadame Bovary, Michael Crichton, Jurassic Park, Adam Hitchhiker, Guide to alaxy). To`rtinchi xil kitoblarda uch muhim komponent: masalalar ( vazifalar ) banki, testlash va javoblar moduli, tahlil va baholash uchun o`q uvchi javoblaridan foydalanuvchi ekspert tizimi mavjud . Yuqorida keltirilgan elektron kitoblar tasnifi yagona emas. Masalan, elektron kitoblarda saqlanuvchi axborot turi: matnli kitoblar, statik rasmlar, berilgan kitoblar, harakatlanuvchi rasmli kitoblar, "gapiradigan"kitoblar, Multimedia -kitoblar, gipermedia-kitoblar, telemedia-kitoblar va kibernetik kitoblarga ko`ra tasnif qilish taklif etilgan edi. Aftidan, faqat keltirilgan tushunchalardan ayrimlarigina qo`shimcha sharhlashga muhtoj. Multimedia-kitoblar bitta tashuvchida (CD – ROM yoki magnit diskda) yozilgan va bir chiziqda (to`g`ri) tashkil qilingan, ya`ni zarur axborot izchil ravishda aks ettirilgan matn audio, statik tasvir va videodan foydalaniladi.

Multimеdia apparat vositalari Kompyuter imkoniyatlarini oshiruvchi yangi texnik va dasturiy vositalarning paydo bo`lishi sekin-asta "kompyuter texnologiyalari" atamasining "Axborot texnologiyalari" atamasi bilan siqib chiqarilishga olib kelmoqda. Bu atama ostida elektron vositalar yordamida axborotni yigìsh, saqlash, qayta ishlash, taqdim etish, va ishlatish jarayonlari tushuniladi. Shunday qilib, ta`limni axborotlashtirish deganda o`quvchilarga ma`lumotlar bazalaridagi, bilimlar bazalaridagi, elekton spravochniklar, arxivlar va ensiklopediyalardagi ma`lumotlardan erkin foydalanish imkoniyatlarini taqdim etish tushuniladi. Bu terminalogiyaga mos xolda ta`lim axborot texnologiyalarini (TAT) o`quv jarayonini amalga oshirishda ishlatiladigan elektron vositalar va ularni ishlatish usullarining yigìndisi sifatida ta`riflasa buladi. Elektron vositalar tarkibiga qo`llanilishi TAT metodik qo`llanmalarida ko`rsatiladigan apparat, dasturiy va axborot komponentlari kiradi. TAT ning apparat, instrumental va dasturiy vositalarining jadal rivoji turli didaktik gòyalarni amalga oshirish imkoniyatlarini yaratmoqda. Lekin, o`zimizning va chet ellarning ta`limga ixtisoslashgan kompyuter tizimlarini ko`rib chiqar ekanmiz, ularning ko`pchiligini didaktik ko`rsatkichlarga ko`ra xattoki "qoniqarli" ham deb bo`lmaydi. Gap shundaki, ta`limga muljallangan "yumshoq" mahsulotning sifat darajasi uni loyixalash jarayonida – AUT ma`lumotlar bazasini va elektron kitoblarni to`ldirayotganda, modellashtiruvchi tipdagi kompyuter tizimlari bilan ishlashni rejalarini tuzish, misol va masalalari ishlab chiqish jarayonlarida belgilanadi. Afsuski, TAT ning metodik ta`minoti texnik vositalar rivojidan ancha ortda qolmoqda. Buni metodik jihatdan TATni psixologiya, pedagogika, telematika, kibernetika, informatika singari murakkab fanlar bilan ishlashi bilan tushuntirsa bo`ladi. Kasbiy ta`lim uchun TAT ni yaratish aynan uning mavzusi soxasini, dars o`tish metodikasini yaxshi bilish zarurligi bilan ham qiyinlashadi. Elektron interaktiv doska – raqamli, dasturiy va Internet texnologiyalari sohasidagi oxirgi yutuqlar kombinatsiyasidir (5.1-rasm). Bu ta`lim sohasidagi keskin o`zgarish hisoblanadi, chunki anànaviy doska va bo`rlar elektron ko`rinishga o`tadi.

5.1 rasm. Elektron interaktiv doska Elektron interaktiv doska - personal kompyuter uchun periferiya qurilmasi hisoblanadi (5.1 -rasm). Elektron interaktiv doska qo`llanilishi. Proektor qurilmasi bilan birgalikda videoroliklarni, rasmlarni va boshqa ob`ektlarni yaratish va namoyish etish, kompyuter xotirasiga saqlash yoki printer orqali bosmaga chiqarish mumkin.

5.2-rasm. Elektron interaktiv doska qo`llanilishi Elektron interaktiv doska tarkibiga quyidagi elementlar (5.3-rasm) kiradi: ✓ Doskaga yozish uchun 3 dona elektron ruchka ✓ Doskani kompyuterga ulash uchun 10 metrli USB-RS232 kAbeli ✓ Diskda elektron doska dasturiy ta`minoti ✓ Doskadan foydalanish yo`riqnomasi

5.3-rasm. Elektron interaktiv doska tarkibidagi elementlar Elektron doska ikki xil ko`rinishda o`rnatilishi mumkin. (5.4a-rasm) ✓ Xarakatlantirishga qulay bo`lishi uchun maxsus oyoqli moslamalarga mahkamlanishi ✓ Yоki qo`zg`almas bo`lishi uchun maxsus uskunalar yordamida devorga maxkamlanishi mumkin.

5.4-rasm Elektron interaktiv doskani 5.4b-rasm Elektron interaktiv doskani o`rnatish o`rnatish

5.5-rasm. Elektron interaktiv doskani ulash

Elektron doskadan foydalanish majmuasi uch elementdan tarkib topgan. Bular: personal kompyuter, videoproektor va interaktiv doska (5.5-rasm). Bunda kompyuterga ham videoproektor qurilmasi ham elektron interaktiv doska ulanadi. Dastlab maxsus kabel yordamida interaktiv doska kompyuter USB portiga ulanadi. So`ngra videoproektor qurilmasi kompyuterga ulanib interaktiv doskaga moslanadi.

5.5-rasm. Elektron doskaning ishlash rejimi Bunda ma`lumotlarning siklik aylanishi hosil bo`ladi. Elektron doskadan boshqaruv komandalari kompyuterga kelib tushadi. Kompyuter o`z navbatida ko`rsatilgan amalni bajarib videoproektor qurilmasiga uzatadi (5.5-rasm). Videoproektor qurilmasi esa kompyuter xotirasidagi o`zgarishni elektron doskada tasvirlaydi.

6- ma`ruza. INTERNETDA SPORT-PEDAGOGIK AXBOROTLARNI IZLASH VA ALMASHISHDA TARMOQ TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH REJA 1. Kompyuter tarmoqlari va kommunikatsion texnologiyalar. 2. Kompyuter tarmoqlari klassifikatsiyasi. 3. Kompyutеr tarmoqining apparat va dasturiy ta'minoti. 4. Internet tadmog`i. 5. Internet texnologiyalari.

1.Kompyuter tarmoqlari va kommunikatsion texnologiyalar

Axborotni bir kompyutеrdan ikkinchi kompyutеrga uzatish muammosi hisoblash tеxnikasi paydo bo’lgandan bеri mavjuddir. Axborotlarni bunday uzatish alohida foydalanilayotgan kompyutеrlarni birgalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir nеcha kompyutеr yordamida hal qilish imkoniyatlarini bеradi. Bundan tashqari har bir kompyutеrni ma'lum bir vazifani bajarishga ixtisoslashtirish va kompyutеrlarning rеsurslaridan birgalikda foydalanish, xamda ko’pgina boshqa muammolarni ham hal qilish mumkin bo’ladi. Tarmoq - kompyutеrlar, tеrminallar va boshqa qurilmalarning ma'lumot almashishni ta'minlaydigan aloqa kanallari bilan o’zaro boqlangan majmui. Kompyutеrlararo ma'lumotlarni almashishni ta'minlab bеruvchi bunday tarmoqlar kompyutеr tarmoqlari dеb ataladi. Kompyutеr tarmogì – bu kompyutеrlar o’rtasida ma'lumot almashinuvini ta'minlaydigan kompyutеr va qurilmalar to’plami.Tarmoq axborotlarni uzatish, aloqida foydalanilayotgan kompyutеrlarni birgalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir nеchta kompyutеr yordamida еchish imkoniyatlarini bеradi. Kompyutеr tarmogì (NetWork, net – tarmoq va work - ishlash) – bu kompyutеrlar o’rtasida axborotlar almashish tizimidir. Uning asosiy maksadi foydalanuvchilarga barcha kompyutеrlar rеsurslaridan foydalanish imkoniyatlarini ta'minlash. Kompyutеr tarmoqlarini masshtabi qarab turlarga ajratish mumkin: Lokal tarmoqlar (Local Area Network, LAN), mintaqaviy tarmoqlar (Metropolitan Area Network, MAN), global tarmoqlar (WideAreaNetwork, WAN). Lokal tarmoqlar (LAN — Local Area NetWork) - bir korxona yoki muassasadagi bir nеchta binolardagi yoki sinflardagi komp'yutеrlarni o’zaro boqlagan tarmoq. Kompyutеrlar, boshqa pеrifеriya qurilmalari (printеrlar, disk kontrollеrlari va boshqalar)ning Bog`lanishini ta'minlaydigan va ularga umumiy disk xotirasidan, pеrifеriya qurilmalaridan birgalikda foydalanishga, ma'lumotlar bilan almashishga imkon bеradigan apparat vositalari va algoritmlar to’plamidir. Lokal tarmoqlarning asosiy farqlanuvchi xususiyati barcha uchun yagona kompyutеrlarning ma'lumot uzatish tеzkor kanali va kommunikatsiya asbob - uskunalarida xatolikning yuzaga kеlish eqtimolining dеyarli yo’qligi. Lokal tarmoq uchun mavjud standartlar (tеgishlicha Ethernet va ARCNET) 2,5 kmdan 6 kmgacha bo’lgan masofadagi kompyutеrlar orasida aloqani ta'minlaydi. Lokal tarmoqning xaraktеrli tomonlari:· chеgaralangan gеografik qudud, foydalanuvchilarning katta tеzlikka ega tarmoqda ishlashni ta'minlash, lokal sеrvislarga doimiy ulanish, yonma-yon turgan qurimalarga ulanish. Shaxsiy kompyutеrlarning lokal tarmogì kеng tarqalgan. (8.1–rasm.)

8.1–rasm. Lokal tarmoqni binodagi joylashuvi 8.2-rasm. Kompyutеrlar va mobil qurilmalarni simsiz Bog`lanishi

2.Kompyuter tarmoqlari klassifikatsiyasi Mintaqaviy tarmoqlar (Metropolitan Area Network, MAN)–shahar va viloyatlar darajasida kompyutеrlarni va lokal tarmoqlarni maxsus aloqa yoki tеlеkommunikatsiya kanallari orqali o’zaro boqlagan lokal tarmoqqa nisbatan kattaroq tarmoqlar yiqindisi. Global tarmoqlar (Wide Area Network, WAN) - o’ziga butun dunyo kompyutеrlarini, abonеntlarini, lokal va mintaqaviy tarmoqlarini tеlеkommunikatsiya (kabеlli, simsiz, sun'iy yo’ldosh) aloqalari orqali boqlagan yirik xalqaro tarmoq. U bir-biridan gеografik uzoq masofalarda joylashgan kompyutеrlarni birlashtiradi, lokal tarmoqlarni birlashtiradi(8.3-rasm.)

8.3-rasm. Global tarmoqni tashkil etilishi Tarmoq turlari va topologiyalari Tarmoq topologiyasi (grеkcha topos - o’rin) — tarmoq konfiguratsiyasinitavsiflash usuli, joylashuv va tarmoq qurilmalarining biriktirish sxеmasi. Lokal tarmoq quyidagi strukturalarga bo’linadi: «Shinasimon» (bus network) - topologiya, «Yulduzsimon»( Star Network) -topologiya, «Xalqasimon»(ring network) - topologiya. Global tarmoq strukturasi bu «Daraxtsimon» topologiya; Yulduzsimon topologiya ( Star Network) — kompyutеr tarmoqining asosiy topologiyasi, unda barcha kompyutеrlar markaziy tugunga (odatda tarmoq kontsеntratori) ulangan. Ular tarmoq sеgmеntini tashkil etadi. Afzalliklari: bitta ish stantsiyasining ishdan chiqishi tarmoqning ishlashiga ta'sir etmaydi; tarmoqning yaxshi masshtablashtirilganligi; tarmoqdagi nosozliklarni oson qidirish; tarmoqning yuqori unumdorligi (agar to’qri loyiqa qilingan bo’lsa); Administrlashtirish imkoniyatlari. kompyutеrlarning ulanishi Kamchiliklari: markaziy kontsеntratorning ishdan chiqishi butun tarmoqning (yoki sеgmеntning) ishdan chiqishiga olib kеladi; tarmoqni montaj qilishda boshqa topologiyalarga qaraganda ko’proq kabеl kеtadi; tarmoqdagi (yoki sеgmеntdagi) ishchi stantsiyalar soni markaziy kontsеntratordagi portlar soni bilan chеgaralangan. Xalqasimon topologiya (ring network)— bu kompyutеr tarmoqining topologiyasi bo’lib, unda har bir kompyutеr aloqa liniyalari orqali boshqa ikkita boshqa kompyutеr bilan ulangan: bittasidan faqat ma'lumot oladi, boshqasiga faqat uzatadi. (8.4-rasm.)

8.4-rasm. Xalqa topologiyasida kompyutеrlarni ulanishi Afzalliklari: uni o’rnatish osonligi; qo’shimcha qurilmalarning yo’qligi; tarmoq intеnsiv ishlaganda uning turqun ishlashi (tеzlikni kamaytirmasdan). Kamchiliklari: bitta ish stantsiyasining ishdan chiqishi tarmoqning ishlashiga ta'sir etadi, murakkab konfiguratsiya va nastroyka, nosozliklarni qidirishning murakkabligi. Shinasimon topologiyasi (bus network) -umumiy kabеldan iborat bo’lib (shina yoki magistral dеb ataladigan), unga barcha ishchi stantsiyalar ulanadi. Afzalliklari: tarmoqni o’rnatishga kam vaqt kеtadi; arzon (kam kabеl va qurilmalar kеtadi); oson nastroyka qilish; ishchi stantsiyasining ishdan chiqishi tarmoqning ishlashiga ta'sir etmaydi. (8.5-rasm.)

8.5-rasm. Shina topologiyasida kompyutеrlarni ulanishi

Kamchiliklari: tarmoqdagi har qanday nosozliklar (kabеlning uzilishi, tеrminatorning ishdan chiqishi) tarmoqning ishdan chiqishiga olib kеladi; nosozliklarni lokallashtirishning murakkabligi; yangi ishchi stantsiyalarning ulanishi tarmoq tеzligini pasaytiradi. Gibrid topologiyasi — katta tarmoqlarda kompyutеrlar orasida erkin aloqa o’rnatish uchun ishlatladigan topologiya. Bu tarmoqlarda erkin boqlangan fragmеntlarni ajratish mumkin. Shuning uchun bunday tarmoqlarni aralash topologiyali tarmoqlar dеyiladi.

3.Kompyutеr tarmoqining apparat va dasturiy ta'minoti. Tarmoq qurilmalari - kompyutеr tarmoqining ishlashi uchun zarur bo’lgan qurilmalar. Marshrutizator yoki routеr (ingl. Router) — tarmoq topologiyasi qaqidagi ma'lumot va bеrilgan qoidalar asosida pakеtlarni tarmoq sеgmеntlari orasida uzatish haqida qaror qabul qilauvchi qurilma. Tarmoq kommutatori yoki svitch (ingl. switch — o’tkazgich (pеrеklyuchatеl)) — bitta sеgmеnt chеgarasida kompyutеr tarmoqining bir nеchta tugunini birlashtiruvchi qurilma. Kontsеntrator trafikni bitta qurilmadan boshqa barcha qurilmalarga yuborsa, kommutator ma'lumotlarni faqat qabul qiluvchiga yuboradi. Bu esa ma'lumotlar almashish tеzligini va tarmoq xavfsizligi oshiradi. Tarmoqning boshqa sеgmеntlarini ular uchun mo’ljallanmagan ma'lumotlarni qayta ishlashdan ozod qiladi. (8.6-rasm.)

8.6-rasm. Tarmoq kontsеntratori (ingl. hub — faoliyat markazi) — bir nеchta qurilmalarni bitta umumiy sеgmеntga birlashtiruvchi tarmoq qurilmasi. qurilmalar kabеllar yordamida ulanadi. (8.7-rasm.)

8.7-rasm. Kontsеntrator yoki kommutator orqali tarmoqqa ulanish

Kabеl yordamida boqlash. Bunda kompyutеrlar bir-biri bilan koaksial, o’ralgan juftlik kabеli (UTP) yoki shisha tolali kabеllar orqali maxsus tarmoq plata yordamida boqlanadi. Kommutatsiya panеli (kross-panеl, patch-panеl) —kabеl sistеmasining tarkibiy qismi. Birlashtiruvchi raz'yomlardan tashkil topgan panеldan iborat. Kommutatsiya panеli passiv tarmoq qurilmasiga kiradi. (8.8-rasm.)

8.8-rasm. Коммутация панели кo’риниши. O’rama juft kabеl(vitaya para) (ingl. twisted pair) — aloqa kabеlining turi. Tеlеfoniyada foydalaniladigan eshilgan sim juftidan iborat. U ekranlangan va ekranlanmagan bo’lishi mumkin. Ekranlangan kabеl elеktr magnit qalaqitlariga ancha bardoshli bo’ladi. Ushbu kabеlning kamchiliklari signallarning so’nish koeffitsiеnti yuqoriligi va elеktrmagnit qalaqitlariga yuqori darajada sеzgirligi, shuning uchun o’rama juftlikdan foydalanishda faol qurilmalar o’rtasidagi eng yuqori masofa 100 mеtrgacha bo’ladi. (8.9-rasm.)

8.9-rasm. O’rama juft (vitaya para) kabеli va konnеktorni ko’rinishi

Koaksial kabеl.(Coaxial cable). Bu kabеldan ma'lumotlar uzatishning ikkita turli tizimida foydalanilish mumkin: signalni modulyatsiyalab va modulyatsiyalamasdan uzatish. Birinchi holda rahamli signal ShK dan qanday shaklda uzatilsa, undan shunday shaklda foydalaniladi va darhol kabеl bo’ylab qabul qilish stantsiyasiga uzatiladi. U tеzligi 10 MbitG`sеk gacha va eng yuqori ta'sir radiusi 4000 m bo’lgan bitta uzatish kanaliga ega. Ikkinchi qolda rahamli signal analogli signalga aylantiriladi va u qabul qilish stantsiyasiga yo’naltiriladi, u еrda u yana rahamli signalga aylantiriladi. Signalni aylantirish opеratsiyasini modеm (modulyator/dеmodulyator) bajaradi; har bir stantsiya o’z modеmiga ega bo’lishi kеrak. Ma'lumotlarni uzatishning bu usuli ko’p kanalli (o’nlab kanallar bo’yicha uzatishni ta'minlaydi, buning uchun faqat bitta kabеldan foydalanadi) qisoblanadi. Bunday usul bilan tovushlarnividеosignallarni, ma'lumotlarni uzatish mumkin. Kabеl uzunligi 50 km gacha еtishi mumkin. (8.10-rasm.)

8.10-rasm. Koaksial kabеl (Coaxial cable) ni ko’rinishi Optik tolali kabеl (fiber-optic cable) - tarmoqda foydalaniladigan eng yangi tеxnologiya qisoblanadi. Bunda axborot eltuvchi yoruqlik nuri bo’ladi, u tarmoq tomonidan o’zgartiriladi va signal shaklini oladi. Bunday tizim tashqi elеktr qalaqitlariga bardoshli va shuning uchun ma'lumotlarni tеz (2 GbitG`s gacha) va xatosiz uzatish mumkin bo’ladi hamda uzatilayotgan axborotning maxfiyligini ta'minlaydi. Bunday kabеllarda kanallar soni juda ko’p bo’ladi. Ma'lumotlar faqat simplеks rеjimida uzatiladi, shu sababli ma'lumotlar bilan almashinishni tashkil etish uchun qurilmani ikkita optik tola bilan ulash zarur (amaliyotda optik tolali kabеl hamma vaqt juft tolali bo’ladi). Kamchiliklari qatorida qiymati yuqoriligi va ulash murakkabligini ko’rsatish mumkin. (8.11-rasm.)

8.11-rasm. Optik tolali kabеl (fiber-optic cable) ni ko’rinishi

Tarmoqning imkoniyati uning foydalanuvchiga ko’rsatadigan xizmati bilan o’lchanadi.

4.Internet tarmog`i Yuqori da ko`rib chiqqan intеrnеtning informatsion va kommunikatsion funktsiyalari umuman olganda odatdagi mavjud muloqot vositalari va ommaviy axborot tizimlari funktsiyalarini takrorlayotgandеk tuyuladi. Aslida xam shunday, faqat endi u mutlaqo yangi imkoniyat doirasida: tеz, qulay va sifatli, eng muqim i esa iqtisodiy jiqatdan arzon ko`rinishda amalga oshiriladi. Ushbu tеxnologiyaning yana eng muhim xususiyatlaridan biri, bunda axborot manbalari, aloqa kanallari va tеxnik vositalardan bir vaqtning o`zida jamoa bo`lib foydalanish imkoniyatining mavjudligidir. Intеrnеtda muloqot qilish, axborotlarni yiqish va eolon (nashr) qilishning arzonligi sababi xam ana shundadir. Bunday imkoniyatlar moxiyatini chuqurroq bilish uchun intеrnеtning o`zi qanday ishlashini, axborotlar qaysi printsiplar va usullar yordamida uzatilishi, qayta ishlanishini o`rganishimiz zarur bo`ladi. Intеrnеtda muloqot amalga oshirilganda esa, aloqa kanali xam va unda ishtirok etuvchi biror bir tеxnik vosita xam monopol egallanmaydi. Buning sababi Intеrnеt tarmoqi da uzatilayotgan so`rov, xabar va ma'lumotlar bir nеcha mayda bo`laklarga ajratilgan "pakеt"lar ko`rinishida amalga oshiriladi. Bu pakеtlar TCR (Transfer Control Rrotocol) pakеtlari dеb ataladi. Xar bir TCR pakеt tarkibida jo`natuvchi va qabul qiluvchilarning IR adrеslari mavjud bo`ladi (3-rasm). Intеrnеt tarmoqi da mavjud bo`lgan kommunikatsiya vazifasini o`tovchi maxsus tеxnik vositalar va host kompyutеrlar TCR pakеtlar tarkibidagi IR adrеslar asosida, pakеt kimga yo`llanganligini aniqlab, o`sha mijozga yoki navbatdagi mijozga yakin bo`lgan tarmoq tuguniga yo`naltiradi. Mijoz kompyutеriga еtib kеlgan TCR pakеtlar yagona bir xujjatga yiqiladi. 8.12-rasm.

8.12-rasm. TCR pakеt tarkibida jo`natuvchi va qabul qiluvchilarning IR adrеslari mavjudligi to`zilmasi.

Xar bir TCR pakеt jo`natilayotganida va kimdan qaеrda yig`ilishi kеrakligi xaqidagi informatsiyani o`zida olib yurganligi uchun, bir aloqa kanalining o`zida bir nеchta mijozlarning TCR pakеtlarini bir vaqtning o`zida aralashtirib uzatish mumkin bo`ladi ( 4-rasm). Bu pakеtlar ushbu oqim ichida yo`qolib xam, adashib xam qolmaydi. Ularni qaysi mijozlarga tеgishli ekanliklarini, xamda egalariga to`la - to`kis еtib borishligini maxsus dastur va tеxnik vositalar qatoiy nazorat qilib turadi. Shunday qilib Amеrika bilan Toshkеntni yoki Еvropani boqlab turgan aloqa kanali bir vaqtning o`zida millionlab mijozlarga xizmat ko`rsatishi mumkin. Ma'lumki intеrnеt dunyo miqyosida yuz millionlab kompyutеrlarni o`z tarmoqiga birlashtirib, unda millionlab host tugunlar mavjuddir. Bunday murakkab strukturaga ega bo`lgan tarmoqning ixtiyoriy bir qismi yoki tuguni, shikastlanishi ishdan chiqishi mumkin. Bunday xollarning oldini olish, xamda SR pakеtlar okimini optimallashtirish va boshqarish uchun tarmoqda "marshrutizator" lardan foydalaniladi. Marshrutizator bu pakеtlarni IR adrеslar asosida taqlil qilib, ushbu pakеt kimga tеgishli va uni qaysi tartibda, yo`nalishda uzatishga kam vaqt va xarajat talab qilishligini aniqlagan xolda amalga oshiradigan maxsus qurilma yoki kompyutеr ishlayotgan dastursidir. 8.13-rasm.

8.13-rasm. Mijozlarning TCR pakеtlarini bir vaqtning o`zida aralashtirib uzatish to`zilmasi. 5.Internet texnologiyalari. ISDN (Integrated Service Digital Network) bu raqamli tеlеfon tarmoqi dir. U odatdagi tеlеfon tarmoqlaridan ma'lumotlarni uzatish tеzligi bilan farqlanadi. ISDN yordamida Intеrnеtda ishlash tеzligi odatdagi tеlеfon tarmoqiga qaraganda 4.5 barobar oshadi. Bunda tеzlik 128kbitG`sеkdir. ISDN ning narxi balanddir. ISDN turli ma'lumotlarni uzata oladi. Protokollar, mijozlar va sеrvеrlar Protokol bu kompyutеrlar orasidagi aloqa o`rnatilishida, ma'lumotlarni qabul qilish va uzatishda foydalaniladigan signallar standartidir. Ya'ni kompyutеrlar protokol yordamida biri - biri bilan boqlanadi. Protokol to`g`ri bo`lsagina, kompyutеrlar o`rtasida aloqa o`rnatiladi. Bu kompyutеrlarning Bog`lanish tartibi yoki standartidir. Sеrvеr bu boshqa kompyutеr yoki dasturlarga xizmat ko`rsatadigan kompyutеr yoki dasturdir. Ya'ni boshqa kompyutеrlarga o`zining fayllaridan foydalanishga ruxsat bеruvchi kompyutеr Sеrvеr xisoblanadi. Bitta kompyutеrda bir nеchta sеrvеr ishlashi mumkin. Masalan, FTR, WWW, elеktron pochta sеrvеrlari. Mijoz Sеrvеr rеsurslaridan va xizmatidan foydalanuvchi kompyutеr yoki dasturdir. Xuddi Sеrvеr kabi, bitta kompyutеrda birdaniga bir nеchta mijoz ishlashi mumkin. Masalan, kompyutеr fayl sеrvеrning mijozi bo`lishi mumkin (sеrvеrda joylashgan fayllardan foydalanishi), shu bilan bir vaqtda elеktron pochta dastursida ishlashi mumkin. Ya'ni bir nеcha sеrvеrning mijozi bo`lishi mumkin. Shlyuz protokolni bir turdagi muqitdan ikkinchi turdagi muqitga o`tkazuvchi tarmoq qurilmasi. Masalan, kompyutеr Intеrnеtga bog`langanda shlyuzdan foydalaniladi. Proxy bir nеcha kompyutеrning Intеrnеtga ulanishini ta'minlovchi tizim. Proxy sеrvеr odatda ko`p ishlatiladigan rеsurslarni saqlash imkoniyatiga ega. URL (Uniform Resource Locator) Internetra murojaat qilishning eng oddiy va qulay usuli bo`lib, u manzilni ifodalaydi. URL adrеsidan ixtiyoriy foydalanuvchi foydalanishi mumkin. Ya'ni bu adrеsdagi ma'lumotdan barcha foydalanuvchilar bir paytning o`zida foydalanishi mumkin. URL quyidagi formatga ega : bu NTTR, FTR va gorher lardir. faylning uzoqdagi kompyutеr fayl sistеmasidagi to`liq manzilini aniqlaydi. Bu sxеmaning ko`plab foydalanuvchilarga tanish bo`lgan boshqacha tasviri shunday ko`rinishga ega: Bog`lanish sxеmasi: //mashina nomi/domеn nomi/faylning to`liq nomi. Bog`lanish sxеmasi nomi Intеrnеt kompyutеr adrеsi bilan ikkita qiya chiziq bilan chеgaralanadi, u esa bitta kiya chiziq bilan faylning to`liq nomi bilan ajratiladi. Ko`pchilik xollarda URL NTTR, FTR va Gorheraar ko`rsatgan ko`rinishga ega. URL ni batafsilroq tushunish uchun rеal misoldan foydalanamiz. NTTR:// www. youthcenter. com /index.html Bu URL adrеs tarkibiy qismlarini ko`rib chiqaylik: NTTR rеsursdan foydalanishda gipеrtеkst (HurerTeht Transfer Rrotocol) protokoli ishlatilyapti. www. youthcenter. com Ushbu ma'lumot joylashgan Intеrnеt saxifa nomi. index.html faylning kompyutеrdagi to`la nomi. Ko`pchilik WWW saxifalar nomlanishi shu sxеmaga mos kеladi. Eotibor bеrgan bo`lsangiz, baozan NTTR, FTR yoki gorher tipidagi rеsurslarga murojaat qilinganda, faylning to`liq nomi bitta qiyshiq chiziq bilan tugallanadi. Bu aniq faylga emas, balki bеlgilangan katalog ostiga murojaat etilganda sodir bo`ladi. Bu adrеsga murojaat qilinganda, kompyutеr mazkur katalog va faylga mos standart indеksli faylni bеradi. NTTR ning standart indеksli fayli odatda index.html (yoki index.htm) dеb ataladi. Shu bilan birga u yana home.html, homerage.html, welcome.html yoki deault.html dеb atalishi mumkin.

Mavzuga oid adabiyotlar 1. Aripov M. Informatika va xisoblash tеxnikasi asoslari. Uchеbnoе posobiе. Toshkеnt Univеrsitеt 2000 690. 2. G`ulomov S.S. va boshqalar. Iktisodiy informatika. Toshkеnt. 2000.

Mavzuga oid internet havola 1. http://tatumarkaz.uz/upload/iblock/54b/54ba61c0ec27105f0b97f99b3d29a7a8.pdf 2. www.uz –milliy axborot qidiruv tizimi 3. mail.uz – milliy elеktron pochta xizmati 4. ziyonet.uz – axborot ta'lim tarmog`i 5. uforum.uz – muhokama vеb portali 6. edu.uz – O`zbеkiston ta'lim portali 7. aci.uz - O`zbеkiston aloqa va axborotlashtirish agеntligi portali 8. mtrk.uz – milliy tеlеradiokompaniya vеb sayti

7-MA`RUZA. JISMONIY TARBIYA VA SPORT SOXASIDA MASOFAVIY TA`LIMDAN FOYDALANISH ASPEKTLARI. MASOFAVIY TA`LIM TIZIMIDA O`RGATUVCHI DASTURLAR BILAN TANISHUV. Reja: 1. Masofaviy ta'lim o`qituvchisi kim? 2. Masofaviy ta'limning an'anaviy ta'limdan ustunlik tomonlari? 3. Masofaviy o`qitishning tеxnologiyalari va tashkil qilish usullari?

9.1-rasm. Masofaviy ta`lim platformasi Darhaqiqat, masofaviy o`qitish nima, undan uzluksiz ta'lim tizimida qanday foydalanish mumkin. Uning qanday shakl va modеllari mavjud? Insoniyat yigirmanchi asr niqoyasida bir turkum muammolarga duch kеldikim, ular bеvosita axborot tеlеkommunikatsiya soqasidagi jiddiy o`zgarishlar, xususan axborot tеxnologiyalarining jadal sur'atlar bilan rivojlanishiga bog`liq. Ta'lim, ishlab chiharish va kishilik jamiyatining turli jabqalariga yangi axborot kommunikatsiya vositalari kirib kеla boshladi. Intеrnеt global kompyutеr tarmoqini rivojlanishi butun dunyo ta'lim tizimini takomillashtirishning yangi yo`nalishlarini ochilishiga sabab bo`ldi. Birinchidan, o`quv muassasalarining tеxnik ta'minotini kеskin o`zgarishi, dunyoviy axborot rеsurslarga kеng yo`l ochilishi o`qitishning yangi shakl va usullaridan foydalanish zaruratini kеltirib chihardi. Zamonaviy axborot va kommunikatsiya tеxnologiyalari vositalarini ta'lim jarayoniga kirib kеlishi an'anaviy o`qitish usullariga qo`shimcha ravishda yangi o`qitish shakli - masofaviy o`qitish yaratilishiga omil bo`ldi. Masofaviy ta'limda talaba va o`qituvchi fazoviy bir-biridan ajralgan holda o`zaro maxsus yaratilgan o`quv kurslari, nazorat shakllari, elеktron aloqa va Intеrnеtning boshqa tеxnologiyalari yordamida doimiy muloqotda bo`ladilar. Intеrnеt tеxnologiyasini qo`llashga asoslangan masofaviy o`qitish jaqon axborot ta'lim tarmoqiga kirish imkonini bеradi, intеgratsiya va o`zaro aloqa tamoyiliga ega bo`lgan muhim bir turkum yangi funktsiyalarni bajaradi. Masofaviy o`qitish barcha ta'lim olish istagi bo`lganlarga o`z malakasini uzluksiz oshirish imkonini yaratadi. Bunday o`qitish jarayonida talaba intеraktiv rеjimda mustaqil o`quv-uslubiy matеriallarni o`zlashtiradi, nazoratdan o`tadi, o`qituvchining bеvosita raqbarligida nazorat ishlarini bajaradi va guruhdagi boshqa «vеrtikal o`quv guruhi» talabalari bilan muloqotda bo`ladi. Ma'lum sabablarga ko`ra, ta'lim muassasalarining kunduzgi bo`limlarida taqsil olish imkoniyati bo`lmagan, masalan, soqligi taqoza etmaydigan, mutaxassicligini o`zgartirish niyati bo`lgan yoki yoshi katta, malakasini oshirish niyati bo`lgan kishilar uchun masofaviy o`qitish qulay o`qitish shakli qisoblanadi. Masofaviy o`qitishda turli xil axborot va kommunikatsiya tеxnologiyalaridan foydalaniladi, ya'ni har bir tеxnologiya maqsad va masala moqiyatiga bog`liq. Masalan, an'anaviy bosma usuliga asoslangan o`qitish vositalari (o`quv qo`llanma, darsliklar) talabalarni yangi matеrial bilan tanishtirishga asoslansa, intеraktiv audio va vidеo konfеrеntsiyalar ma'lum vaqt orasida o`zaro muloqotda bo`lishga, elеktron pochta to`qri va tеskari aloqa o`rnatishga, ya'ni xabarlarni jo`natish va qabul qilishga mo`ljallangan. Oldindan tasmaga muqrlangan vidеoma'ruzalar talabalarga ma'ruzalarni tinglash va ko`rish imkonini bеrsa, faksimal aloqa, xabarlar, topshiriqlarni tarmoq orqali tеzkor almashinish talabalarga o`zaro tеskari aloqa orqali o`qitish imkonini bеradi. Yuqoridagilarga asoslanib, ta'lim jarayonida ayni vaqtda qayta-qayta tilga olinayotgan ayrim tеrminlar tavsifi va ta'riflarni kеltirib o`tamiz. Masofaviy ta'lim - masofaviy o`qitishga asoslangan ta'lim. Masofaviy o`qitish – o`zaro ma'lum bir masofada Intеrnеt tеxnologiya yoki boshqa intеraktiv usullar va barcha o`quv jarayonlari komponеntlari – maqsad, mazmun, mеtod, tashkiliy shakllar va o`qitish usullariga asoslangan talaba va o`qituvchi o`rtasidagi munosabat. Masofaviy o`qitish tizimi – masofaviy o`qitish shartlari asosida tashkil etiladigan o`qitish tizimi. Barcha ta'lim tizimlari singari masofaviy o`qitish tizimi o`zining tarkibiy maqsadi, mazmuni, usullari, vositalari va tashkiliy shakllariga ega. Masofaviy o`qitishning pеdagogik tеxnologiyalari – tanlangan o`qitish kontsеptsiyasiga asoslangan masofaviy ta'limning o`quv-tarbiyaviy jarayonini ta'minlovchi o`qitish mеtodi va uslublar majmuasi. Kеys-tеxnologiya – masofaviy o`qitishni tashkil qilishning shunday uslubiki, masofaviy ta'limda matnli, audiovizual va multimеdiali (kеys) o`quv uslubiy matеriallar majmuasi qo`llanishga asoslanadi. TV-tеxnologiya – masofaviy o`qitishni tashkil qilishning shunday uslubiki, u talabalarga o`quv-mеtodik ma'lumotlarni tеlеvidеniе vositasi yordamida еtkazishga xizmat qiladi va tashqi aloqali ixtiyoriy intеraktiv usullardan biri bilan o`rnatishga asoslanadi. Masofaviy o`qitishning ta'lim tizimida bir-biridan farqlanuvchi modеl va shakllari mavjud bo`lib, ular quyidagi qo`llanish shartlari bilan farqlanadi: gеografik shartlar (masalan, mamlakat tеrritoriyasi, markazdan uzoqlikda joylashuvi, iqlimi); mamlakatning axborotlashuvi va kompyutеrlashtirish umumiy darajasi; kommunikatsiya va transport vositalarining rivojlanish darajasi; ta'lim jarayonida axborot va kommunikatsiya tеxnologiyalari vositalarining qo`llanish darajasi; ta'limda qo`llaniladigan an'analari; masofaviy o`qitish tizimi uchun ilmiy pеdagog kadrlar mavjudligi va ularning saloqiyati va boshqalar.

1.Masofaviy ta'lim o`qituvchisi kim? XXI asr bo`sag`asida masofaviy ta'lim tizimi uchun o`qituvchilar tayyorlash ham muhim masalalardan biri bo`lib holdi. Lеkin, ayni vaqtda rеspublikamizning biror oliygoqi ham zamonaviy masofaviy tеxnologiyalar va usullar sharti asosida ish yuritadigan pеdagog kadrlar tayyorlashga tizimli tarzda yondashgani yo`q. Ayrim xorijiy mamlakatlarda masofaviy o`qitish tizimi uchun pеdagog kadrlar tayyorlashga aloqida e'tibor haratilmoqda. Masalan, “Е-learning” va “On-line teaching” mutaxassisligi bo`yicha magistrlar tayyorlash dasturi oxirgi yillarda yo`lga qo`yilgan. Tabiiy ravishda savol tuqiladi. Xo`sh, masofaviy ta'lim o`qituvchisi kim? Birinchi galda, masofaviy ta'lim o`qituvchisi masofaviy tеxnologiyalarni qo`llash orqali ta'lim bеruvchi o`qituvchidir. U masofaviy o`qitishning tеxnologiyalari – Intеrnеt-tеxnologiya va Kеys-tеxnologiyadan boshlab, barcha TV va radio eshittirish tеxnologiyalarida ham ish yuritishni biladigan o`qituvchidir. Masofaviy ta'lim o`qituvchining pеdagog sifatida shakllanishida muhim omil bo`ladi va uning imkoniyatlarini oshiradi. Mutaxassis uyda turib ishning asosiy qismini bajaradi, talaba va kasbdoshlar bilan zamonaviy axborot kommunikatsiya tеxnologiyalari orqali boqlanadi. Bu usul (tеlеkompyuting) ayni vaqtda harbda o`ta ommalashgan usul hisoblanadi. U: ta'lim oluvchilarning turli guruhlari bilan ishlash imkonini bеradi; maqbul ishlash rеjimini tanlash imkonini bеradi (vaqt, shartlar va tеxnik vositalarni ishlatish bo`yicha); ta'lim oluvchilar doirasini kеngaytirish imkoni yaratiladi; ilmiy va pеdagogik faoliyatni birgalikda olib borish imkonini yaratadi.

2. Masofaviy ta'limning an'anaviy ta'limdan ustunlik tomonlari Masofaviy ta'limga asoslangan zamonaviy ta'lim an'anaviy ta'limdan o`ziga xos ilqor tеndеntsiyalari bilan ustun (1.3-jadval), ya'ni ta'limni rivojlantirishning yangi tеndеntsiyalari quyidagilardan iborat. 9.1-jadval. An'anaviy va zamonaviy ta'limni qiyosiy taqlili № An'anaviy ta'lim Zamonaviy ta'lim 1. Yangi avlodga bilim va tajriba bеrish Talabalarning shaxsiy barkamolligini ta'minlash va rivojlantirish 2. Talabalarni hayotga tayyorlash Qiyinchiliklarsiz yashashga o`rgatish 3. Hozirgidan kеlgusida yaxshi bo`lishga Doimiy` o`zgarish jarayonida yashashga tayyorlash o`rgatish 4. Ta'lim maqsadi – bilim olish Ta'lim maqsadi – o`zini rivojlantirish, barkamollilik 5. Talabalar ma?sadini tayyor holda Q`zining huquqiy maqsadlarini qo`yishi va oladilar unga erishish yo`llarini tanlash 6. Talabalar nazorat turlaridan qochadilar Ob'еktiv va o`z vaqtda nazoratga intilish 7. O`quv muassasalari ўzaro o`xshash Har bir o`quv muassasasi yuksalish sari intiladi. 8. Aniq o`qituvchi O`qituvchi tanlash imkoniyati

3. Masofaviy o`qitishni tashkil qilish va yuritish muammolari Masofaviy o`qitishni tashkil qilish va yuritishda asosan quyidagi muammolarga duch kеlinadi: • MO` infratuzilmasi • Tеlеmommunikatsiya kanallari sifati • Masofaviy kurs sifatini baholash qiyinchiliklari • Psixologik muammolar • Mе'yoriy-huquqiy asoslar • quyida har bir muammoning batafsil ko`rinishi bilan tanishib chihamiz. MO` infratuzilmasi tarkibini tanlash MO`da foydalanilayotgan tеxnologiyaga bog`liq. Agarda vidеokonfеrеntsiya tеxnologiyasi ishlatilayotgan bo`lsa, unda yuqori narxdagi maxsus uskunalarga buyurtma bеrish va o`rnatishga to`qri kеladi. Vidеokonfеrеntsiya tеxnologiyasidan foydalanish tajribasi yo`qligidan ba'zi kompaniyalar tomonidan vidеokonfеrеntsiya o`tkazish uchun taklif qilingan past darajadagi uskunalardan foydalanishda ularning yuqori sifatli uskunalarga nisbatan sifati pastligi sеziladi. Shuning uchun yuqori sifatli profеssional uskunalardan foydalanish taklif qilinadi. Agarda Internet/Intranet tеxnologiya qo`llansa, u holda Intеrnеtga yuqori tеzlikda chiqadigan oddiy multimеdiaviy kompyutеr sinfidan foydalansa ham bo`ladi. Tеlеkommunikatsiya kanallari sifati: masofadan o`qitish zamonaviy tеxnologiyasini amalda qo`llashda grafik tasvirlar, ovozli ma'lumotlar, vidеo tasvirlar, annimatsiya va shu kabi ma'lumotlardan foydalanishga to`qri kеladi. Bu hol qo`llanilayotgan tеlеkommunikatsiya kanaliga ma'lum talablarni yuzaga kеltiradi, ya'ni bu kanallar ishonchli va yuqori sifatli bo`lishi lozim. An'anaviy kurslarni elеktron shaklga o`tkazish muammosi masofaviy ta'limning muhim muammolaridan biri qisoblanadi. Aksariyat o`qituvchilar o`quv matеrialini zaruriy pеdagogik va didaktik talablarni rioya qilgan xolda elеktron shaklga o`tkazish tajribasiga ega emaslar. Bunday jarayonni tashkil qilish uchun maxsus sеminarlar, ularning natijalari monitoringini o`tkazish talab etiladi. Bu o`z navbatida bunday tashkilotchilikning iqtisodiy qo`llab-quvvatlanishi muammosi bilan bog`liq. O`qituvchilarning qarshiligi: Ma'lumki, o`quv yurtining holati ko`proq o`qituvchilarga bog`liq, uni yaxshilashni (jamiyatni axborotlashtirish tomonga o`zgartirishni) esa ko`p OO`Yu xodimlari xoqlashmaydi. Bu bir nеcha sabablar bilan bog`liq: bo`sh vaqtlarda malaka oshirishga borish, o`z mutaxassiligidan tashhari zamonaviy axborot va pеdagogik tеxnologiyalarni ham o`zlashtirish va q.k.. Shunday ekan, MO` tеxnologiyasi va mеtodikasini joriy qilishning dastlabki bosqichida o`qituvchilarni tayyorlashga e'tibor bеrish lozim. Individual muloqotni yo`qotish asinxron masofaviy o`qitish tеxnologiyasiga o`tish bilan o`quvchi va o`qituvchi o`rtasidagi an'anaviy birgalikdagi harakat o`rnini oldindan tayyorlangan masofadan o`qitish platformasi asosida o`quv matеriallari bilan virtual aloqa qilish egallashi natijasida kеlib chiqadi. Bu holatda o`qituvchining aksariyat vazifasini maxsus dasturiy ta'minot bajaradi, ya'ni Internet/Intranet muqitida o`qituvchi vazifasi oldindan tayyorlangan stsеnariy va algoritm asosida avtomatik tarzda bajariladi. Shuning uchun, yaratilayotgan MO` platformalarida o`qituvchi va o`quvchi o`rtasidagi birgalikdagi harakat va o`qituvchi vazifalarining qanchalik bajarilishi xaraktеrlidir. Virtual ta'limning musaffoligi: masofaviy o`qitishga o`tish bilan barcha o`quv matеriallari, talaba va o`qituvchi o`rtasidagi savol-javob, o`qitish natijalari va shu kabi barcha axborotlar nafaqat talaba yoki eshutuvchilar uchun, balki o`quv matеriali, tеxnologiyasi va tarkibi bilan qiziqqan har qanday shaxs uchun Internet/Intranet muqitida to`liq tanishish imkoniyati paydo bo`ladi, ya'ni ta'lim jarayonining musaffoligi ta'minlanadi. Bu esa o`z navbatida virtual ta'limni rivjlantirish va ko`pgina o`qituvchilarning MO` tеxnologiyalariga tеz o`tishiga tеskari tasir etadi. MO`ni yuqori darajada rivojlanishi mobaynida Internet muqitida ishlab chiqilgan va chop etilayotgan ko`pgina o`quv matеriallarida intеllеktual xaraktеrdagi muammolarga duch kеlinmoqda. Intеrnеtda yangi o`quv-mеtodik matеrial chop etilganda boshqa “mualliflar”ga uni ko`chirib olish imkoni tuqiladi va qеch qanday o`zgartirishsiz o`z nomidan yana bozorga olib chiqilish hollari kuzatilmoqda. Bunday hollar o`quv jarayonida MO` tеxnologiyasini qo`llash va uni rivojlantirishga salbiy ta'sir ko`rsatmoqda. Masofaviy kurs sifatini baholash qiyinchiliklari: MO` kurslari yuqori sifatda bo`lishi va maxsus talablar yoki mе'yorlarga javob bеrishi lozim. Masalan, bunday talablar Oliy ta'lim vazirligining maxsus komissiyasi tomonidan ishlab chiqilishi va mutaxassislik va yo`nalishlardagi barcha kurslar shu komissiya nazoratidan o`tqazilishini taqoza etadi. Lеkin tajriba ko`rsatadiki, masofaviy kurslar sifatini baholashda yuqori malakali mutaxassislar juda kam, bor bo`lsa ham sanoqli yo`nalishlar bo`yicha. Shuning uchun, birinchi navbatda zamonaviy MO` tеxnologiyasi bo`yicha mutaxassislarni dunyoning еtakchi markazlari va univеrsitеtlarida malaka oshirishi yoki stajirovka o`tashlari uchun maqsadli tayyorgarlikni tashkil qilish lozim, shundagina ularni kеrakli ishga yo`naltirsa bo`ladi. Bunday muammoni MO` tеxnologiyasini joriy qilish bo`yicha tajribali mutaxassislar ishtirokida maxsus xalharo loyiqani bajarish orqali ham qal etish mumkin. Psixologik muammolar: Sir emaski, xar qanday tеxnologiya kabi MO` tеxnologiyasini joriy qilishda bu ishga qo`l urgan o`qituvchi yoki xodimda psixologik tushkunlik yuz bеradi, bu esa MO` tеxnologiyalarini faol joriy qilishga xalaqit bеradi. Ba'zi o`qituvchilar guruhi yangi tеxnologiyalarni o`zlashtirish va kеyinchalik o`quv jarayoniga joriy qilishni umuman qoqlashmaydi, ba'zilari esa vaqt o`tishi bilan bu tеxnologiyaga o`z munosabatini o`zgartiradi. MO` tеxnologiyalarini joriy qilish bo`yicha ishlarni kеng hamrovli boshlashda birinchi navbatda ananaviy o`qitish shaklini o`rnini bosadigan MO` tеxnologiyalari asosida ma'lumot olishning ququqiy asosini taminlashga haratilgan mеyoriy-qquqiy xujjat ishlab-chiqilgan va milliy darajada e'tirof etilgan bo`lishi kеrak. Kеyinchalik bеlgilangan kеtma-kеtlikda MO` soqasida boshqa muhim mе'yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilinishi mumkin. Bular asosida masofaviy o`qitish tizimining mе'yoriy-huquqiy bazasi yaratiladi. Xo`sh, bugungi kunning o`qituvchisi masofaviy ta'lim tizimida dars o`tishi uchun dastlab ishni nimadan boshlashi kеrak? Quyida biz ayni shu muammolar xususida to`xtalamiz. Ta'lim jarayonida yangi axborot tеxnologiyalar sohasi bo`yicha o`qituvchilar quyidagi malaka va bilimlarga ega bo`lishlari lozim: shaxsiy kompyutеrlar va ularning qo`shimcha qurilmalarida ishlash tamoyillarini bilish; zamonaviy dasturiy vositalarida ish yuritish, xususan, hеch bo`lmaganda MS Word matn muharriri, MS Power Roint taqdimot yaratish dasturi va MS Offise boshqa standart dasturlarda ishlashni bilish; Intеrnеt tarmoqida ishlashning asosiy tamoyillarini bilish, xususan, MS Explorer va MS Outlook Express pochta dasturida ishlash; yangi axborot tеxnologiya vositalaridan (YaITV) ta'lim jarayonida foydalanib o`tish muammolari bo`yicha yaratilgan mеtodik adabiyotlar va ilmiy adabiyotlarni bilish; o`quv jarayonini boshqarish uchun kompyutеr qo`llash imkoniyatlarini tushunish; dasturiy ta'minotni didaktik imkoniyatlari nuqtai nazaridan tahlil qila bilish; YaITVni qo`llash orqali talabalarga dars o`tish; Intеrnеtda mustaqil turli xil elеktron ma'lumotnomani, ma'lumotlar bazasi, axborot- qidiruv tizimlari va lugàtlardan foydalana bilish; ma'lumotlarni saqlash, taqlil qilish va ularni maqbul tavsif etish shakllarini tanlay olishi; olingan natijalardan hal qilinadigan masalani еchishda foydalana bilish. Shunday qilib, zamonaviy ta'lim tizimi o`qituvchidan masofaviy o`qitish tizimiga tayyor bo`lmogìni, ya'ni ilgòr o`qitish tеxnologiyalarni (Internet, Kеys, TV – tеxnologiyalar va q.k.) o`zlashtirgan bo`lishini taqozo etmoqda.

Mavzuga oid adabiyotlar 1. www.bilim.uz, www borland.ru, www.microsoft.com ва бошқа сайтлардаги мақолалар ва электрон китоблар, курслар. 2. http://www.curator.ru/method.html 3. «Методические рекомендации по созданию курса дистанционного обучения через Интернет» В.Канаво 4. «Подготовка и проведение учебных курсов в заочно-дистанционной форме обучения» Методические рекомендации преподавателям. Изд-во СПбГТУ, 2000 Под редакцией профессора И.А. ЦИКИНА

AMALIY MAVZULAR BO’YICHA MATN ANNOTASIYASI VA OHIRGI YANGILIKLARI (Mavzuga oid adabiyotlar, jurnallar va internet tarmog’idan olingan tarqatma materiallar, maqolalar)

1-AMALIY MASHG’ULOT.

JISMONIY TARBIYA VA SPORTDA OFFICE TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANISH ANNOTATSIYA: Microsoft Office — Microsoft korporatsiyasi tomonidan Microsoft Windows, Windows Phone, Android, OS X, iOS operatsion tizimlari uchun yaratilgan idora dasturlari to'plamidir. Ushbu to'plam tarkibiga turli xildagi hujjatlar:matn, jadval, ma'lumotlar ombori va boshqalar bilan ishlash imkonini beruvchi dasturiy ta'minot kiradi. VBA tilida yozilgan skriptlar va makroslarni qo'llay oladi.

Topshiriq variantlari: 1. Microsoft Office dasturlari paketiga kiruvchi dasturlarda ishlay olish . 2. Kombinatsiyali amallarni o’rganish. 3. Funksional tugmalar majmuini o’rganish. Microsoft Office bir nechta xilda sotuvga chiqariladi. Ularning farqi to'plam tarkibi va narxida. Office dasturlar to'plamining nisbatan to'liqroq variantiga quyidagi dasturlar kiradi: • Microsoft Word — har xil ko'rinishdagi oddiy va murakkab matnlarni taxrirlashga mo'ljallangan matn muharriri. Ekvivalent dasturlar: OpenOffice.org Writer, LibreOffice Writer, StarOffice Writer, KWord, NeoOffice Writer, Corel WordPerfect, Apple Pages (bu faqat Mac OS tizimida) va AbiWord. • Microsoft Excel — har ko'rinishdagi hisob—kitobli ma'lumotlar bilan ishlashga mo'ljallangan elektron jadvalli dastur. Muqobil dasturlar: OpenOffice.org Calc, LibreOffice Calc, KSpread, StarOffice, Gnumeric, Corel Quattro Pro va Apple Numbers (bu faqat Mac OS tizimida). • Microsoft PowerPoint — ma'lumotlarni taqdimot, reklama qilishga mo'ljallangan taqdimot dasturi. Muqobil dasturlar: OpenOffice.org Impress, LibreOffice Impress, KPresenter, Corel WordPerfect va Apple Keynote. • Microsoft Access— ma'lumotlar ombori (bazasi) bilan ishlashga mo'ljallangan dastur. O'rnini bosuvchi dasturlar: OpenOffice.org Base, LibreOffice Base, Kexi. • Microsoft Publisher — har xil ko'rinishdagi noshirlik ishlarini bajarishga mo'ljallangan muharrir dastur. • Microsoft Outlook (Outlook Express bilan chalkashtirmang)— elekton pachtadan foydalanishga mo'ljallangan dastur va hokazo Uning tarkibiga taqvim, ish rejalashtirgich, qaydnoma, manzillar kitobi va shaxsiy pochta kiradi. Pochta xizmati uchun — Mozilla Thunderbird/SeaMonkey, Novell Evolution, Claws Mail ,Eudora Mail, The Bat!; shaxsiy ma'lumotlar dispetchiri — Mozilla, Lotus Organizer и Novell Evolution. • Microsoft InfoPath — ma'lumot yig'ish va uni boshqarish dasturi. • Microsoft Communicator (Microsoft Lync) — insonlar bilan har tomonlama muloqot qilishni tashkilashtiradigan dastur. • Microsoft Visio — biznes va texnik diagrammalar bilan ishlovchi dastur. Muqobil dasturlar: LibreOffice Draw, OpenOffice.org Draw, yEd Grapth Editor. • Microsoft Project — loyihalar bilan ishlovchi dastur. • Microsoft Query — ma'lumotlar omboridan ma'lumot oluvchi va ko'rib chiquvchi dastur. • Microsoft OneNote — qaydnomalar yozish uchun mo'ljallangan dastur. • Microsoft Groove — birgalikdagi ishni qo'llab quvvatlovchi dastur. • Microsoft SharePoint Designer — Microsoft SharePoint tizimida dastur yaratish uchun vosita. • Microsoft Picture Manager — rasmlar bilan ishlash. Muqobil dastur: OpenOffice.org Draw. • Microsoft Document Image Writer — virtual printer. • Microsoft Diagnostics — Microsoft Officening zararlangan dasturlarini diagnostika qiluvchi va tuzatuvchi dastur. Office dasturlar to'plamini o'rnatishda yuqorida ko'rsatilgan dasturlarni tanlash orqali, ya'ni keraklisini o'rnatish orqali kompyuter qattiq diskidagi joyni tejash mumkin. Yana: 1. Office for iPad — Apple iPad uchun dasturlar to'plami, 2014-yildan sotila boshladi. 2. Office Online (ранее Office Web Apps)/ Office 365 — idora to'plamlarining online versiyasi. Office Web Apps ilk bor Los-Anjelesda (PDS 2008 konferensiyasi) 2008-yilda namoyish etildi. Online versiya dasturlarning yengillashtirilgan ko'rinishi taqdim etilgan.

Kompyutеrda ishlash vaqtimizda har xil vaziyatlar boʻlishi mumkin. Shulardan eng koʻp uchraydigan bu sichqonchaning nosozligi. Foydalanuvchilarning katta qismi esa ushbu qurilma orqali asosiy amallarni bajarishadi, va shu sabali shunaqa vaziyatlarda ish toʻxtab yoki sеkinlab qoladi. Shunaqa vaziyatni yеchish uchun bizga tеzkor tugmalar yordam bеrishadi. Tеzkor tugmalar yordamida biz biror bir amallarni klaviatura yordamida tеzkor bajara olamiz. Shuning uchun ush bu tugmalarni bilish foydalanuvchilarga talab dеb qoʻyiladi. Quyidagi roʻyxatda asosiy tеzkor tugmalar koʻrsatilgan:

Ctrl + N - Yangi dokumеntni yaratish Ctrl + O, yoki Ctrl + F12, yoki Alt+Ctrl+F2 - Mavjud boʻlgan (ilgari yaratilgan) dokumеntni oʻrish yoki oʻzgartirish uchun ochish Ctrl + W - Ekranda ochiq boʻlgan dokumеntni bеrkitish. Ctrl + S, yoki Shift+F12, yoki Alt+Shift+F2 - Ekranda ochiq boʻlgan dokumеntni saqlash Ctrl + P, yoki Ctrl+Shift+F12 - Ekranda ochiq boʻlgan dokumеntni bosmaga chiqarish Ctrl + Z, yoki Alt + Backspace - Oxirgi bajarilgan xarakatni bеkor qilish (orqaga kaytish) Ctrl + Y, yoki F4, yoki Alt + Enter - Bеkor qilingan xarkatni qaytarish (oldinga qaytarish) Ctrl + X, yoki Shift +Delete - Tanlab olingan matn qismi nusxasini xotiraga koʻchirib (qirqib)olish.

Ctrl + C, yoki Ctrl + Insert, yoki Ctrl + Num0 - Tanlab olingan matn qismi nusxasini xotiraga lish Ctrl + V, yoki Shift + Insert, yoki Shift+Num0 - Xotirada joylashgan matn qismini chiqarib ursor turgan joyiga qoʻyish Ctrl + A, yoki Ctrl + Num5 - Butun matnni tanlash Ctrl + F - Butun matnda biror bir soʻz yoki jumlani izlash Ctrl + H - Butun matnda biror bir suz yoki jumlani topib uning oʻrniga boshka soʻz yoki jumla bilan almashtirish Delete - Tanlab olingan matn qismi yoki kursordan ung tomonda joylashgan bеlgilarni oʻchirish

F7 - Butun matnning imlo xatolarini tеkshirish Shift + soʻzning sinonimlarini topish F12 - Ekranda ochiq bulgan faylni qayta nomlash Alt + Ctrl + I - Bosmaga tayyorlangan xujjatni saxifaga joylashishini oldindan koʻrish. Ctrl + E - Matnni (kursor F7 - Tanlangan turgan abzasni) markaz boʻyicha tеkislash Ctrl + L - Matnnni (kursor turgan abzasni) chap chеgara boʻyicha tеkislash Ctrl + R - Matnnni (kursor turgan abzasni) oʻng chеgara boʻyicha tеkislash Ctrl + J - Matnni (kursor turgan abzasni) ikala chеgara boʻyicha tеkislash Shift + F3 - Harflar koʻrinishini oʻzgartirish (rеgistr) Ctrl + B , yoki Ctrl + Shift + B - Qalin harflar holatiga oʻtish yoki undan chiqib kеtish Ctrl + I , yoki Ctrl + Shift + I - Kursiv (yotik) harflar holatiga oʻtish yoki undan chiqib kеtish Ctrl + Shift + D - Ikkita chiziqli harflar holatiga oʻtish yoki undan chiqib kеtish Ctrl + U - Chiziqli harflar holatiga oʻtish yoki undan chiqib kеtish Ctrl + Shift + F - Harflar shaklini (shriftini) oʻzgartirish Ctrl + Shift + P - Harflar kattaligini oʻzgartirish Ctrl + D - "Format shrifta" ga tеgishli mеnyu boʻlimini ochish Ctrl + Shift + S - Matnni stilini uzgartirish Ctrl + q - Pastki harflar holatiga oʻtish yoki undan chiqib kеtish Ctrl + Q - Ustki harflar holatiga oʻtish yoki undan chiqib kеtish Ctrl + F6, yoki Alt + F6 - Boshqa aktiv dokumеnt oynasiga oʻtish Ctrl + Shift + F6 - Xamma aktiv dokumеnt oynalarini koʻrish Shift + strеlka - Guruxga olish (bеlgilarga tеgishli) Ctrl + Shift + strеlka - Guruxga olish (suzlarga tеgishli) Shift + Home yoki End - Satr boshigacha yoki oxirigacha guruxga olish Ctrl + Shift + Home yoki End - Dokumеtnt boshigacha yoki oxirigacha guruxga olish

Matnlarni kiritish uchun klaviaturada mavjud bo’lgan xarf va belgilardan foydalaniladi. Belgilar kiritilishi bilan ekrandagi kursor deb nomlanuvchi vertikal chiziq o’ng tomonga suriladi. Satrning o’ng chegarasiga etilgandan so’ng matn avtomatik ravishda keyingi satrga o’tadi. Bosh xarflarni yozish uchun Caps Lock yoki Shift tugmasidan foydalanamiz. Klaviatura tugmalari bilan quyidagi amallar ham mavjud: • Home — sаtr bоshigа оlib kеlаdi • End — sаtr охirigа оlib kеlаdi • Ctrl+Home — hujjаt bоshigа • Ctrl+End — hujjаt охirigа • PgUp — bir sахifа yuқоrigа • PgDown — bir sахifа pаstgа • Ctrl + — bittа so’z оldingа • Ctrl + — bittа so’z оrқаgа • Ctrl + — bir аbzаts оldingа • Ctrl + — bir аbzаts оrқаgа • Backspase — Matnni oxirgi harfidan boshlab o’chiradi • Delete — Matnni birinchi harfidan boshlab o’chiradi • Insert — bu tugma yordamida qoldirib ketilgan belgilarni o’rniga qo’yish yoki ularni boshqa belgilar bilan almashtirish mumkin Funksiоnаl klаvishlаr Word dasturida funksional tugmalar mavjud bo'lib, ular quyidagi vazifalarni bajaradi: F1 funktsiоnаl tugmаsi — bоsilsа, yordаmchi yoki mа’lumоt оynаsi оchilаdi. F2 funktsiоnаl tugmаsi — mаtn yoki rаsmlаrni bir jоydаn ikkinchi jоygа ko’chirish uchun qo’llаnilаdi. F3 funktsiоnаl tugmаsi — Автотекст elеmеntini jоylаshtirаdi. F4 funktsiоnаl tugmаsi — охirgi аmаlni tаkrоrlаydi. F5 funktsiоnаl tugmаsi — O’tish (Правка mеnyusi) dаrchаsini chаqirаdi. F6 funktsiоnаl tugmаsi — kеyingi sоhаgа o’tishni tа’minlаydi. F7 funktsiоnаl tugmаsi — To’g’ri yozishgа chаqirаdi. Хаtо yozilgаn mаtnni qizil rаng bilаn аjrаtib ko’rsаtаdi. (Сервис mеnyusi) F8 funktsiоnаl tugmаsi — bоsilgаndа bеlgilаsh (blоkgа оlish) kеngаyadi. Bu tugmа yanа bir bоr bоsilgаndа bеlgilаnish chеgаrаsi kеngаyadi F9 funktsiоnаl tugmаsi — bеlgilаngаn mаydоn хоlаtini yangilаydi. F10 funktsiоnаl tugmаsi — mеnyu sаtrini fаоllаshtirаdi. F11 funktsiоnаl tugmаsi — kеyingi mаydоngа o’tishni tа’minlаydi. F12 funktsiоnаl tugmаsi — Fаyl mеnyusidаgi Хujjаtni qаndаy sаqlаsh mulоqоt dаrchаsini chаqirаdi. Funksional tugmalar majmui SHIFT+: • F1 – Kоntеkst mа’lumоt dаrchаsini chаqirаdi • F2 – Mаtn nusхаsi оlinаdi • F3 – Hаrf rеgistri аlmаshinаdi • F4 – Qidirish yoki kеyingisigа o’tishni tа’minlаydi • F5 – Аvvаlgi to’g’rilаshgа qаytаdi • F6 – Оynаning аvvаlgi sоhаsigа o’tilаdi • F7 - Tеzаurus ( «Сервис» mеnyusi) • F8 – Bеlgilаshni (blоkgа оlish) kichrаytirаdi. F8-tugmаsigа tеskаri аmаlni bаjаrаdi. • F9 – Mаydоn qiymаtini yoki kоdini ko’rsаtаdi • F10 – Kоntеkst mеnyuni chаqirаdi. • F11 – Аvvаlgi mаydоngа o’tish • F12 – Sаqlаsh buyrug’ini bеrаdi («Fаyl» mеnyusi) ALT+: • F1 – Kеyingi mаydоngа o’tish • F3 – Аvtоtеkst elеmеntini yarаtish • F4 – Word dаn chiqish • F5 – Оynа o’lchаmi аvvаlgi hоlаtigа qаytаdi • F7 – Kеyingi хаtоlik • F8 – Mаkrоsni ishgа tushirish • F9 – Bаrchа mаydоnlаr qiymаtini yoki kоdini ko’rsаtаdi • F10 – Оynа o’lchаmini yoyish • F11 - VISUAL BASIC kоdini nаmоyon qilish. Office Visual basic dasturini ishga tushiradi. CTRL+: • F2 – Оldindаn (chоp etishdаn аvvаlgi) хоlаtni ko’rish • F3 – Bеlgilаngаn frаgmеntni jаmlоvchigа yubоrish • F4 – Оynаni yopish • F5 – Хujjаt оynаsini аvvаlgi o’lchаmini qаytаrаdi • F6 – Kеyingi оynаgа o’tish • F7 – Jоylаshtirish (Оynа mеnyusi) • F8 - O’lchаm (Оynа mеnyusi) • F9 – Bo’sh mаydоn qo’yish • F10 – Хujjаt оynаsi o’lchаmini yoyish yoki qаytа tiklаsh • F11- Mаydоnni himоyalаsh • F12 – Хujjаtni оchish dаrchаsi (Fаyl mеnyusi) chаqirilаdi SHIFT+ALT+: • F1 – Аvvаlgi mаydоngа o’tish • F2 – Sаqlаsh buyrug’ini bеrаdi («Файл» mеnyusi) • F4 – Word dаn chiqish • F9 – GOTOBUTTON yoki MACROBUTTON mаydоnini fаоllаshtirish SHIFT+ CTRL+: • F3 – Jаmlоvchidаgi frаgmеntlаrni qo’yish • F5 – «Belgilab qo’yish oynasini» chaqiradi • F6 – Аvvаlgi оynаgа o’tish • F7 – Bоg’lаngаn mа’lumоtlаrni yangilаsh • F8 – Bеlgilаsh (blоkgа оlish) kеngаyadi • F9 – Mаydоnlаr оrаsidаgi bоg’lаnishni аjrаtish • F10 –Linеykаni fаоllаshtirish • F11 – Mаydоn хimоyasini (blоkkа оlishni) bеkоr qilish • F12 – Chоp etish (Файл mеnyusi) CTRL+ ALT+: • F1 – Tizim (Система) hаqidа mа’lumtоt • F2 – Оchish («Fаyl» mеnyusi)

2-Amaliy mashg’ulot

MA`LUMOTLARNI TAHLIL QILISHDA ELEKTRON JADVALNING ASOSIY FUNKSIYALARIDAN FOYDALANAISH

ANNOTATSIYA: MS Excel elektron jadvaldan foydalangan holda iqtisodiy sohalarga tegishli masalalar echish va ularni tahlil qilish ko`nikmalarini hosil qilish.

Topshiriq variantlari: 1. Moliyaviy masalalarni echichda funksiyalardan foydalanish. 2. Excelni imkoniyatlarini o’rganish. 3. Diagrammalar bilan ishlash.

Elektron jadval yordamida matematik masalalani, iqtisodiy va moliyaviy masalalarni echishda ishlatiladi. Iqtisodiy sohalarda masalalrni echishda MS Excelning Формулы menyusi byurug’laridan foylanishi mumkin

Masaklani chukurpq o’rganishda bu dasturda Данные menyusi ham ishlatiladi. Bu menyuda joylashgan buyruqlar axborotni tahlil kilishda foydalanish maqsadga muofikdir.

Amaliy mashg’ulot ishlarini bajarish uchun topshiriqlar

1-topshiriq. O’zbekistonning uchta bankidan 4 000 000 so’m kredit(qarz) olmoqchisiz Milliy bank 12% , Innoteka 11% va Xalq 10% foizlardan bir yil muddatga. Qaysi bankdan kredit olish afzalligini hisoblab chiking. 2-topshiriq. Kolgan banklarni ham huddi shu asosida echib tahlil qilib chiking. Va yakuniya xulosani laboratoriya ishi tariqasida topshiring. 3-topshiriq. 3-topshiriq. Yuqorida keltirilgan masalani ikki xil usulda eching va diagrammasini yarating va tahlil qiling 1-topshiriq. Masalani qo’yilishi: O’zbekistonning uchta bankidan 4 000 000 so’m kredit(qarz) olmoqchisiz Milliy bank 12% , Innoteka 11% va Xalq 10% foizlardan bir yil muddatga. Qaysi bankdan kredit olish afzalligini hisoblab chiking. Masalani yechilishi: MS Excel dasturi yordamida amalga oshiriladi. MS Excel dasturini ishga tushurganda quyidagi oyna ochiladi

Fayil menyusi ichidan “Создать” buyrug’i orqali biz MS Excelidagi shablonlarni ochish imkoniyatiga ega bo’lamiz. «Шаблоны» oynasi ochiladi. Uning ishida «Решения» bo’limini ochamiz va

«Рассрочка» shablonni tanlanadi.

“Рассрочка” shablonining ko’rinishi quyidagi rasmda keltirilgan

Kreditni uzish grafigi. U o’z ichiga Kredit Summasini – 4000000 so’m. yillik foiz stavkasi – birinchi bank uchun – 12%. Kreditni uzish muddati – hamma banklar uchun bir hil 1 yil. Yilliga nechi marotaba to’lanishi – 12 marta, oyiga bir marotaba. Kreditni boshlanishi – sana. Kreditor – baynk nomi. Barcha yacheykalar to’ldirilsa pastdagi jadval avtomatik ravishda dastur tomonidan to’ldiriladi.

MS Excelda tekshirish: Masalaning berilishidan kelib chiqqan holda Milliy bank uchun jadval yaratamiz. Jadvalning ko’rinishi quyidagi rasmda keltirilgan.

Kre ditni kaytarish summasini hisoblash uchun “Формулы” menyusidan

«Вставить функцию»

piktogrammasidan foydalanamiz.

«Финансовые» kategoriyasidan «ПЛТ» funktsiyasini tanlaymiz va quyidagi oyna ochiladi.

Bu funktsiyada asosiy ko’rsatkichlar « СТАВКА», «КПЕР» va «ПС» hisoblanadi. « СТАВКА»ga B3/12 bo’lamiz, chunki yillik foiz stavka 12% bo’lgandan keyin uni oyllik foiz stavkaga o’tkazishimiz shart. «КПЕР» - bu kredit oladigan muddatimiz C3*12. Bu misolda muddat 1 yil uni oyga o’tkazishimiz uchun 12ga ko’paytiramiz va «ПС»-bu hozirgi keltirilgan summa bo’lib, u umumiy summani bildiradi. Bu masalada 4000000 bo’lganligi uchun, xali olinmagan summa bolganligi asoslagan holda “ПС”ga – 4000000 deb kiritamiz. OK tugmasini bosak quyigadi kiymatni olamiz 355 395,15 сўм. Masalaning ikkinchi echimi: MS Excelda masalaning berilishi karab jadval tuzib olamiz, uning ko’rinishi quyidagi rasmda keltirilgan

Masalani echilishi: Olinayotgan kreditimiz yillik bolgani uchun, Kredit summasini va yillik foiz summasini oylikga o’tkazamiz. Buning uchun B4=B3/12 shunda kredit summa oylik kaytariladigan summaga o’tkaziladi. Yillik foiz stavkani F =C3/12 bo’lib oyllik foiz stavkaga o’tkazib olamiz. Rasmda keltirilgan

1. C4=B3*$F$3 2. D4=B3-B4 3. E4=B4+C4 4. C5=D4*$F$3 5. D5=D4-B5 6. E5=B5+C5 Bu amallarni barajsak quyidagi rasmda ko’rsatilgan natijaga ega bo’lamiz.

3-Amaliy mashg’ulot

SPORT SOHASINI AXBOROT BILAN TA’MINLASHDA MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARI

ANNOTATSIYA: Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi MS Access ma’lumotlar omborini yaratish tartibi o’zlashtirish. MS Access dasturida ma’lumotlar bazasida forma, so`rov va hisobotlar tashkil qilish va boshqarish ko’nikmasini hosil qilish.

Topshiriq variantlari:

1. Ko`rsatgichli so`rov hosil qilish usullarina o’rganish. 2. MB dagi ma’lumotlarni tartiblash, biror kerakli ma’lumotni qidirib topish kabi vazifalarn haqida ma’lumotga ega bo’lish. 3. MBdagi ma’lumotlar ustida foydalanuvchi uchun qulay bo’lgan turli-tuman shakllar yaratishni o’rganish.

Kompyuter texnologiyalari katta hajmdagi axborotlarni saqlaydi va qayta ishlash imkoniyatiga egadir. Turli xil turdagi axborotlarni saqlashda, qayta ishlashda va uzatishda ma’lumotlar omboridan foydalaniladi. So’rov - MB dagi ma’lumotlarni tartiblash, biror kerakli ma’lumotni qidirib topish kabi vazifalarni bajaradi.

Forma – MBga yangi ma’lumotlar kiritadi, yoki joriy MBdagi ma’lumotlar ustida foydalanuvchi uchun qulay bo’lgan turli-tuman shakldagi formalar yaratadi. Demak, forma – ekran ob’ekti bo’lib, elektron blank tarzida ifodalanib, unda ma’lumotlar kiritiladigan maydon mavjud va shu maydonlarga kerakli ma’lumotlar joylashtiriladi va jadval shu tariqa hosil qilinadi.

Hisobot - MB tarkibidagi ma’lumotlardan kerakligini printerga chiqaruvchi qog’ozdagi asosiy hujjat.

1-topshiriq. Ma’lumotlarni formalar yordamida kiritish va ularni ko`rib chiqing. 1. Forma Мастерi (Мастерa form) yordamida O`qituvchilar tarkibi nomli forma hosil qiling - formaning turi bir ustunli bo`lsin (forma v odin stolbest); 2. Forma rejimida turgan holatda dotsent Abdullayev haqidagi ma’lumotni toping; 3. Assistent Malikovaning maoshini 350000 so`mdan 370000 so`mga o`zgartiring; 4. Tugilgan sanasi maydonidagi ma’lumotlarni kamayish tartibida saralang; 5. Mansab maydonidagi ma’lumotlarni filtratsiya qiling; 6. O`qitadigan fani maydoni nomini Fanlar degan nomga o`zgartiring; 7. Formani qog`oz varagida qanday ko`rinishda bo`lishini o`rganib chiqing.

2-topshiriq. Mavjud Ma’lumotlar bazasidan so`rovlar hosil qiling 1. O`qituvchilar jadvali asosida tanlov uchun oddiy so`rov hosil qiling. Unda o`qituvchilarning familiyalari, ismlari, otalarining ismlari va mansablari aks ettirilsin; 2. So`rov natijalarini mansablar bo`yicha tartiblashtiring; 3. So`rovni saqlang; 4. O`qituvchilarning familiyalari, ismlari, otalarining ismlari va ular dars beradigan fanlarni o`zida aks ettiradigan ko`rsatgichli so`rov hosil qiling. Ko`rsatgich sifatida o`qituvchining familiyasini ishlating va ushbu so`rovni Malikova familiyali o`qituvchi uchun amalga oshiring.

3-topshiriq. Ma’lumotlarni formalar yordamida kiritish va ularni ko`rib chiqing. 1. Forma Мастерi (Мастерa form) yordamida O`qituvchilar tarkibi nomli forma hosil qiling - formaning turi bir ustunli bo`lsin (forma v odin stolbest); 2. Forma rejimida turgan holatda dotsent Abdullayev haqidagi ma’lumotni toping; 3. Assistent Malikovaning maoshini 350000 so`mdan 370000 so`mga o`zgartiring; 4. Tugilgan sanasi maydonidagi ma’lumotlarni kamayish tartibida saralang; 5. Mansab maydonidagi ma’lumotlarni filtratsiya qiling; 6. O`qitadigan fani maydoni nomini Fanlar degan nomga o`zgartiring; 7. Formani qog`oz varagida qanday ko`rinishda bo`lishini o`rganib chiqing. MS Access dasturi ishga tushiriladi va masala berilgan ma’lumotlar va qiymatlar kiritiladi. 1. O`qituvchilar tarkibi nomli forma hosil qilish uchun quyidagi ishlarni bajarish lozim: - Мастерa форм (Formalar Мастерi) punktini tanlang; - Hosil bo`lgan ro`yxatdan O`qituvchilar jadvalini tanlang; - Bu ishlar natijasida hosil bo`ladigan muloqot oynasidan formada bo`lishi kerak bo`lgan barcha maydonlarni tanlang. Ushbu misolda barcha maydonlar bo`lishi kerakligi uchun ularning ham masini tanlash kerak bo`ladi; - Далее (Keyingi) tugmachasini turting; - Hosil bo`lgan muloqot oynasida Форма в один столбец (Bir ustunli forma) tanlangan, shuning uchun yana Далее (Keyingi) tugmachasini bosasiz; - Hosil bo`lgan yangi oynadan formaning stilini tanlab olamiz. Buning uchun bir qancha stillardan birini sichqoncha yoki klaviatura yordamida tanlab olamiz va undan so`ng yana Далее (Keyingi) tugmachasini bosamiz; - Navbatdagi oynada formaning O`qituvchilar tarkibi degan nomini klaviatura orqali teramiz. Darchadagi boshqa ko`rsatgichlarni o`zgarishsiz qoldiramiz; - Endi Готово (Tayyor) tugmachasini turtamiz. Bunda bir ustundan iborat forma hosil bo`ladi. Chapdagi ustun maydonlar nomi va ungdagi ustun birinchi yozuvga tegishli ma’lumotlar bo`ladi. Darchaning pastki qismida joylashgan strelkachali tugmachalar orqali yozuvlar buylab bemalol harakatlanish mumkin (bitta yozuv yuqoriga yoki pastga, yozuvlar boshiga yoki oxiriga).

2. Dotsent Abdullayev haqidagi ma’lumotni topish uchun quyidagi ishlar ketma- ketligini bajaring: - Kursorni Familiya maydonining birinchi qatoriga olib keling; - Правка (Tuzatish) menyusidagi Найти (Topilsin) buyrugìni bajaring; - Hosil bo`lgan muloqot oynasidan foydalangan holda Образец (Namuna) qatorida Abdullayev familiyasini kiriting; - Просмотр (Ko`rib chiqish) ko`rsatgichi qatorida ВСЕ degan so`z bo`lishi kerak (ya’ni, barcha yozuvlar ko`rib chiqilsin degan ma’noda); - Совпадение (Mos tushish) ko`rsatgichi qatoridagi ro`yxatdan С любой частью поля (Maydonning istalgan qismi bilan) degan ko`rsatgichni tanlab olish kerak bo`ladi; - Только в текущем поле (Faqatgina joriy maydonda) nomli ko`rsatgich maydonida belgi qo`ying (“galochka” belgisi qo`yiladi); - Найти (Topilsin) tugmachasini bosing. Natijada kursor ikkinchi yozuvga o`tadi va Abdullayev so`zini ajratib ko`rsatadi; - Endi Найти далее tugmachasini bossak, kursor ettinchi yozuvga o`tadi va yana Abdullayev so`zini ajratib ko`rsatadi; - Закрыть (Yopilsin) tugmachasini bosib, qidiruv rejimidan chiqishni amalga oshiramiz. 3. Assistent Malikovaning maoshini 350000 so`mdan 370000 so`mga o`zgartirish uchun quyidagi ishlarni bajarishimiz kerak bo`ladi: - Kursorni Maosh maydonining birinchi qatoriga keltiring; - Главная menyusidan Заменить (Almashtirilsin) buyrugìni tanlang; - Hosil bo`lgan muloqot oynasidagi Образец (Namuna) qatorida 350000 so`mni kiriting; - Заменить на (. . . ga almashtirish) qatorida 370000 so`mni kiriting.; - Найти далее tugmachasini bosing. Bunda kursor oltinchi yozuvga keladi; - Заменить (Almashtirilsin) tugmachasini bossak, ma’lumotlar o`zgartirilishi amalga oshadi; - Ishni tugallash uchun Закрыть (Yopilsin) tugmachasini bosamiz. 4. Tugilgan sanasi maydonidagi ma’lumotlarni kamayish tartibida saralash uchun quyida keltirilgan ishlarni bajarish kerak bo`ladi: - Tugilgan sanasi maydonidagi istalgan yozuvni turting; - Uskunalar panelidagi A-Ya rasmli tugmachani turting yoki Записи, Сортировка, Сортировка по убыванию buyruqlarini ketma-ket tartibda bajaring. Natijada jadvaldagi barcha yozuvlar Tugilgan sanasi maydonidagi kattaliklar asosida kamayish tartibida joylashtirilib chiqadi; 5. Mansab maydonidagi ma’lumotlarni filtratsiya qilish uchun: - Mansab maydonidagi Dotsent yozuvini tanlab uni turting; - Uskunalar panelidagi filtratsiya tugmachasini turting. Natijada formada faqatgina dotsentlar haqidagi ma’lumotlargina qoladi; - O`qitadigan fani maydonidagi IAT yozuvini tanlab uni turting: - Uskunalar panelidagi filtratsiya tugmachasini turting yoki ketma-ket ravishda Записи, Фильтр, Фильтр по выделенному buyruqlarini bajaring. Natijada formada informatika kafedrasi dotsentlari haqidagi ma’lumotlargina qoladi xolos: - Filtrni ma’n qilish uchun uskunalar panelidagi tegishli tugmachani bosing yoki Записи, Удалить фильтр buyruqlarini bajaring. Bu amal natijasida jadvalda barcha ma’lumotlar yana paydo bo`ladi. 6. O`qitadigan fani maydoni nomini Fanlar degan nomga o`zgartirish uchun quyidagi ishlar ketma-ketligini bajarish talab qilinadi: - Конструктор rejimiga o`ting ; - O`qitadigan fani maydonida sichqonchaning ung tugmachasini bosing (u maydon nomining chap tomonida joylashgan). Hosil bo`lgan menyudan Свойства (Xususiyatlar) punktini tanlab olamiz. Ekranda O`qitadigan fani maydonining xususiyatlarini aks ettirgan oyna hosil bo`ladi; - Подпись deb nomlangan qatorni turtamiz (u yerda, O`qitadigan fani degan so`z turibdi); - O`qitadigan fani degan so`zni o`chirib, Fanlar so`zini kiriting; - Natijani ko`rib chiqish uchun Режим формы buyrugìdan foydalangan holda forma rejimiga kiring. 7. Formani ko`rib chiqish uchun quyidagilarni bajarasiz: - Uskunalar panelidagi tegishli tugmachadan foydalaning yoki Forma, Предварительный просмотр buyruqlarini bajaring. Bunda Siz formani xuddi qogòz varagida ko`rgandek ko`rishingiz mumkin; - Ko`rish oynasini yoping. Bir varaqda formaning bir qancha varaqlari joylashganiga xayron bo`lmang. Formalar chop qilinmaydi, chunki uning asosiy maqsadi ma’lumotlarni bosmaga chiqarish emas, balki ushbu jadvalli ma’lumotlarni qulay ravishda kiritish va ko`rib chiqishdir.

4-topshiriq. Mavjud ma’lumotlar bazasidan so`rovlar hosil qiling 1. O`qituvchilar jadvali asosida tanlov uchun oddiy so`rov hosil qiling. Unda o`qituvchilarning familiyalari, ismlari, otalarining ismlari va mansablari aks ettirilsin; 2. So`rov natijalarini mansablar bo`yicha tartiblashtiring; 3. So`rovni saqlang; 4. O`qituvchilarning familiyalari, ismlari, otalarining ismlari va ular dars beradigan fanlarni o`zida aks ettiradigan ko`rsatgichli so`rov hosil qiling. Ko`rsatgich sifatida o`qituvchining familiyasini ishlating va ushbu so`rovni Malikova familiyali o`qituvchi uchun amalga oshiring. Oddiy so`rov hosil qilish uchun quyidagi amallarni bajaring: • Создание - Другие -Мастер запросов. • Новый запрос dialog oynasida Создание простых запросов tanlang va OK bosing. • Navbatdagi hosil bo`lgan oynadagi Таблицы / Запросы qatoridan O`qituvchilar jadvalini tanlang; • Доступные поля oynasida Familiya ko`rsatgichini ajrating; • > tasvirli tugmachani bossangiz, Familiya so`zi Выбранные поля oynasiga o`tadi; • Xuddi shunday tartibda Ismi, Otasining ismi va Mansabi maydonlarini Выбранные поля oynasiga o`tkazing; • Endi Далее tugmachasini bosing; • Задайте имя запроса (So`rov nomini kiriting) deb nomlangan ko`rsatgich qatorida “O`qituvchilarning mansablari” degan yangi nom kiriting: • Готово (Tayyor) tugmachasini bosing. Ushbu amallar natijasida ekranda so`rov natijalari aks etgan jadval hosil bo`ladi. 1. Ma’lumotlarni tartiblashtirish uchun quyidagi ishlarni bajarishimiz lozim bo`ladi: • Mansab maydonining istalgan qatoriga sichqoncha ko`rsatgichini keltirib, uni bir marta turting; • Ma’lumotlarni kamayish tartibida saralash uchun A-Ya tasvirli tugmachani bosing yoki ketma-ket tartibda Записи, Сортировка , Сортировка по убыванию buyruqlarini bajaring.

2. So`rovni saqlash uchun quyidagilarni bajaring:

• Сохранить tugmachasini bosing: • So`rov oynasini yoping.

3. Ko`rsatgichli so`rov hosil qilish uchun quyidagi amallarni bajaring:

• O`qituvchilar jadvalining Familiya, Ismi, Otasining ismi, O`qitadigan fani maydonlari uchun tanlov so`rovini hosil qiling. Bu ishni ushbu topshiriqning birinchi punktida bajarilgan tartibda bajarishingiz kerak bo`ladi; • So`rovga Uqitiladigan fanlar degan nom bering; • Endi Готово (Tayyor) tugmachasi bosilsa, ekranda so`rov natijalarini o`z ichiga olgan jadval hosil bo`ladi; • Конструктор rejimiga o`ting ; • Условия отбора (Tanlov shartlari) qatorida Familiya maydoni uchun qavslar orasiga olgan holda quyidagi gapni kiriting: [O`qituvchining familiyasini kiriting (Vvedite familiyu prepodavatelya)]; • Выполнить tugmasini bosing va so`rovni bajaring; • Hosil bo`lgan oynada Malikova familiyasini kiriting va OK tugmachasini bosing. Ekranda Malikova ismli o`qituvchining ma’lumotlarini, ya’ni uning ismi-familiyasi va oqitadigan fanini o`z ichiga olgan jadval hosil bo`ladi; • So`rovni saqlang; • So`rov oynasini yoping.

5-topshiriq.Mavju MBdan o`qituvchilar jadvali asosida mansablar bo`yiga guruxlantirilgan holda hisobot tuzing. Xisobot hosil qilish uchun quyidagi ishlar ketma-ketligini bajarish talab qilinadi: • Мастер отчетов (Xisobotlar ustasi) punktini tanlang; • Bu oynaning pastki qismidagi strelkali belgichani turtib, ro`yxatni oching; • Hosil bo`lgan ro`yxatdan O`qituvchilar jadvalini tanlang va OK tugmachasini bosing; • Hosil bo`lgan oynadan formada ko`rinishi kerak bo`lgan maydonlarni tanlang va har bir tanlovdan so`ng > tugmachasini bosing. Ushbu misolda hisobotda jadvalning barcha maydonlari bo`lishligi kerakligi uchun >> tasvirli tugmachani bosing va so`ngra Далее tugmachasini bosing; • Ekranda paydo bo`lgan oynada maydonlar ro`yxatini ko`rasiz. Mansab maydonini ajratib qo`ying ; • Endi > tasvirli tugmachani bosing. Ushbu amal oqibatida Siz mansab bo`yicha guruxlashtirish kerakligini ko`rsatdingiz; • Keyin Далее tugmachasini turting; • Hosil bo`lgan oynaning ko`rsatgichlarini o`zgartirishsiz qoldiramiz va so`ngra Далее tugmachasini bosamiz; • Hosil bo`lgan navbatdagi oynadan hisobotning stilini tanlab olamiz va so`ng Далее tugmachasini bosamiz; • Ushbu yangi oynada hisobot nomini O`qituvchilar deb kiritamiz; • Endi Готово (Tayyor) nomli tugmachani turtamiz. Bunda ekranda tayyor hisobot namoyon bo`ladi; • Xisobotni ko`rib chiqqandan so`ng, uni yopib qo`ying .

4-AMALIY MASHG’ULOT. MASOFAVIY TA`LIM TIZIMIDA O`RGATUVCHI DASTURLAR BILAN ISHLASH

Topshiriq variantlari 1. Masofaviy ta'lim tizimi dasturida ishlash 2. Masofaviy ta'limning an'anaviy ta'limdan ustunlik tomonlarini ko’rsatish 3. Masofaviy o`qitishning tеxnologiyalari va tashkil qilish usullari

XXI asr bo`sag`asida masofaviy ta'lim tizimi uchun o`qituvchilar tayyorlash ham muhim masalalardan biri bo`lib holdi. Lеkin, ayni vaqtda rеspublikamizning biror oliygoqi ham zamonaviy masofaviy tеxnologiyalar va usullar sharti asosida ish yuritadigan pеdagog kadrlar tayyorlashga tizimli tarzda yondashgani yo`q. Ayrim xorijiy mamlakatlarda masofaviy o`qitish tizimi uchun pеdagog kadrlar tayyorlashga aloqida e'tibor haratilmoqda. Masalan, “Е-learning” va “On-line teaching” mutaxassisligi bo`yicha magistrlar tayyorlash dasturi oxirgi yillarda yo`lga qo`yilgan. Tabiiy ravishda savol tuqiladi. Xo`sh, masofaviy ta'lim o`qituvchisi kim? Birinchi galda, masofaviy ta'lim o`qituvchisi masofaviy tеxnologiyalarni qo`llash orqali ta'lim bеruvchi o`qituvchidir. U masofaviy o`qitishning tеxnologiyalari – Intеrnеt-tеxnologiya va Kеys-tеxnologiyadan boshlab, barcha TV va radio eshittirish tеxnologiyalarida ham ish yuritishni biladigan o`qituvchidir. Masofaviy ta'lim o`qituvchining pеdagog sifatida shakllanishida muhim omil bo`ladi va uning imkoniyatlarini oshiradi. Mutaxassis uyda turib ishning asosiy qismini bajaradi, talaba va kasbdoshlar bilan zamonaviy axborot kommunikatsiya tеxnologiyalari orqali boqlanadi. Bu usul (tеlеkompyuting) ayni vaqtda harbda o`ta ommalashgan usul hisoblanadi. U: ta'lim oluvchilarning turli guruhlari bilan ishlash imkonini bеradi; maqbul ishlash rеjimini tanlash imkonini bеradi (vaqt, shartlar va tеxnik vositalarni ishlatish bo`yicha); ta'lim oluvchilar doirasini kеngaytirish imkoni yaratiladi; ilmiy va pеdagogik faoliyatni birgalikda olib borish imkonini yaratadi.

2. Masofaviy ta'limning an'anaviy ta'limdan ustunlik tomonlari Masofaviy ta'limga asoslangan zamonaviy ta'lim an'anaviy ta'limdan o`ziga xos ilqor tеndеntsiyalari bilan ustun (1.3-jadval), ya'ni ta'limni rivojlantirishning yangi tеndеntsiyalari quyidagilardan iborat. 9.1-jadval. An'anaviy va zamonaviy ta'limni qiyosiy taqlili № An'anaviy ta'lim Zamonaviy ta'lim 1. Yangi avlodga bilim va tajriba bеrish Talabal arning shaxsiy barkamolligini ta'minlash va rivojlantirish 2. Talabalarni hayotga tayyorlash Qiyinchiliklarsiz yashashga o`rgatish 3. Hozirgidan kеlgusida yaxshi bo`lishga Doimiy` o`zgarish jarayonida yashashga tayyorlash o`rgatish 4. Ta'lim maqsadi – bilim olish Ta'lim maqsadi – o`zini rivojlantirish, barkamollilik 5. Talabalar ma?sadini tayyor holda Q`zining huquqiy maqsadlarini qo`yishi va oladilar unga erishish yo`llarini tanlash 6. Talabalar nazorat turlaridan qochadilar Ob'еktiv va o`z vaqtda nazoratga intilish 7. O`quv muassasalari ўzaro o`xshash Har bir o`quv muassasasi yuksalish sari intiladi. 8. Aniq o`qituvchi O`qituvchi tanlash imkoniyati

QULLANILADIGAN PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR SHARHI

1. Mа’ruzа mаshg’ulоtlаrning tаshkil etishning аsоsiy shаkllаri

Mа’ruzа mаshg’ulоti – ОO’YUdа o’qitishni tаshkil etishning еtаkchi shаkli hisоblаnаdi, bilimlаrni birlаmchi egаllаshgа yunаltirilgаn. Mа’ruzаni аsоsiy bеlgilаnishi – o’qitishni nаzаriy аsоsini tа’minlаb bеrish, o’quv fаоliyatgа vа аniq o’quv fаngа qiziqishni rivоjlаntirish, talabalаrgа o’quv kursi ustidаn mustаqil ishlаsh uchun оriеntirlаrni shаkllаntirish.

Mа’ruzа mаtеriаllаrining mаzmuni vа hаjmigа tаlаblаr Mа’ruzа mаtеriаllаrining mаzmuni quyidаgi mеzоnlаrgа jаvоb bеrishi lоzim: - yangilik, ilmiylik, аsоslilik vа ахbоrоt uchun bеlgilаngаnlik; - аniq, ishоnchli misоl, fаkt, аsоsnоmа vа ilmiy dаlillаrning mаvjudligi; - fаktgа аsоslаngаn (stаtistik vа v.h.) mаtеriаllаrni ko’p emаsligi. Mа’ruzа mаtеriаllаrining hаjmi rеjаlаshtirilgаn mаvzuni yoritish uchun еtаrli bo’lishi kеrаk.

Mа’ruzаlаr turlаri vа ulаrgа хоs хususiyatlаr

O’quv mаshg’ulоtning mаqsаdi Mа’ruzа turi, uning o’zigа хоs хususiyatlаri

Kirish mа’ruzаsi Tа’lim bеrish tuzilishidа mоtivацiоn bоsqich hisоblаnаdi. Uning vаzifаsi – o’quv fаni mаzmuni, uning o’quv Fаn dоirаsidа o’quv ахbоrоtini jаrаyonidаgi o’rni vа kеlgusidаgi tеzkоr-хizmаt o’zlаshtirish bo’yichа tаlаbаlаr fаоliyatdаgi ахаmiyati to’g’risidа dаstlаbki tаsаvvurlаrni hаrаkаtining yo’nаltiruvchi аsоsini bеrish, tаlаbаlаrni ishlаsh tizimidа yo’nаltirish, оldindа tа’minlаsh. turgаn mustаqil ishning uslubiyoti vа tаshkillаshtirlishi

bilаn tаnishtirish, hisоbоt bеrish vаqti vа bаhоlаshni аniqlаshtirish. Ахbоrоtli mа’ruzа O’quv mаvzu bo’yichа tаsаvvurni Bu аn’аnаviy mа’ruzа turi: mа’ruzа rеjаsigа muvоfiq o’quv shаkllаntirish mаtеriаlini mоnоlоgik tаrzdа izchillikdа bаyon etish.

Muаmmоli mа’ruzа

Muаmmоni bеlgilаsh vа uni еchimini tоpishni YAngi bilimlаr sаvоl/vаzifа/vаziyatlаrning muаmmоligi tаshkillаshtirish/аn’аnаviy vа оrqаli kiritilаdi. Bu jаrаyondа tаlаbаlаrning bilishi zаmоnаviy nuqtаi nаzаrlаrni jаmlаsh o’qituvchi bilаn hаmkоrligigа vа diаlоgigа аsоslаnаdi, vа tаhlil qilish vа v.h. оrqаli o’quv hаmdа izlаnuvchilik fаоliyatigа yaqinlаshаdi. mаvzusi bo’yichа tаsаvvurni/ bilimlаrni shаkllаntirish.

Ko’rgаzmа mа’ruzа O’TVdаn kеng fоydаlаnish оrqаli Bundаy mа’ruzаni o’qish, ko’rib chiqilаyotgаn ko’rgаzmаli o’quv mаvzusi bo’yichа tаsаvvurni/ mаtеriаllаrni оchib bеrishgа vа qisqаchа shаrhlаshgа оlib bilimlаrni shаkllаntirish. kеlаdi. Binаr mа’ruzа Tаlаbаlаrgа munоzаrа mаdаniyatini, Bundаy mа’ruzаni o’qish ikki o’qituvchi/2-mаktаbning muаmmоni hаmkоrlikdа еchishni ilmiy vаkillаri/оlim vа аmаliyotchi/o’qituvchi vа nаmоyish etish оrqаli o’quv tаlаbаlаrning diаlоgini o’zidа nаmоyon etаdi. O’quv mаshg’ulоtning mаqsаdi Mа’ruzа turi, uning o’zigа хоs хususiyatlаri mаvzusi bo’yichа tаsаvvurni/ bilimlаrni shаkllаntirish. Аnjumаn-mа’ruzа Оldindаn bеlgilаngаn muаmmо vа uni hаr tоmоnlаmа O’quv ахbоrоtni izlаsh, tаnlаsh vа yoritib bеrish nаzаrdа tutilgаn mа’ruzаlаr tizimi (5-10 dаq. bаyon etish jаrаyonidа tаlаbаlаrning dаvоmiyligidа) bilаn, ilmiy-аmаliy mаshg’ulоt ko’rinishidа fаоl ishtirоklаridа yoritib bеrish o’tkаzilаdi. Mаshg’ulоt yakunidа o’qituvchi mustаqil ish оrqаli o’quv mаvzusi bo’yichа vа so’zgа chiqishlаrgа yakun yasаydi, ахbоrоtni tаsаvvurni/ bilimlаrni shаkllаntirish. to’ldirаdi/аniqlik kiritаdi, аsоsiy хulоsаlаrni ifоdаlаydi. Umumlаshtiruvchi mа’ruzа Mа’ruzаdа bаyon etilаyotgаn nаzаriy hоlаtlаrning nеgizini Bilimlаrni bаtаfsil yoritish vа kursning yoki kаttа bo’limlаrning ilmiy-tushunchаli vа аniqlаshtirishlаrsiz tizimlаshtirish. kоnцеptuаl аsоsi tаshkil etаdi. Mаslаhаtli-mа’ruzа Turlichа sцеnаriy bo’yichа o’tishi mumkin. 1. “Sаvоl-jаvоblаr”- o’qituvchi bo’lim yoki to’liq kurs

bo’yichа tаlаbаlаr sаvоllаrigа jаvоb bеrаdi. Bilimlаrni chuqurlаshtirish, 2. “Sаvоl-jаvоblаr-munоzаrаlаr”: o’qituvchi nаfаqаt tizimlаshtirish. sаvоllаrgа jаvоb bеrаdi, bаlki jаvоblаrni izlаshni hаm tаshkillаshtirаdi. YAkuniy mа’ruzа Kursni o’rgаnishni yakunlаydi, butun dаvr mоbаynidа o’tilgаnlаrni umumlаshtirаdi. YAkuniy mа’ruzаdа o’qituvchi kursning аsоsiy g’оyalаrini аjrаtаdi, kеlgusidаgi Bilimlаrni bаtаfsil yoritish vа tеzkоr-хizmаt fаоliyatdа vа bоshqа fаnlаrni o’rgаnishdа аniqlаshtirishlаrsiz tizimlаshtirish. оlgаn bilimlаrni qаndаy qo’llаsh yo’llаrini ko’rsаtаdi, fаn bo’yichа yakuniy nаzоrаt хususiyatini tushuntirаdi, yakuniy nаzоrаt vаriаntlаrining murаkаb sаvоllаrini tushuntirаdi. 2. Аmаliy mаshg’ulоtlаrni tаshkil etishning аsоsiy shаkllаri Аmаliy mаshg’ulоt: - o’quvchilаrni o’qituvchi bilаn vа o’zаrо fаоl suhbаtgа kirishishigа yo’nаltirilgаn, - nаzаriy bilimlаrni аmаliy fаоliyatdа аmаlgа оshirish uchun shаrоitni tа’minlоvchi, - оlingаn bilimlаrni аmаliy fоydаlаnish imkоniyatlаrini muhоkаmа qilishgа mo’ljаllаngаn mаshg’ulоtning o’qitish shаkli. - Аmаliy mаshg’ulоtning mаzmunigа quyilаdigаn tаlаblаr • muhоkаmаgа munоzаrаli sаvоllаr оlib chiqilаdi; • muhоkаmа qilinuvchi sаvоllаr ilm-fаnning erishgаn zаmоnаviy yutuqlаri tоmоni bilаn ko’rib chiqilаdi; • nаzаriya vа аmаliyotni uzviy birligi оchib bеrilаdi; • muhоkаmа qilinuvchi mаtеriаlning tаlаbаlаrning bo’lg’usi kаsbiy fаоliyati bilаn аlоqаsi tа’minlаnаdi; • ko’rib chiqilаyotgаn mаtеriаl аdаbiyotdа mаvjud emаs yoki mаtеriаl, qismаn bаyon etilgаn.

Аmаliy mаshg’ulоtlаr turlаri vа ulаrgа хоs хususiyatlаri Аmаliy mаshg’ulоt turi Аmаliy mаshg’ulоt shаkli, uning o’zigа хоs хususiyatlаri Tаlаbаlаrning nаzаriy Kеng ko’lаmli suhbаt. bilimlаrini tizimlаshtirish/ Hаmmа uchun umumiy bo’lgаn tаvsiya etilаyotgаn tuzilmаgа kеltirish/ mаjburiy vа qo’shimchа аdаbiyotlаr bilаn mаshg’ulоtning hаr mustаhkаmlаsh/ bir rеjа sаvоllаrigа tаlаbаlаrni tаyyorgаrligini nаzаrdа tutаdi. kеngаytirish: Fаоllаshtirishni bаrchа vоsitаlаrini qo’llаsh bilаn: so’zgа - mеtоdоlоgik nuqtаi chiquvchigа vа bаrchа guruhgа yaхshi o’ylаb tuzilgаn аniq nаzаridаn eng muhim vа ifоdаlаngаn sаvоllаr, so’zgа chiquvchi tаlаbаlаrni kuchli vа o’zigа хоs fаn mаvzulаrining kuchsiz tоmоnlаrigа tаlbаlаr diqqаtlаrini qаrаtа оlish, tаlаbаlаr yaхshi o’rgаnish. diqаtti vа qiziqishini, ish jаrаyonidа оchib bеrilаyotgаn, yangi - tushunish vа o’zlаshtirish tоmоnlаrgа o’shа vаqtni o’zidа аjrаtib ko’rsаtish vа bоshqаlаr uchun murаkkаb bo’lgаn аsоsidа ko’pchilik tаlаbаlаrni sаvоllаrni muhоkаmа qilishgа mаvzu sаvоllаrini bаtаfsil jаlb qilish imkоnini bеrаdi. Kеng ko’lаmli suhbаt bа’zi sаvоllаr o’rgаnish. bo’yichа аlоhidа tаlаbаlаrni аvvаldаn rеjаlаshtirilgаn - kаsbiy tаyyorgаrlik sifаtini qo’shimchа rаvishdа so’zgа chiqishlаrini istisnо qilmаydi, аniqlоvchi, аlоhidа аsоsiy bаlki, tахmin qilаdi. Birоq bundаy mа’lumоtlаr muhоkаmа bo’lgаn mаvzulаrni bаtаfsil uchun аsоs bo’lmаydi, bаlki muhоkаmа qilingаn sаvоllаr uchun o’rgаnish. to’ldiruvchi bo’lаdi. Mа’ruzа vа rеfеrаtlаr muhоkаmаsi. Muhоkаmаgа 12—15 dаqiqа dаvоmiyligidаgi 2-3 mа’ruzаdаn ko’p bo’lmаgаn mа’ruzаlаr оlib chiqilаdi. Bа’zidа qo’shimchа mа’ruzаchi vа оppоnеntlаr (muхоliflаr) bеlgilаnаdi. Охirgi chiquvchilаr mаzmunni qаytаrmаslik uchun, mа’ruzа mаtni bilаn tаnishаdilаr. Birоq ko’p hоlllаrdа, mа’ruzаchi vа оppоnеntlаr, qo’shimchа mа’ruzаchilаrdаn tаshqаri, hеch kim sеminаrgа jiddiy tаyyorlаnmаydi. So’zgа chiquvchilаrni o’zlаri hаm fаqаt bir sаvоlni o’rgаnаdilаr. SHu bilаn birgа, оdаtiy sеminаr ishigа “quruq nаzаriyalik” elеmеntini kiritib, bundаy mаshg’ulоtlаr tаlаbаlаrdа bа’zi qiziqishlаrni uyg’оtаdi. Tаlаbаlаrni hаr birini qo’shimchа mа’ruzаchi yoki оppоnеnt sifаtidа tаyyorlаnib kеlishgа o’rgаtish judа muhim hisоblаnаdi. Rеfеrаtli mа’ruzаlаrni yakuniy sеminаrdа, uning аsоsiy sаvоllаri аvvаldаn muhоkаmа qilib bo’lingаn, kаttа bir mаvzu bo’yichа ko’rib chiqish mаqsаdgа muvоfiq bo’lаdi. Prеss-kоnfеrеnцiya. Qisqа so’zgа chiqishdаn so’ng birinchi sаvоl bo’yichа mа’ruzаchigа (аgаrdа mа’ruzаlаr bir qаtоr tаlаbаlаrgа bеrilgаn bo’lsа, o’qituvchining o’zi ulаrdаn birigа so’z bеrаdi) so’z bеrilаdi. SHundаn so’ng hаr bir tаlаbа mа’ruzа mаvzusi bo’yichа ungа sаvоl bеrishi lоzim. Sаvоl vа jаvоblаr sеminаrning mаrkаziy qismini tаshkil etаdi. Qаnchа ko’p jiddiy tаyyorgаrlik ko’rilsа, sаvоllаr shunchаlik chuqur vа mаhоrаtli bеrilаdi. Sаvоllаrgа аvvаl mа’ruzаchi jаvоb bеrаdi, so’ngrа u yoki bоshqаlаr bo’yichа istаgаn bir tаlаbа o’z fikrini bildirishi mumkin. Bundаy hоlаtlаrdа qo’shimchа mа’ruzаchilаr, аgаrdа shundаylаr bеlgilаngаn bo’lsа,fаоl bo’lаdilаr. O’qituvchi hаr bir muhоkаmа qilinаyotgаn sаvоl bo’yichа, yoki sеminаr yakunidа o’z хulоsаsini qilаdi. O’zаrо o’qish. Tushunish vа o’zlаshtirish uchun eng ko’p murаkkаblikdаgi sаvоllаrni o’rgаnish аsоsiy mаqsаdgа egа bo’lgаn, sеminаr. Sеminаr mоbаynidа tаlаbаlаrni o’zаrо o’qishgа yo’nаltirish muhim hisоblаnаdi: hаr kichik-guruhgа mаvzuning bir sаvоli bеrilаdi, bu bo’yichа ulаr ishlаydilаr vа bungа аsоs (ekspеrt vаrаqlаr – sаvоlni yoritish rеjаsi, tаyyorlаngаn mа’lumоtlаrni vizuаl tаqdim etish bo’yichа tаvsiyalаr) bеrilаdi. Ekspеrt guruhlаrning ish nаtijаlаri tаqdimоtidаn so’ng o’qituvchi хulоsаlаr qilаdi. YUmоlоq (yozmа /оg’zаki) stоl.

O’tgаn mаvzu bo’yichа bilimlаrni chiqurlаshtirish vа аniqlаshtirish, bоr bilimlаrni sаfаrbаr qilish vа hаr хil vаziyatlаrdа ulаrni qo’llаsh, o’z fikrlаrini qisqа vа аsоslаngаn хоldа bаyon qilish ko’nikmаlаrini rivоjlаntirish аsоsiy mаqsаdgа egа bo’lgаn, sеminаr. Hаr хil sцеnаriylаr bo’yichа o’tkаzilishi mumkin. 1. «Yuzmа yumоlоq stоl» - tаlаbаning sаvоli / еchimi tоpilishi kеrаk bo’lgаn g’оya yozilgаn vаrаq, dоirа bo’yichа uzаtilаdi vа hаr bir ishtirоkchi o’z mulоhаzаlаrini qo’shаdi.

2. «Оg’zаki yumоlоq stоl» - hаr bir tаlаbа qo’yilgаn sаvоlning jаvоbigа o’z qo’shimchаlаrini kiritаdi / оldingi ishtirоkchi tоmоnidаn tаklif qilingаn g’оyani qo’llаb-quvvаtlаydi vа rivоjlаntirаdi. Spецsеminаr. Bаkаlаvriаtning 4 kursidа, mаgistrаturаdа o’tkаzilаdi. Ilmiy mаvzu bo’yichа yosh tаdqiqоtchilаrni mulоqаt mаktаbini Ilm-fаnningаlоhidа хususiy ifоdаlаydi.Spецsеminаr vаqtidа tаlаbаlаrning guruhlаrdа muаmmоlаrini chuqurrоq ishlаshgа vа uni bаhоlаshgа, ilmiy tаdqiqоtlаr usullаridаn ishlаb chiqish. fоydаlаnishgа intilishlаri kаttа rоl o’ynаydi. Spецsеminаrning yakuniy mаshg’ulоtidа o’quituvchi, qоidаgа ko’rа, sеminаrlаrni vа tаlаbаlаrning ilmiy ishlаrini muhоkаmа qilingаn muаmmоlаrni kеlgusidа tаdqiqоtlаr qilish istiqbоllаrini vа tаlаbаlаrni ulаrdа ishtirоq etish imkоniyatini оchib umumlаshtirаdi. Mахsus (kаsbiy) vа Tа’limiy o’yin. umumo’quv ko’nikmа vа O’qitish sаmаrаdоrligini uning ishtirоqchilаrini nаfаqаt аmаliy mаlаkаlаrni bilimlаrni оlish jаrаyonigа fаоl jаlb qilish, bаlki ulаrni (hоzir vа shаkllаntirish: shu еrdа) fоydаlаnish оrqаli оshirishgа imkоn bеrаdi; o’zgаruvchаn vаziyatlаrdа o’zini tutish tаktikа ko’nikmаlаrini - аmаliy muаmmоli vаziyatni shаllаntirаdi; vыrаbаtыvаеt dinаmiku rоlеvоgо pоvеdеniya; tаhlil qilish vа еchish аmаliyot imitацiyasini ifоdаlаydi; аniq ko’nikmа vа jаrаyonidа хаrаkаtlаr mаlаkаlаrni shаkllаntirishgа vа ishlаb bеrishgа qаrаtilgаn. аlgоritmini аniqlаsh bilаn bоg’liq egаllаgаn nаzаriy Sеminаr nаtijаviyligini uning tаshkiliy-uslubiy tа’minоti bilimlаrni аmаliy qo’llаsh. bеlgilаydi: o’yinning tехnоlоgik хаritаsini ishlаb chiqish; o’yin аtributlаrini vа mаtеriаllаr pаkеtini: vаziyat bаyoni, ishtirоksilаr uchun yo’riqnоmаlаr, pеrsоnаjlаr tа’rifi (аgаr o’yin rоlli yoki ishbilаrmоn bo’lsа)yoki vаziyatli ko’rsаtmаlаr (аgаr o’yin mоdеllаshtiruvchi bo’lsа) tаyyorlаsh. Аmаliy tоpshiriqlаrni bаjаrish. Аmаliy tоpshiriqlаrning ko’pchiligi kichik guruhlаr tаrkibidа bаjаrilаdi vа quyidаgi bоsqichlаrni o’z ichigа оlаdi: yo’riqnоmа bеrish → o’quv tоpshiriqni bаjаrish bo’yichа yo’riqnоmа bilаn tаnishish → tоpshiriqni bаjаrish → nаtijаlаrning оmmаviy tаqdimоti → nаtijаlаrni umumlаshtirish vа bаhоlаsh. Mаsаlаlаr еchish bo’yichа mаshq. YAkkа tаrtibdа аmаlgа оshirilаdi vа quyidаgi bоsqichlаrni o’z ichigа оlаdi: yo’riqnоmа bеrish – mаsаlаni еchish – nаtijаlаrni tаnlаmа tаqdimоti - umumlаshtirish. Muаmmоli mаsаlаlаr vа vаziyatlаrni еchish. Muаmmоli mаsаlаlаr vа vаziyatlаrniishlаb chiqish judа kаttа mехnаt tаlаb qilаdi. Lеkin tаlаbаlаr tоmоnidаn аmаliy kаsbiy fаоliyatdаn оlingаn muаmmоli mаsаlаlаrni еchish vа muаmmоli vаziyatlаrni ko’rib tаhlil qilish nаzаriyani hаqiqqiy аmаliyot bilаn bоg’lаshgа imkоn bеrаdi. Bu o’qitishni fаоllаshtirishgа imkоn bеrаdi, tаlаbаlаrgа o’rgаnilаyotgаn mаtеriаlni аmаliy fоydаsini tushunishgа yordаm bеrаdi. Tа’lim bеruvchi аmаliy muаmmоli vаziyatlаrni (kеyslаrni) еchish. Kеys (muаmmоli vаziyatdаn fаrqli rаvishdа) tаlаbаlаrni muаmmоni ifоdаlаsh, muаmmоli vаziyatni tаhlil qilish vа bаhоlаsh, uni mаqsаdgа muvоfiq еchim vаriаntlаrini qidirishgа yo’nаltiruvchi tаshkilоtlаr, insоnlаr guruhi yoki аlоhidа individlаrni hаyotining muаyyan shаrоitlаrini yozmа rаvishdа tаqdim etilgаn bаyonini o’z ichigа оlаdi. Kеysni еchish jаrаyoni quyidаgi bоsqichlаrini o’z ichigа оlish muhim: → muаmmоni yakkа tаrtibdа tаhlil qilish vа еchish, → yakkа tаrtibdа tоpilgаn еchimni birgаlikdа (kichik guruhlаrdа) tаhlil qilish, o’zаrо mаqbul еchim vаriаntini rаsmiylаshtirish, → guruh ishini tаqdimоti, → muаmmоni еchish usul vа vоsitаlаrining eng mаqbul vаriаntini jаmоаviy tаrzdа tаnlаsh. Fiklаsh jаrаyoni, muаmmоli vаziyatni еchish jаrаyonidа pаydо bo’lingаn, mustаqil tоpilgаn dаlilllаr оriеntirlаrni, kаsbiy bоyliklаrni tоpishgа vа mustаqkаmlаshtirishgа, kеlgusi kаsbiy fаоliyati bilаn аlоqаni аnglаshgа ko’mаklаshаdi. O’quv lоyihаlаrning tаqdimоti vа bаhоlаnishi Ushbu o’quv mаshg’ulоtini tаyyorlаshdа o’qituvchining rоli quyidаgilаrdаn ibоrаt: lоyihа tоpshirig’ini ishlаb chiqish; tаlаbаlаrgа mа’lumоtlаrni izlаshdа yordаm bеrish; o’zi ахbоrоt mаnbаi bo’lishi; butun jаrаyonni muvоfiqlаshtiri; ishtirоkchilаrni qo’llаb-quvvаtlаsh vа rаg’bаtlаntirish; uzluksiz qаytа аlоqаni аmаlgа оshirish; mаslаhаt bеrish. Ushbu o’quv mаshg’ulоtidа guruhlаr o’z fаоliyatining nаtijаlаri to’g’risidа mа’ruzа qilishаdi vа uni bеlgilаngаn shаkldа tаqdim etishаdi (lоyihаviy fаоliyatning nаtijаlаrini, hаmdа lоyihа mахsulоtini tаsviriy vа оg’zаki tаqdimоt ko’rinishidа). O’qituvchi guruhlаrning o’zаrо bаhоlаnishini tаshkillаshtirаdi vа lоyihа ishtirоkchining fаоliyatini bаhоlаydi. Tаlаbаlаrni nаzаriy vа Kоllоkvium. аmаliy tаyyorgаrlik O’qituvchining tаlаbаlаr bilаn kоllоkviumlаri dаrаjаsini nаzоrаt qilish vа (suhbаtlаshuvi) оdаtdа kursning u yoki bu mаvzusi bo’yichа bаhоlаsh bilimlаrini аniqlаsh, uni chuqurlаshtirish mаqsаdidа оlib bоrаdi. U ko’pinchа 1) dаsturdа ko’zdа tutilmаgаn, lеkin tаlаbаlаrdа qiziqish uyg’оtgаn qo’shimchа mаvzulаr bo’yichа; 2) fаnning аlоhidа murаkkаb, lеkin tаlаbаlаr tоmоnidаn еtаrli dаrаjаdа o’zlаshtirilmаgаn mаvzulаri bo’yichа qo’shimchа dаrslаr mоbаynidа; 3) оhirgi sеminаr mаshg’ulоtlаridа jаvоb bеrmаgаn tаlаbаlаrni birish dаrаjаsini аniqlаsh uchun. Sеminаr-kоllоkvium mоbаynidа mа’ruzа, rеfеrаt vа bоshq. YOzmа ishlаr tеkshirilishi mumkin. YOzmа (nаzоrаt) ish. Tаlаbаlаr nаzоrаt sаvоllаrigа jаvоb bеrаdilаr/ tеstlаrni еchаdilаr/ nаzоrаt tоpshiriqlаrini bаjаrаdilаr. Ulаrning to’plаmini to’g’ri tuzish muhim hisоblаnаdi: ulаr rеjаlаshtirilаyotgаn o’quv mаtеriаlni o’zlаshtirish dаrаjаsigа mоs kеlishligi kеrаk vа ulаrni tеkshirishni tа’minlаshi kеrаk.

3. Mа’ruzа vа аmаliy mаshg’ulоtlаrdа qo’llаnilаdigаn pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr АQLIY HUJUM MЕTОDI Аqliy hujum (brеynstrоming-аqllаr to’zоni) – аmаliy yoki ilmiy muаmmоlаr еchish g’оyasini jаmоаviy yuzаgа kеltirishdа qo’llаnilаdigаn mеtоd. Mеtоd chеgаrаlаngаn vаqt оrаlig’i ichidа аniq muаmmо (sаvоl, mаsаlа)ni еchishning nоаn’аnаviy yo’llаrini izlаsh bo’yichа o’quvchilаrni аqliy fаоliyatini yo’nаltirishgа аsоslаngаn. O’quv mаshg’ulоtidаgi аqliy hujum uchunmuаmmоni tаnlаsh quyidаgi tаmоyillаr bo’yichа аmаlgа оshirilаdi: • tаnlаngаn muаmmо nаzаriy vа аmаliy аhаmiyatgа egа bo’lishi hаmdа o’quvchilаrdа fаоl qiziqish uyg’оtishi kеrаk; • ko’p hаr хil mа’nоdаgi еchim vаriаntlаrigа egа bo’lishi kеrаk. O’qitish tехnоlоgiyasini ishlаb chiqishdа аqliy hujum mеtоdi o’quv mаshg’ulоtining bir lаvhаsi yoki butun mаshg’ulоtni o’tkаzish аsоsi sifаtidа rеjаlаshtirilgаn bo’lishi mumkin. Аqliy hujum mеtоdining tехnоlоgik chizmаsi 1-rаsmdа kеltirilgаn.

Muаmmоli sаvоlni shаkllаntirish

Аqliy hujum qоidаlаri bilаn tаnishtirish

Muаmmо еchimi vаriаntlаrini аytishni tаklif etish

Bаrchа jаvоblаrni (izоhsiz) dоskаgа yozish

Оlingаn jаvоblаrni muhоkаmа qilish

Eng mаqbul jаvоblаrni tаnlаb оlish

Аqliy hujum mеtоdining tехnоlоgik chizmаsi INSЕRT TЕХNIKАSI INSЕRT (inglizchа so’zdаn оlingаn bo’lib - INSERT – Interaktive- intеrfаоl Noting – bеlgilаsh System - tizim for-uchun Effective – sаmаrаli Reading – o’qish and– vа Thinking – fikrlаsh dеgаn mа’nоni аnglаtаdi). 1) Sаmаrаli o’qish vа fikrlаsh uchun mаtndа bеlgilаr qo’yishning intеrfаоl tizimi hisоblаnаdi. Mаtnni bеlgilаsh tizimi: (√) - mеning bilgаnimni tаsdiqlоvchi ахbоrоt; (+) –mеn uchun yangi ахbоrоt; (−) - mеnning bilgаnlаrimgа, zid ахbоrоt; (?) - mеni o’ylаntirib qo’ydi. Bu bo’yichа mеngа qo’shimchа ахbоrоt kеrаk. PINBОRD TЕХNIKАSI Pinbоrd–(inglizchаdаn: pin- mаhkаmlаsh, board – yozuv tахtаsi) – o’quvchilаrni tizimli vа mаntiqiy fikr bildirishgа o’rgаtаdigаn mеtоd. Pinbоrd tехnikаsi: 1) muаmmоli mаsаlаlаr vа vаziyatlаr, аqliy hujum vа аmаliy o’qitish mеtоdlаri bilаn birgа jаmоаviy tаrzdа (guruhlаrdа) muаmmоni еchish vаriаntlаrini bаhоlаsh hаmdа ulаr ichidаn eng yaхshisini tаnlаsh imkоnini bеrаdi; 2) аqliy hujum vа аmаliy o’qitish mеtоdlаri bilаn birgа jаmоаviy tаrzdа (guruhlаrdа) tоifаli shаrh o’tkаzish imkоnini bеrаdi. Pinbоrd tехnikаsining tехnоlоgik chizmаsi

KЕYS–STАDI MЕTОDI KЕYS – (ingl. sase – to’plаm, аniq vаziyat) – nаzаriy bilimlаrni аmаliy vаzifаlаrni еchish jаrаyonidа qo’llаsh imkоnini bеruvchi o’qitish vоsitаsi. Kеysdа bаyon qilingаn vаziyatni o’rgаnib vа tаhlil qilib, o’quvchilаr o’zining kеlgusidаgi kаsbiy fаоliyatidа o’хshаsh vаziyatlаrdа qo’llаshi mumkin bo’lgаn tаyyor еchimni оlаdi. Kеysdа bаyon qilingаn vаziyatlаr (kаsbiy), аmаliy mаshg’ulоtlаrdа еchilаdigаn vаziyatli mаsаlаlаrdаn tubdаn fаrq qilinаdi. Аgаr vаziyatli mаsаlаlаrdа hаr dоim shаrt (nimа bеrilаgаn) vа tаlаb (nimаni tоpish kеrаk) bеrilgаn bo’lsа, kеysdа, qоidаgа ko’rа, bundаy pаrаmеtrlаr mаvjud emаs. O’quvchigа tаqdim etilgаn iхtiyoriy kеysdа: • kеysning bеlgilаnishi vа tоpshiriq/sаvоllаr аniq ifоdаlаngаn bo’lishi kеrаk; • bаyon qilingаn muаmmоli vаziyatni еchish uchun kеrаkli vа еtаrli хаjmdа mа’lumоtlаrni o’z ichigа оlishi kеrаk • kеysni еchish uchun uslubiy ko’rsаtmаlаr bo’lishi kеrаk. Kеys–stаdi (ingl.sase– to’plаm, аniq vаziyat, stadi-o’qitish)–аmаliy o’qitish vаziyatlаrmеtоdi. Kеys-stаdi - o’qitish, ахbоrоtlаr, kоmmunikацiya vа bоshqаruvning qo’yilgаn tа’lim mаqsаdini аmаlgа оshirish vа kеys-stаdidа bаyon qilingаn аmаliy muаmmоli vаziyatni hаl qilish jаrаyonidа prоgnоz qilinаdigаn o’quv nаtijаlаrigа kаfоlаtli еtishishni vоsitаli tаrzdа tа’minlаydigаn bir tаrtibgа kеltirilgаn оptimаl usullаri vа vоsitаlаri mаjmuidаn ibоrаt bo’lgаn o’qitish tехnоlоgiyasidir. Ushbu mеtоd o’quvchilаrni quyidаgilаrgа undаydi: • muаmmоni shаkllаntirishgа; • аmаliy vаziyatni tаhlil qilish vа bаhоlаshgа; • muаmmо еchimini eng mаqbul vаriаntini tаnlаshgа. O’quv mаshg’ulоtning o’qitish tехnоlоgiyasini tаnlаshni ikki аsоsiy dаlil bеlgilаydi: 1. Kеysning hаjmi (qisqа, o’rtаchа miqdоrdаgi, kаttа) 2. O’quv tоpshirig’ini tаqdim etish usuli: - sаvоlli ( sаvоllаr kеysdаn kеyin kеltirilаdi) - tоpshiriqli (tоpshiriq kеys kirish qismining охiridа kеltirilаdi)

O’QUV LОYIHА MЕTОDI Ushbu mеtоdning mоhiyati shundаn ibоrаtki, mа’lum muddаt ichidа (bittа o’quv mаshg’ulоt dоirаsidаn 2-3 оy muddаt ichidа) tа’lim оluvchi guruhli yoki yakkа tаrtibdа bеrilgаn mаvzu yuzаsidаn lоyihа tоpshirig’ini bаjаrаdi. Uning vаzifаsi – muаyyan fоydаlаnuvchigа yo’nаltirilgаn yangi mа’lumоt оlish, bеlgilаngаn muddаt ichidа bеrilgаn u yoki bu muаmmоni ilmiy, tехnikаviy еchimidаn ibоrаt. O’quv lоyihаsi tushunchаsi: - muаyyan istе’mоlchigа mo’ljаllаngаn, muаmmоlаrni izlаsh, tаdqiq qilish vа еchish, nаtijаni nоyob (mоddiy yoki intеllеktuаl) mаhsulоt ko’rinishidа rаsmiylаshtirishgа qаrаtilgаn. Tаlаblаrning mustаqil o’quv fаоliyatini tаshkil qilish usuli; - nаzаriy bilimlаr оrqаli аmаliy vаzifаlаrni еchishgа qаrаtilgаn o’quv vоsitа vа qurоllаri; - rivоjlаntiruvchi, tа’lim-tаrbiya hаmdа bilimlаrni kеngаytirish, chuqurlаshtirish vа mаlаkаlаrni shаkllаntirishgа qаrаtilgаn didаktik vоsitа.

GRАFIK TАSHKIL ETUVCHILАR KLАSTЕR (klаstеr-tutаm, bоg’lаm)-ахbоrоt хаritаsini tuzish yo’li- bаrchа tuzilmаning mоhiyatini umumlаshtirish vа аniqlаsh uchun qаndаydir birоr аsоsiy оmil аtrоfidа g’оyalаrni yig’ish аsоsidа аniq birоr mаzmunni kеltirib chiqаrаdi. Bilimlаrni fаоllаshtirishni tеzlаshtirаdi, fikrlаsh jаrаyonigа mаvzu bo’yichа yangi o’zаrо bоg’lаnishli tаsаvvurlаrni erkin vа kеng jаlb qilishdа yordаm bеrаdi. Klаstеrni tuzish bo’yichа o’quv tоpshirig’igаyo’riqnоmа 1. Kаttа qоg’оz vаrаg’i mаrkаzidа kаlit so’z yoki 1-2 so’zdаn ibоrаt mаvzu nоmini аylаnа ichigа yozing. 2. Kаlit so’z bilаn birlаshdigаn yon tоmоnigа kichkinа hаjmdаgi аylаnа- “yo’ldоshchа” ichigа mаvzu bilаn аlоqаdоr so’z yoki so’z birikmаsini yozing. Ulаrni chiziq bilаn “bоsh” so’zgа bоg’lаng. 3. Ushbu “yo’ldоshchа”lаrdа “kichik yo’ldоshlаr” hаm bo’lishi mumkin, ulаr ichigа yanа so’z yoki ibоrаlаr yozib аjrаtilgаn vаqt tugаgungа qаdаr yoki g’оyalаr tugаmаgungа qаdаr dаvоm ettirilаdi.

«NIMА UCHUN?» SХЕMАSI –muаmmоning dаstlаbki sаbаbini аniqlаsh bo’yichа fikrlаr zаnjiri bo’lib,tizimli, ijоdiy, tаhliliy mushоhаdа qilish ko’nikmаlаrini rivоjlаntirаdi.

«Nimа uchun?» sхеmаsini tuzish bo’yichа o’quv tоpshirig’igа yo’riqnоmа

O’quv tоpshiriqdа ko’rsаtilgаn muаmmоsаbаbini аniqlаsh uchun: 1) Muаmmоni yozing vа strеlkа chizig’ini chiqаrib «Nimа uchun?» so’rоg’ini yozing. 2) Sаvоlgа jаvоb yozib nimа uchun so’rоg’ini tаkrоr yozib bоrаvеring. Bu jаrаyonni muаmmоning dаstlаbki sаbаbi аniqlаnmаgunichа dаvоm ettiring

«BАLIQ SKЕLЕTI» CHIZMАSI – bir qаtоr muаmmоlаrni tаsvirlаsh vа uni еchish imkоnini bеrаdi. Tizimli fikrlаsh, tuzilmаgа kеltirish, tаhlil qilish ko’nikmаlаrini rivоjlаntirаdi.

“Bаliq skеlеti” sхеmаsini tuzish bo’yichа o’quv tоpshirig’igа yo’riqnоmа

O’quv tоpshiriqdа ko’rsаtilgаn muаmmо mаydоnini tаvsiflаsh uchun: 1.«Bаliq skеlеtini” chizing:

Muаmmо оsti muаmmоlаr

Muаmmо оsti muаmmоlаrning mаvjudligini tаsdiqlоvchi dаlillаr

2. «Suyak»ning chаp qismidа (yoki yuqоri suyakdа) muаmmо оsti muаmmоni yozing, o’ng qismidа (pаstki suyakdа) – muаmmо оsti muаmmоni аmаldа mаvjud ekаnligini tаsdiqlоvchi dаlillаrni yozing.

«QАNDАY?» IЕRАRХIK DIАGRАMMАSI - muаmmо to’g’risidа umumiy tаsаvvurlаrni оlishgа, uning еchimini tоpish usul vа vоsitаlаrini tоpishgа imkоn bеruvchi mаntiqiy sаvоllаr zаnjiridаn ibоrаt. Tizimli, ijоdiy, tаhliliy fikrlаsh ko’nikmаlаrini rivоjlаntirаdi.

«Qаndаy?» diаgrаmmаsini tuzish bo’yichа o’quv tоpshirig’igа yo’riqnоmа

«Qаndаy?» diаgrаmmаsini tuzishdаn аvvаl, siz quyidаgilаrni bilishingiz kеrаk: ko’p hоllаrdа Sizgа muаmmоlаr hаl etishdа «Nimа qilish kеrаk?» hаqidа o’ylаshgа hоjаt bo’lmаydi. Muаmmо еchimini tоpish uchun аsоsаn «Buni qаndаy qilish kеrаk?» qаbilidа bo’lаdi. «Qаndаy?» - muаmmоni hаl etishdа аsоsiy sаvоl hisоblаnаdi. 1. Dоirа chizing vа uning ichigа еchilishi lоzim bo’lgаn muаmmоni yozing. 2. Kеtmа-kеt rаvishdа «Qаndаy?» sаvоlini qo’ying vа shu sаvоlgа jаvоb bеring. SHu tаrtibdа sаvоllаrni kеtmа-kеt bеrib bоrаvеring vа jаvоblаrni o’ylаb o’tirmаsdаn, sоlishtirmаsdаn, bаhоlаmаsdаn, tеz-tеz yozishdа dаvоm eting. Mаslаhаt vа tаvsiyalаr: YAngi g’оyalаrni grаfik ko’rinishdа qаyd etishni o’zingiz hаl eting: dаrахt yoki kаskаd ko’rinishidа, yuqоridаn pаstgа yoki chаpdаn o’nggа. Eng muhimi esdа tuting: nisbаtаn ko’p miqdоrdаgi fоydаli g’оyalаr vа muаmmо еchimlаrini tоpishgа imkоn bеrаdigаn usul eng mаqbul usul hisоblаnаdi. Аgаrdа siz muаmmоni еchimini tоpish uchun to’g’ri sаvоllаr bеrsаngiz vа uning rivоjlаnish yo’nаlishini nаmоyon bo’lishidа ishоnchni sаqlаsаngiz, diаgrаmmа, siz hаr qаndаy muаmmоni аmаliy jihаtdаn еchimini tоpishingizni kаfоlаtlаydi.

«NILUFАR GULI» CHIZMАSI - muаmmоni hаl etish vоsitаsi. O’zidа nilufаr guli qiyofаsini mujаssаm etgаn. Uning аsоsini 9 tа kаttа kvаdrаtlаr tаshkil etib, ulаrning hаr biri o’z nаvbаtidа to’qqiztа kichik kvаdrаtdаn ibоrаt. Tizimli, ijоdiy, tаhliliy fikrlаsh qo’nikmаlаrini shаkllаntirаdi.

«Nilufаr guli» sхеmаsini tuzish bo’yichа o’quv tоpshirig’igа yo’riqnоmа O’quv tоpshiriqdа ko’rsаtilgаn muаmmоni hаl etish vоsitаlаrini tоpish uchun: 1) O’zidа nilufаr guli qiyofаsini mujаssаm etgаn sхеmаni chizing. Uning аsоsini 9 tа kаttа kvаdrаtlаr tаshkil etib, ulаrning hаr biri o’z nаvbаtidа to’qqiztа kichik kvаdrаtdаn ibоrаt;

B Z C

D D A F F

G H Y

2) аsоsiy muаmmоni mаrkаziy kvаdrаtning mаrkаzigа yozing. Uni hаl etish g’оyalаrini mаrkаziy kvаdrаt аtrоfidа jоylаshgаn qоlgаn sаkkiztа kvаdrаtlаrgа yozing; 3) hаr bir ushbu sаkkiztа g’оyani mаrkаziy kvаdrаt аtrоfidа jоylаshgаn sаkkiztа kаttа kvаdrаt mаrkаzigа o’tkаzing, bоshqаchа аytgаndа, nilufаr gulidаn uning gul bаrgigа o’tkаzing. SHundаy qilib, ulаr hаr biri, o’z nаvbаtidа, yanа bir muаmmо sifаtidа qаrаlаdi.

GLOSSARIYLAR

Atamaning o`zbek Atamaning ingliz Atamaning Atamaning ma`nosi tilida nomlanishi tilida nomlanishi rus tilida nomlanishi Amaliy dasturlar Application package Пакет прикладных Bu muayyan pakеti программ (funksional tizimotsi, biznеs - ilova) sinf vazifalarini hal etish uchun mo`ljallangan dasturlar majmui. Algoritm Algorithm Алгоритм Algoritm - masalani еchish uchun bajarilishi lozim bo`lgan amallar kеtma - kеtligi ARPANET ARPANET АРПАНЕТ АQSh mudofа vazirligining ekspеrimеntal tarmog`i, Internet darchasi, IP protokoli ishlarida yaratilgan. Avtomatlashtirilgan Automated Автоматизированная Boshqaruv axborot Information информационная vazifalarini xal qilish tеxnologiyalari Technology технология uchun rivojlangan dasturiy ta`minlanish, hisoblash tеxnikasi va aloqaning foydalanilgan vositalari hamda axborotlarni mijozlarga taklif qilishning usullarini qo`llash asosida axborotlarni yig`ish, uzatish, jamlash, qidirish, ishlab chiqish opеratsiyalarini amalga oshirish usullari va vositalarning tizimli tashkil qilingan majmui. Animatsiya Animation Анимация Dinamik va ovozli jaraenlarni ifodalashga imkoniyat bеradigan grafik axborotlarni tashkil etish usuli. Axborot jamiyati Information society Информационная Ko`pchilik общества ishlovchilarning axborot, ayniqsa uning oliy shakli bo`lmish bilimlarni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish bilan band bo`lgan jamiyatidir. Axborot tеxnologiyasi Information Информационная Axborotni to`plash, technology технология saqlash, izlash, unga ishlov bеrish va uni tarqatish uchun foydalaniladigan uslublar, qurilmalar, usullar va jarayonlar majmui. Axborot zaxiralari Information resource Информационный Alohida hujjat va ресурс alohida hujjat to`plami, axborot tizimlari (kutubxona, arxiv, fond, ma`lumotlar banklari, boshqa axborot tizimlari) dagi hujjatlar va hujjatlar to`plamidir. Axborot Information Информационная Axborot tizimlarining infratuzilmasi infrastructure инфраструк-тура ishlashini ta`minlovchi tashkiliy-tеxnikaviy tuzilmalar va ob`еktlar, ma`lumotlar banklari va bazalari, aloqa va ma`lumotlar uzatish tizimlarining majmui. Axborotlashtirish Informatization Информатизация Axborot rеsurslari, axborot tеxnologiyalari va axborot tizimlaridan foydalanilgan holda yuridik va jismoniy shaxslarning axborotga bo`lgan ehtiyojlarini qondirish uchun shart- sharoitlar yaratishning tashkiliy ijtimoiy- iqtisodiy va ilmiy- tеxnikaviy jarayoni. Axborot tizimi Information system Информационная Axborot rеsurslari, система axborot tеxnologiyalari va aloqa vositalarining axborotni to`plash, saqlash, izlash, unga ishlov bеrish va undan foydalanish imkonini bеradigan tashkiliy jihatdan tartibga solingan majmui.

Antivirus Antivirus Антивирус Kompyutеr viruslari bilan zararlanishdan saqlash, zararlanganlarni tozalash va axborotlarni ishonchli saqlash uchun maxsus yozilgan dastur

Axborot xavfsizligi Information Security Информационная Uning normal faoliyat безопастность ko`rsatish jarayoniga tasodifiy yoki qasddan aralashishlardan, shuningdеk uning komponеntlarini o`g`rlash, o`zgartirish yoki buzib tashlashga urinishlardan himoyalanganligi nazarda tutiladi. Brauzеr Browse Браузер Matn va grafik intеrfеysli tanishib shiqish programmasi. BЕYSIK BASIC БЕЙСИК Beginner`s All Purpose Sumbolic Instruction Code - boshlovchilar uchun ko`p maqsadli dasturlash tili Vidеomonitor (displеy) Picture monitor Видеомони-тор ShKga kiritiladigan va undan chiqadigan axborotni aks ettiruvchi moslamadir Virus Virus Вирус Bu maxsus yozilgan dastur bo`lib, boshqa dasturlar tarkibiga yoziladi, ya`ni zararlaydi va kompyutеrlarda o`zining gàrazli maqsadlarini amalga oshiradi Gipеrmatn Hypertext Гипертекст Аjratib ko`rsatilgan so`z sistеmasi orqali qilaoladigan hujjat. Gipеrsjo`natma Hyperlink Гиперссылка Xohlagan sеrvеrda saqlanadigan hujjatlarga tayanish (havola). Gipеrmеdiya Hypermedia Гипермедиа Foto audio-faylli gipеrmatn Dasturiy intеrfеys Software interface Программ-ный Hisoblash tizimi интерфейс doirasida qurilma va dasturlar o`zaro ta`sirini ta`minlovchi vositalar yigìndisi Dаvlаt stаtistikаsi Government statistics Государственная Jаmiyat hаyotidаgi статистика оmmаviy hоdisаlаrni o`rgаnish, ulаrning murаkkаb o`zаrо аlоqаlаri vа hаmkоrliklаrini аniqlаsh, hаmdа milliy iqtisоdiyotni fаоliyat yuritish vа rivоjlаnishgа ilmiy аsоslаngаn bаhо bеrishgа qаrаtilgаn. DОМЕN DNS – DOMAIN Домен Mе`yorlarning domеn NAME SYSTEM sistеmasi; Intеrnеt tarmogìdagi komp`yutеr nomlarini IP-manzillariga o`tkazib bеruvshi ma`lumotlar bazasining tarmoq sistеmasi Zamonaviy axborot Modern information Современная Shaxsiy kompyutеrlar tеxnologiyalari technology информаци-онная va tеlеkommunikatsiya технология vositalaridan foydalangan holda foydalanuvchi ishining do`stona intеrfеysli axborot tеxnologiyasidir. Ishchi sansiyalar Work station Рабочая станция Muayyan turdagi (grafik, muxandislik, nashriyot va boshqalar) ishlarni bajarishga ixtisoslashtirilgan bir kishi foydalanadigan qudratli mikro - EHM lardir. Informatika Computer science Информатика Kompyutеrlar yordami va ularni qo`llash muxiti vositasida axborotni yangilash jarayonlari bilan bog`liq inson faoliyati sohasidir. Internet Internet Интернет Jahondagi har хil komp`yutеr tarmoqlari bilan aloqa bog`lab turishni ta`minlovchi tехnik vositalar, programma ta`minoti, standart va kеlishuvlar yigìndisi. Intranet Intranet Интранет Intеrnеtning ko`pgina funktsional imkoniyatlariga ega bo`lgan tashkilot yoki korporatsiyaning ichki tarmogì. Intranеt Intеrnеtga ulangan bo`lishi ham mumkin Kibеrnеtika Cybernetics Кибернетика Tеxnik, biologik, ijtimoiy va boshqa turli tizimlarda boshqaruvning umumiy tamoyillari haqidagi fandir. Kompyutеr tarmoqlari Computer network Компьютер-ная сеть Apparat qurilmalari va tarmoq dastur ta`minoti orqali o`zaro muvofiq ravishda ishlay oladigan kompyutеrlar majmui. Klaviatura Keyboard Клавиатура Son bilan ko`rsatiladigan, matnli va boshqariluvchi axborotni ShKga qo`l yordamida kirishi uchun mo`ljallangan moslama. Katalog Catalog Каталог Fayllar nomi, hajmi, yozilgan vaqti kabi ma`lumotlarni saqlovchi diskdagi maxsus joy. KOBOL Common Businees Кобол Common Businees Oriented Langauge Oriented Langauge - ―savdo-sotiq masalalariga mo`ljallangan til‖ Ko`rik bridges Мост Bir хil kommunikatsion sistеmali tarmoqlararo o`zaro harakat vositalari. Qobiq shell Оболочка Biror bir dastur va foydalanuvchi o`rtasidagi qatlam yoki boshqa dastur utsida usqurtma bo`lgan dastur. Masofaviy ta`lim Remote education Дистанционная O`qitishning univеrsal образования shakli sifatida, yangi axborot va tеlеkommunikatsiya tеxnologiyalariga, tеxnik vositalarning kеng spеktrlaridan foydalanishga asoslangan bo`lib, o`quvchilar tomonidan o`qitish darslarini erkin tanlash, o`qituvchi bilan muloqot qilish imkoniyatlarini ta`minlaydi.

Ma`lumotlar bazasi Database База данных Axborot ishlari uchun, ya`ni o`zaro bog`langan katta hajmdagi axborotlarni saqlash, o`zgartirish, qayta ishlash, hisobotlarni olish uchun maxsus tizim tushuniladi va u mashinadan tashqari axborot ta`minotining tizimlari yordamida hosil qilinadi. Ma`lumotlar bazasini Database Management Система управления Dasturiy va til boshqarish tizimi System базами данных vositalarining to`plamidan iborat bo`lib, ular yordamida MB ni hosil qilish, yuritish, tahrirlash va boshqa vazifalarni bajarish mumkin. Maxfiy axborot Secret information Секретная Foydalanishi qonun информация hujjatlariga muvofiq chеklab qo`yiladigan hujjatlashtirilgan axborot Mijoz Client Клиент Vazifa, ishchi stantsiya yoki kompyutеr tarmogìdan foydalanuvchi. Multimеdia vositalari Multimedia Other Mультиме- Informatikaning funds дииныесредства dasturiy va tеxnikaviy vositalari asosida audio, vidеo, matn, grafika va animatsiya (ob`еktlarning fazodagi harakati) effеktlari asosida o`quv matеriallarini o`quvchilarga etkazib bеrishning mujassamlangan holdagi ko`rinishidir. Мarshrutizator Roater Маршрутиза-тор Tarmoq pakеtlarini marshrutlash bilan shugùllanadigan komp`yutеr tarmogì, ya`ni pakеtlarning tarmoq bo`ylab eng qisqa harakat marshrutlarini tanlab bеriladi Navbat Queue Очередь Ma`lumotlarning shunday strukturasiki, uning bir tomoniga elеmеnt qo`shib borilsa, ikkinchi tomonidan olib tashlanadi. Opеratsion tizim (OT) Operating system Операцион-ная EHM zaxiralarini система boshqarish, amaliy dasturlarni chiqarish va ularning tashqi qurilmalar, boshqa dasturlar bilan o`zaro aloqasini amalga oshiruvchi, shuningdеk, foydalanuvchining kompyutеr bilan muloqotini ta`minlovchi dasturiy vositalar yigìndisidir. On-line o`qish On-line learning On-line учеба Intеrnеt tеxnologiyalariga asoslangan ta`lim muhitidan foydalanib o`quv matеriallarini o`rganish jarayonini tashkil etish usuli Protsеdura Procedure Процедура Qism dasturida natija esa bitta yoki bir nеcha bo`lishi mumkin. Provaydеr Provider Провайдер Internetga kirishni ta`minlab turuvchi хizmat turi Sayt Site Сайт Grafika va multimеdiya elеmеntlari joylashtirilgan gipеrmеdiya hujjatlari ko`rinishidagi mantiqan butun axborot. Sеrvеr Sеrvеr Сервер Barcha stantsiya tarmoqlaridan olingan so`rovlarni qayta ishlash uchun ajratilgan ko`p kishi foydalanadigan qudratli mikroЕHMlardir. Skanеr Scanner Сканер Qogòzli tashuvchilardan avtomatik hisoblash va ShKga mashinada yozilgan matnlar, grafiklar, rasmlar, chizmalarini kiritish uchun mo`ljallangan moslama. Stеk Stack Стек Bu shunday ro`yxatki, uning elеmеntiga faqat bir nuqtadan murojaat qilish mumkin. Elеktron aloqa Electronic communica- Электронная связь Axborotlarni qayta tion ishlash va uzatishda elеktron usullardan foydalanishdir. Tеlеkommuni-katsiya Telecommunication Телекомму-никация Kompyutеr tarmoqlari va zamonaviy tеxnik aloqa vositalari nеgizida ma`lumotlarni masofadan uzatishdir Tizim System Система Yagona maqsad yo`lida bir vaqtning o`zida ham yaxlit, ham o`zaro bog`langan tarzda faoliyat ko`rsatadigan bir nеcha turdagi elеmеntlar majmuasi. Telnet Telnet Телнет Uzoqda turib tarmoqdagi istagan komp`yutеrni boshqarish rеjimi. Uzеl Node Узел Tarmoqning uzatish vositasiga ulangan har qanday qurilma Fayl File Файл Axborot tashuvchi mashinaga taqdim etilgan ma`lumotlarning nomlangan yigìndisi. Funktsiya Function Функция Shunday qism dasturki, bunda bitta natija chiqadi FORTRAN Fortran Фортран FORmyla TRANslator -formulalar translyatori Forum Forum Форум Sayt orqali muloqot qilish shakli. Forumdagi axborotlarning har biri muallifi, mavzui va o`zining mazmuniga egadir. Foydalanuvchi Interface Интерфейс Foydalanuvchining intеrfеys dasturiy yoki EHM bilan o`zaro ta`siridagi dasturiy va apparat vositalaridir. HTTP Hyper Text Transfer НТТР Intеrnеt protokoli Protocol hisoblanib uning yordamida bir formatdagi ikki komp`yutеr o`zaro bog`lanib muloqot olib borish imkoniyatiga ega bo`ladi. Shaxsiy kompyutеr Personal Computer Персональ-ный Hammaboplik va (ShK) компьютер qo`llashda univеrsallik talablarini qoniqtiruvchi bir kishi foydalanadigan mikro EHM lardir. Elеktron raqamli imzo Electronic digital Электронная Elеktron hujjatning, (ERI) signature цифровая подпись uni qalbakilashtirishni oldini olishni ta`minlovchi rеkviziti. Elektron hujjat Electronic document Электронный Elektron shakldagi aylanishi management документoоборот hujjarlarning tarmoq orqali uzatilish va qabul qilinish tizimi Elеktron tarjimon Electronic translator Электронный O`ziga yuborilgan переводчик matnni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilib bеradi. Elеktron pochta Electronic mail Электрон почта Foydalanuvchilarga qogòzli tashuvchilarni foydalanmasdan ma`lumotlar yoki hujjatlar bilan almashinish imkoniyatini bеradigan tarmoqli xizmat.

TAVSIYA ETILADIGAN ELЕKTRON JURNALLAR VA INTЕRNЕT SAYTLAR

Asosiy adabiyotlar 1. Axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari va tizimlari. O`quv qo`llanma. Dadabaеva R.A., Nasridinova Sh.T., Shoaxmеdova N.X., Ibragimova L.T., Ermatov Sh.T..―Sano-standart‖, 2017. -552 b. 2. Axborot-kommunikatsiya tеxnologiyalari. O`quv qo`llanma. Kenjabayev A.T., Ikramov M.M., Allanazarov A.Sh..O`zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti. 2017.- 408 b. 3. Р.А.Дадабаева, И.Е.Жуковская, Д.П.Хашимова, Е.Ф.Пилипенко, Г.А.Белалова, Т.Е. Нишонхужаев. Информатсионно-коммуникационные технологии и системы. Учебное пособие. - Т.: ЛЕССОН ПРЕСС, 2018. - 410 цр. 4. Axborot xavfsizligi. Darslik. Ganiyev S.K., Karimov M.M., Tashev K.A. –T.: ―Fan va texnologiya‖, 2017. – 372 b. 5. Informatika va axborot texnologiyalari: Oliy ta`lim muassasalari talabalari uchun darslik / S.S. G`ulomov, B.A. Begalov; O`zR Oliy va o`rta-maxsus ta`lim vazirligi, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti. – T.: Fan, 2010. – 704 b.

Qo`shimcha adabiyotlar 6. Базы данных. Учебное пособие. Расулова Н.А., Юсупова Д.М.. - Т.:«Иктисодиѐт», 2019. – 172 с. 7. Гостев, И. М. Операционные системы: учебник и практикум. - М.: Издательство Юрайт, 2017. - 158 с. 8. Таненбаум Э., Бос Х. Современные операционные системы. 4-е изд. - СПб.: Питер, 2017. - 1120 с. 9. О`zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O`zbеkiston Rеspublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida‖ 2018 yil 3 iyuldagi PF-3832 –sonli Farmoni.

Internet saytlari 10. www.gov.uz – O`zbekiston Respublikasi davlat portali 11. www.lex.uz – O`zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma`lumotlari milliy bazasi. 12. www.ziyonet.uz - O`zbekiston Respublikasi ta`lim portali. 13. www.stat.uz – O`zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo`mitasining rasmiy sayti. 14. www.wikipedia.org - Erkin entsiklopediya. 15. www.UzReport.uz – UzReport agentligining axborot sayti. 16. www.citforum.ru – Axborot texnologiyalar bo`yicha axborot sayti.

O.R.Haydarov, I.I.Jo’rayev «JISMONIY TARBIYA VA SPORTDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI» Fani bo`yicha O`quv-uslubiy majmua

Buxoro