Synchroniczne I Diachroniczne Aspekty Badań Polszczyzny
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
#0# Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny Szczecin 2018 Komitet Redakcyjny prof. dr hab. Mirosława Białoskórska (redaktor naczelna) dr hab. Agnieszka Szczaus (sekretarz redakcji) Rada Naukowa prof. dr hab. Andrzej Dyszak (Bydgoszcz) prof. dr hab. Kwiryna Handke (Warszawa) dr hab. Dorota Kozaryn prof. US (Szczecin) prof. dr hab. Simón José Suáres Cuadros (Granada – Hiszpania) prof. dr hab. Neda Pintarić (Zagrzeb – Chorwacja) prof. dr hab. Elżbieta Umińska-Tytoń (Łódź) prof. dr hab. Bogdan Walczak (Gorzów Wielkopolski) prof. dr hab. Harry Walter (Greifswald – Niemcy) Lista recenzentów znajduje się na stronie www.wnus.edu.pl/sj Redakcja językowa | Jadwiga Hadryś Korekta | Ewelina Piotrowska Tłumacz | Piotr Wahl (streszczenia angielskie) Opracowanie graficzne i skład | Wiesława Mazurkiewicz Adres redakcji Instytut Polonistyki, Kulturoznawstwa i Dziennikarstwa US 71-065 Szczecin, al. Piastów 40b e-mail: [email protected] Wersja papierowa jest wersją pierwotną Elektroniczna wersja czasopisma jest dostępna na stronie www.wnus.edu.pl/sj Streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne online w bazach danych The Central European Journal of Social Sciences and Humanities http://cejsh.icm.edu.pl Pełne wersje artykułów dostępne są w: The Central and Eastern European Online Library (CEEOL) www.ceeol.com; BazHum http://bazhum.muzhp.pl; EBSCO www.ebsco.com © Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2018 ISSN 1730-4180 Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego Wydanie I. Ark. wyd. 22,5. Ark. druk. 23,8. Format B5. Nakład 77 egz. Spis treści Kwiryna Handke Badacz języka wobec triady: pisarz – tworzywo językowe – tekst (studium warsztatowe) 7–21 Danuta Bieńkowska, Elżbieta Umińska-Tytoń O różnych postaciach potoczności (na materiale pamiętników Zofii Stryjeńskiej) 23–46 Halina Chodurska Cała zielna domowa apteka Wojszczanki? O ziołach leczniczych w Soplicowskim dworze 47–65 Magdalena Czachorowska Kompetencje czytelników w oczach wydawców Kronik Bolesława Prusa 67–80 Andrzej Dyszak Gramatykalizacja podmiotu mówiącego w emigracyjnych tomikach poetyckich Jana Lechonia 81–103 Urszula Gnyś Słowniki włosko-polskie i polsko-włoskie na przełomie XX i XXI wieku – próba bibliografii 105–117 Paulina Grabowska „Długie ogony kobiecych sukien” – językowe wyznaczniki opisu wizytowych sukien kobiecych w Kronikach tygodniowych Bolesława Prusa 119–132 Marzena Guz Obraz Neapolu w wybranych opowiadaniach Gustawa Herlinga-Grudzińskiego 133–147 Magdalena Hawrysz Wartości w dyskursie ziemiańskim w świetle leksyki powieści Lala Jacka Dehnela 149–162 4 | Spis treści Jolanta Ignatowicz-Skowrońska Aktualizacje zwrotu wyjść z szuflady w tekstach współczesnej polszczyzny 163–175 Izabela Kępka „Oto jest wilk wolny!” – kreacja wilka jako symbolu wolności w poezji Jacka Kaczmarskiego 177–189 Katarzyna Kondzioła-Pich Szantaż emocjonalny w języku polskim i czeskim. Ujęcie pragmalingwistyczne 191–209 Danuta Kowalska Rdzenni mieszkańcy Czarnego Lądu w oczach Henryka Sienkiewicza podróżnika na materiale Listów z Afryki (1892) 211–228 Anna Lenartowicz-Zagrodna O układzie gniazdowym artykułów hasłowych w dawnych słownikach 229–241 Magdalena Pietrzak Obraz Indian w Listach z podróży do Ameryki Henryka Sienkiewicza w kontekście publicystyki „Wędrowca”. Cz. II. Sposoby prezentacji społeczności indiańskiej 243–259 Anna Pięcińska Zwiastowania Guida Reniego w kontekście pragmatyki językowej 261–269 Joanna Rychter „[K]orzeni szukam pradziadów / co oplatają trzewia ziemi” – obraz „małej ojczyzny” w lirykach Władysława Grabana 271–289 Adrianna Seniów O konstrukcjach typu anoreksja, anorektyk, anorektyczka we współczesnej polszczyźnie 291–302 Marek Stachowski Problemy metodologiczne z badaniem orientalizmów w języku polskim 303–314 Danuta Stanulewicz Nazwy odcieni barwy zielonej w kategorii „proza” Narodowego Korpusu Języka Polskiego 315–331 #1# Spis treści | 5 Lucyna Warda-Radys Kaszubska stylizacja językowa w powieści Pawła Huellego Śpiewaj ogrody 333–346 Daria Zarzeczna Kulturowo-językowy charakter przyśpiewek i wierszyków zamieszczonych w gawędach Eugeniusza Wasilewskiego 347–363 Recenzje Bogdan Walczak Joanna Kamper-Warejko, Słownictwo botaniczne w polskim tłumaczeniu Ksiąg o gospodarstwie (1571) Piotra Krescencjusza na tle epoki, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2016 365–368 Elżbieta Skorupska-Raczyńska Adrianna Seniów, Słownictwo psychologiczne we współczesnej polszczyźnie ogólnej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2017 369–373 Joanna Rutkowska Język doświadczenia religijnego, pod red. Grzegorza Cyrana i Elżbiety Skorupskiej-Raczyńskiej, t. X, Wydawnictwo Naukowe Akademii im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wlkp., Gorzów Wielkopolski 2017 375–379 #0# SYNCHRONICZNE I DIACHRONICZNE ASPEKTY BADAŃ POLSZCZYZNY www.wnus.edu.pl/sj | DOI: 10.18276/sj.2018.17-01 | 7–21 Kwiryna Handke Warszawa [email protected] Badacz języka wobec triady: pisarz – tworzywo językowe – tekst (studium warsztatowe) Słowa kluczowe pisarz, język, tekst, badacz Keywords writer, language, text, researcher W tym artykule rozwijam koncepcję badań zasygnalizowaną poprzednio przy temacie Skrzydła – wyraz i nośnik symboli w tekstach Stefana Żeromskiego1. Jest to postrzeganie pisarza nie tylko jako autora i kreatora tekstu, nadawcę komunikatu, twórcę oryginalnego warsztatu pisarskiego, ale również jako jednostkę ludzką, egzystującą w określonym czasie i miejscu/miejscach, osobowość o konkretnej tożsamości, obdarzoną swoistymi właściwo- ściami, posiadającą sobie właściwe: wiedzę, doświadczenia, upodobania, poglądy, preferen- cje i emocje1. Tworzywo językowe zawarte w tekstach literatury pięknej może być i bywa rozma- icie postrzegane przez badaczy. Językoznawcy najczęściej zwracają uwagę na elementy słownikowe, specyficzne nazewnictwo czy określone formy gramatyczne lub słowotwór- cze, a także na tekstową funkcjonalność poszczególnych leksemów, form lub ich grup czy 1 Kwiryna Handke, „Skrzydła – wyraz i nośnik symboli w tekstach Stefana Żeromskiego”, Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny 16 (2017): 5–27. 8 | Kwiryna Handke zbiorów tematycznych. Niektórzy śledzą również tropy stylistyczne, zwłaszcza metafory i porównania. Rzadziej spotykamy penetrację badawczą wykraczającą swoim zasięgiem poza analizowany tekst literacki, czyli poza relację: tekst– badacz. Tymczasem ujęcie szer- sze, w którym uwzględni się trójstronną relację: pisarz–tekst–badacz, pozwala dostrzec więcej aspektów niemal każdego badanego zagadnienia czy tematu. Pisarz poprzez teksty przekazuje niektóre cechy swojej osobowości, zostawia w nich ślady życiowych przeżyć, dążeń, refleksji i nabytych doświadczeń. Dlatego tak ważne jest przy analizowaniu jego tekstów zadawanie raz po raz pytania: dlaczego? A w interpretacji poszukiwanie właściwej odpowiedzi, posługując się przy tym wiedzą pozatekstową. Odłóżmy tu na bok teorie i metody badawcze języka i tekstu, takie jak: indywidualizm w języku2, psycholingwistyka i etnolingwistyka, językowy obraz świata czy świat przed- stawiony dzieła literackiego. Pozostańmy przy prostej definicji idiolektu jako zespołu in- dywidualnych właściwości charakteryzujących mowę danego osobnika, związanych z jego pochodzeniem, wykształceniem, zawodem, tradycjami, środowiskami, upodobaniami sty- listycznymi etc.3 Dotyczy ona również pisarzy i jest najbardziej przydatna w tej koncepcji, o której tu mowa. W tym opracowaniu zajmę się szeroko pojętym słownikiem (leksyka, słowotwórstwo, semantyka) obecnym w tekstach pisarzy i prześledzę pod tym kątem wybrane publikacje kilku badaczy, które znalazły się w szczecińskich „Studiach Językoznawczych”. Przedsta- wienie to – co bardzo wyraźnie podkreślam – nie ma charakteru recenzji oceniających czy wartościujących, stanowi jedynie ilustrację mojego podejścia do badania tekstów pisarzy. Jolanta Słoboda w dwóch opracowaniach: Leksykalno-semantyczne wyznaczniki let- nich pejzaży wiejskich w „Nocach i dniach” Marii Dąbrowskiej4 oraz Leksykalno-seman- tyczne wyznaczniki wiosennych pejzaży wiejskich w „Nocach i dniach” Marii Dąbrowskiej5 umiejętnie zaprezentowała zgromadzony materiał, przede wszystkim barwy, światłocienie, w mniejszym zakresie dźwięki i ruch. We wstępie do pierwszego znajdujemy zapowiedź, że celem opracowania jest „analiza środków artystycznego obrazowania, które posłużyły Marii Dąbrowskiej do budowania opisów letnich pejzaży wiejskich […] oraz określania ich funkcji semantycznej w tekście” (s. 334), a dalej, że „Efekty barwne i świetlne, oprócz funk- cji informacyjnej, wyodrębniającej i identyfikującej kolorystycznie opisywane elementy letnich pejzaży wiejskich, podkreślają nastrój, scenerię i dynamizm krajobrazu, zwiększają również plastyczność opisów” (s. 344). A zatem są to oczywiste odniesienia do pisarskiego warsztatu Dąbrowskiej. Nieco inaczej zostały ujęte wyznaczniki dźwięku, mimo że ich 2 Por. Encyklopedia wiedzy o języku polskim (Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1978); Leon Zawadowski, Lingwistyczna teoria języka (Warszawa: Pań- stwowe Wydawnictwo Naukowe, 1966), 39; Michał Głowiński i in., Słownik terminów literackich (Wro- cław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1976). 3 Głowiński i in., Słownik. 4 Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny 14 (2015): 333–345. 5 Studia Językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny 15 (2016): 115–125. Badacz języka wobec triady: pisarz – tworzywo językowe – tekst (studium warsztatowe) | 9