ISSN (Print) 2616-678Х ISSN (Online) 2663-1288

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ BULLETIN ВЕСТНИК of L.N. Gumilyov Евразийского национального Eurasian National University университета имени Л.Н. Гумилева

ФИЛОЛОГИЯ сериясы Серия ФИЛОЛОГИЯ PHILOLOGY Series

№4(129)/2019

1995 жылдан бастап шығады Издается с 1995 года Founded in 1995

Жылына 4 рет шығады Выходит 4 раза в год Published 4 times a year

Нұр-Сұлтан, 2019 Nur-Sultan, 2019 Нур-Султан, 2019 Бас редакторы Дихан Қамзабекұлы филология ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі (Қазақстан)

Л.Н. Гумилев атындағыБас Еуразия редактордың ұлттық университетінің орынбасары ХАБАРШЫСЫ. Шолпан ФИЛОЛОГИЯ Жарқынбекова сериясы - BULLETIN of the L.N.филология Gumilyov ғылымдарыныңEurasian National докторы, University. проф. PHILOLOGY (Қазақстан) Series Редакция алқасы Аскер оғлы Рамиз ф.ғ.д., проф. (Әзербайжан) Ақматалиев Абдылдажан ф.ғ.д., проф. (Қырғызстан) Аймұхамбет Жанат ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Бахтикиреева Улданай ф.ғ.д., проф. (Ресей) Беженару Людмила ф.ғ.д., проф. (Румыния) Бейсембаева Жанаргүл ф.ғ.к. (Қазақстан) Біжкенова Айгүл ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Жақыпов Жантас ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Журавлева Евгения ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Жаң Динжиң PhD, проф. (Қытай) Ескеева Мағрипа ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Ержласун Гүлжанат PhD, проф. (Түркия) Қасқабасов Сейіт ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Негимов Серік ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Нұрғали Қадиша ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Нуриева Фануза ф.ғ.д., проф. (РФ, Татарстан) Райхл Карл ф.ғ.д., проф. (Германия) Рахманов Носимхан ф.ғ.д., проф. (Өзбекстан) Риверс Уильям Патрик PhD, проф. (АҚШ) Сәтенова Серіккүл ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Тәжібаева Сәуле ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Тұрысбек Рақымжан ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Хисамитдинова Фирдаус ф.ғ.д., проф. (РФ, Башқұртстан) Чернявская Валерия ф.ғ.д., проф. (Ресей) Шәріп Амантай ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Шәріпова Гүлбану ф.ғ.к., доцент м.а. (Қазақстан) Экиджи Метин PhD, проф. (Түркия) Янковски Хенрих PhD, проф. (Польша)

Редакцияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қ.Сәтбаев к-сі, 2, 402 каб. Тел.: +7(7172) 709-500 (ішкі 31-413) E-mail: [email protected] Жауапты редактор, компьютерде беттеген: Ілияс Құрманғалиев

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршысы. ФИЛОЛОГИЯ сериясы Меншіктенуші: ҚР БжҒМ «Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ШЖҚ РМК ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрлігінде 27.03.2018 ж. №16996-Ж тіркеу куәлігімен тіркелген. Мерзімділігі: жылына 4 рет. Тиражы: 35 дана Типографияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қажымұқан к-сі, 12/1, тел.: +7(7172)709-500 (ішкі 31413) © Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Editor-in-Chief Dikhan Kamzabekuly Doctor of philology, аcademician of NAS RK (Kazakhstan) Deputy Editor-in-Chief Zharkynbekova Sholpan Doctor of philology, Рrof. (Kazakhstan) Editorial board Asker ogly Ramiz Doctor of philology, Рrof. (Azerbaidzhan) Akmataliyev Аbdildajan Doctor of philology, Рrof. (Kyrgyzstan) Aimukhambet Zhanat Doctor of philology, Рrof. (Кazakhstan) Bakhtikireeva Uldanai Doctor of philology, Рrof . (Russia) Beisembayeva Zhanargul Can. of philology (Кazakhstan) Bezhenaru Lyudmila Doctor of philology, Рrof . (Romania) Bizhkenova Аigul Doctor of philology, Рrof. (Кazakhstan) Chernyavskaya Valeriya Doctor of philology, Рrof. (Russia) Еrzhiasun Güljanat PhD, Prof. (Turkey) Yeskeyeva Мagripa Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Henryk Jankowski PhD, Prof. (Poland) Kaskabassov Seit Doctor of philology, Prof . (Кazakhstan) Khisamitdinova Firdaus Doctor of philology, Prof. (RF, Bashkortostan) Metin Ekiji PhD, Prof. (Тurkey) Negimov Serik Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Nurgali Kadisha Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Nurieva Fanuza Doctor of philology, Prof. (RF, Tatarstan) Reichl Karl Doctor of philology, Prof. (Germany) Rakhmanov Nasimhon Doctor of philology, Prof. (Uzbekistan) Rivers William Patrick PhD, Prof. (USA) Satenova Serikkul Doctor of philology, Prof . (Kazakhstan) Sharip Аmantay Doctor of philology, Prof. (Kazakhstan) Sharipova Gulbanu Can. of philology, assos. Prof. (Kazakhstan) Tazhybayeva Saule Doctor of philology, Prof. (Kazakhstan) Turysbek Rakymzhan Doctor of philology, Prof. (Kazakhstan) Zhakypov Zhantas Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Zhang Dingjing PhD, Prof. (China) Zhuravleva Yevgeniya Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan)

Editorial address: 2, Satвayev str., of. 402, Nur-Sultan, Kazakhstan, 010008 Теl.: +7(7172) 709-500 (ext. 31-413) E-mail: [email protected] Executive editor, computer layout: Іlyas Kurmangalyev

Bulletin of L.N. Gumilyov Eurasian National University PHILOLOGY Series Owner: Republican State Enterprise in the capacity of economic conduct «L.N.Gumilyov Eurasian National University» Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan Registered by Ministry of Іnformation and Сommunication of the Republic of Kazakhstan. Registration certificate No 16996-Ж from 27.03.2018 Periodicity: 4 times a year Circulation: 35 copies Address of printing house: 12/1 Kazhimukan str., Nur-Sultan, Kazakhstan 010008; tel.: +7(7172) 709-500 (ext. 31413) © L.N. Gumilyov Eurasian National University Главный редактор Дихан Камзабекулы доктор филологических наук, академик НАН РК (Казахстан) Зам. главного редактора Шолпан Жаркынбекова доктор филологических наук, проф. (Казахстан) Редакционная коллегия Аскероглы Рамиз д.ф.н., проф. (Азербайджан) Акматалиев Абдылдажан д.ф.н., проф. (Киргизстан) Аймухамбет Жанат д.ф.н., проф. (Казахстан) Бахтикиреева Улданай д.ф.н., проф. (Россия) Беженару Людмила д.ф.н., проф. (Румыния) Бейсембаева Жанаргуль к.ф.н. (Казахстан) Бижкенова Айгуль д.ф.н., проф. (Казахстан) Жакыпов Жантас д.ф.н., проф. (Казахстан) Жан Динжин PhD, проф. (Китай) Журавлева Евгения д.ф.н., проф. (Казахстан) Ескеева Магрипа д.ф.н., проф. (Казахстан) Ержласун Гульжанат PhD, проф. (Турция) Каскабасов Сеит д.ф.н., проф. (Казахстан) Негимов Серик д.ф.н., проф. (Казахстан) Нургали Кадиша д.ф.н., проф. (Казахстан) Нуриева Фануза д.ф.н., проф. (РФ, Татарстан) Райхл Карл д.ф.н., проф. (Германия) Рахманов Насимхон д.ф.н., проф. (Узбекистан) Риверс Уильям Патрик PhD, проф. (США) Сатенова Сериккуль д.ф.н., проф. (Казахстан) Тажибаева Сауле д.ф.н., проф. (Казахстан) Турысбек Рахимжан д.ф.н., проф. (Казахстан) Хисамитдинова Фирдаус д.ф.н., проф. (РФ, Башкортостан) Чернявская Валерия д.ф.н., проф. (Россия) Шарип Амантай д.ф.н., проф. (Казахстан) Шарипова Гульбану к.ф.н., и.о. доцент (Казахстан) Экиджи Метин PhD, проф. (Турция) Янковский Хенрих PhD, проф. (Польша)

Адрес редакции: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. К.Сатпаева, 2, каб. 402 Тел.:+7(7172) 709-500 (вн. 31-413) E-mail: [email protected] Ответственный редактор, компьютерная верстка: Ильяс Курмангалиев

Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ Собственник: РГП на ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК Зарегистрирован Министерством информации и коммуникаций РК под номером №16996-Ж от 27.03.2018г. Периодичность: 4 раза в год Тираж: 35 экземпляров Адрес типографии: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Кажимукана, 12/1, тел.: +7(7172)709-500 (вн. 31413) © Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева Мазмұны Фольклор және әдебиеттану Азкенова Ж., Оразаева Қ. Н. Гогольдің «Ескілікті помещиктер» повесіндегі Данте архетипі және апостасиясы ...... 8-15 Байділдаева Н., Негимов С. Жетес би тағылымы ...... 16-23 Бaйтанасова Қ. Мәтін теориясының кейбір мәселелері ...... 24-31 Есенова А., Оразбек М. Ғалым Жайлыбай поэзиясындағы жаңа ізденістер ...... 32-38 Жапанова М., Нұрманова Ж. Асанәлі Әшімовтің «Арылу прозасы»: жанрлық әртектілігі ...... 39-46 Қалиева А., Маукеева А., Рысбаева А. Герольд Бельгердің шығармашылық даралығының қалыптасуы ...... 47-52 Қожашев М. Жамбылдың жыршылық өнері: қалыптасуы мен ерекшелігі ...... 53-60 Мажиева Н., Балтабаева Н., Юсуп П. Қазақ эпостарында полигамиялық некенің көркем бейнеленуі ...... 61-66 Найманбай А. Заман шындығы: ақиқат пен көркемдік шешім сабақтастығы ... 67-72 Саликжанова Ш., Карипжанова Г. Қазіргі қазақ жастар поэзиясындағы қоғам бейнесі ...... 73-79 Сайлауова А. Жыршы-жыраулар мектептерінің зерттелуі ...... 80-86 Сейсенбиева Э., Мәдібаева Қ., Юсуп А. Ы.Алтынсариннің «Шариат-ул ислам» еңбегіндегі мұсылман ағартушылығы ...... 87-92 Лингвистика және әдістеме Абдыханова Б., Мейрамбекова Л. Прецедентті есімдер: фольклордың ықпалы және әлем мәдени кеңістігіндегі орны (неміс тілі материалы негізінде) ...... 93-98 Біжкенова А., Сәбитова Л. Құрылымдық бөлімшенің ғылыми қызметі - универ- ситеттің даму компоненттерін зерттеудің маңызды бағытының бірі ретінде ...... 99-107 Досжан Г. Кірме сөз мәселелерін зерттеудегі интегративтік тәсілдер ...... 108-118 Ербулатова И., Салимов Т. «Тағам» атауы: лексика-семантикалық аядағы мәдени-таңба бірліктері ...... 119-124 Жұмағұлова А., Сыздықова Г. Лингоэкология және медиакеңістік ...... 125-132 Жұмаханова А., Біжкенова А. Бағалау - қарым-қатынастың сөйлеу актісі ...... 133-140 Ильясова Н. Синтагма – тіл теориясы мен танымды байланыстырушы бірлік .... 141-150 Кадеева М., Дмитрюк Н., Нарожная В. Атаулы грамматикалық категориялар- дың имплициттілігі ...... 151-158 Тулеубаева С. Лингвофилософиялық дәстүр сабақтастығы: әл-Фарабиден В. фон Гумбольдке дейін ...... 159-166 Өтебалиева Г., Қасқабасова Х. Коммуникативтік құзіреттілік - шет тілін оқыту үдерісін зерттеу аспектісі ...... 167-176 Шингарева М., Нарожная В. Рождестволық құттықтауларды талдау ерекше- лігі - саяси дискурс элементі ...... 177-184 Әдеби шолу Қайыржанов А. Шәкәрім. Шынайы ізгілікті іздеу ...... 185-189 Contents Folklore and Literary Studies Azkenova Zh., Urazayeva K. Dante’s archetype and apostasy in the novel of «Old World Landowners» by N. Gogol ...... 8-15 Beydildaeva N., Negimov S. Jetes Biy’s Edification ...... 16-23 Baitanasova K. On Some Issues of Text Theory ...... 24-31 Yessenova А., Orazbek M. The latest research related to the poetry of Galym Zhaylybay ...... 32-38 Zhapanova М., Nurmanova Zh. Assanali Ashimov’s «Confession Prose»: Genre Diversity ...... 39-46 Kalieva А., Maukeeva А., Rysbaeva А. Formation of Herold Belger’s Creative Individuality ...... 47-52 Kozhashev М. Zhambyl’s Poetic Art: Formation and Poetry ...... 53-60 Mazhıyeva N., Baltabaeva Nazim, Yussup Р. The Art Image of Polygam Marriage in Kazakh Epics ...... 61-66 Naimanbai A. Reality of the Еra: Continuity of Truth and Literary Solutions ...... 67-72 Salikzhanova Sh., Karipzhanova G. The image of society in modern Kazakh poetry ... 73-79 Sailauova А. On Research of Zhyrshy-Zhirau Schools ...... 80-86 Seisenbiyeva E., Madibayeva K., Yussup A. Muslim Enlightenment in Y. Altynsarin’s Works «Shariat-ul Islam» ...... 87-92 Linguistics and methodics Abdykhanova B., Меirambekova L. Precedent Names: Influence of Folklore and Its Place in World Cultural Space (based on the German language) ...... 93-98 Bizhkenova A., Sabitova L. Scientific Activity of Structural Divisions as One of the Important Components in the Development of a Research University ...... 99-107 Doszhan G. Integrative Approaches to Studying Borrowed Words ...... 108-118 Yerbulatova I., Salimov Т Culture-Marked Units of the Lexical-Semantic Field «Food» .... 119-124 Zhumagulova А., Syzdykova G. Linguoecology and Media Space ...... 125-132 Zhumakhanova А., Bizhkenova А. Evaluation as a Speech act of Communication ...... 133-140 Ilyassova N. Syntagma – a Unit Combining Language and Cognitive Theory ...... 141-150 Каdеyеvа М., Dmitryuk N., Narozhnaya V. On Implicitness of Nominal Grammatical Categories ...... 151-158 Tuleubayeva S. Linguophilosophy from al-Farabi to V. von Humboldt: Continuity of Tradition ...... 159-166 Utebalieva G. , Kaskabassova Kh. Communicative Competence: As an Aspect in Studying the Process of a Foreign Language Acquisition ...... 167-176 Shingareva M., Narozhnaya V. Peculiarities of Analyzing Christmas Messages as an Element of Political Discourse ...... 177-184 Literature Review Kairzhanov A. Shakarim. The quest for absolute good ...... 185-189 Содержание Фольклор и литературоведение Азкенова Ж. , Уразаева К. Дантовский архетип и апостасия в «Старосветских помещиках» Н. Гоголя ...... 8-15 Бейдильдаева Н., Негимов С. Назидания Жетес бия ...... 16-23 Байтанасова К. О некоторых проблемах теории текста ...... 24-31 Есенова А., Оразбек М. Поэзия Галыма Жайлыбая в свете новых исследований ... 32-38 Жапанова М., Нурманова Ж. «Исповедальная проза» Асанали Ашимова: жанровое многообразие ...... 39-46 Калиева А., Маукеева А., Рысбаева А. Становление творческой индивидуаль- ности Герольда Бельгера ...... 47-52 Кожашев М. Поэтическое искусство Жамбыла: становление и особенности...... 53-60 Мажиева Н., Балтабаева Н., Юсуп П. Художественное изображение полигам- ного брака в казахских эпосах ...... 61-66 Найманбай А. Реальность эпохи: преемственность правды и художественного решения ...... 67-72 Саликжанова Ш., Карипжанова Г. Образ общества в современной казахской молодежной поэзии ...... 73-79 Сайлауова А. Об исследованиях сказительских школ (школ жыршы и жырау) ... 80-86 Сейсенбиева Э., Мадибаева Қ., Юсуп А. Мусульманское просветительство в трудах Ы.Алтынсарина «Шариат-ул ислам» ...... 87-92 Лингвистика и методика Абдыханова Б., Мейрамбекова Л. Прецедентные имена: влияние фольклора и его место в мировом культурном пространстве (на материале немецкого языка) ..... 93-98 Бижкенова А., Сабитова Л. Научная деятельность структурных подразделений как одна из важных составляющих развития исследовательского вуза ...... 99-107 Досжан Г. Интегративные подходы к изучению заимствованных слов 108-118 Ербулатова И., Салимов Т. Культурно-маркированные единицы лексико- семантического поля «Еда» ...... 119-124 Жумагулова А., Сыздыкова Г. Лингвоэкология и медиапространство ...... 125-132 Жумаханова А., Бижкенова А. Оценка как речевой акт коммуникации ...... 133-140 Ильясова Н. Синтагма – единица, связывающая теорию языка и познания ...... 141-150 Кадеева М., Дмитрюк Н., Нарожная В. Об имплицитности именных грамматических категорий ...... 151-158 Тулеубаева С. Преемственность традиций в лингвофилософии: от аль-Фараби к В.фон Гумбольдту ...... 159-166 Утебалиева Г., Каскабасова Х. Коммуникативная компетенция как аспект в изучении процесса усвоения неродного языка ...... 167-176 Шингарева М., Нарожная В. Особенности анализа рождественских поздравлений как элемента политического дискурса ...... 177-184 Рецензия Каиржанов А. Шакарим. Поиски абсолютного добра ...... 185-189 Фольклор және әдебиеттану Folklore and Literary Studies Фольклор и литературоведение

МРНТИ 17.82.31 Жанаргуль Азкенова1, Куралай Уразаева2 Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (Е-mail: [email protected], [email protected])

Дантовский архетип и апостасия в «Старосветских помещиках» Н. Гоголя

Аннотация. Статья посвящена изучению апостасии в аспекте дантовского архетипа в по- вести Н. Гоголя «Старосветские помещики». Исследование осуществлено в направлениях ирони- ческого и серьезного дискурсов дантовского архетипа, мировоззренческой основы «топоса земного рая». Идейно-образный, стилистический и фонологический уровни изучения позволили выявить и описать основные структурные уровни апостасии. Праведничество как мировоззренческая основа «топоса земного рая» показало направлен- ность серьезного дискурса на православно-аксиологические мотивы, иронического ‒ на травести- рование ритуальной обрядности крещением едой / пищей. Анализ двоякой событийности - на уровне фабулы - «земного рая», на уровне сюжетно- го оформления апостасии - показал стилистические признаки притчи и условия трансформации идиллии. Оценочные категории «страсти» и «привычки» иллюстрируют аллегорический подтекст притчи. Описание аллюзий на историю Филемона и Бавкиды, картины ада и чистилища, истории самоубийцы и мнимого наследника старичков, мифологический подтекст сна позволили устано- вить знаки не-события. Дидактизм притчи проявляется в авторских знаках вторжения в текст пове- ствования. Семиотика не-события анализируется и в аспекте фонологической организации текста ‒ диапазоне звукосимволизма. Связь с дантовским архетипом показана в жанре видения, дополня- ющем иронический парафраз дантовского архетипа. Обоснована типизация апостасии как разруше- ния России «старосветских помещиков». Ключевые слова: Гоголь, повесть «Старосветские помещики», дантовский архетип, «то- пос земного рая», апостасия, двоякая событийность, притча.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-8-15

Введение. Одно из направлений гоголеведения связано с изучением дантовского архетипа. Обзор направлений и интересный опыт исследования на материале «Мертвых душ» представляет диссертация А.Х. Гольденберга [1], оказавшая влияние на выработку концепции дантовского ар- хетипа в повести «Старосветские помещики». Исследователь выделил следующие направления в области дантовского архетипа в поэтике Гоголя: 1) сопоставление трехчастного замысла «Мертвых душ» с архитектоникой «Божественной комедии»; 2) анализ структурных принципов, лежащих в основе поэм Гоголя и Данте; 3) выявление дантовских реминисценций у Гоголя, поиск прямых и смысловых текстуальных совпадений. Исследование Гольденбергом дантовского архетипа основано, во-первых, на системе ар- хетипов поминальной обрядности в поэтике Н.В. Гоголя. Это «постоянное пересечение ими, ге- роями Гоголя, границы между миром живых и миром мертвых», строгая регламентация общения покойных предков и их потомков, образы нечистой силы, архетип сироты. Так, ученый установил: «Отзвуки архетипического структурно-семантического комплекса, объединяющего свадьбу и похо- роны, можно обнаружить и в повестях «Миргорода». Такова сюжетная коллизия «Вия», в рамках которой строятся отношения Хомы Брута и панночки» [1]. Во-вторых, ключевым понятием для 8 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

идиллического хронотопа повести «Старосветские помещики» исследователь определил «топос земного рая» как синтез фольклорных и литературных архетипов. В-третьих, представление об ар- хетипах дополнено формами фольклорных превращений ‒ переодеванием и подменой. Так, мотив переодевания Тараса Бульбы в панскую одежду автор диссертации возводит к былинной поэтике, «предпочитающей переодевание сказочному превращению». В-четвертых, это анализ «Иов-ситуа- ции» ‒ испытание человека на истинную праведность ‒ на материале поэмы «Мертвые души». Цель. Постановка задач. Актуальность статьи обусловлена изучением апостасии в аспекте дантовского архетипа. Цель статьи ‒ анализ дантовского архетипа в повести «Старосветские по- мещики» как проявления апостасии. Задачи: 1) выявление философской сущности и эстетической функции дантовского архетипа; 2) установление роли дантовского архетипа как проявления апоста- сии; 3) исследование Иов-ситуации, или испытания героев на праведность в «топосе земного рая». История. Опыт обобщения результатов в области дантовского архетипа в поэтике Гоголя дал основание Ю.В. Манну выделить и осуществить исследование иронического и серьезного ра- курсов его преломления [2, 318-320 с.]. Такой подход сопоставим с мыслью В. Брюсова, обратив- шего внимание на то, что Гоголь при изображении высокого и низкого использовал одни и те же средства изображения. Цитируя Брюсова, П. Бицилли заметил, что каждый раз получалась при этом пародия наизнанку, «пародия пародии как таковой» [3, 14 с.]. Продолжая мысль Бицилли, приведем мнение Д.С. Лихачева об изнаночном мире, антимире Древней Руси: «Изнаночный мир всегда плох. Это мир зла… это идеальный мир, но вывернутый наизнанку и прежде всего вывернутое благоче- стие, все церковные добродетели» [4, 355 с.]. Обобщая приведенные мысли, а также упоминая работу И. Есаулова об апостасии в цикле «Миргород» [5], продемонстрируем на примере повести «Старосветские помещики» функцию дан- товского архетипа как проявления апостасии. Такой подход делает возможным изучение структуры апостасии. Мнение Н.Д. Тамарченко о циклизации Гоголя как «способе изображения разных точек зрения на мир» [6, 5 с.] делает возможной трактовку апостасии как циклообразующего фактора. Методы исследования. В статье применены имманентный анализ, структурный и аксиоло- гический подходы. Анализ приведенных результатов стал основой для выработки следующих ме- тодологических положений настоящей статьи: 1) выявление иронического и серьезного дискурсов дантовского архетипа содержит структурный подход к изучению апостасии; 2) изучение «Иов-ситу- ации» является мировоззренческой основой «топоса земного рая»; 3) анализ «топоса земного рая» в «Старосветских помещиках» создает почву для обоснования множественности мировоззренче- ских взглядов автора и инвариантов апостасии. Очевидные преимущества имманентного изучения текста с применением методики Б. Ярхо [7, 11 с.] в сочетании со структурным и аксиологическим подходами обусловили рассмотрение «топоса земного рая» на идейно-образном стилистическом и фонологическом уровнях, с вниманием к расхождениям установлений и догматов православия с поступками и жизнью героев повести. Изучение структурного и содержательного аспектов аспоста- сии позволило выявить и описать основные структурные уровни апостасии. Обсуждение. Первый уровень структурного изучения апостасии обозначил предметом из- учения серьезный и иронический дискурсы «топоса земного рая». Серьезный дискурс направлен на православно-аксиологические мотивы ‒ духовного перерождения, спасения /очищения ду-ши, покаяния. Иов-ситуация ‒ мировоззренческое ядро «топоса земного рая» ‒ объясняет исключение (с православной точки зрения) топоса ада и замену его физиологической аллюзией на духовную смерть. Топос чистилища вытеснен саркастическим парафразом обряда крещения ‒ отсюда мета- форы крещения едой / пищей. Так, автор травестирует ритуальную обрядность и реализует ирони- ческий ракурс дантовского архетипа как «топоса земного рая». Второй уровень структурного изучения апостасии направлен на функцию и симметрию трех лирических отступлений, на роль автора-рассказчика, своего рода Вергилия, в мире «земного рая». Это образы ритуальной, поминальной обрядовой культуры, формирующие двоякую событий- ность: на уровне фабулы ‒ «земной рай», на уровне сюжетного оформления ‒ апостасия. Третий уровень ‒ фонологическая организация текста ‒ сообщает звуковой символике «поющих дверей» аллюзивное, аллегорическое значение поминальной обрядности, формирующей семиотику несо- бытия. Цитируя работу П. Бицилли «Проблема человека у Гоголя», Н.Д. Тамарченко привел став-

9 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

шую общим местом в гоголеведении мысль о внутренней «пустоте» гоголевского человека, кото- рый «собственно не живет, а только существует. Он – пассивный воспреемник услышанного или попавшегося ему на глаза. Его деятельность сводится к ряду автоматических реакций на воздей- ствия извне» [6, 144 с.]. Между тем две категории: «страсть» и «привычка», концепт «послушного ребенка» (Афанасия Ивановича), являющий отголосок архетипа ребенка, определяют ценностное мировоззренческое ядро рассматриваемой повести. Повтор эпитета «уединенный» в православном смысле в обобщенной картине «скромной жизни» «уединенных владетелей отдаленных деревень», «необыкновенно уединенной жизни» [8, 13 с.] сообщает ему значение аске-зы и отшельничества как формы отчуждения от мира с его суе- той. Усиливает это ощущение «частокол», за который «ни одно желание не перелетает» [8, 13 с.]. Аллюзия на кладбище желаний как отказ от соблазнов внешнего мира ‒ это фабула, идилличность которой разрушается авторским оценочным «привычка». Появление аллегорического подтекста, связанного с поминальной обрядностью, являет синкретизм серьезного и иронического. Трактовка автором «желания» и «страсти»: «страсти, желания и те неспокойные порожде- ния злого духа, возмущающие мир, вовсе не существуют, и ты их видел только в блестящем, сверка- ющем сновидении» [8, 13 с.] ‒ содержит аллюзию на картины ада и чистилища и создает иллюзию защищенного от них «частоколом» мира старосветских помещиков. В качестве разрушительной и вместе с тем осмысленной в иронических коннотациях власти «страсти», которая в сопоставлении с историей стариков оборачивается в итоге той же «привычкой», показаны две истории ‒ незадачли- вого и вместе с тем счастливого самоубийцы ‒ игрока в карты и мнимого наследника старичков, за- вершающего разрушение имения. Анонимность несостоявшегося самоубийцы, его страсть к игре, сменившая любовную страсть, намек на самозванство наследника становятся знаками не-события, показывающими неспособность героев к праведничеству. Однако праведничество в православном толковании тоже не имеет однозначного толкования. С точки зрения Иова, праведничество трак- туется в аспекте подлинного смысла, в то время как в притче о блудном сыне критике подвержен образ старшего сына-праведника. Сравним точки зрения священника А. Меня и ученого В.И. Тюпы на природу праведничества в притче о блудном сыне. А. Мень пишет: «Вот посмотрите на этого сына старшего. Он ведь всегда с отцом, а как он не похож на него. Совсем на него не похож! Потому что у него нет любви, нет доброго отношения к своему брату, да и к отцу. Завистливый самодоволь- ный человек» [9, URL]. Категоризм этической оценки подтверждается следующим толкованием: «Смотрите, этот старший сын как бы упрекает отца, выставляет свою доброту наперед. «Я всегда с тобой, ‒ говорит, ‒ я тебе верностью служил, я на тебя работал, мол, давай сочтемся»» [9, URL]. Для Тюпы праведничество без испытания и покаяния теряет смысл: «Человеческая ценность того, кто пришел в отчий дом самостоятельно избранной дорогой искушений и испытаний, оказывается выше в сравнении с тем, кто этого дома не покидал … не претерпев испытаний» [10, 215 с.]. Признания автора-рассказчика создают поэтику достоверности и личного ракурса воспри- ятия как проповеднического назидательного рассказа: «душа принимала удивительно приятное и спокойное состояние» [8, 14 стр.]. Однако сопровождающая признания об идиллии ироническая коннотация в виде мотива сна /сновидений возрождает мифологический подтекст сна как смерти, духовного анабиоза. Это и «сверкающее сновидение», признание: «тогда вдруг на меня находит полусон и мерещится былое» [8, 14 стр.]. Видение, мираж вводят в текст суггестивность ощуще- ний и позволяют усматривать типологию с дантовским архетипом в жанровой структуре. Виде- ние смерти в виде любимой серой кошечки Пульхерии Ивановны, зов старушки в ясный летний полдень, обращенный к Афанасию Ивановичу, корреляция с личными мистическими ощущениями автора-рассказчика становятся ироническим парафразом дантовского архетипа. «Божественная ко- медия», написанная в жанре видений, подчеркивает у Данте смыслообразующее начало комедии. Комедия нравов русского общества ХIХ в., проводником в которой выступает автор-рассказчик в повести Го-голя, в синкретизме серьезного-иронического также реализует типологию с дантовским архетипом. Сюжет Иова-праведника становится ракурсом иронического преломления дантовского ар- хетипа, трансформируя историю Филемона и Бавкиды. Жертвенничеству и бескорыстию Бавкиды противопоставлена угроза Пульхерии Ивановны Явдохе: «…не набирай греха на душу. Когда же не будешь за ним присматривать, то не будет тебе счастия на свете. Я сама буду просить бога, чтобы

10 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

не давал тебе благополучной кончины. И сама ты будешь несчастна, и дети твои будут несчастны, и весь род ваш не будет иметь ни в чем благословения божия» [8, 31-32 с.]. Предупреждая о гре- ховности, героиня нарушает худшие ожидания праведничества, по существу, проклиная человека, верную Явдоху. Амплификация, построенная на градации наказания и возмездия из потустороннего мира, является способом разоблачения мнимой набожности героини. Презрение к туркене как чело- веку иной веры на этом фоне усиливает апостасию старушки. Стилистическое своеобразие повести создается признаками притчи, прежде всего аллего- рической формой повествования, в которую укладываются обобщение своего рода сказа о «старо- светских помещиках» в лице Афанасия Ивановича и Пульхерии Ивановны и назидательностью, актуализирующей роль автора-рассказчика. Фонологический уровень структурного анализа апостасии создают зна-менитые гоголев- ские «поющие двери». Знак возвещения о наступлении нового дня: «Как только наставало утро, пение дверей раздавалось по всему дому» [8, 17 с.], знак субъективной памяти: «Я не могу сказать, отчего они пели» и «боже, какая длинная навевается мне тогда вереница воспоминаний!» [8, 18 с.], знак одушевления: «замечательно то, что каждая дверь имела свой особенный голос; дверь, веду- щая в спальню, пела самым тоненьким дискантом; дверь, ведшая в столовую, хрипела басом; но та, которая была в сенях, издавала какой-то странный дребезжащий и вместе стонущий звук, так что, вслушиваясь в него, очень ясно, наконец, слышалось: батюшки, я зябну!» [8, 18 с.], знак обобще- ния: «Я знаю, что многим очень не нравится сей звук» [8, 18 с.], знак личной причастности к опи- сываемой рассказчиком истории: «я его очень люблю» [8, 18 с.] и следующая вслед за признаниями ностальгическая сентиментальная картина отражают не только широкий спектр звукосимволизма, но и мотивировку любования и поэтизации уединения и тишины как гармонии мира. И контрастом к этой обманчивой звуковой идиллии ироническое описание «музыкальных дрожек» Пульхерии Ивановны. Однако корректировка фабулы сюжетом, которую создают авторские примечания, коммен- тарии, реплики ‒ знаки нарушения гармонии, проявляют вторжение текста поучения. И тогда идил- лическая картина оборачивается разрушительным смыслом апостасии. Знаки авторского вторжения в повествование: «Если не ел, то уж верно спал», «ее дом был совершенно похож на химическую лабораторию», «Хозяйство Пульхерии Ивановны состояло в беспрестанном отпирании и запирании кладовой, в солении, сушении, варении бесчисленного множества фруктов и растений. Под яблонею вечно был разложен огонь; и никогда почти не снимался», «усыпляющий рассказ», завершающие- ся риторическим восклицанием «Добрые старички!» ‒ сменяется неочевидным, на первый взгляд, разоблачением. Следующее далее иронически-серьезное рассуждение повествователя о «странном устройстве вещей», когда «ничтожные причины родили великие события» и «великие предприятия оканчивались ни-чтожными следствиями» выстраивает аналогию с историей старичков и идил-лия оказывается с признаками серьезной коррозии ‒ мировоззренческой трансформацией проповедуе- мых ими добродетелей. Ритуал приготовления к смерти Пульхерии Ивановны, последовавший за предзнаменова- нием, лишен духовного содержания и очищения души от греховных мыслей. Напротив, забота о бытовых подробностях, составивших для нее основное содержание, отражает истинную программу жизни, незамысловатую, ограничивающуюся лишь собственными удобствами. Угроза Явдохе под знаком заботы об Афанасии Ивановиче усугубляет впечатление пошлости быта и жизни старосвет- ских помещиков. Так, смерть Афанасия Ивановича, «с волей послушного ребенка» последовавшего за «своим» знаком предзнаменования, сколь мистическая, столь и ироническая. Симметрия двух уходов, равнодушие к вопросам души и совести, которыми сопровождается уход верующего че- ловека, придают авторскому «пять лет всеистребляющего времени» смысл апостасии как формы и идеи жизни старосветских помещиков и уходящей в историческое небытие России, с ее обычаями и ненарушаемым извне покоем. Аксиологическая подоплека повести, нравоучительная правота апостасии конструируют стиль притчи, с ее аллегоричностью и дидактизмом. На примере героев повести обобщение России старосветских помещиков приводит к сокрушительному разоблачению с точки зрения апостасии. Комментируя жизнь героя после ухода Пульхерии Ивановны: «…ни разу не возмущало ни одно сильное ощущение души, которого вся жизнь, казалось, состояла только из сидения на высоком

11 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

стуле, из ядения сушеных рыбок и груш, из добродушных рассказов ‒ и такая долгая, такая жаркая печаль? Что же сильнее над нами: страсть или привычка? Или все сильные порывы, весь вихорь наших желаний и кипящих страстей ‒ есть только следствие нашего яркого возраста, и по тому од- ному только кажутся глубоки и сокрушительны? Что бы ни было, но в это время мне казались дет- скими все наши страсти против этой долгой, медленной, почти бесчувственной привычки» [8, 35 с.] ‒ автор подтверждает установку. Его история ‒ именно апостасия: уподобление старичков жить привычкой, как дети, но для взрослых она становится долгой, медленной (аллюзия на смерть, дол- гую и медленную с ее неосознаваемой героями мукой), почти бесчувственной (ал-люзия на равно- душие ко всему, кроме собственной жизни). Так автор показывает отпадение от установлений жить по Богу. В философии правосла-вия дается установка: «И хотя мы с вами как бы близко от Бога, собрались здесь в церкви и причащаемся, и исповедуемся, и молимся, многие из нас каждодневно читают молитвы и, даже, Священное Писание и живут по церковному календарю - рядом с Богом, но похожи ли мы на своего Небесного Отца? Вот о чем надо спросить себя, ведь мы должны быть похожими» [9, URL]. Являя апостасию как неумение и нежелание героя воспользоваться перед смертью шансом на покаяние, Гоголь повергает созданную им идиллию поэтике прочтения с позиций догматов пра- вославия: «…мы постоянно стоим перед лицом своей смерти. Сегодня среди нас в храме умерший человек, и у нас почти каждый день бывают усопшие. И они напоминают нам о том, что ни сегодня завтра, мы тоже окажемся там. Значит, призовет нас к себе Отец, а мы скажем: «Мы были далеко от Тебя, ничего не усвоили, ничего не поняли, все растранжирили, разбазарили». Так мы придем к вечности ‒ с пустой душой, с душой, в которой даже искорки Божией нет… постараемся воспользо- ваться днями покаяния, когда Церковь зовет нас оглянуться, опомниться ‒ больше так жить нельзя! Нельзя жить как бы во сне! Надо взяться за жизнь, за настоящую христианскую жизнь» [9, URL]. Так создается аллегорический стиль притчи и истории «старосветских помещиков» как назидатель- ного текста. Выводы и заключение. Структурный и аксиологический подходы к изучению дантовско- го архетипа позволили выявить философско-эстетическую сущность и структуру апостасии. Три уровня исследования «топоса земного рая» позволили выявить следующее: 1) Синтез иронического и серьезного дискурсов дантовского архетипа. Рассмотрение «Иов-ситуации» и праведничества как мировоззренческой основы «топоса земного рая» показало направленность серьезного дискурса на православно-аксиологические мотивы ‒ духовного переро- ждения, спасения /очищения души, покаяния. Иронический ракурс дантовского архетипа создает- ся метафорами крещения едой / пищей. Поминальная обрядность являет синкретизм серьезного и иронического дискурсов дантовского архетипа. 2) Анализ двоякой событийности: на уровне фабулы ‒ «земного рая», на уровне сюжетного оформления ‒ апостасии показал условия трансформации идиллии в притчу. Иллюзия идилличе- ской истории преодолевается оценкой истории «старосветских помещиков» в оценочных категори- ях «страсти» и «привычки». Аллегорический подтекст притчи создается иронически осмысленной историей Филемона и Бавкиды, аллюзией на картины ада и чистилища, историей самоубийцы и мнимого наследника старичков, мифологическим подтекстом сна как смерти, духовного анабиоза. Так выявлены знаки не-события, которые показывают неспособность героев к праведничеству, неу- мение и нежелание воспользоваться перед смертью шансом на покаяние. В конструировании дидак- тизма как признака притчи определяющую роль играют догматы православия. Отсюда авторские признания, реплики, комментарии как знаки вторжения в текст повествования. Так автор показал мировоззренческую трансформацию проповедуемых героями добродетелей. 3) Изучение фонологической организации текста показало аллюзивное, аллегорическое значение поминальной обрядности, формирующей семиотику не-события, широкий спектр звукосимволиз- ма, поэтизации уединения и тишины как гармонии мира. Связь с дантовским архетипом выявлена и в жанровой структуре гоголевской повести: зна- ки видения смерти анализируются как иронический парафраз дантовского архетипа. Апостасия ти- пизирована как разрушение России «старосветских помещиков».

12 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Список литературы

1 Гольденберг А.Х. Фольклорные и литературные архетипы в поэтике Н.В. Гоголя: автореф. диссер- тации на соискание ученой степени доктора филологических наук. ‒ Волгоград, 2007. [Электрон- ный ресурс]. - URL: http://textarchive.ru/c-2779272.html (Дата обращения: 08.10.2019) 2 Манн Ю.В. Поэтика Гоголя. Вариации к теме / Ю.В. Манн. – М.: «Coda», 1996. – С. 318-320. 3 Бицилли П. Гоголь и Чехов (проблема классического искусства) // Диалоги с Чеховым. 100 лет спустя. / П. Бицилли ‒ София: Факел, 2004. - С.13-20. 4 Лихачев Д.С. Историческая поэтика русской литературы. Смех как мировоззрение. / Д.С. Лихачев ‒ Санкт-Петербург: Алтейя, 2001. – 566 с. 5 Есаулов И.А. Спектр адекватности в истолковании литературного произведения: «Миргород» Н.В. Гоголя. / И.А. Есаулова ‒ Москва: РГГУ, 1997. 100 с. 6 Тамарченко Н.Д. Русский классический роман ХIХ века: проблемы поэтики и типологии жанра. / Н.Д. Тамарченко ‒ Москва: Российский гуманитарный университет, 1997. ‒203 с. 7 Гаспаров М.Л. «Снова тучи надо мною…». Методика анализа // Избранные труды. Т. II. О стихах. / М.Л. Гаспаров ‒ Москва, 1997. ‒ С. 9-20. 8 Гоголь. Старосветские помещики // Гоголь Н.В. Полное собрание сочинений: [В 14 т.] / АН СССР; Ин-т рус. лит. (Пушкин. Дом). ‒ [М.; Л.]: Изд-во АН СССР, 1937-1952. Т. 2. Миргород / Ред. Н. Л. Мещеряков. ‒ 1937. ‒ С. 11-38. 9 Мень А. Притча о блудном сыне. [Электронный ресурс]. - URL: http://www.smisl-zhizni.ru/ pritchi/68-pritchi-iisusa-hrista/492-o-bludnom-sine (Дата обращения: 25.09.2019.) 10 Тюпа В.И. Анализ художественного текста. / В.И. Тюпа ‒ Москва: Издательский центр «Акаде- мия», 2008. ‒ 336 с.

Жанаргүл Әзкенова, Құралай Оразаева Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан

Н. Гогольдің «Ескілікті помещиктер» повесіндегі Данте архетипі және апостасиясы

Аңдатпа. Мақала Н. Гогольдің «Ескілікті помещиктер» повесіндегі Данте архетипі аспек- тісіндегі апостасияны зерттеуге арналған. Зерттеу Данте архетипінің кекесінді (ирониялық) және байыпты дискурстары, «жер бетіндегі жұмақ топосы» дүниетанымдық негіздері бағыттарының ая- сында жүзеге асырылды. Зерттеудің идеологиялық, стилистикалық және фонологиялық деңгейлері апостасияның негізгі құрылымдық деңгейлерін анықтауға және сипаттауға мүмкіндік береді. «Жер бетіндегі жұмақ топосы» дүниетанымдық негізі ретінде православиелік-аксиологиялық мо- тивтерге, ирониялық – тағам/асқа қатысты шоқындыру рәсімдерінің травестирінде маңызды дис- курстың бағытын көрсетеді. Оқиғаның екі жақтылығын: фабула деңгейінде - «жер бетіндегі жұмақ», сюжеттік рәсім- делу деңгейінде - құдайдан безіну құбылыстарын талдау бұл тәмсілдің стилистикалық белгілері мен идиллия трансформациясы шарттарын көрсетеді. «Құмарлық» пен «әдеттер» сияқты бағалау категориялары тәмсілдің аллегориялық астарын көрсетеді. Филемон мен Бавкиданың оқиғасы- на ишаралардың сипаттамасы, тозақ пен күнәдан арылу орны көріністері, өзіне-өзі қол жұмсаған адамның және кәрі-құртаңдардың жалған мұрагерлерінің хикаялары, түстің мифологиялық аста- ры бей-оқиғаның белгілерін айқындауға мүмкіндік береді. Тәмсілдің дидактизмі автордың баяндау мәтініне сырттан араласуынан көрінеді. Бей-оқиғалардың семиотикасы мәтіннің фонологиялық құрылымы, яғни - дыбыстық символизм тұрғысынан да талданады. Данте архетипімен байланыс оның кекесінді (ирониялық) парафразын толықтыратын сәуегейлік жанрында көрініс тапқан. Апо- стасияны типтендіру «ескілікті помещиктер» Ресейінің күйреуі ретінде дәйектелген. Түйін сөздер: Гоголь, «Ескілікті помещиктер», Данте архетипі, «жер бетіндегі жұмақ топо- сы», апостасия, оқиғаның екі жақтылығы, тәмсіл.

13 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Zhanargul Azkenova, Kuralay Urazayeva L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Dante’s Archetype and Apostasy in the Novel «The Old World Landowners» by N. Gogol

Abstract. The article is devoted to the study of apostasy in the aspect of the Dante archetype in N. Gogol’s novel «The Old World Landowners». The study was carried out in the directions of the ironic and serious discourses of the Dante archetype, the ideological basis of the «topos of the earthly paradise». The ideological, stylistic and phonological levels of the study made it possible to identify and describe the basic structural levels of apostasy. Righteousness as the worldview basis of the “topos of the earthly paradise” showed orientation of the serious discourse to the Orthodox-axiological motives, ironic – to the travesty of ritual ceremonies with christening by food / meal. The analysis of double events: at the level of the fable – “earthly paradise”, at the level of plot structure – the apostasy showed stylistic signs of the parable and conditions for the transformation of the idyll. The appraisal categories of “passion” and “habits” illustrate the allegorical subtext of the parable. The description of allusions to the history of Philemon and Baucis, the description of hell and purgatory, the history of suicide and the imaginary heir of the old people, the mythological implication of sleep made it possible to establish signs of a non-event. Didactics of the parable is shown in the author’s signs of invasion into the narration text. Semiotics of the non-event is also analyzed in terms of the phonological organization of the text – the range of sound symbolism. The connection with the Dante archetype is shown in the genre of vision, complementing the ironic paraphrase of the Dante archetype. It justifies the apostasy typing as the destruction of Russia of the «old-world landowners». Key words: Gogol, «The Old World Landowners», the Dante archetype, «topos of the earthly paradise», apostasy, double eventivity, the parable.

References

1 Gol’denberg A.Kh. Fol’klornye i literaturnye arkhetipy v poetike N.V. Gogolia [Folklore and literary archetypes in the poetry of N.V. Gogol]: аvtoref. disser-tatsii na soiskanie uchenoi stepeni doktora filologicheskikh nauk. Volgograd, 2007. Available at: http://textarchive.ru/c-2779272. html (Аccessed: 08.10.2019) [in Russian] 2 Mann Iu.V. Poetika Gogolia. Variatsii k teme [Poetic Gogol. Variations to the theme] (Coda, Moscow 1996). [іn Russian] 3 Bitsilli P. Gogol’ i Chekhov (problema klassicheskogo iskusstva) [Gogol and Chekhov (classical art problem)] // Dialogi s Chekhovym. 100 let spustia [Dialogues with Chekhov. 100 years later.] (Fakel, Sofiia, 2004). pp. 13-20 [іn Russian] 4 Likhachev D.S. Istoricheskaya poetika russkoj literatury. Smekh kak mirovozzrenie [Historical poetry of Russian literature. Laughter as outlook] (Аlteya, St. Petersburg, 2001). [in Russian] 5 Esaulov I.A. Spektr adekvatnosti v istolkovanii literaturnogo proizvedeniya: «Mirgorod» N. V. Gogolya [An adequacy range in interpretation of the literary work: N.V. Gogol’s Myrgorod] (RGGU, Moscow, 1997). [in Russian] 6 Tamarchenko N.D. Russkij klassicheskij roman XIX veka: problemy poetiki i tipologii zhanra [Russian classical novel of XIX of a century: problems of poetics and typology of a genre] (Russian humanities university, Moscow, 1997). [in Russian] 7 Gasparov M.L. «Snova tuchi nado mnoyu…». Metodika analiza [«Again clouds need me....» Analysis Methodology]. Selected Works. T. II. About verses (Moscow, 1997). [іn Russian] 8 Gogol. Starosvetskie pomeshchiki. Gogol’ N.V. Polnoe sobranie sochinenij: [Old Wind

14 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Landlords]. Gogol N.V. Full collection of works. (Academy of Sciences of the USSR, Moscow, In-t Russian lite, Pushkin. House (Leningrad, 1937). [in Russian] 9 Menh A. Pritcha o bludnom syne [The proverb of a prodigal son. Available at: [From the library of Jacob Krotov]: http://www.smisl-zhizni.ru/pritchi/68-pritchi-iisusa-hrista/492-o-bludnom- sine] (accessed: 25.09.2019) [in Russian] 10 Tyupa V.I. Analiz hudozhestvennogo teksta [Analysis of the art text] (Akademiya, Moscow, 2008). [in Russian]

Сведения об авторах:

Азкенова Жанаргуль - PhD докторант, филологический факультет, Евразийский национальный уни- верситет имени Л.Н. Гумилева, ул. Сатпаева, 2, Нур-Султан, Казахстан.

Уразаева Куралай - д.ф.н, профессор, филологический факультет, Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, ул. Сатпаева, 2, Нур-Султан, Казахстан.

Azkenovа Zhanargul - PhD student, Faculty of Philology, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.

Urazayevа Kuralay - Doktor of Philological Sciences, Professor, Faculty of Philology, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.

15 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

ХҒТАМР 19.02.05. Назерке Байділдаева2, Серік Негимов1 Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (E-mail: [email protected], [email protected])

Жетес би тағылымы

Аңдатпа. Бұл мақалада Сыр өңірі билерінің бірі, өз заманында от ауызды орақ тілді ше- шендігімен көзге түскен Жетес би турасында кеңірек тоқталдық. Бидің ғұмырнамасымен танысып, өзі өмір сүрген кезеңдегі ойып алар орны туралы сөз қозғадық. Сонымен бірге Жетес бидің өз ау- зынан шыққан ұтқыр сөздері мен кейінгі буынға қалдырған кемел істері, көрегендік қасиетіне шолу жасадық. Сондай-ақ, әлеуметтік-қоғамдық мәселелерді шешудегі рөлі мен жетім-жесір дауының шешімін шығарудағы кемеңгерлігі турасында айттық. Жетес бидің тапқыр шешен, көреген көсем ғана емес, адамды тану және заманды болжау тұрғысынан сәуегей болғанына көз жеткіздік. Бүгінгі ұрпақ ақыл теңізіне сүңгіп, білім нәрімен сусындап, тағылымға толы тәрбиеге қанық болуы үшін шешендік өнер мен би-шешендер нақыл сөздерінің маңызы зор. Түйін сөздер: Жетес би, би-шешендер, шешендік өнер, сәуегейлік, нақыл сөздер.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-16-23

Кіріспе. Ықылым заманнан бері адамзат баласы рухани болмысының негізгі қайнар көзі – шешендік өнер мен философия ілімі саналған. Әуел бастан-ақ бұл салалар әдебиет әлемінің ең басты жүйесі болып есептелген. Асылында, риторика мен оның теориясы – ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлшегі іспетті. Шешендік өнердің тарихы туралы сөз еткенде, біз оны азамзаттың қалыптасуын- дағы мәдениет тарихымен сабақтастыра байланыстырамыз. Сондай-ақ Грекия мәдениеті риториканы «өнердің патшасы» деп атағанына куәміз. Біздің заманымызға дейінгі 594 жылы өмір сүрген Афина билеушісі Солонның шығарған заң ережесіне сүйенсек, сол ел- дің азаматы сот процесінде өзін-өзі қорғау үшін тілге жүйрік, сөзге шешен болуы міндетті саналған. Сол секілді әр халықтың, әр заманның, әр уақыттың өз шешені, билеушісі және көш бастар көсемі болған. Осындай ұлттық ерекшеліктер, біздің халқымызды да айналып өтпеген. Қызыл тілге жүйрік, топ бастар тапқыр, шайырлар мен шешендер туралы сөз ет- кенде біз көп нәрсе айта аламыз. Қазақ қоғамы қай тұста болмасын тура жолды танытар, әділдікті ту еткен би-ше- шендерге кенде болмаған. Оқымысты Ш.Уалихановтың көрсетуінше билерді халық баға- лап, танып, ел ішінде «би» атап отырған. Бұл тұрғыда халық арасында дауысқа салып сай- лап немесе үкімет тарапынан тағайындамаған. Шын мәнісінде би шешендігін, әділдігін, туралығын айта алатынын халық арасында көрсете білген. Би атағын алған адамдар әр істе адалдықты ту еткен әділ, төрелігін тауып айтар данагөй және халықтың жанашыр қамқо- ры. Сол үшін де халық арасында «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген сөз таралған. Сыр елі тарихынан есімі белгілі от ауызды, орақ тілді, әділетті шешім шығара алғандығымен халықтың ықыласына бөленген билердің бірі – Жетес би. Жетес би туралы алғысөз. Жетес би Кіші жүз құрамындағы Әлімұлы тайпасы, Шекті руының Жақайым әулетінен шыққан. Ол ел арасындағы даулы мәселелерді шешуде шешен сөйлеп шешіп айтар, тура сөйлеп кесіп айтар тапқырлығымен көзге түскен. Халық қамын ойлаған болыс ретінде де ел құрметіне бөленіп, Райым, Шыбынды болыстарын басқарған. Оның билік кесімдері, шешендік сөздері халыққа кеңінен танылып, ел арасында “Тілді би” атанған. Жетес би Мыңбайұлы 1835 жылы Қызылорда облысы, Арал ауданы, Райым фортына жақын ауылда туған.

16 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Өз заманыңда қара қылды қақ жарып, әділ билік айтып, ел намысын қорғаған, «кім- сің, Жетес би» атанған Жақайым Жетес би әуелі өзін ел жұртқа таныстырарда: Арғы атам ұлы Шекті, Жібек апам, Сонан соң Тілеу, Қабақ, ол да бабам. Бергі атам қойлы Дәкен, Жетес бимін Мекенім – Арал, Шалқар, құмды далам... -деп термелей таныстырады екен. Атағы жер жарған, қазақ қызының эталонына айналған керім сұлу Қыз Жібектей арудың атын естіген жұрт «Ә, Шекті елінен шыққан атақты Қыз Жібектің ұрпағы екенсіз ғой» деп, Жетес биге айырықша құрмет көрсеткен деседі. Жетес бидің шыққан тегі туралы тарқата ай- татын болсақ: Кіші жүз Бекарыс – Ордаш – Мөңке – Шаншар – Тұлпар – Тоқпан – Алау –Ал- шын – Құдияр – Қайырбай, Қайырбайдан Байсары, Әлім Шөмен. Әлімнен Байсары (Кете), Айқын, Ұланақ, Жаманақ, (Шекті), Тайқожа, Тегенболат. Қараманақ аталары шығады. Жама- нақтан Шыңғыс, Өріс, Баубек, Мәку. Мәкуден - Айт, Бұжыр, Назар, Жәкей – Шүрек, Айттан – Тілеу, Қабақ. Тілеуден – Әлдеберді, Есіркемес, Мөңке, Әтембек, Жақсымбет. Әлдебердіден, Қозыбай. Қозыбайдан – Қырмаңдай, Бейіс, Сүйіндік, Сәдібек. Сәдібектен – Жоңлыбай, Қуат, Қуаныш, Дәкен. Дәкеннен – Жүзбай, Мыңбай. Мыңбайдан – Таңқай, Таубай, Назарбай, Жүн- дібай, Жаный...(үш баласының аты белгісіз) одан соң Жетес екен. Демек, Жетес би Мың- байдың тоғызыншы ұлы – ең кенжесі, болғанын байқауға болады. Ал Жетестен Сүлеймен, одан Тұраш, Сәнтай, Асқар, Абылай, Болат, Марат және үш қыз туған. Осы деректерді бізге жеткізіп отырған Жетес бидің немересі - Сәнтай Жетесов [1.1 б.]. Жетес бидің шешендік атағы ең алдымен, Сыр Шектісі, Қыр Шектісі деп аталатын елдер арасында мәлім болған. Орта жасқа келгенде оның билік даңқы бір жағы Орынбор, бір жағы Қарақалпақ халқы арасына жайылған. Әділ төрелігі, шешендік алғырлығы үшін ел - жұрт оны құрметтеп, арнайы ат жіберіп алдыратын болған. Жетес би төрелігін айтқан түйінді даулар туралы. Жетес би туралы деректер ар- хивтерде, жазба әдебиеттерде көп ұшыраса бермейді. Десек те, Жетес бидің тауып айтар тапқырлығы мен кесіп айтар туралығы ел жадында сақталған. Мәселен, атасының елден ерекше қызық бір әдеті болғанын шөбересі Айтбазар Жанәліұлы былай әңгімелейді: Бидің қалтасынан үнемі ет салатын тері шанашы мен жол дастарқаны қалмайды екен. Қонақасы беріп, өзін сыйлаған үйдің берекелі мол дастарқанынан артылған бауырсақ, нан, жақана ет, өрік, мейізді әлгі шанашына салып алып, жолда кездескен жолаушыны тамақтандырып сыйлап жібереді екен. Бір жолы оған баласын арқалаған әйел кездеседі...Жетес: - Кім боласың, қайдан келесің? – дейді. Әлгі әйел: - Шөмекей елінің келіні едім, күйеуім өліп, жесір қалған соң, төркінімді іздеп бара- мын, - дейді. Ыстық, аңызақ күнде өзі шөліркеп, ашығып келе жатқан әйелді тоқтатады. Өзі және қасындағы екі серігі аттарынан түседі. Жетес би ат үстіндегі қоржынын түсіріп, дастарқа- нын жол шетіне жаяды. Бауырсақ, жақана ет, өрік мейізді төгеді. - Ал, қалқам, өзің де, балаң да ашығып келе жатқан шығарсыңдар, ұялмаңдар, - дей- ді. Ашығып, өзегі талып келе жатқан әлгілердің өзегін жалғап, тойынып қалады. Жетес би: - Жесіріне ие бола алмайтын не қылған ел еді?! – деп, әйелден бар болған жайды сұрап алады. - Қайын, қайнағаларың кім деген еді? Ауылыңның ақсақалдары кім болады? Мен Же- тес деген Шекті елінің биімін. Бара жатқан дау-шаруамызды шешіп, бітірген соң, әдейілеп Шөмекей еліне соғамын. Олар артыңнан іздеп баратын болады. Сонда еншіңді, ақыңды алып беремін. Әзірше, «жол ақысы жүрсе бітеді» деген, төркін жұртыңа жетіп, аунап-қунап жата бер... Жетес би балалы әйелге жолазық беріп, ақылын айтып, жөн сілтепті дейді ел [1.2].

17 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Бұл әңгімеден Жетес бидің ерекше әдетін ғана емес, сол замандағы жетім мен же- сірлердің өміріне би-шешендердің бей-жай қарамайтындығын аңғаруға болады. Бұрынғы- ның билері тек халықтың әлеуметтік жағдайына ғана араласып қоймай, кез-келген мәсе- леге қазіргінің сот жүйесіне сәйкестендірілген талаптар негізінде араласа алу құқығына ие болған. «Тура биде туған жоқ» деген мақалдың да дәл осы тұста атқарар қызметінің жоғары екені аңғарылады. Өйткені би қай уақытта болмасын, өзінің абыройы мен дәреже- сін даулы мәселелерде әділ шешім шығарып қана қоймай, зардап шегуші тараптың шығы- нын ешкімге зиян келтірмей, айыпты тараптың өтеп беруін дұрыс шешу арқылы сақтап отырған. Адамдар бұл аталған даулы мәселелердің шешімін тек әділ, тура билерге жолдың алыстығына қарамай шешкізуге тырысқан. Жетес бидің әділдігі мен туралығы оның көпте- ген даулы шешімдердің түйінін шешкен тура би екенін аңғартады. Біздің қазақтың тарихында тоқсан ауыз сөздің түйінін айтып, кез-келген даудың шешімін шығарар бітімгер билер болғаны белгілі. Жетес бидің де өз заманында түйіні шешілмеген мәселелерді шешіп, екі жақты татулыққа шақырар шешен сөздері ел аузында әлі сақтаулы. Ерте кездегі би-шешендердің елдегі қоғамдық-саяси жағдайларды реттеуде, екі ел арасындағы татулықты сақтауда, бір ауыз сөзбен бүтін жауды тоқтатып, бүкіл дауды шешуде орны ерекше болғанын аңғарамыз. Жетес бидің осыған дәлел болар бір жайын айтайық: Қыр еліндегі Төртқара ағайындары бір жылы ушыққан даудың төркінін шешіп бер- сін деп Жетес биді ат жіберіп, алдырады. Сол жолы ол Төртқараның Асылбай деген ауқатты адамының үйіне түсіпті. Жетестің қасында өзіне хатшы етіп ертіп жүрген молда баласы бар екен. Ол Қазандағы медресені бітірген, көп сөзге жоқ момын болса керек. Дастарқан үстінде Асылбай сөзден сөз шығарып отырып: - Жетеке, мына қасыңа ертіп жүргенің бала екен, өзі шариғатқа шала екен. Жаныңа ерткен соң жүйрік молдалардан ертпедің бе? – депті. Сонда Жетес ойланбастан: - Ей, Есеке-ай, ағаштың емені жақсы, молданың өзіңнен төмені жақсы немесе мол- даның жаманы жақсы, халқыңның аманы жақсы. Солай емес пе ағайын? – деп көпшілік қарапты. Жетестің табанда сөз тапқанына ырзалығын білдіріпті [1.3 б.]. Бұл жерде Жетестің шаршы топта тосылмай сөз тапқанының өзі шешендік өнерінің биік деңгейде екенінің дәлелі. Онымен қоса, ол хат таныған баланы жассынбай өзімен бір- ге ел арасына ерте жүріп, үлкен істерге тәрбиелеуі. Кекесінмен сөйлеген Асылбайға әдемі сөзбен ғана емес, әсерлі жауап бере алғандығы Жетес бидің көрегенділігінің көрінісі. «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін» орнымен, дәл тауып айта білу үлкен ше- шендікті қажет ететін өнердің бір қыры. Жетес бидің осы отырыста берген жауабы оның шешендік өнерді жоғары деңгейде меңгерген дана бабаларымыздың қатарынан екенін көр- сетеді. Осы аңызда айтылған жауаптан Жетес бидің бойынан психолгиялық, педагогикалық дарынды байқауға болады. «Болар бала жасынан» демекші, бидің қасына ерткен баладан үміті зор, келешегіне сенімі берік. Адам тани білу – бір өнер болса, сол таныған талант иесін жастығынан тайсалмай, дүйім жұрттың алдында өзімен қатар алып жүруі – Жетес бидің көрегендігі емей немене? Жетес бидің нақыл сөздері. Жетес би тек дау шешіп, тауып айтар қасиетімен ғана көзге түсті десек, оның болмысын аша алмаспыз. Себебі, Жетес би айналасына асқан ақылы мен дара даналығымен, найзадай түйреп түсер нақыл сөздері арқылы кеңірек та- нылған. Ол әділдікті дәріптеп, туралықты тосылмай сөйлеуге, тәрбие мен тағылымы мол шешендік сөздері арқылы насихат жасаған. Мысалы оның мына сөзі: Әр сөзіңнің тұжырымы ақыл менен сезімде, Әр ісіңнің тұжырымы орындалған кезінде. Сондықтан да, көп замандас өз сөзіңе берік бол, Соған қарап әр азамат шама қояр өзіне, - деген сөзі әр адамның ақыл таразысы

18 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

арқылы сөйлегенін, сөзің мен ісің сенің кім екеніңді көрсететінін және шамаңа қарай ша- малап сөйлей алғанның дұрыс екенін көрсетеді. Сөздің мәні мен мағынасы қай кезде де сөйлеушінің деңгейін суреттеп тұрады. Сондықтан, әрбір айтылған сөзіңе сөйлегенше өзің қожасың, сөйлеген соң сөзің саған қожалық ететінін білуіміз керек. Қазіргі таңда сөздің құдіреті туралы шетел ғалымдары өз тұжырымдарын енді ғана білдіріп жүрсе, біздің дана халқымыз сөз құдіретін сонау тамыры тереңге кететін көне за- мандарда-ақ түсінген. «Сөз тас жарады, тас жармаса бас жарады» деген мақалдың мағына- сын тармақтап, саралап, халыққа көркемдеп жеткізу – дәл осындай сөзге ұтқыр би-шешен- дердің басты міндеті болды. Би-шешендер өз заманының сот, ұстаз міндеттерін атқарушы, ұлт тәрбиешісі бола білген. Осы сарындас ақыл мен сөз тоқтамы жайында Жетес би былай дейді: Ақыл айтқан кісіге аларамыз, Сондықтан, сиректеді-ау өз арамыз. Сөзінің тоқтамы жоқ, ұстамы жоқ Ағайын, бұл мінезбен не оңамыз?! Бұл өлең шумақтары бүгінгі күнгі өз сөзіне өзі иелік ете алмайтын, ақыл айтсаң алара қарап, жау санайтын кей адамдарды айна-қатесіз суреттеп тұр деуге болады. Жетес бидің айтпағы, ақыл тыңдағаннан азбайтынымызды, сөзге тоқтай алғаннан тозбайтыны- мызды және осындай қасиеттерге ие бола алмасақ оңбайтынымызды бейнелеп отыр. Бұ- ның астарында үлкен тәрбиелік мән, баға жетпес сөз құндылығы жатыр. Өлең құрылы- сынан байқалатын басты ерекшелік: мұнда Жетес би өз ойын айта келіп, тыңдарманына сұрақ қоя отырып, ойын аяқтайды. Яғни, тыңдарманның өзіне шешімін табуға жетелейді. Сол арқылы көпшіліктің ойлануына, бидің сөзін тыңдай отырып, сауалына жауап іздеп, өз пікірін жасауға нақты жол бастайды. Бұл құбылыс та Жетес бидің өзіндік ерекшелігінің бірі болып табылады. Тағы бірде ол дүние байлығының буына түспеу туралы сөз қозғай отырып, мына нақыл шумақтарын айтады: Адамға мал біткеннің бәрін көрік, Малың болса жүрерсің болып берік. Іздемей-ақ табылар күлшеліге Баруға о дүниеге болып серік. Бұл мал байлығының осы заманның ғана рахаты, тек жалған дүниенің азығы екенін еске салып отыр. Ал о дүниенің ақысы мал байлығымен өлшенбейтінін есте ұстап жүр- геніміздің абзал екенін санаға тоқытып отыр. Жетес бидің бұл сөздерінен оның тек қана сөз мергені емес, діни сауатты адам болғанын айтуға болады. О дүниенің қамын бүгін ойла деп, барлық пенденің барар жері бір екенін дүниемен салыстыра отырып, көркем жеткізген. Жетес би туралы ел аузында жүрген сара сөздер. Жетес би туралы әңгімелегенде оның тағы бір ел аузында жүрген қыры туралы айтпай кету мүмкін емес. Себебі, ол - ел ескермейтін емес, дәлелді түрде дәйекпен көрсетілген қасиеті. - Жетес бабамыздың, - деп бастады Жетестің жұрағаты Алдоңғар, бір көріпкел, сәу- егейлігін ауыл қариялары былай аңыздайтын. Бір отырыста Жетес биден «Кімнің ажалы кімнен, неден?» - деп сұрапты. Сонда Жетес би: - Басқаларыңды қайдам, осында отырған үш болыс таяққа жығылып қайтыс болады, - депті. - Астапыралла! – деп жағасын ұстапты, бір ақсақал. - Олар кімдер екен? Сонда Жетес баба жан-жағына қарап тұрып: - Біреуі мынау отырған Төртқара болысы. Екіншісі мынау - Шолан болыс немесе оның ағасы Есенаман. Үшіншісі – мына менің қасымда отырған Шаманның Мырзақұлы, -депті. 19 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Қымызға қызара бөртіп алған игі жақсылар «ой, Жетекең айта береді» деп оған онша мән бермей тарап кетеді. Арада біраз жылдар өтеді. Қыз- келіншектерге көбірек қырын- дап, түн қатып, үйді үйдің босағасын сығалап жүрем деп, Төртқара болысы қызғаныштың кесірінен таяққа жығылып, дүниеден қайтады. Бұл – бір. Екі ел арасындағы төбелесте Шолан болыс пен оның ағасы Есенаман сойылға жығылып, Шолан ауыр жарақаттанып аман қалады да, Есенаман өліп кетеді. Оқиға былай болады: Кіші жүз алтон елінде сол атырапқа әншілік, сал-серілік, батырлық атағы жайылып кеткен Батақтың Сарысы деген сері жігіт болады. Баласы мен Батақтың, атым - Сары, Дейтұғын «сары, сары» жұрттың бәрі. Мырзағұл шырақ алып түсті соңға, Оның да мендей болсын балалары, -дейтін әні елден-елге тарап кеткен сол сары салға бұрыннан өшігіп жүрген Шолан мен Мырзағұл «Есенаманның өлімі Сарыдан болды» деп жала жауып, солдат шақыртып, Ырғыз түрмесіне жаптырады. Расында, Есена- манның ажалы Сарыдан емес еді. Бұл – өз алдына бөлек әңгіме. Жетес бидің «Шолан бо- лыс, не оның ағасы Есенаман сойылдан жығылады», деп болжауының мәнісі осы. Бұл – екі. Енді, үшіншісі, Мырзағұл болысқа келейік. Шыманның Мырзағұлы 18 жасынан Қызай елі- не болыс болып сайланады. Ол ақкөңіл, кеңпейіл, дастарқанды екен. Еліне жағып, ұзақ жыл болыс болып тұрады. Бір ақсақал қартайып қалған Жетес биге: - Жетеке, сіздің алғашқы екі болжамыңыз келді, ал Мырзағұлға келгенде жаңыл- дыңыз ғой, - депті. Сонда Жетес би: - Жоқ, мен жаңылмасам керек. «Дастарқан киесі» деген болады. Мырзағұлдың пей- ілі кең, дастарқаны мол. Таныса да, танымаса да әрі өткен, бері өткенді үйіне түсіріп, ас-су- мен сыйлап жібереді. Онысы кең пейілі, дастарқан киесі сақтап жүр. Дәм-тұзы таусылғанда ол да жөнейді. Бұл жалғанда мәңгілік өмір жоқ. Бәрі өткінші дүние ғой, - депті. Жетес би айтқандай, Мырзағұл да ушыққан бір дау үстінде соққыға жығылып, түр- меге түсіп, содан қайтыс боп кетеді [1, 4 б.]. Міне, осы Жетес бидің жұрағаты Алдоңғардың әңгімесінен бидің шешендігінен бөлек, көріпкел, сәуегейлік қасиеті болғанын байқаймыз. Және мына оқиға ол қасиеттің жай сөз емес екенін дәлелдеп тұр. Жетес бидің бойында бірнеше ерекше қасиеттерінің бірі де осы жерден көрініп тұр. Сәуегейлік – қазақ қоғамына жат ұғым емес. Ерте кездегі ата-бабаларымыз ел бола- шағын болжап, сәуегейлік айтып отырғаны және жоқ-жітігін де осы көріпкелдігі арқылы біліп отыратындары болған. Осыған қарап Жетес би бойындағы сәуегейлік қасиеттің тегін емес екенін айтсақ болады. Жетес би сөзден өрнек өрген шешен, түйін түйген ұста екенін білеміз. Ал жоғарыда әңгіме болған аңыздан кейін Жетес бидің тегін адам емес екенін анық байқаймыз. Болашақты тек сәуегейлік қасиетпен ғана болжады деп айту – би бойындағы басқа қасиетін тұмшалап қойғандай. Таяққа жығылып, ажалдарына пенде себепкер болған адамдардың мінездері мен сол кездегі басқа адамдармен қарым-қатынасын зерделей оты- рып, болашақтарының қандай болмағын айтқан бабамыз – қазіргінің тілімен айтқанда психолог болып отыр емес пе? Мінездің әсері адамның тағдырына үлкен әсері бар екенін, жақсы мінездің қорған, жаман мінездің сор болатынын Жетес би өз жауабы мен болжамы арқылы дәл түсіндіре алған. Жетес би өз заманында «Тілді би» атанған дегенді айттық. Ендеше, осы сөздің бір айғағы ретінде мына әңгімені ұсынайын. Шөмекей Бақа болыс Жетеске сұрақ қойыпты: - Жетеке, Қазалы оязындағы халыққа аты шыққан зиялыларың кім, соны атасаң? – 20 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

депті. Сонда ол «Шөмекейде Бақа болыс, өзімнен асқан адам жоқ. Айтса мені айтар» деген оймен сұраған екен. Жетекем іркілмепті. Бекетай ояздың екіншісі (көмекшісі) екен. Мөрлі би деп халық Бекетайды айтады, Таулы би деп Құлбарақты айтады, Пірлі би деп Дәрменқұлды айтады, Тілді би деп бізді айтып жүрген көрінеді ғой. Бірақ бір-екі баланы халық жек көретінге ұқсайды. «Адамның жаманы өз айтқа- ны болмаса кісі айтқанына көнбейді, қарсы келген адамды қамшысымен жөндейді» деп, оның ожарлығын бетіне басып, Бақаны сөзбен шаншып айтқан екен [2, 1 б.]. Грекияның асқан шешені Демосфеннің бар өмірін тауысып жазған бағалы еңбегін күндеушілер «Сенің сөзіңнен май шамның иісі шығады» деп кекетеді екен. Мына әңгімеде де Жетес бидің шар- шы топта сөз бастар тапқырлығын сынап, ойының ұшқыр, көрегенділігінің кемел екенді- гіне күмәнмен қарағандарға табан астында ұтымды жауап бергеніне куә болып отырмыз. Сөз болған оқиғада бидің өнерінен бөлек мінезінің қайсарлығы байқалады. Пікір алмасып отырған адамының шені мен шекпенінен тайсалмастан бетін қайтара жауап беруі – Жетес бидің өжеттігі болса керек. Осындай жоғары дәрежелі адамды өз сөзіне тоқтата білу, сөз жоқ, бидің шешендік өнерінің жоғарылығын көрсетеді. Бидің нақыл сөздерін, көреген ойларын, топ ішіндегі тапқыр пікірлерін қарасты- рғанда, өзі айтпақшы «мәңгілік» деген дүниенің жоқтығы туралы, қарттық жайлы айтқан ойын айтпай кетуге болмайды. Бір жолы Қара кісі руының Жағал деген азаматы сексеннің сеңгірінен асқан Жақай- ым Жетес бимен әңгіме арасында: - Иә, биеке, сіз сексенге келдіңіз, әрбір он жылды бір белеске қойғанда, не нәрсеге теңер едіңіз? – деген екен. Сонда Жетес сәл ойланып: - Е, қарағым – ай, мен он жасымда асық ойнадым, қызығына тоймадым, қатар балалардың асығын ұтып қоймадым; жиырмаға келдім, бойға жетіп бойладым, онда да балалықты қоймадым. Жиырма беске жеттім, жақ- сы іске сүйіндім, жаман іске күйіндім, барымды бойға киіндім, сұлу қыз-келіншек болса, соған шүйілдім; отызға келдім: Қызыл алтайы түлкі болдым, қыран бүркітке алдырмадым, құмай тазыға шалдырмадым, қатар құрбымның көңілін қалдырмадым; қырыққа жеттім: арғымақтай аңқылдадым, тау қырандай шаңқылдадым, ақ алмастай жарқылдадым, дари- ядай сарқылдадым. Елуге келдім: биік бір қара төбенің басына шықтым, алды-артымды тегіс көрдім, бірақ қай жағы алыс қай жағы жақын екенін біле алмадым; алпысқа жеттім: алты тарау жолға кездестім, қайсысына түсуді білмей дағдырысқа ұшырадым. Жетпіске келдім: жеңілгенімді білдім, билікті бала-шағаға бердім, айтқанына көндім, жетегіне ердім; тап осы күні сексендемін: алдым терең құз, артым биік жар, сол жағым – су, оң жағым – от; қалай қарай қозғалсам да, маған тірлік емес – ау! - деген екен. Расында «қарттық» мәңгілік деген ұғымның жоқтығына бір дәлел.Тәңір тарту еткен ғұмыры қарттыққа жеткендер де, жетпегендерде бар. Әсілі, би өзінің әр он жылын бір бе- леске теңегенде адамзаттың қалыптасу деңгейін топтастырып өткендей. Сондай-ақ, бидің ұзақ жасауы нәтижесінде адам өмірінің келеңсіз тұстары қарттық шаққа келіп тақалғанда амалсыз қалатынын шебер жеткізген. Еңбектеген баладан таяқ ұстаған қарттық шаққа дей- інгі әр жас ерекшелігін мысалдар арқылы түсіндіре білген бидің ойынан адамзаттың жас ерекшелігін ғана емес, болашағына болжалмен қарай білуге үндеу де жатқандай. Қорытынды. Ұлы дала дана халқымызда би-шешендер аз болмағаны тарихтан бел- гілі. Тарихта өткен әрбір қлы тұлғалардың есімі олардың артында қалдырған сөздері мен тағылымы. «Ғалымның хаты өлмейді» демекші, Жетес бидің де сөздері ұрпақтан ұрпаққа, ғасырдан ғасырға жетіп отыруы – сөзінің астары мол, берері көп болғандықтан болып отыр. Жетес би: «Адамның сәні – өнер, білім, ақылы, Жердің сәні – жеміс, өнім, дақылы. Сөздің сәні – өнегелі нақылы, Пікірдің сәні – ойландырар мақұлы!» деген оралымды ой айтқан. [3, 1 б.]. 21 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Уақытша дүниеде бойыңды өнер мен білімге бағыттап, ақылың мен көрегенділігіңді көрсетіп, артыңа із қалдыра білсең – бұл дүниенің мәңгілігі деген осында шығар. Атадан мал қалғанша тал қалсын деген аталы сөз бар. Бұл сөзде артыңа ұлағатты із қалдыру елге сән десе, тал ексең жерге сән болып қалатынын айтып отырғандай. Ұлы Дала билерінің бірі Жетес туралы айтқанда ойдың нәрін, сөздің сәнімен ұштастыра білген шешендік өнері- не, сәуегейлігіне, тағылымға толы нақыл сөздеріне тоқталдық. Бүгінгі ұрпақ тағылымды ойдан тәлім алып, шешендер сөзіне қанығып өссе кемелдене түсері анық.

Әдебиеттер тізімі

1 Төреқұл Н. Даланың дара ділмарлары. / Н. Төреқұл – Алматы: Қазақстан, 2001. – 592 б. 2 Сақыпұлы А. Жетес би. / А. Сақыпұлы - Қызылорда: «Тұмар» баспасы, 2001. - 128 б. 3 Негимов С. Шығармалар жинағы. 5-том. / С. Негимов - Астана: Фолиант, 2018. - 400 б. 4 Толыбеков С. Қазақ шежіресі. / С. Толыбеков - Алматы: Қазақстан, 1992. -324 б. 5 Негимов С. Шешендік өнер. / С. Негимов - Алматы: Ана тілі, 1989. - 420 б. 6 Ел аузынан // жинақ - Алматы: Жазушы, 1989. - 386 б. 7 Салғарин Қ. Көмбе. / Қ. Салғарин - Алматы: Жалын, 1989. - 328 б.

Назерке Бейдильдаева, Серик Негимов Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Назидание Жетес бия

Аннотация. В статье дана подробная характеристика одного из биев земли Сыр – Жетеса бия, который был очень смелым и острым на язык. Кроме того, мы привели обзор крылатых высказываний, вышедших из его уст, а также совершенных дел, которые он оста- вил в назидание будущему поколению. Он отличался блестящим умом, ораторским даром и высокими нравственными качествами, что принесло ему известность в народе. Также показано, как Жетес бий разрешал межплеменные и межродовые споры, на- ходил нужные слова даже в самой сложной и спорной ситуации, сумев в итоге примирить враждующие стороны. Мы убеждаемся в том, что Жетес би был не только красноречивым оратором, но и дальновидным бием, что было очень важно для того времени. Ораторское искусство и слова-напутствия биев имеют большое воспитательное зна- чение для современного поколения. Ключевые слова: Жетес бий, бии-ораторы, ораторское искусство, предсказатель, афоризмы.

Nazerke Beydildaeva, Serik Negimov L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Jetes Biy’s Edification

Abstract. This article describes in detail one of the biys of the Syr-Jetes land, who was very bold and had a sharp tongue. Moreover, there is an overview of the winged utterances that were created by him, as well as the perfect deeds that he left as adification to the future generation. 22 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

He was distinguished by brilliant mind, oratory, and high moral qualities, and all of them brought him fame among the people. It is also told about how Jetes biy settled tribal and intergeneric disputes; he could always find the right words even in the most difficult and controversial situation, being able to eventually reconcile the enemies. Once again we were convinced that Jetes biy was not only an eloquent speaker, but also a visionary, the fact that was very necessary for that time. For the modern generation, oratory and polonial words of biys and orators are of the great educational importance. Keywords: Jetes biy, biys-speakers, oratory, visionary, aphorisms.

References

1 Torequl N. Dalanyn dara dilmarlary [Special speakers of the steppe]. (Kazakhstan, Almaty, 2001, 592 p.). [in Kazakh] 2 Saqypuly A. Zhetes bi [Jetes bi]. (Tumar, Qızılorda, 2001, 592 p.). [in Kazakh] 3 Negimov S. SHygarmalar zhinagy. Bes tomdıq [Collection of works. Tom 5.]. (Foliant, Astana, 2018, 400 p.). [in Kazakh] 4 Tolıbekov S. Qazaq shezhiresi [Chronicle of the Kazakh]. (Qazaqstan, Almaty, 1992, 324 p.). [in Kazakh] 5 Negimov S. SHeshendik oner [Oratory]. (Ana tili, Almaty, 1997, 420 p.). [in Kazakh] 6 El auzynan [From the lips of the people]. (ZHazushy, Almaty, 1989, 386 p.). [in Kazakh] 7 Salgarin K. Kombe [Treasure] . (Zhalyn, Almaty, 1989, 328 p.). [in Kazakh]

Автор туралы мәлімет:

Байділдаева Назерке – «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығының 2 курс магистранты, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан. Негимов Серік – филология ғылымдарының докторы, профессор. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Baidildaeva Nazerke – 2nd year master’s student of specialty «Kazakh language and literature», L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan. Negimov Serik - doctor of Philology, Professor of the Department of Kazakh literature of the L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.

23 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

ХҒТАР 17.07.01.82 Қарлығаш Бaйтанасова Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (E-mail: [email protected])

Мәтін теориясының кейбір мәселелері

Аңдатпа. Мәтіннің мәні, даму тарихы уақыт өткен сайын толығып отырады. Оған дәлел - мәтіннің көп қырлы сипаты. Мәтіннің негізгі қасиеті – оның қарым-қатынас функциясында. Бұл сипат көркем мәтіннің болмысын толық ашады. Мәтін – тек қарым-қатынас жасаудың әдепкі фор- масы ғана емес, мұнда сөздің барлық қырлары – тікелей, жасырын, көркем, ишара, ықпалдас, сим- волдау, монолог, диалог тәсілдері ашылады. Ендеше мәтінде сөздің тікелей мағынасы ғана емес, астарлы мәні, белгі-сипаттары айқындалады. Мәтінде ақпараттың жаңа, көркем, бейнелі, жалпы, дербес түрлері жинақталады. Бұл ретте, мәтін - сөзді сақтаудың, жеткізудің, сол арқылы белгілі бір тарихи дәуір бейнесін, әлеуметтік жағдайды, адамға тән сезім-күйі мен психологияны жеткізудің ерекше құралы. Мәтінге берілетін әдебиеттанушылық, философиялық, лингвистикалық анықтама- лар мәтіннің көпсалалы болмысын айқындайды. Түйін сөздер: мәтін, баяндау, интермәтін, дискурс, эмоция, құрылым

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-24-31

Кіріспе. Қандай мәтін де белгілі бір әрекет жүйесінің ерекше ұйымдасуы, нақты болмыстың шынайы көрінісі. Мәтін тек сол құрылымның аясындағы мән-мазмұнды ғана ашпайды, оның ар жағындағы мәнін де ишаралап көрсетеді. Мәтінде оның ішкі табиға- тын айқындайтын уақыт пен кеңістікке байланысты сипаттар жинақталады. Осыған қарап мәтінде жанама түрдегі мәтінішілік, мәтінаралық ақпараттардың берілетініне куә боламыз. Яғни мәтінде оның ішкі көркемдік болмысын айқындайтын уақыт пен кеңістікке қаты- сты мән-мазмұн жинақталады. Мұнда автордың өмірге деген көзқарасы, идеялық мазмұн, бейнелер жүйесі, тақырыптық мотивтер, авторлық интенция көрінеді. Осы ретте көркем мәтінді талдаудың бірнеше аспектілері айқындалады. Мақсаты мен міндеті. Метамәтін – (мета – туралы деген ұғымды береді) мәтін ту- ралы мәтін деген сөз. Метамәтін мәтіннің ұйымдастырылуын түсіндіру, ондағы өзара бай- ланысты қарым-қатынасты анықтау қызметін атқарады. Яғни оның нақты қызметі мәтін- дегі белгілі бір ситуацияның тууын, қабылдануын, мәтіннің белгілі бір тілдік-стильдік тұрғыда түсіндірілуін жүзеге асырады. Осы тұрғыдан келгенде метамәтінді нақты мәтіннің екінші бір түрі, прагматикалық тұрғыда жүзеге асуы деуге болады. Метамәтіннің жасалу процесі әдебиеттанудың, лингвистиканың, семиотика мен мәдениеттанудың категориясы болып табылады. Ол автордың өзіндік рефлексиясын (автордың өзіне, өзінің сана-танымы- на назар аударуы), көркем шығармадағы автордың шығармашылығына дербес қатынасын оның маңыздылығын көрсетеді. Метамәтін туындыда басқа да функция атқаруға қабілетті, ол автор мен нақты мәтінге қатысты алмасып отырады. Мақалада мәтіннің көпаспектілі болмысын ашуды мақсат еттік. Зерттеу әдіснамасы. Метамәтін проблемасын қазіргі метатекстуалдық ұғымына жақын тұрғыда теориялық жағынан дәйектеуге деген қадам алғаш рет XIX ғасырдың ба- сына тұспа-тұс келді. Неміс романтизмі теоретигі Фр. Шлегель алғаш рет «поэзия поэзии» - «поэзияның поэзиясы» («Die Poesie der Poesie») деген терминді ұсынды [1, 183 б.]. Ол бұл ұғымды «трансцендентальді («логикадан тыс») поэзия» ұғымын сипаттау кезінде қол- данды. Шлегельдің терминін О. Мандельштамның поэзиясын талдау кезінде В.М. Жир- мунский де пайдаланған [2, 87 б.]. Зерттеуші Мандельштамның өлеңдерін «өмір поэзиясы емес», «поэзияның поэзиясы» деп атаған. Яғни, бұл поэзияның негізі ақынның дербес қа- 24 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

былдауындағы өмір емес, өмірді өзгеше көркемдік түрде қабылдауы. Француз философы Ж.Ф. Лиотар және американдық әдебиеттанушы Фр. Джеймсон XX ғасырдың ортасында «нарратив», «метамәтін» теориясын орнықтырды [3]. Зерттеуші оның аясында кез келген «түсіндіру жүйесін»: дін, тарих, ғылым, психология, өнерді атайды. Р. Барт «Литература и метаязык» (1957) еңбегінде метатіл және метаәдебиет проблемасын қарастырды [4, 108]. Орыс әдебиеттануында метамәтін проблемасы XX ғасырдың екінші жартысында пай- да болды. Бұл кезеңде тілші ғалымдар мәтінді нақты белгілер жүйесі (А.А. Потебня, Р.О. Якобсон, М.М. Бахтин, Ю.М. Лотман) ретінде зерттеу нысанына алды. Зерттеушілер ба- сты назарды «ой» (смысл) – мәтін» проблемасына аударып, мұны белгілі бір конструкция ретінде қарастырды. Метамәтіндік функцияны белсенді тілдік бөлшек ретінде Р.О. Якобсон дербес зерттеді. Ғалым метамәтінді басқа тілдік жүйеде баламасы жоқ құрылымдық бірлік ретінде санады [5]. Қазіргі ғылымда бұл ұғымның шекарасы әр зерттеушіде «мәтін туралы мәтін», «мәтіндегі мәтін» (А. Попович, М.Р. Майенова) тіркестерінен бастап, «авторлық баяндау туралы авторлық баяндау» дегенге дейін аталып жүр. Жапон зерттеушісі Ким Хюн Еун бұл ұғымның әдебиеттанушылық мәнін лингвистика мен семиотикадан бөлек алып қарастыру керек екендігін көрсетеді [6]. Лингвистика ғылымында «метамәтін» ұғымы А. Вежбицкая- ның «Метатекст в тексте» еңбегі жарыққа шыққаннан кейін кең қолданыла бастады. Линг- вист зерттеуші А. Вежбицкая лингвистикалық семантика, прагматика мен тіларалық әре- кеттестік мәселелерін қарастырған. «Метатекст в тексте» зерттеуінде авторлық монологтік мәтінді зерттеуші белгілі бір зат түріндегі айтылым, белгілі бір ой туралы айту «двутекст» (екіжақтымәтін) деп атайды. Ғалымның айқындауынша «метамәтін – бұл негізінен семан- тикалық элементтермен бірлескен қыстырма сөздер мен оралымдар, ал оның функциясы негізгі мәтіндегі «семантикалық өрнектерді» түсіндіру үшін қажет. Басқаша айтқанда А. Вежбицкаяның пікірінше «метамәтін дегеніміз – осы тілдік ситуация ағымындағы сөз ту- ралы айтылған ой [7, 53 б.]. Ғылыми тұжырымның талдануы. Әдебиеттануда метамәтін – бұл «тек белгілі бір затқа ғана емес, сонымен бірге ол туралы айтылған автордың сөзіне арналған мәтін. Ю. Лотман «Бейнелеу объектісі сол әдеби бейнелеудің өзі» болады дейді. Құрылымдық-семи- отикалық тәсілге сәйкес метамәтін арқылы алғашқы тілдің шешімін табатын код түсініледі. Мұндай трактовка сонымен бірге лингвистикада, структурализм мен постструктурализмде де көрініс тауып, ғалым Ю. Лотманның еңбектерінде дәйектелді. Лотмандық тәсілге сәй- кес метамәтін ретінде туындының атауы, мәтіннің құрылымдық бөлшектері, бөлім атау- лары, эпиграфтар, шығармаға қатысты, негізгі мәтінге кірікпеген авторлық ескертулер, сол сияқты әр текті «лирикалық шегіністер» және шығарманың өзіндегі шығарма туралы толғамдар (соңғысы әсіресе, жазушы-постмодернистерде Е. Попов, Дм. Липскеров, В. Пе- левин, Вен, Ерофеев, Д. Лодж, П. Теру жиі кездескен) аталады. Зерттеуші Ю. Лотман өзінің «Мәтіндегі мәтін» мақаласында метамәтін ұғымын әдебиеттанушы, мәдениеттанушы, семиотик ретінде арнайы риторикалық құрылым ретін- де қарастырып, бұл мәтіннің әр бөлігіндегі кодтанудың айырмасы авторлық құрылым мен оқырманның мәтінді қабылдау факторларын айқындайтындығын айтады [8, 28]. Семиоти- калық қабылдау жүйесінің бірінен екіншісіне қандай да бір ішкі құрылымдық көкжиекте (шекте) жасалуы орталық негізгі ойды құрайды. Метамәтінге ұмытылушылық Лотманның пікірінше мәтіннің имманентті (ішкі, сол мәтіннің шегінде) сипатын танытады. Осы ме- тамәтінге қатысты зерттеуін ғалым «Евгений Онегинді» талдау арқылы дәйектейді. «Ро- ман в стихах Пушкина «Евгений Онегин» еңбегінде зерттеуші «бөгде сөздің» үш түрінен «авторлық баяндау туралы авторлық баяндауды» бөліп алады да оны «метақұрылымдық пласт (қабат)» деп атайды. Ғалымның пікірінше метамәтіндік қабатта бейнелеу объектісі сол әдеби бейнелеудің өзі болады. Орыс зерттеушісі М. Бахтиннің теориясында метамәтін 25 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

металингвистиканың негізін жасаған ұғым ретінде қарастырылады. Зерттеуші оны диалог- тағы субъектілер қатынасының негізі деп санайды. М.Бахтин өзінің көптеген еңбектерінде метамәтін терминін қолданбаса да, оның айтқан тұжырымдары метамәтін проблемасына қызығушылық танытқанын дәлелдейді. Бахтиндік теорияда «мәтіндегі мәтін» семиотика- лық ұғымы «бөгде сөз» ұғымына сәйкеседі [9]. Метамәтін ұғымын жете ұғыну үшін оны интермәтіннен ажыратып алу керек: егер интермәтін берілген мәтінді барша көпқырлылығымен, басқа, бөтен туындылармен бай- ланысты қарастырса, метамәтін өз-өзімен тұйықталып қалады. Интермәтіннің функцио- налдық (қолданбалы) мүмкіндігі шексіз – бұл интермәтін әрекеті арқылы әр түрлі фор- малардың пайда болатынынан туындайды. Интермәтін құбылысы мәдениеттің, өнердің, әдебиеттің және тілдің аясында көрінеді. Біз интермәтінде тек өткеннің тәжірибесін ай- ғақтап қана қоймаймыз, сонымен бірге оның белсенді түрде жүзеге асып, дамып, сабақта- сатынын да көреміз. Интермәтін өткен тәжірибеге назар аудару, таңдау сипатын иеленеді. Интермәтін – өткеннің тәжірибесін бүгінге тек формальді түрде көшіру механизмі емес, сонымен қатар өткеннің тәжірибесін бүгінгі күн арқылы үнемі қайталап ойдан, сұрыпта- удан өткізу үдерісі. Осы айтылғандар интермәтінді адамзат тәжірибесіндегі маңызды мә- дени фактор екенін айғақтайды. Түйіндей айтқанда интермәтінділік механизм ең азы екі контекстік тәжірибеде: өткен мен бүгіннің қатынасына түседі. Осы ретте бұрынғының эле- менттері немесе белгілері бүгінгіде қайталанады. Яғни әр түрлі контексте қолданылатын бірдей элемент немесе екі әр текті элемент қарым-қатынасқа түседі. Екі контексті тәжірибе бір-біріне қарама-қарсы байланыста да болады: қайталанатын элементтер немесе белгілер өзді-өзімен қалады, солай бола тұра өзгеше тұрпатқа ие де болады. Бұл кезде қандай да бір жағдайға басымдық бере алмаймыз: ұқсас бола тұра айырмасы бар. Бір жағынан белсенді мәтін алдыңғының жалғасы әрі екінші жағынан бұл оны қайта ой елегінен өткізу, мағына- лық бейімдеу тұрғысынан терістеуге қызмет етеді. Контекстердің қақтығысынан ситуация және уақыт жағынан бір-бірінен алшақ тұратын мәтіндердің дискурсивтілігі туындайды. Интермәтінді мәдени және тілдік дискурстың негізі, қозғаушысы деп атауға болады. Дис- курстық деген сөздің аясында мәтіннің өзектілік реттілігін – мәтіннің ішкі сапалық ерек- шелігін, бағыттас (сызықтық) қатынасын түсінеміз. Интермәтін – әр түрлі мәтіндердің ара- сындағы дискурстықтың түрде қалыптасқан сызықтық қатынасы. Интермәтін мәдениеттегі мәтіндердің кірігуін (синергетика), мәдениет пен тілдегі стилистикалық, жанрлық, тақы- рыптық кеңістікті тудырады. Сонымен интермәтін метамәтін сияқты мәтін интерпретаци- ясының белгілі бір түрін көрсетеді. Дегенмен ол мәтін мағынасының шеңберінен шығып, оның мән-маңызын кеңейтеді. Метамәтіндік интерпретациядан интермәтіндік интерпрета- ция бірнеше белгілері бойынша ажыратылады. Олар: 1) Интермәтіндік интерпретация дискурсивті, ол мәтіннің дискурсивті түрде ай- қындалған жалғасы деп түсіндіріледі; метамәтіндік интерпретация виртуалды, тек бір сы- зықты, бағыттас мәтіннің ашылуын ғана қайталайды. 2) Интермәтінділік басқа контекстегі принциптерді тірек етеді немесе өзге контек- стегі оның бөлігі, алғашқысымен байланыссыз басқа ситуациялық жағдай; метамәтін ин- терпретацияланатын нақты мәтінді, контекстік алмасуды жасай алмайды. 3) Интермәтінде біз бір мәтін арқылы келесі мәтінді символикалық түрде көре ала- мыз; нақты мәтін мен метамәтін арасында символикалық қатынас пайда болмайды; ме- тамәтін – бұл шынайы дүниенің виртуалды (мүмкін) суреттемесі. 4) Интермәтінде біз кейбір мәтіндердің және олардың контексінің өзара «бәсекеле- стігін» көреміз, интермәтінде бір мәтін арқылы екіншісін бағалау туады; метамәтінде біз кәдімгі қайта аталудың актісін – бұл жерде бағалау немесе субъектілік қарым-қатынасты беру емес, өзіндік нақты болмысты ашатын жаңа ақпаратқа қол жеткізуді көреміз.

26 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Интермәтінділіктің формасы барынша әр қилы: оның мәдениет, өнер мен әдебиет аясына қатысты бөлігі үнемі кешенді зерттеледі. Қазіргі кезде ғылымда интермәтіннің по- этикалық құбылыс ретіндегі артықшылығын көрсету маңызды мәнге ие. Мұнымен, қоса интермәтінде тек поэтикаға ғана емес, риторикаға қатыстылығы да айқындалады. Яғни интермәтінділік тілдік аяны қоса алғанда көптеген деңгейде қарастырылуы керек. Тілдік интермәтінділікті айқындау мен талдау әдебиетке қарағанда тілдің мәдени тәжірибедегі ор- нын, табиғатын, шекарасын айқындайды. Интермәтінділіктің тілдік формасына мыналарды жатқызуға болады: А) мақалдар, афоризмдер, қанатты сөздер – бұл формалар белгілі бір ситуацияларда қолданылады да, олардың тәжірибесі нақты қадағаланады. Мәселен, мақал-мәтелдер «қандай да бір ситуа- циялардың белгісі» болып келеді. Бұл ретте ситуация арқылы мақалдың контексі анықтала- ды. Мақалды басқа контексте қолдану оның мағыналық қабылдауын күшейтеді, мақалдың дискурсивті байланысын өткендегі және қазіргі жағдайдағы мәнді қолданысын орнықты- рады. Мәселен, қызмет түрі ұқсас, ойлауы үндес адамдардың кездейсоқ жолығысуын көргенде «Балықшы балықшыны алыстан таниды» дейміз. Бұл мәтелдің осы қолданысы арасында ешқандай байланыс жоқ. «Сүтке күйген адам суды үрлеп ішеді» дегенде де ай- тылған мәтел мен айтылу ситуациясы арасында байланыс жоқ. Тілдік идиоматика мен тіл- дің бейнелілік құралында метафора механизмі кең көрініс береді. Шындығында кез келген метафора мөлтек (миниатюралы) интермәтінді береді. Мәселен, «өкшесін басып қалды», «бөтен дауыспен ән салу» дегенде тура айтылып тұрған нысандар туралы емес. Олардың өзгерген мағынасының мәні терең. Кез келген өзгерген, ауыспалы мағынада қолданыла- тын сөз дискурсивті интерпретацияға жатады. Тілдік дискурс метафорада пайда болды. Сөздің мағынаны жинақтаушы функциясы да тілдік дискурсты құрайтын құрал ретінде түсіндіріледі. Сөз мағынасының белсенді жүзеге асуы бір жағынан, сөз мағынасының бар- лық бұрынғы тәжірибесінің ассоциациясын тудырады, екінші жағынан, сөздің мағыналық тәжірибесін терістейді. Осылайша, алдыңғы сөз тәжірибесі одан кейінгі мағынаға тарты- лады да, бұл дискурсивті қатынас ретінде түсіндірілуі мүмкін. Сөздер арасындағы мағы- на, олардың «бәсекелестік» немесе «ынтымақтастық» қызметі бір-бірімен тілдік узусте (тілдік бірлік) дискурсивтік тілдік тәжірибе терминдерінде интерпретацияланады. Интермәтін мен метамәтін тілде, тілдік тәжірибеде іргелес өмір сүреді. Олар бір- бірін толықтырып отырады. Интермәтінде әрі қарай метамәтіндік деңгейде, яғни грамма- тикалық норма немесе тілдің грамматикалық категориясы ретінде бекітілуі мүмкін тілдік тәжірибе туады. Интермәтін тілдік тәжірибеде басымдыққа ие болып, тілдік бірліктің ше- карасын жылжытады да оны барынша түрлендіреді. Метамәтін мен интермәтіннің «бейбіт қатар бірлесе өмір сүруі» тіл аралық қатынаста, яғни аударма аясында аяқталады. Психолингвистика, лексикология, фонология салаларының дамуына ерекше үлес қосқан Л. Щерба: «Мәтіннің болуының өзі оның айтылуының алғышарты», - дейді [10, 89 б.]. Мәтінді оқу арқылы автор мен оқырманның арасында диалог орнығады. Көркем мәтін- ді оқу арқылы автор бірнеше тарапты ақпарат алады: қабылдайды, түсінеді, ой жарыстыра- ды, салыстырады, елестетеді. Соңғы кезде көркем мәтіннің құрылымы туралы эстетикалық түсініктер семиотика саласының ұғымдарымен толыға түсті. Көркем шығарма тілін туынды, яғни негізгі емес модельдік жүйе ретінде қарастыру – эстетикалық қабылдау психологиясы үшін өнімді тәсіл. Көркем бейне – нақтылық пен жалпылықтың бірлігі. Ол сөз болып отырған құбылыстар туралы көрнекі ұғымдардың тууына әсер етеді, әдеби шығарма кейіпкерінің нақты өмірлік жағдайға тасымалдануы оқырман эмоциясын тудырады. Яғни оқырманда өмірлік жағдай- лар және адамдардың өзін-өзі ұстауы, іс-әрекеті туралы жалпы тәжірибесі болуы керек. Дегенмен, эстетикалық қабылдау үшін тек мәтіннің негізінде нақты бейнелердің тууы жет- кіліксіз. Олар оқырман түсінігінде көркемдік-идеялық мазмұнның бір қыры ретінде қалып- 27 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

тасуы қажет. Оқырман үшін ең қиыны – осы. Егер шығармадағы суреттелетін болмысты қабылдау оқырманды кейіпкермен бірге ойланып – сезінуді, оның бейнесі мен өз ойының үндесуі сезімін тудырса, оқырман мұны шығарманың идеялық мазмұны ретінде қабылдай- ды. Сондай-ақ туынды көркемдігінің көрсеткіші ретінде оқырмандардың көбі «жазылған дүниені түсіну» деп санайды. Бірақ мұндай жағдайда шығарманың идеялық мазмұны оқы- рман үшін белгісіз болуы мүмкін. Сондықтан, эстетикалық қабылдау үшін бейнеленген нәрсені айқын елестете алу жеткіліксіз. Осындай елестету үнемі көркем елестету, яғни эстетикалық құндылықты көрсететін бейнелік жалпылау бола алмайды. Яғни, эстетикалық қабылдау үшін көркем шығармадағы құбылыстарды, болмысты елестету жеткіліксіз. Әдебиеттанушы Т. Есембеков: «Көркем мәтіннің фатикалық қызметі (қарым-қаты- нас) арнайы «адресаттық белгілер» арқылы жазушының оқырманмен эмоционалдық, ин- теллектуалдық байланыс орнатуы болып табылады. Ал эмфатикалық функция (көркем, бейнелі) сол байланыстың нақты объективтік нәтижесі, оқырман ойы мен бойындағы, жан дүниесіндегі белгілі бір сипатқа ие болған әсері мен ықпалының көрінісі. Сөз басы пайда болуының құпиясы көп, зерттелуі қиын эстетикалық сезім туралы болмақ. Өнердің басты мәселелерінің бірі болып саналатын бұл феномен талайдың назарын аударған, әрқи- лы ғылыми ізденістерге түрткі болған»,-дейді [11, 25 б.]. Мәтіндегі мәтін – бұл нақты ав- торлық мәтінге өзге мәтіннің енуі. Осылайша бірыңғай мағыналық кеңістіктегі мәтін- ді басқа мәтіндегі әр түрлі элементтерді енгізу арқылы толықтырып, кеңейтуге болады. «Өзге» мәтін ретінде сол автордың басқа шығармаларын да алуға болады. Өзге мәтін нақты мәтінде әр қилы көрініс береді. Тікелей, үзінді, әңгімелеу, баяндау ретінде алуға болады. Әдеби реминисценция (еске алу) - автордың жекелеген бейне, мотив, стилистикалық тәсілдерді қолдану нәтижесінде өзге туындыны еске түсіру. Мұның ең күрделісі мәтінге кіріктірілген мәтіннің басты сюжетпен шынайы түрде қатар жүруі. Мәтінге мұндай кірік- тіру тәсілі жазушы Ш. Айтматов шығармаларында байқалады. Қаламгердің басым туын- дыларында негізгі мәтін мен аңыз мәтіні қатар жүреді. Оған дәлел «Ақ кеме», «Боранды бекет», «Жанпида» туындылары. Тіпті аңыз мәтіні идеялық-логикалық тұрғыда жетекші мәнге ие болып, психологиялық және философиялық тұрғыда нақты оқиғаны айқындап отырады. «Мәтін ішіндегі мәтін – бұл тек қана автордың эрудициясы немесе тек сыртқы ажарлау емес. Мәтін ішіндегі мәтін негізгі мәтіндегі басым идеяны (доминант) айқындап, жаңа бір ойға, мәтіндегі оқиғаны жаңаша қабылдауға жетелейді [12, 103 б.]. Мәселен, қа- ламгердің «Ақ кеме» хикаятында бұғылар туралы аңыз тек мәтінге реңк беріп тұрған жоқ. Негізгі мәтінге жуық салмақты көтеріп тұр. Себебі, хикаят басталғанда-ақ ертегі ауызға алынады. Негізгі кейіпкер (жеті жасар бала) ертегі мен аңыздың аралығында өседі. Олар – өзі ойдан шығарып алған ертегісі мен атасының бұғы-анаға қатысты ертегі-аңызы. Осы нақты және ойдан шығарылған кеңістік аралығында өсіп, есі кірген бала үшін екеуінің мәні бірдей. Тіпті кейде сол қиялдағы әлемді көбірек аңсайды. Шығарма соңында бала өзі көп іздеп, аңсарына айналған мекенге бет түзейді. Аңыз мәтіні нақты шығарманың сюжетіне кірігіп кеткен. Қаламгер Ғ. Мүсіреповтің «Кездеспей кеткен бір бейне» шығармасында романтика- лық әуезді тақырыптың ашылуы бірден басталмайтынына көзіміз жетеді. Алайда, ақындық толғаныс, өрнек байқалады. Автор шығармасында қосымша дәйек, белгілермен мәтіннің көркемдік кеңістігін кеңейтіп, астарлы, ишаралы ойларды ұсынып отырады. «Жиырма екі жасында патшаны құлатысып еді. Жиырма үшінде Уақытша үкіметті құлатысты. Енді міне, Колчактың жалаң қылышы желкемізде жарқылдап тұрған кезде қазақ даласының қақ орта- сында қызыл жалау орнатты! Ақын да, батыр да осындай болсын да!» [13, 9 б.]. Автор бұл үш түрлі тарихи оқиғаны айту арқылы ол туралы емес, өзінің бұл шығармасындағы басты идеяны айқындауды мақсат еткен. Себебі, қаламгердің әу баста ерекше назар салып, дәріп- тейтіні ақын болмысы, ақындық («Жас ақынның атағын көтеріп әкеткен осы оқиғалар екені 28 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

рас. Ақын өлеңдеріндегі асқақ теңеулерді байырғы ел қаз-қалпында ұғынады. Дауыл ...Өрт ...От ішінде қанатын жалын шалмайтын қызыл сұңқарлар, қияға тартқан қырандар» [13, 9] болмақ. Автордың басты кейіпкері Еркебұлан - ақын, күрескер. Оның болмысы шығармада әр қырынан ашылады. Ақын бірде ел алдында жалынды сөз сөйлеп, елді оятқысы келеді («Ақын уақыты арпалыспен өтіп келеді. Байырғы елге көп нәрсені ұғындыру керек. Ғасы- рлар бойы бұйығып қалған, ұйлығып қалған ойды ояту керек») [13, 10-11 б.]. Туындыдағы барлық сюжет желісі Еркебұланның әрекетін дәйектеп отырады. «Дала халқы, жаңа заман келе жатыр. Ол сенің ауыл арасындағы кер ауыздығыңа пысқырмайды да. Ол келе жатқанда маңдайдан соғып сұлата салар Ақын серінің Құлагері де емес, ол қара жерді солқылдата сілтеп келе жатқан от арба! Қараңғы түнді қақ жарып, жарқырап келе жатқан паравоз!» [13, 14-15 б.]. Сюжет өрби бастаған кезде жолаушылап, ақ отауға түскен Еркебұланның екінші бір қыры ашылады. Енді ол майда қоңыр нәзік үнді әуенді домбырасында шертіп отырады. Әрі тауып айтылған, мысқыл араласқан сөздер автордың ойынан хабар береді. Мәселен, «бірі күрек тістері сояудай ақсиып тұрған, қоян жырық екен». Осы сипаттаудан соң, Ақбаланың аузына «... сонда да сенің аузыңа түсе қоймағанмын, жырылып кеткемін», - деген сөзді салады [13, 25 б.]. Жырық аузыңнан жырылып кеткенмін дегені. Аз ғана реплика, қысқа эпизодтарда шығарманың идеясын көтеріп тұрған салмақ бар. Көркем мәтіннің жасалу құрылымы ерекше болады. Көркем шығармада берілетін ақпараттың тура және балама мәні көп қырлы. Осыған сәйкес кейде шағын мәтін арқылы кең, терең мәні бар ақпарат берілсе, кейде көлемді мәтін беретін ақпаратты ықшамдап, жи- нақыландыруға болады. Бұл ретте қаламгердің дербес стилінің, шығармашылық болмы- сының мәні ерекше. Бұған «жазушы-оқырман» қатынасы қосымша мүмкіндіктер береді. Жазушы таңдаған сюжет немесе кейіпкердің әрекетін оқырман мүлдем басқаша қабыл- дауы мүмкін. Осы тұста әдебиеттану ғылымында орнығып, көптеген зерттеулерге нысан болған нарратология проблемасын атап өту орынды. Нарратологияның объектісі баянда- латын туынды екені белгілі. Баяндау теориясында баяндалатын мәтіндегі басты белгі ав- тор мен баяндалатын орта аралығындағы бір дәнекер тұлғаның қатысуы [14, 9 б.]. Сонда баяндалатын жағдаят сол нарратордың қабылдауы арқылы беріледі. «Баяндау» термині «дескриптивті» («суреттеу») ұғымына қарама-қарсы қойылып, белгілі бір баяндаушының аралық қатысуын емес, берілген материалдың нақты құрылымын білдіреді. Баяндау мәтіні құрылымдық тұрғыдан алғанда бейнеленетін әлемнің темпоральді (уақыттық) құрылым деңгейінде алып, қандай да бір жағдайдың өзгерісін білдіреді. Егер «Кездеспей кеткен бір бейне» хикаятында авторлық баяндау алма-кезек ауысып, бірде автор, бірде кейіпкерлер арқылы жүргізіліп, уақыт жағынан шапшаң өтпесе, бұл ұзақ туынды болар еді. Туындының («Жыл бойы есінен бір кетпеген арманының аты Ақлима екен. Түрме терезесінің алдынан екі күнде бір өтетін жас қыз сол Ақлима болды ма екен, басқа ма? Қара атқа жайдақ мінген біреу қызды қайырып әкетіп еді-ау? Сол болғанда не... болмағанда не... От орнында күл... Ақлима ақын үшін қызығып жүрген қызы емес, көркемдік бейнесі еді»). Аз ғана уақыт ішінде кездескен, кейін арман бейнеге айналған Ақлиманың тағдыры ақынның жүрегіне ерекше сезім орнықтырды. Тіпті Ақбаланың өзі екі рет көрген Еркебұлан бейнесіндегі өз- геріске куә («Әлдеқандай жаңғырықтар жалғасып, Ақбаланың көз алдына сол қоштасудың елесі келді. Апырау, осы көздер, тап осылай бір қоштасқаны бар еді-ау, менімен... Қашан еді? Былтыр ма?.. Қой, ол болмас... Ол жиырма төрттегі жас ақын болатын.») [13, 73-74 б.]. Туындыдағы уақыт арасы жақындап, өткен уақыт пен қазіргі мезеттің берілуінде үйлесім айқын байқалады. Қорытынды. Мәтін – барша гуманитарлық-филологиялық ойлаудың көрінісі. Мәтін ой мен танымның, сезім мен эмоциялық күйдің шынайы да тікелей көрінуі. Мәтін – аяқталған, жүйелі тілдік шығармашылық туынды. Әрі мәтін лексикалық, грамматикалық, 29 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

логикалық, стилистикалық тұрғыда байланысқан нақты мақсатты және прагматикалық ны- сан. Бұл ақпарат беру мен ой алмасудың құралы. Онда адам сана-сезіміне ықпал ететін қа- рым-қатынас сақталады. Мәтін адам танымындағы тұтастықты, көркемдік ойлау жүйесін беретін құрылым. Ендеше мәтінге сол тұтастық пен әр халықтың ментальді ерекшелігін, концептілікті, өзара байланыс пен ықпалдастықты беретін тұтас құрылымды жүйе ретінде қарауымыз керек.

Әдебиеттер тізімі

1 Шлегель К.В.Ф. Сочинения. Т.1. Философия жизни. Философия истории. / К.В.Ф. Шле- гель – Москва: Академия, 2015. – 816 с. 2 Жирмунский В.М. Теория стиха. / В.М. Жирмунский – Ленинград: Наука, 1975. – 318 с. 3 Фр. Джеймсон. Культурный поворот: избранные труды по постмодернизму. / Фр. Джуйм- сон – Москва: Флинта, 2008. – 350 с. 4 Барт Р. Избранные работы: Семиотика. Поэтика. / Р. Барт - Москва: Прогресс, 1994. -355 с. 5 Якобсон Р.О. Лингвистика и поэтика. / Р.О. Якобсон - Москва: Наука, 1978. - 287 с. 6 Ким Хюн Еун. Стихотворения И.Бродского как метатекст: На материале книги «Часть речи»: автореферат дис... кандидата филологических наук. / Хюн Еун Ким - Москва: РГГУ, 2003. – 24 с. 7 Вежбицкая А. Метатекст в тексте. / А. Вежбицкая - Москва: Наука, 1978. – 286 с. 8 Лотман Ю. Анализ поэтического текста. / Ю. Лотман - Ленинград: Просвещение, 1972. - 272 с. 9 Бахтин М. Из жизни идей. / М. Бахтин - Москва: Лабиринт, 1995. – 151 с. 10 Щерба Л. Языковая система и речевая деятельность. / Л. Щерба – Ленинград: Просве- щение, 1974. – 210 с. 11 Есембеков Т. Көркем мәтінді талдау негіздері. / Т. Есембеков – Алматы: Қазақ универси- теті, 2009. – 160 б. 12 Валгина Н.С. Теория текста. / Н.С. Валгина – Москва: Логос, 2003. – 173 с. 13 Мүсірепов Ғ. Кездеспей кеткен бір бейне. / Ғ. Мүсірепов – Алматы: «Олжас кітапхана- сы» баспа үйі, 2012. – 184 б. 14 Шмид В. Нарратология. / В. Шмид – Москва: Языки славянской культуры, 2003 . – 312 с.

Карлыгаш Байтанасова Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

О некоторых проблемах теории текста

Аннотация. Смысл текста, история его развития пополняются с течением времени. Дока- зательство тому – многогранный характер текста. Основное свойство текста заключается в функ- ции связи. Это качество полностью раскрывает смысл художественного текста. Текст – не только обычная форма общения, здесь раскрываются все грани слова – прямое, скрытое, художественное значения, а также намек, подтекст, интеграция, символизм, методы монолога, диалога. Кроме того, в тексте сосредоточена художественная, изобразительная, общая и персональная информация. И в то же время текст – особый инструмент сохранения, передачи слова, через него передается образ определенной исторической эпохи, социальное положение, состояние, чувства и психология, свой- ственные человеку. Литературоведческие, философские, лингвистические определения, данные тексту, разъясняют его многогранную природу. Ключевые слова: текст, нарратология, интертекст, дискурс, эмоция, структура 30 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Karlygach Вaitanasova L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

On Some Issues of Text Theory

Abstract. The meaning of the text and the history of its development are updated over time. The proof is the multifaceted nature of the text. The main property of the text is in its communicative function. This quality fully reveals the meaning of the literary text. Text is not only a usual form of communication, it reveals all the facets of the word – direct, hidden, imagery as well as hint, integration, symbolism, methods of monologue and dialogue. Moreover, the text has imagery, pictorial, general and personal information. At the same time, the text is a special tool for the preservation and transmission of the word; through it we transmit the image of a certain historical era, social status, state, feelings and psychology inherent in man. Literary, philosophical, linguistic definitions, given to the text, explain its multifaceted nature. Key words: text, narratology, intertext, discourse, emotion, structure.

References

1 Shlegel K.B.F. Sochineniya. T.1. Filosofiya zhizni. Filosofiya istorii [Coshinenie. T.1. Filosofia gisni. Filosofia histori], (Akademia, Moscow, 2015, 816 p.). [in Russian] 2 Girmynsky B.M. Teoria stiha [Theory of verse], (Nauka, Moscow, 1975, 318 p.). [in Russian] 3 Fr. Dzejmson. Kyltyrniy povorot: jzbrannie trudi po postmodernizmy [Cultural Turn: Selected Works on Postmodernism], (Flinta, Moscow, 2008, 350 p.). [in Russian] 4 Bart R. Izbrannie raboty: Cemiotika. Poyetika [Selected works: Semiotics. Poetics], (Progress, Moscow, 1994, 355 p.). [in Russian] 5 YAakobson R.O. Lingbistika. Poyetika [Linguistics and Poetics], (Nauka, Moscow, 1978, 287 p.). [in Russian] 6 Kim. Hjn. Eyn. Ctihotborenie J. Brodskogo kak metatesht: na materiale knigi «Hsast rehi». Abtoreferat diss … kandidata filologiheskih nauk [I. Brodsky’s poems as a metatext: On the material of the book “Part of Speech”: Abstract of the diss ... of a candidate of philological sciences], (RGGU, Moscow, 2003, 24 p.). [in Russian] 7 Beqbiskaj A. Metatekst v tekste [Metatext in text], Nauka, Mosocw, 1978, 286 p.). [in Russian] 8 Lotman Yu. Analis pojeticheskogo teksta [Poetic text analysis], (Prosbeshenie, Leningrad, 1972, 272 p.). [in Russian] 9 Bahtin M. Iz gisni idei [From the life of ideas], (Labirint, Moscow, 1995, 151 p.). [in Russian] 10 Sherba L. Yasikovaj sistema rehebaj deyatelnost [Language system and speech activity], (Prosbeshenie, Moscow, 1974, 210 p.). [in Russian] 11 Esembekov T. Korkem matindi taldau negizderi [Fundamentals of analysis of fiction], (Kazak unibersiteti, Almaty, 2009, 160 p.). [in Kazakh] 12 Balgina N.S. Teoria teksta [Text theory], (Logos, Moscow, 2003, 173 p.). [in Russian] 13 Musirepov G. Kezdespei ketken bir beine [One missed video], («Olgas kitaphanasi» baspa uii, Almaty, 2012, 184 p.). [in Kazakh] 14 Shmid B. Narratologia [Narratology], (Yaziki slavjnskoi kyltyri, Moscow, 2003, 312 p.). [in Russian]

Автор туралы мәлімет:

Байтанасова Қарлығаш - филология ғылымдарының кандидаты, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры, Сәтбаев көшесі, 2, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Baitanasova Karlygash - Candidate of Philological Sciences, Professor of L.N. Gumilyov Eurasian National University, Satpaev str. 2., Nur-Sultan, Kazakhstan.

31 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

ҒТАМР 17.07.41 Ақжарқын Есенова1, Мақпал Оразбек2 Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (E-mail: [email protected], [email protected])

Ғалым Жайлыбай поэзиясындағы жаңа ізденістер

Аңдатпа. Мақалада поэзия жанры соның ішінде қазіргі қазақ поэзиясының бағыт-бағдар- лары мен көркемдік ерекшеліктері талқыланып, соған сәйкес тұжырымдар жасалынды. Қазақ поэ- зиясының алтын жауһары саналатын ақын Ғалым Жайлыбай поэзиясының тілдік, көркемдік ерек- шеліктеріне сүйене отырып, ақынның дүниетанымы мен көзқарасы жайлы сөз етіледі. Поэзияның басты өзегі – халық тұрмысымен қатар өмір сүретін ақын жүрегінің басты ерлігі түсіндіріле оты- рып, талданады. Ақын Ғалым Жайлыбай өз поэзиясының басым бөлігін тұрмыстық және тарихи жырларға арнаған. Сондықтан да ондағы жыр шумақтары тікелей нақтылық пен реттілікке құралған. Қазақ поэзиясына әкелген жаңашыл ізденістері мен тың көзқарастары оқырман жүрегіне жаңаша сер- пін сыйлағаны сөзсіз. Олай болса, ақынның аңыз бен ақиқатқа негізделген поэзиялық туындылары жан-жақты түсіндіріліп, тұжырымдалады. Түйін сөздер: жанр, поэзия, жаңашылдық, шумақ, лирикалық шегініс.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-32-38

«Ғалым Жайлыбай поэзиясындағы жаңашыл ізденістер» тақырыбындағы ғылыми зерттеулерді гранттық қаржыландыру жобасы бойынша орындалды (келісімшарт №132, 12 наурыз, 2018 жыл)

Кіріспе. Қазіргі қазақ поэзиясы өзіндік ерекшелігі, мағыналық құрылымы жағынан ерекше сипатта дамып келеді. Оның мәнісі қазіргі қазақ поэзиясындағы сан түрлі тақы- рыптардың көрініс беру жағдайы. Сондай-ақ, өлең түрлері, бейнелілік пен талғампаздық, авторлық қолданыстар, ақын және ондағы «мендік» идея арқылы қоғамдағы психологи- ялық қайшылықтарды ақтара білуін жайын ұмытпауға тиіспіз. Дәл мұндай жаңалықтар әдебиеттің әр саласында әрқалай көрініс береді. Әсіресе, қазақ поэзиясында ол мүлдем ерекше сипатқа ие. Мәселен, қазіргі қазақ поэзиясының жаңа қарқында дамуы, постмо- дернистік бағыттың өрістеуіне біршама жылдар қажет болды. Қазіргі қазақ поэзиясының Е.Раушанов, Т.Әбдікәкімов, Г.Салықбай, Ғ.Жайлыбай, М.Райымбекұлы сынды ақындарды жатқызамыз. Сондай-ақ қазақ поэзиясында ізденісте жүрген ақындардың қатарында Ер- лан Жүніс, Тоқтарәлі Таңжарық, Талапбек Тынысбекұлы, Ілияс Мұқаев, Мирас Асан өлең- дері көпшіліктің көңілін қуантады. Мұның барлығы қазақ поэзиясның қарыштап дамуына, жаңашыл ізденістердің пайда болуына септігін тигізеді. Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеті өкілдерінің туындылары қай кезеңде бол- масын әдебиет ғылымының шынайы ғылыми нысанына айналып, жан-жақты қырынан зер- деленіп келеді. Бүгінгі ғылыми мақаламызда ақын Ғалым Жайлыбайдың аңыз бен ақиқатқа негізделген поэзиялық туындылары жан-жақты талқыланып, талданып, тұжырымдалады. Тәуелсіздік кезеңінде қазақ ақындарының басым көпшлігі поэзия жанрына ерекше ықы- ласпен бет бұрды. Әсіресе, поэма жанрының өзіндік қолтаңбасы нақтыланып, анықталып, ақындардың көркемдік шабыты одан сайын шыңдала түсті. Шын мәнінде, ақындық я болмаса жазушылық қасиет кім көрінгеннің басына қона салатын бақ емес. Ол да болса табиғаттың сол адам баласына беретін сыйы. Сондықтан да, ондай дарындарды бағалап, қадірлей білгеніміз жөн. Сонда ғана әдебиет дамиды. Дәл сондай ақын – Ғалым Жайлыбай.

32 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Ақындық – Алладан берілетін ұлы сый. Қандай ақын болмасын ол сол ұлт деңгейіне көтерілу мақсатын алға қояды. Мәселен, халықтың қамын, ұлтты жарлау ол жай ғана сол жайлы жыр жазу емес, керісінше бүкіл шығармашылық болмысыңмен сол ұлтқа табыну, оның бар болмысын өз бойыңа сіңіру. Сондықтан, қазіргі көзқарас тұрғысынан алып қа- рағанда, тәуелсіздік жайлы жырламаған ақын кемде кем. Сол ұлы азаттықты таным-түйсі- гімен сезіне, түсіне жырлаған ақын сирек. Сол сиректердің бірі – ақын Ғалым Жайлыбай. Ақын әрі журналист Ғалым Жайлыбай 1993 жылы Қазақтың менеджмент, экономика және болжау институтын әлеуметтанушы мамандығы бойынша тәмамдаған. Бірқатар жылдар Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінде және сан түрлі басылымдарда қыз- мет атқарған. Ақын өзінің әдебиет пен өнерге деген алғашқы белестерін «Жұлдыз» журна- лының поэзия бөлімінің меңгерушісі, «Қазақ әдебиеті» газеті Бас редакторының орынба- сары және «Қазақ радиосының» Бас редакторы қызметтерінде болған сәттерінен бастаған. Қаламгер өзінің шығармашылық жолында бірқатар кітаптарын жарыққа шығарып үлгер- ген. Атап айтсақ, оның қатарында көпшілкке таныс «Жанымның жапырақтары» (1988), «Жүрегімнің жұлдызы» (1966), «Құс қанаты» (2001), «Қарашығымдағы қара өлең» (2006) және «Ардакүрең», «Есіл ағады», «Тағдырымның тамыры» (2008) сынды жыр жинақтары жарық көрген. Қаламгердің сан қырлы қасиеті оны біраз белестерге көтерді. Өзінің жан-жақтылығы- ның арқасында поэзиялық шығармалары Қазақстаннан бөлек басқа да елдерде танылуда. Яғни, ақынның өлеңдері орыс, украин, түрік, қырғыз халықтарының тілдеріне аударылған. Өнер мен өмір жолындағы ақын еңбегін бағалау мақсатында бірнеше мадақтар мен жетістік- терге қол жеткізді. Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты (1999). «Ерен ең- бегі үшін», «Тәуелсіздікке 10 жыл» медальдарымен марапатталған. Қазақ ақындары жыр мүшәйраларының бірнеше мәрте жеңімпазы. Түркияның Сапанша қаласында өткен (2001) халықаралық жыр мерекесінде «Ақшам жұлдызы» арнайы сыйлығын иеленген. Ресей ха- лықаралық Жазушылар ұйымының С.Есенин атындағы Алтын медалінің иегері (2009). Ақындық тұлға - лирикалық қаһарманның бойына сіңіп, онымен тұтасып бірігіп кеткен рухани болмыс ретінде қарастырылды. Мұның барлығы да ақын Ғалым Жайлыбай шығар- машылығына және шығармаларына тән ерекшеліктер мен құбылыстар. Біз қашанда поэзияның адам жанының құпиясынан жаратылғанын білеміз, сезінеміз. Аристотель айтқандай: «Басқа өнердің бәрі де адамзат қолынан жасалса, поэзия құдайдың құдіретінен жаратылады» [1, 18 б.], - дегенді еріксіз мойындаймыз. Тілі шырайлы, ойы құнарлы, сезімі сергек, көркем образға бай, серпінді, еркін ты- нысты өлеңдері мен толғау дастандары арқылы ХХ ғасырдың соңғы ширегіндегі қазақ халқының өлең өнерін өрелі биікке көтерген Ғалым Жайлыбай жырларында ұрпақтар са- бақтастығын, уақыт байланысын арқау еткен поэтикалық идея, туған дала және оның жыр- шысының бейнесі арқылы өрнектеледі. ХХ ғасырдың 30-жылдары қазақ лирикасындағы айрықша байқалған ерекшелік - адамдарға қатысты бейнелеулердің бәрін, табиғат құбылыстарына байланыстырып жырлау. Мәселен, ақынның «Күндерім күнмен жарысып...» атты өлең жолдарынан үзінді келтірсек: Арқаға барсам сыр ұғам, Аппақ әлемге жақындап. Қасқыр боп қаңтар ұлыған, Сары аяз тісі сақылдап.

Ұшатын күн бұл Айға арман, Көңілдің көлбеп құстары. Мұз-қайрақпенен қайралған Найза-шыңдардың ұштары [2, 56 б.], - деген өлең шумақтары арқылы ақын 33 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

табиғат құбылысы мен адам көңіл-күйін үндестіріп, сыршыл өлең негізінде өреді. Табиғат- ты суреттеуде ақын кейіптеу, ауыстыру, теңеу сияқты көркемдегіш құралдарды ұтымды пайдаланады. Ғ.Жайлыбай поэзиясы өзінің сыршыл болмысын бірде қаңтардың қысы- на, бірде сары аязға теңей отырып үндестіреді. Асқақ арманын айға теңеп, көңілінің қаяу түскен шақтарын мұз-қайрақпен ұштастырады. «Алматыға Арқадан көшіп келгем» атты өлеңінде ақын өзінің туған жерге деген ыстық махаббатын ерекше іңкәрлікпен жырлайды: Өміріме өлеңді несіп көргем, Жырларымның жұлдызын жандырам деп Алматыға Арқадан көшіп келгем, Жүк түсірер жүрекке шаттық аса.

Ай-хай, өмір! Арманға асықтырдың. Ғашық қылдың... Содан да тасып күлдім. Пәтер емес, сенсеңіз... Келіп тұр ғой Жыр-орданың есігін ашып кіргім. Қондым, рас, шалғайлау ағайыннан, Бар тілегім - айырма бал айымнан. Алматыға ауылдан көшіп келдім, Ендігісін көрейін талайымнан [2, 83 б.]. Өмірге құштарлық, ақынның туған жеріне, ұлтына деген терең сүйіспеншілік сезімін, биік құлшынысын туындатады. Бала арманын жүзеге асыру мақсатында Алматыға қоныс аударуын үлкен тебіреніспен жырлаған ақын толғанысы, туған жерге деген адал- дығы мен түзу ниетінен хабар береді. Сондай-ақ, ақын бейнелеген ұлттық рух, қасиет пен кие, бүгінгі ұрпақтың жүрегінде жүрсе бұл өткенімізді ұмытпай, ата-бабадан мұра болған рухани құндылықтарды, рухани болмысты сақтағанымыз. Осы тұста ақынның «Ұлылықпен сырласу» атты өлеңіне тоқта- лып өтсек: Шыңғыс таулардың шындығы болып, Шабыттан туған ұлы Абай Заманның ішке сұмдығы толып, Қаңтар боп кетті құралай.

Уақыт-мергеннің нысанасына Жамбы боп талай байландық, Қанатың барда ұша аласың ба - «Қалың ел, қазақ, қайран жұрт?»

Оң сапар болар намысқа еріп, Көлікті болса көш егер. Үш арыс туған - арыстан едік, Тышқан боп кетсек кеше гөр! [2, 98 б.], - деген өлең жолдары арқылы ақын өзінің, заманының қателіктері үшін ұлылардан кешірім сұрауда. Әрине, Абай - қазақ халқы үшін шындық пен адалдықтың символы. Оның жырларынан нәр алып өскен қазақ баласы үшін қазіргі дәуірдің жасандылығы, расында да ішті өртеп, өзекті кернері анық. Ақын Ға- лым Жайлыбай осы өлең шумағы арқылы оқырманды үлкен ойға жетелері сөзсіз. 34 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Сонымен қатар, ақын Ғалым Жайлыбайдың қазақ әдебиетінде ойып орын алатын ең озық туындысы - «Қара орамал» поэмасы. Символикалық үлгіде алынған тақырып негізі де қазақ даласына үлкен апат әкелген (Карлаг) лагері жайлы. Қаншама қазақ әйелдерін қара жамылдырып, балаларын жетім еткен, қазақ даласына апат боп келген бұл жағдай жау- апсыз қалмайтыны ақиқат. Бүгінде үлкен мәселе ретінде көтеріліп жүргендіктен де болар, ақын осы жағдайды өз шығармасын арқау еткен. Бір ғажабы, поэманың бастауын мынадай ұлы сөздермен ашқан: «Жамандық жасасаң да, жақсылық жасасаң да жауапсыз қалмайды» [3, 127 б.], және «Шындыққа жеткен адамға емес, оны іздеп жүрген адамға сеніңдер» [3, 48 б.], - деген ұлы дүниелерді алға тартады. Шын мәнінде: «...ГУЛАГ құрылымындағы ең үлкен сала - Қарағанды еңбекпен тү- зеу лагерьлері (Карлаг) 1931 жылы 19 желтоқсанда ОГПУ - ҚазИТЛАГ-қа қараған «Ги- гант» совхозының негізінде құрылды. Орталығы Қарағанды облысының Долинка селосын- да орналасты...» [4, 23 б.]. Дүр сілкінтер дүниенің дүрмегі ауыр, Күнде дабыр бұл тірлік Күнде дауыл. Алаш жұрты Азаптың аралы ма - Қарағанды лагері Бұл не лагерь?..

Сарыарқаның қойнауы мәңгі жасыл, Деп ойлама ерке қыз, қаңғыбас ұл! Сен де міндің келместің кемесіне - Қанды қасап жасаған, қанды ғасыр! [3, 6 б.]. Қай жағынан алып қарасақ та, бұл поэманың негізгі бастауы мен, шиеленісу, даму сәті, жалпы мақсаты да ойран болған қазақ даласының қайтадан қалпына келуін жолын- дағы арман жол баяндалады. Қазақ даласында шоғырланған мұндай лагерлерде 4 милли- онға жуық адамдар жатқан. Солардың 1.5 миллионы осы Карлаг лагерінде болған екен. Солардың азапты ғұмыры ақын шығармасында үлкен тебіреніспен жырланған. Зерттеуші М.Базарбаев: «Поэзия – әдебиеттің көне саласы, жасаған сайын жасара түсетін жанды сала» [5, 3 б.], - дейді. Шындығында, поэзия өнері қоғамдағы жасампаз дү- ниелерді көркемдік жағынан үндестіретін шынайы, табиғи құбылыс. «Поэзия – жүректің сөзі. Жүректен шыққан көркем сөз кем дегенде мың жүрекке сіңіп жатқан бұла сезімнің талықсып бас көтеруіне себепкер болады. Өлеңнің өнерлісі де, өнегесі де сол, ол әуелі адамдық көзқарасты ғана жырлап қоймайды, оны азаматтық асқақ сезімнің дәрежесіне дейін шарықтатып көтереді. Адамзаттық асқар сезімнің шыңы ұлттық сезімдерге өлең арқылы оянып рухани дамуына ерекше күш салады» [6, 56 б.]. С.Әшімба- евтың бұл пікірінен, әлбетте поэзия ол – әрқашанда халықтың тұрмыс-тіршілігін, болмы- сын, тарихын, ой-арманын, рухани дүниетанымын танытатын өнер деп түсінгеніміз жөн. Ғасырлар қойнауынан тартқан мол тарихи құндылық, сан-салалы дәстүр, алуан стильдік тармағы бар әдебиеттің даму жолына тыңнан соқпақ қосу - кез-келген дарынды деген қаламгерлердің де қарыштауына тигізер зор іс. Ақын-жазушының баршасы дарынды бола бермейтіні секілді, әр дарын халықтың сөз өнеріне айтарлықтай соны сүрлеу қоса ал- масы хақ. «Дәстүр дегеніміз – бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ұдайы ауысып отыратын тарихи тұрғыдан қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер. Қай жағынан алып қарасақ та, дәстүр ұлттың шынайы мінезі мен көзқарасынан хабар береді. Оның жалғастығынан 35 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

көркемдік дәстүр ерекшеліктері туындайды. Себебі, ұрпақ өзіне дейін өмір сүрген барша ұрпақтар, ата-бабамыз сіңірген, игерген рухани мұраны қолданып, ұғынып, оны әрі қарай жетілдіріп отырады. Міне, сонда ғана қоғам дамиды. Әрекет жүзеге асады» [7, 28 б.], - деп Немат Келімбетов жазады. Әдеби мотив – тақырыптық сарын, қалыптасқан дәстүрлі тақырыптық әуен оқиға желісіндегі кезең. Бірнеше жазушының шығармасында әр түрлі әдеби нұсқаларда, әр дәуірдің әдебиетінде белгілі бір нұсқалар қайталанып келеді. Әдеби термин ретінде А. Ве- селовский мен В.Я. Проп еңбектерінде зерттеле бастады. Бұл зерттеушілер әр халық әде- биетінде бұрыннан келе жатқан, бір әдебиеттен екінші әдебиетке, дәуірден дәуірге көшіп жүрген сюжеттік сарындар бар деп қарайды. Алайда ұқсас сюжеттік сарындарды өз дәуірі- нен нақтылы шығармалардағы көркемдік шешімінен, ұлттық әдеби процестен бөліп алып, жеке қарастыру ұтымды бола бермейді.Ұқсас сарындар көп жағдайда өмірдің өзінен туады, оларды халықтың өмір – тұрмысындағы ұқсас жағдайлардың әдебиеттегі көрінісі деуге лайық. Кейде олар сараланып, іріктеліп қалыптасқан дәстүрлі сарындар болады. Немесе, шығарманың құрамындағы бір айшықтың жеке бөлігі сияқты болып келеді, мысалы, ауыз әдебиетіндегі сиқырлы айна, ақымақ қатын бейнесі, әкесі мен баласының жекпе – жегі, абжыланның ханшаны ұрлап әкетуі тағы сол сияқты. Кейбір жанрда тұрақты сарындар, мотивтер ұшырасады. Мұндай сарындар кейде жеке – дара ашылып, бертін келе автор- дың өзіндік суреткерлік шеберлігімен, дүниетанымын, көркемдік шығарма құрылымы мен ұштастырылып қарала бастады. Кімнің жаңашыл, кімнің жалған жаңашыл екендігін қоғамның шынайы сыры мен болмысы айғақтап жатыр. Ал, жалпы көркем өнердегі, оның ішінде әдебиеттегі жаңашыл- дық, біздіңше, өмір шындығын молынан қамтитын, қоғамдық сананың бұрын-соңды көр- сетілмеген жаңа жақтарын ашу мүмкіншілігін арттырумен, игі иманды идеяларды аса көркем, кестелі тәсілдермен жеткізумен, жаңа мазмұнға сай жаңа оралымдар қалыптасты- румен, соның нәтижесінде жаңаша стильдік арнаның туындауына, сондай-ақ ұлттық бол- мыстың бейнелеу сатыларын байытумен тығыз байланысты болса қажетті. Дәл осындай сипатты ақын Ғалым Жайлыбай поэзиясынан кездестіруге болады. Себебі, оның жаңашыл болуына ең алдымен, қоғамдық орта әсер етуде. Біздер сөз еткен, ақын Ғалым Жайлыбай поэзиясының ұлттық ерекшелігі мен ұлттық болмысының сыры да оның тілінің көркемді- гінде болар. Сондықтан, ақын тілі – ол жанды тіл. Дағды, ғұрып, әдет, салт деген түсініктердің өзі де осы түсінікке келіп саяды. Олар- ды бір-бірінен бөліп қарау мүмкін емес. Себебі, дәстүр ешқашан жойылмайды, тек қана тез-тезден өзгеріске ұшырап отырады. Ұзақ жылдар бойына орысшыл мінез дендеп енген халықтың санасына, тіпті ежелгі таптық көзқарастың ауысуына қарамастан, ұлттық дәстүр өз деңгейін, өз тыныштық қалпын жоймай, сақтап қалды. Мұның өзі сол ұлттың және сол ұлтқа қызмет ететін ұлы тұлғалардың даралыған танытады. Демек, дәстүр мен жаңашыл- дық сол ұлттың психологиясына негізделеді. Қорытынды. Қаламгер қаламының қуатын оның сөзінен, ойын қоғамдық ісінен, психологиясын ұлт перзенті ретінде халқын сүюінен көреміз. Ұлттық сезімінен немесе та- биғи дарынның қабілетінен туған ішкі жағдайлардың әсер етуінен ол тұлға сипатына енеді. Өмірде әрбір адамның өзгеге ұқсамас өз өмір жолы болатыны секілді, әрбір шығар- машылық адамның шығармашылық ұлы көшке келуі де, қызығы мен қиындығы, азабы мен рахаты, жеңісі мен жемісі мол сол көшке ілесуі де әрқилы болатыны заңды. Шығар- машылық жолындағы өмірлік тәжірибесі жазушы шығармаларына әсерін тигізбей қоймай- ды. Сондықтан да болар жазушы туындыларының тақырып аясы кең, ішкі мазмұны терең, айтар ойы анық. Ақын Ғалым Жайлыбай поэзиясы – қазіргі қазақ поэзиясының дамуына, поэзиядағы жаңашыл ізденістер мен жаңашыл көзқарастардың пайда болуына зор үлесін тигізері сөзсіз! 36 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Әдебиеттер тізімі

1 Новых А. «Аллатра: Поэтика». / Анастасия Новых - Украина: Киев, 2013. - 881 б. 2 Жайлыбай Ғ. Жүрегімнің жұлдызы. / Ғ. Жайлыбай - Алматы: Шартарап, 1996. - 153 б. 3 Жайлыбай Ғ. Таңдамалы шығармалар 1-том. / Ғ. Жайлыбай - Астана: Фолиант, 2014. - 336 б. 4 Бейісқұлов Т. Қилы заман азабы. / Т. Бейісқұлов - Алматы: Ғалым, 2003. - 320 б. 5 Базарбаев М. Қазақ поэзиясы: көркемдік ізденістер. / М. Базарбаев - Алматы: Жазушы, 1995. - 382 б. 6 Әшімбаев С. Шығармалар жинағы. Портреттер, зерттеулер, толғаныстар. / С. Әшім- баев - Астана: Елорда, 2006. - 379 б. 7 Келімбетов Н. Көркемдік дәстүр жалғастығы. / Н. Келімбетов - Алматы: Ана тілі, 2000. - 256 б.

Акжаркын Есенова, Макпал Оразбек Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Поэзия Галыма Жайлыбая в свете новых исследований

Аннотация. В статье рассматриваются жанры поэзии, в том числе направления и художественные особенности современной казахской поэзии, делаются соответствующие выводы. Говоря о языковых и художественных особенностях поэта Галыма Жайлыбая, про- изведения которого вошли в золотой фонд казахской поэзии, следует остановиться прежде всего на мировоззрении поэта, жившего всегда рядом с народом. Большая часть стихотво- рений поэта связана с бытом казахского народа и исторической темой. Новаторство и све- жие взгляды поэта, несомненно, создают новый импульс для читателей и казахской поэзии в целом. Таким образом, с разных сторон охарактеризованы поэтические произведения Га- лыма Жайлыбая, основанные на легендах и истине. Ключевые слова: жанр, поэзия, новизна, лексика, лирический отступ.

Akzharkyn Yessenova, Makpal Orazbek L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

The latest research related to the poetry of Galym Zhaylybay

Annotation.The article discusses the genres of poetry, including directions and artistic peculiarities of contemporary Kazakh poetry and the corresponding conclusions have been made. Speaking of the linguistic and artistic peculiarities of poet Galym Zhailybai poet, who is a golden poet of Kazakh poetry, he is talking about the poet’s worldview and vision. The main cornerstone of poetry is the analysis of the main heroic heart of the poet, who lives alongside folklore. The poet Galym Zhailybai devoted most of his poetry to domestic and historical poems. That’s why the poems in it are straightforward and sequential. Innovative search and fresh views brought to Kazakh poetry undoubtedly gave a new impetus to the reader’s heart. Thus, the poet’s legends and truth-based poetry are explained in detail and formulated. Keywords:genre, poetry, novelty, vocabulary, lyrical indentation.

37 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

References

1 Novykh A. Allatra: Poetika [Allatra: Poetics], (Ukraine, Kiev, 2013, 881 p.). [in Russian] 2 Zhaylybai G. Zhuregimnin zhuldyzy [Heart of the Heart]. (Comparative, Almaty, 1996, 153 p.). [in Kazakh] 3 Zhaylybai G Tandamaly shygarmalary, I tom, [Selected works, V. 1], (Foliant, Astana, 2014, 336 p.). [in Kazakh] 4 Beiisqulov T. Qily zaman azaby [Suffering of old times], (Galym, Almaty, 2003, 320 p.). [in Kazakh] 5 Bazarbaev M. Qazaq poeziyasy: korkemdik izdenister [Kazakh poetry: artistic pursuits], (Zhazushy, Almaty, 1995, 382 p.). [in Kazakh] 6 Ashimbaev S. Shygarmalar zhinagy. Portretter, zertteuler, tolganystar [Collection of works. Portraits, research, excitement], (Elorda, Astana, 2006, 379 p.). [in Kazakh] 7 Kelimbetov N. Korkemdik dastur zhalgastygy [Continuation of artistic tradition], (Ana tili, Almaty, 2000, 256 p.). [in Kazakh]

Авторлар туралы мәлімет:

Оразбек М.С. – филология ғылымдарының докторы, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлт- тық университетінің қазақ әдебиеті кафедрасының профессоры, Нұр-Сұлтан, Қазақстан. Есенова А.К. – Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті филология факуль- тетінің II курс магистранты, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Orazbek M.S. – Doctor of Philology, Professor of the Department of Kazakh Literature of the L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan. Yessenova A.K.–Master student of the faculty of Philology, L.N.Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.

38 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

МРНТИ 17.09.91

Маржан Жапанова, Жанна Нұрманова Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (Е-mail: [email protected])

«Исповедальная проза» Асанали Ашимова: жанровое многообразие

Аннотация. Актерская проза – малоисследованная часть литературного процесса, истоки которой в Казахстане связаны с именами К.Куанышбаева, К.Байсеитовой, Б.Римовой. Актерская проза – это исповедально-автобиографическая проза, в которой нашли отражение как значимые со- бытия культуры страны, так и факты отдельных творческих судеб. Образец актерской прозы являет собой многожанровая проза Асанали Ашимова. В статье проанализировано жанровое многообразие литературного творчества А.Ашимова. Особенность его первых книг –«Майраның әні» («Песня Майры») и «Жан бөлек» («Особая душа») - состоит в том, что по жанру это книги-размышления, книги-покаяния,написанные в форме «по- таенного разговора» с душами ушедших в иной мир самых дорогих для автора людей – жены и сыновей. Дневниковый жанр представлен книгой «Менің жанрым – күнделік» («Мой жанр – днев- ник»). Он подчинён определённой авторской идее и характеризуется публицистичностью, полемич- ностью по отношению к описываемой действительности. Мемуары «С любовью – ваш Асанали Ашимов» – литературное путешествие автора с чита- телем «по волнам памяти». Ключевые слова: автобиографическое повествование, дневник, документальное свиде- тельство, исповедальность, адресат, жанр.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-39-46

Введение. Многогранность актерского таланта Асанали Ашимова отозвалась в мно- гожанровом литературном творчестве – «Майраның әні» (1995) [1], «Жан бөлек» (2001) [2], «Менің жанрым – күнделік» (2006) [3], «С любовью- ваш Асанали Ашимов» (2008)[4]. В 2009 году вышло пятитомное собрание сочинений актера, вместившее в себя все его лите- ратурно-художественное наследие. Жанровое многообразие написанных книг А.Ашимова заключается в том, что все они носят мемуарно-биографический характер, но при этом каждый раз облекаются автором в оригинальную форму. Первая книга, «Майраның әні» («Песня Майры»), написана в 1993 году, сразу по- сле смерти жены. В подзаголовке книги значится: «жар рухымен сырласу», что означает – «потаенный разговор с душой возлюбленной». «Разговаривая с ней, я вспоминал наших друзей. Чаще всего – старых мастеров казахской сцены, которые любили бывать у нас дома. Ел-ага Умурзаков, Сер-ага Кожамкулов, Калибек Куанышбаев…»[1, 192-193 c.]. Замысел книги родился в больнице, когда он провел двадцать дней в санатории после операции. «Чтобы успокоить душу, которая рыдала, не утихая, я днем и ночью писал письма Майре, спрашивал, как мне жить дальше» [1, 192 с.]. У этой книги есть продолжение, потому что автор, по его собственному признанию, мысленно продолжает писать их до сих пор. Вторая книга, «Жан бөлек» («Особая душа»), является книгой-размышлением, кни- гой-покаянием и посвящена сыновьям – Мади и Саги: «Те малые крохи, которые я запом- нил, пока они росли, учились, мужали, становились зрелыми. Оставаясь наедине с самим собой, размышляя о своей жизни, я и оправдываюсь перед ними, и советуюсь» [2, 195 с.]. Книга написана от переполненного печалью сердца о самых дорогих автору людях, кото- рых уже нет на земле.

39 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Третья книга – дань излюбленному жанру дневника, который, по признанию автора, он вел со времен студенчества: «Студент кезімде 13 дәптерім болған. Жоғалды. Салақтық» [3, 12 с.]. Может быть, благодаря этому и увидел свет актерский дневник А.Ашимова «Менің жанрым күнделік» («Мой жанр – дневник»). Дневник – один из наиболее демократичных литературных жанров, на чем делает акцент сам автор: «Күнделік деген де әдебиеттің бір жанры ғой» [3, 83 с.]. В нем жива ове- ществленная историческая память, несущая в себе ценность духовной преемственности поколений. Постановка задачи. Актерский дневник– это жанровая разновидность художе- ственной прозы, автобиографические повседневные записи людей искусства, содержащие субъективную информацию о жизни автора и его окружении. Внешними признаками днев- никового повествования являются датированность и периодичность ведения. Специфиче- ские особенности дневника –дискретность записей, обилие фактов, большое количество частных наблюдений - усиливают его значение как документа эпохи и свидетельства исто- рии. Безусловно, актерский дневник как литературный жанр несколько отличается от пи- сательского. В его основу включаются фрагменты записных книжек, бытового дневника, которые облекаются автором в повествование, имеющее такие черты дневниковой формы, как датировка и периодичность ведения. Дневник актера публицистичен и зачастую поле- мичен по отношению к описываемой действительности. Этой цели служат приводимые ав- тором документальные свидетельства, фрагменты разговоров людей, выдержки из писем, собственные наблюдения. И в этом плане следует отметить сближение дневника писателя с такими жанрами журналистики, как очерк, памфлет, фельетон, а в дневнике актера –сбли- жение с жанром эссе. Дневник А.Ашимова писался на протяжении девятнадцати лет – с 1984 года по 2003 год, иногда с большими перерывами в два-три месяца, связанными с работой в театре. В со- ответствии с жанром он написан «от первого лица» и содержит сугубо личные, пристраст- ные оценки и откровенные суждения, местами с вкраплением стихотворений собственного сочинения – трехстиший и четверостиший. Известно, что большая часть записей сделана в гримерке театра. Автор отмечал, что заметки, как правило, писались после работы в театре, потому они имеют информативную форму. Они воссоздают события культурной жизни Казахстана, раскрывают характеры и судьбы представителей творческой интеллигенции, коллизии театрального закулисья. Пер- вые отрывки из дневника были опубликованы в газете «Алматы ақшамы». Дневнику А. Ашимова характерны такие специфические составляющие, как доку- ментализм, автобиографизм и исповедальность. Он сродни книге прозаических миниатюр Юрия Олеши «Ни дня без строчки», потому являет собой документальное произведение, достоверную летопись искусства 1980-2000 годов в Казахстане. В нем «запротоколирова- ны» декабрьские события 1986 года («Елде тыныштық бұзылды»), разруха 90-х («Қазіргі кезде магазиндер бос, іздегені тамақ. Творчество екінші орында»), августовский путч 1991 года («19-20-21 тамыз – Москва үшін қаралы күн), годы перестройки («Горбачев келгелі осындай топалаң басталды»), выборы первого президента Казахстана в декабре 1991 года, провозглашение казахского языка государственным («07.06.92. Қазақ тілі – мемлекеттіқ тіл болған күн. Қатты куанып отырмын») и другие. Методология и методы исследования. Дневник – «потаенный» источник знаний не только о личной жизни актера (семейное счастье с женой Майрой, смерть ее и сыновей), но и о творчестве (актерских и режиссерских работах), общественной жизни, взглядах на искусство и литературу. И в то же время – это «уединенный монолог» (В.Хализев), выска- зывания, осуществленные актером в одиночестве, не ориентированные изначально на чи- 40 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

тателя. Это поразительный «человеческий документ», свидетельствующий о непрестанной работе души по «очищению», совершенствованию и творчества, и характера. Автобиографическое произведение содержит бесчисленное множество сведений о жизни, работе, взглядах и мнениях актера. Вместе с тем перед нами произведение худо- жественное, автор которого наделен даром наблюдателя и изобразительного мастерства. К примеру, писатели воспринимаются автором как самый капризный народ: «жазушылардан капризный халық жоқ қой» [3, 30 с.], особо «уличает» он в этом Д.Исабекова, А. Сейдим- бека, Т.Абдикова, М.Шаханова. С.Муратбеков в освоении деревенской прозы сравнивается с В.Шукшиным: «Ауыл өмірін дұрыс жазатын жазушы ғой» [274, 16 с.]. А.Сулейменов характеризуется полярно – как умный, но упрямый человек: «ақылды жігіт. Бірақ қырсық» [3, 54 с.]. Меткие характеристики даны А.Сейдимбеку: «Сері. Халыққа, досқа пайдалы жі- гіт»[3, 85 с.], А.Нурпеисову – «оригинальнейший человек» [3, 85 с.], С.Муратбекову – кри- стальной души человек («таза жігіт. Аздап мақтанады» [3, 86 с.], А.Мамбетову – талантли- вый режиссер, которому нет равных: «Ит те» болса, бұдан асқан қазақ режиссері жоқ»[3, 86 с.]. В этой спонтанной точности портретов есть своя внутренняя динамика, психологи- ческая объемность, пересечение разноплановых составляющих. Коллективный портрет режиссера, который в силу своего таланта может быть про- щен за человеческие грехи, сложен из характеристик А. Мамбетова, Б. Шамшиева, Т. Оке- ева и Р. Андриасяна: Толомуш Океев – «Нахальный жігіт қой. Но талант» [3, 19 с.], Болат Шамшиев «қулау, бірак өте сауатты» [3, 40 с.]. В центре дневника – размышления об актерской судьбе и личности, эталоном кото- рого является Н. Жантурин: «Личность актера Жантурина. Что ни говори, а он - личность» [3, 56 с.]. Имя А. Молдабекова ассоциируется с эпитетом «большой»: «Үлкен актер, үлкен адам екенсің, менің досым, сүйкті партнерім – Әнуарым!!!» [3, 25 с.]. Эти имена приво- дятся в назидание «заштампованным» молодым актерам, больше лицедействующим, а не проживающим жизнь на сцене. Дневник отражает встречи, разговоры, интересные мысли, записанные во время раз- говора: «Нағыз өнерге қолпаштаудың керегі жоқ, Әлпештеу керек ау»/Ақселеу/, «Жазушы- ның көрінбегені, актердің көрінгені жақсы» /Асанәлі/ [3, 62 с.], анекдоты («гораздо легче выучить вьетнамский язык, чем найти Шукшина на русском!»). Счастливая и творчески насыщенная жизнь актера складывалась и из потерь, поэ- тому его дневник –это своеобразный литературный некрополь знаменитых людей, здесь есть фиксация горестного события:«12.01.85. Академик Әлкей Марғұлан қайтыс болған күн»[3, с. 14], «20.01.85. Ғабиден Мұстафиннің дүние салған күні» [3, 15 с.], «09.08.85. Әнуар кайтыс болды» [3, 15 с.], «31.12.85. Сағат 20-да Ғабит Мүсірепов қайтыс болды» [3, 32 с.], «30.08.89. Ыдырыс Ноғайбаев қайтыс болды» [3, 60 с.], «26.03.91. Болат Жандарбе- ков 24 март күні қайтыс болған» [3, 69 с.], «Владислав Листьевті өлтіріп кетті. Өте жақсы журналист еді. Ит заманға кез болдық»[3, 101 с.]. Следующей особенностью дневника актера-писателя является отражение в нем исторических примет своего времени – пейзажа, состояния природы и зависимости от нее его душевного настроя: «Түнімен жауын жауды. Көңіл-күйім жоқ» [3, 54 с.], «Қар жауып тұр» [3, 67 с.], «Күз. Көңіл-күйім де күзгі күндей» [3, 125 с.], «Көктемнің күні жарқырап тұр» [3, 131 с.], Особое место в дневнике занимают страницы, посвященные театру и театральной жизни. Автор глубоко сожалеет о том, что в казахских спектаклях не хватает сценической культуры: «Қазақ спектакльдерінің көбісінде сахналық мәдениет жетіспейді...»[3, 107 с.], и радуется, когда видит казахскую интеллигенцию на спектакле:«Интеллегенция көп келді. Триумфально!!! өтті. Театр бір көтеріліп қалды» [3, 158 с.]. 41 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Кинематографический контекст «Дневника» составляют заметки о кинопробах («Бүгің бірінші проба. «Қозы»), о процессе съемок фильма «Козы-Корпеш-Баян-Сулу» («Қодардың құдық қазатың жерің түсірдіқ... Сағиды әбден дүреледім. Зато съемкада жақсы түскен сияқты», «Козы мен Баянды ойнайтын жастар нашарлау») [3, 72 с.] и «Шокана Ва- лиханова» («Бұл күндері 200 атпен съемка. Оператор жағынан қауіп бар») [3, 74 с.]. Настоящим искусством А.Ашимов называет «Покаяние» Т.Абуладзе: «Нағыз өнер. Кино арқылы әрі өнерді, әрі көп проблемалардың, үлкен мәдениетің қөрсетті гру- зиндер»[3, 46 с.]. Автобиографическое повествование переходит иногда в путевые заметки. Так, в книге есть описание поездки в Италию – Рим («Римнің аты Рим ғой»), Урбино, родину Ра- фаэля и последнее пристанище Данте («Нағыз суретшілер дүниеге келетің жер»). Путевые заметки, как правило, неотделимы от дорожных дум - «Қарқаралыға кетіп барамыз. Сонда бір жақсы ойлар туды» [3, 29 с.] - и фиксации в дневнике новых сведений, поразивших его. От посещения музея Э.Хемингуэя осталось два факта: как о двухметровом гиганте («Бойы 2 метр, аяқ киімнен 44-45 размер киген сондай алып адам болған екен») и как любителе животных («400 мысығы, иті болыпты» [3, 51 с.]). Результаты и их обсуждение. Благодаря дневнику мы можем определить круг чте- ния А.Ашимова в данный период: О.де Бальзак, Ч.Айтматов, В.Шукшин, В.Самсонов. Он перечитывает отечественную классику: «Путь Абая» М. Ауэзова, «Моих ровесников» С. Ерубаева, а также публицистику Е.Букетова и стихи Ж. Молдагалиева. Иногда автор об- ращается к литературе, адаптированной для постановок на театральной сцене: пьесе С. Михалкова по рассказу Ф.Достоевского «Скверный анекдот» и «Дон-Кихоту»в переводе М.Булгакова. Часть дневника составляют выписки афоризмов и высказываний писателей - Л.Н. Толстого («Для творчества необходима «энергия ошибок», «Спокойствие – это подлость ума»), А.П.Чехова («Бәрің алдауға болады. Әйелді, медицинаны, тіпті кұдайдың өзің де. Теқ өнерді емес»), Р.Гамзатова («Алчность – это такой же алкоголизм», «Новый год – как новоселье»), Г.Мустафина («Әдебиет пен өнердегі әдепсіздіқ өте қауіпті!»), А.Кекильбаева («Жығылғанымыз рас, женілді деме! Бағынғамыңыз рас, бас ұрды деме!») - и режиссеров - М.Ромма: «Помогать нужно талантливым людям, бездарность сама пробьется», Г.Товсто- ногова («Полководцы в мирное время не появляются, их рождают сражения»). Другая часть состоит из выписок, сделанных во время V съезда кинематографистов СССР: «Человек есть, а гражданина нет», «Идеальный актер должен сочетать в себе фи- лософа и акробата», «Только умный актер может сыграть дурака», «Даже у Пушкина есть плохие строки, и надо уметь отличать сильные вещи от слабых, какая бы великая подпись под ними не стояла» [3, 39 с.]. Наблюдения самого автора не менее интересны: «Сальери 39 опера, Моцарт 17 опе- ра жазған. Тарихта кім қалды, қалай қалды?!» [3, 29 с.], «Өмір сүргің қелсе, өлгенше күл» [3, 21 с.]. Страницы актерского дневника содержат пересказы снов и их истолкования. Пра- вильно истолкованный сон мог стать верным предостережением, обещанием благополу- чия, или, напротив, предвестием болезни или смерти. Через него актер старается заглянуть в свое будущее: «Бүгін түсімде Шәкенді көрдім. Маған қоныр, әдемі тігілген пиджагін сый- лап жатыр. Пиджакті ашқанда өзінің әдемі портреті бар екен. Мұны Мұхтарға жорытып едім, «керемет екен» деді»[3, 7 с.]. Дневник А.Ашимова – это литературная летопись эпохи, воспроизводящая события времени и создающая портреты современников с высокой степенью достоверности. В «ку- сках прозы», записанных актером, нет событийной законченности, но есть явление нового восприятия – «самобытного нравственного отношения автора к предмету». Они созданы 42 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

человеком нашего времени, человеком, умеющим смотреть, огорчаться, радоваться и пере- листывать старое для того, чтобы увидеть новое. Книга «С любовью – ваш Асанали Ашимов» (2009) – литературные мемуары актера. Это документальная и в то же время «исповедальная проза» с большей долей авторской субъективности. Литературную запись книги осуществила известный журналист Галия Шимырбаева. Свои воспоминания актер самокритично сформулировал как «навязчивые, иногда непричесанные мысли» [4, 5 с.]. Мемуары подразумевают ретроспекцию, обращение к до- статочно отдаленному прошлому и неизбежный механизм переоценки событий с высоты накопленного мемуаристом опыта. Путешествуя с читателем «по волнам памяти», автор начинает рассказ, в котором «ни убавить, ни прибавить – так это было: люди, роли, жизнь» [4, 6 с.]. Люди. Как разновидность документальной литературы, книга является летописью казахского театра, в которой увековечена память «великих стариков», «степных академи- ков», нигде не учившихся театральному искусству [275, 31 с.], общение с которыми по- могло постижению актерской профессии. Это К.Куанышбаев, С.Кожамкулов, Е.Умурзаков, И.Ногайбаев, С.Майканова, Р.Койшибаева – «родоначальники» казахского театра: «Внешне обычные старики-казахи», «актеры-самородки» не осознавали, насколько они были велики как актеры» [4, 31 с.]. К.Куанышбаев – «человек-театр», начинавший скоморохом на Кояндинской выстав- ке, читавший по слогам как первоклассник, а «игравший так, что не поверить в происхо- дящее на сцене было невозможно – настолько естественными были и слова, и жесты» [4, 34 с.]. В литературе признавал только Абая, а позже создал образ Абая на сцене и в кино. С.Кожамкулов характеризуется автором как «флегматик» и «пунктуальнейший человек». Непревзойденная актриса Сабира Майканова в оценке А.Ашимова – это «мать театра», серьезная драматическая актриса, а в жизни «ходячий анекдот». Оценивая ее актерские работы, он вспоминает ее Толгонай в «Материнском поле», игрой которой восхищались за пределами Казахстана. Трагизм она передавала «мощным внутренним дыханием» и была «мастером раскрытия диалога при помощи специфических междометий казахского язы- ка – эу, бей…» [4, 43 с.]. «У нее потолок был выше неба…», – так заканчивается глава о С.Майкановой. Н. Жантурин для актера-писателя – «актер шекспировского масштаба» [4, 106 с.]. Автор вспоминает о его потрясающей «фактурной и мощной игре» на сцене Ауэзовского театра, о незабываемых образах Яго, Чокана Валиханова, Мольера: «Видя Жантурина в этих ролях, я мечтал, что тоже когда-нибудь смогу играть, как он» [4, 105 с.]. Ашимов рассказывает о судьбоносной встрече в театре с М.Ауэзовым в 1955 году, которая стала для него переломной. «С того момента начался переход от деятельного неве- жества к свету знаний, от болванизма к интеллекту…» [4, 30 с.]. Любопытна портретная за- рисовка писателя: «белый шелковый китель», «кудрявые волосы», человек среднего роста, появление которого вызывало эффект «удара электрическим током» и впечатление того, что «рядом проходит человек-глыба»[4, 29 с.]. Другой величиной для А.Ашимова является «личность века» А.Нурпеисов, от- ношение к которому он измеряет словом «высокий», а роман его «Кровь и пот» считает «гениальным», недооцененным и получившим мало внимания со стороны читательской и зрительской аудитории. «Правдивый человек, большой писатель и оригинальный мужик» [4, 25 с.]. Войти в образ его Еламана актеру помогло более близкое знакомство с автором трилогии. Актер-писатель отмечает в книге, что у каждого человека «есть свой бог и свои про- водники судьбы» [4, 18 с.]. Именно таковыми для него являются Ш.Айманов, С.Майканов 43 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

и Ыскак Прадар, дед по отцовской линии. Ш.Айманов («Шакен-ага») занимает в мемуарах актера особое место. Это Учитель, «европейски образованный человек», на равных об- щавшийся со знаменитостями планетарного масштаба: «Другого такого человека, на кого хотелось бы равняться, быть чем-то похожим, встретить мне в жизни не довелось» [4, 88 с.]. В его памяти сохранился образ доброжелательного, простого и никогда не унывающего весельчака, не знавшего «ни жузов, ни музов, ценившего в людях творчество» [4, 83 с.]. «Королем казахской режиссуры», совершившим революцию в национальном театре, автор величает А.Мамбетова: «Застывшую каноническую трактовку классических образов он заставил сменить на более жизненную, осовременил ее, первым начал выводить актеров в зрительный зал, применять световые эффекты… Зритель – и не только казахский – был покорен этими новшествами» [4, 153 с.]. Глубоко сожалеет автор об уходе А.Мамбетова из театра, о неслучившемся «великом сотворчестве» Н. Жантурина и А. Мамбетова. Отдельная глава мемуаров посвящена А.Молдабекову, «бескорыстному и честному другу» в жизни и на сцене, с которым они «шли к успеху, подставляя друг другу плечо» [4, 24 с.]. Лишь Т.Жаманкулов вспоминается как отрицательная величина, из-за которого мно- гие актеры оказались в числе сокращенных или предпочли забыть на долгое время дорогу в театр. Роли. На сцене Ауэзовского театра А.Ашимову довелось сыграть более тридцати ролей. Рассказывая о своем «романе» с театром, вспоминает, что начался он с упрямства и настырного желания постичь все его секреты. Повествует о первой кинороли в фильме «На диком бреге Иртыша» и последней театральной роли Матиаса Клаузена в спектакле «Перед заходом солнца». В эту роль он вложил всю палитру красок, «свободу мысли и мышц», позволивших актеру почувствовать себя королем сцены. А.Ашимов вспоминает свои лучшие кинороли, в которых он «играл, как пел» [4, 162 с.], Бекежана в «Кыз-Жибек» С.Ходжикова и Чадьярова в «Конец атамана» Ш.Айманова. На роль Бекежана его благословил лучший исполнитель данной роли на казахской сце- не – К.Жандарбеков, у которого, по собственному признанию, он «украл» темперамент и экспрессию. О трактовке роли Бекежана: «я постарался сделать все, чтобы облагородить и защитить своего героя. Этот герой трактовался в народном сознании как каракши – бандит, а я дал понять, что у него есть сердце и чувства…Ему надо было отстоять не только свою любовь, но и мужскую честь, и достоинство» [4, 80 с.]. С горечью вспоминает актер и неу- дачные «роли–выкидыши», например, в фильме «Вкус хлеба». Жизнь. Актер вспоминает о своем детстве, выпавшем на суровые военные времена, которое было «насыщенно-содержательным» и «романтичным». «Добрый свет» родного аула, – пишет автор, – не дал забыть свои корни в самые-самые звездные годы своей актер- ской карьеры»[4, 16 с.]. Увлекательно рассказывает о своем зрительском багаже – фильмах «Чапаев» и «Амангельды», на которые он десятки раз ходил смотреть в соседние аулы. В литературных мемуарах А. Ашимова много различных люфт-пауз.Это рассказанные или услышанные случаи из жизни знаменитых людей. Например, рассказ о последней шутке в жизни К.Куанышбаева с целью «ярче показать и оттенить личность» актера [4, 36 с.]. Некоторые главы книги звучат назидательно и имеют конкретного адресата – моло- дого начинающего актера. Это заповеди, одна из которых звучит так: «Берегите лицо для сцены. Не торгуйте им на свадьбах в качестве тамады», «актерское лицо и авторитет не купишь ни за какие деньги» [4, 105 с.]. Не следует «начинать карьеру с громких ролей, это, считай, актер одной роли. Дальше трудно будет удивлять» [4, 133 с.]. Книга «С любовью – ваш Асанали Ашимов» завершается небольшим послеслови- ем, в котором изложены его жизненные заповеди. Всего таких правил пять: «Первое пра- вило. Человек должен найти свою нишу в основании здания, которое называется жизнь. 44 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Второе правило. Человек должен активно созидать и искать что-то новое. Третье прави- ло. Не жить в долг, рассчитывать только на себя. Четвертое правило. Умейте смеяться и шутить, когда хочется плакать, обуздывать зависть, считать трудовую копейку, но не быть жадным. Пятое правило. Если хочешь сказать многое – лучше помолчи» [4, 201- 205 с.]. На вопрос, как стать Асанали Ашимовым, актер отвечает степной притчей: «Степ- ного мудреца спросили однажды: как вы стали таким мудрым в окружении глупых, завист- ливых, ленивых людей? «Я учился у них», – ответил мудрец [4, 206 с.]. Заключение. Актерскую прозу А. Ашимова отличают два качества – пронзитель- ная и подкупающая исповедальность и подлинная автобиографичность, приобретающая разные формы в зависимости от стиля автора и предпочитаемого им жанра. Ведь в основу произведений актера-писателя положены документальные свидетельства, разговоры лю- дей, выдержки из писем, собственные наблюдения, фиксация внешних событий, описания внутренних переживаний.

Список литературы

1 Әшімұлы А. Майраның әні (жар рухымен сырласу). / А. Әшімұлы - Алматы: Атамұра, 1995.-240 б. 2 Әшімұлы А. Жан бөлек. / А. Әшімов - Алматы: Санат, 2001.- 208 б. 3 Әшімұлы А. Менің жанрым – күнделік. / А. Әшімов - Алматы: ARNA-B, 2006.- 280 б. 4 Ашимов А. С любовью ваш – Асанали Ашимов. / А. Әшімов - Алматы: Білім, 2009.-208 с. 5 Чупринин С. Русская литература сегодня. Жизнь по понятиям. / С. Чупринин - Москва: Время, 2007. -768 с.

Маржан Жапанова, Жанна Нурманова Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан

Асанәлі Әшімовтің «Арылу прозасы»: жанрлық әртектілігі

Аңдатпа. Актерлік проза – әдеби үдерістің азырақ зерттелген саласы. Қазақстанда актерлік прозаның бастауы Қ. Куанышбаев, К. Бәйсейітова, Б. Римова есімдерімен байланысты. Актерлік проза – ол өмірбаяндық-арылу, жан сырын ақтару прозасы, оның ішінде еліміздің мәдениетіндегі маңызды оқиғалар, сондай-ақ нақты айғақтар, жекелеген шығармашылық тағдырлар суреттеледі. Актерлік проза жанры өзінің сан алуандығымен байқалса, солардың ішінде актер Асанәлі Әшімовтің прозасын ерекше атауға болады. Мақалада Асанәлі Әшімовтің әдеби шығармашылығының жанрлық түрлері талданады. «Майраның әні» және «Жан бөлек» («Ерекше жан») кітаптарының ерекшелігі ой толғау, кітап- өкініш жанрында о дүниелік болған әйелінің, ұлының рухтарымен жан түкпірінде жасырынған «құпия әңгіме» түрінде жазылған. «Күнделік – менің жанрым» кітабы күнделік сипатында баяндалады. Бұл еңбек белгілі бір авторлық идеяны бағдар ете отырып, публицистикалық, полемикалық түрде болмысты шынайы сипаттайды. «Сіздердің Асанәлі Әшімов – үлкен махаббатпен» мемуарында автор оқырмандарымен «естеліктер толқынында» әдеби саяхат жасайды. Түйін сөздер: өмірбаяндық баяндау, күнделік, деректі куәлік, арылу, адресат, жанр.

45 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Marzhan Zhapanova, Zhanna Nurmanova L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Assanali Ashimov’s «Confession Prose»: Genre Diversity

Abstract. Actor’s prose is a scantily studied part of the literary process, whose origins in Kazakhstan are associated with the names of K. Kuanyshbayev, K. Baysseitova, B. Rimova. Actor’s prose is an confessional and autobiographical prose, which reflects both significant events of the culture of a country and facts of individual creative fates. A sample of actor’s prose is a multi-genre prose by Assanali Ashimov. The article analyzes the genre diversity of A. Ashimov’s literary creative work. The peculiarity of his first books – “Mairanyn Ani” (“Mayra’s Song”) and “Zhan Bolek” (“Special Soul”) is that by genre they are books of reflection, books of repentance, written in the form of a “underlying conversation” with souls of those people most dear to the author who passed away – wives and sons. The diary genre is represented by the book “Menin Zhanrym – Kundelik” (“My Genre is Diary”). It is minor to a certain author’s idea and is characterized by journalism, polemical nature concerning the reality it describes. The memoirs “With love. Your Assanali Ashimov” are the author’s literary journey with the reader “along the waves of memory”. Key words: autobiographical narrative, diary, documentary evidence, confession, addressee, genre

References

1 Ashіmuly A. Mairanun anі (zhar ruhymen syrlasu) [Song of Maira (Communication with the Spirit of the Spouse)], (Atamura, Almaty, 1995, 240 p.). [in Kazakh] 2 Ashіmuly A. Zhan bolek [The soul is separate], (Sanat, Almaty, 2001, 208 p.). [in Kazakh] 3 Ashіmuly A. Menіn zhanrym – kүndelіk [My genre is a diary], (ARNA-B, Almaty, 2006. 280 p.). [in Kazakh] 4 Ashimov A. S lyubov’yu vash – Asanali Ashimov. [With your love - Asanali Ashimov], (Bіlіm, Almaty, 2009, 208 p.). [in Russian] 5 Chuprinin S. Russkaya literatura segodnya: Zhizn’ po ponyatiyam [Russian Literature Today: Life Understanding], (Vremya, Moscow, 2007, 768 p.). [in Russian]

Cведения об авторах:

Жапанова Маржан – кандидат филологических наук, Евразийский национальный универ- ситет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан. Нурманова Жанна – кандидат педагогических наук, Евразийский национальный универси- тет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан.

Zhapanova Marzhan – Candidate of Philological Sciences, Associate Professor, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan. Nurmanova Zhanna – Candidate of Pedagogical Sciences, Associate Professor, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.

46 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

МРНТИ 17.01.11.

Айгуль Калиева1, Айгуль Маукеева2, Анара Рысбаева3 Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан (E-mail: [email protected], [email protected], [email protected])

Становление творческой индивидуальности Герольда Бельгера

Аннотация. В данной статье рассматриваются этапы становления творчества казахстанско- го писателя Герольда Бельгера, а также его известные произведения. Творчество писателя развива- лось в русле мирового литературного процесса, художественно переплетая традиции казахской, не- мецкой и русской литературы. Здесь представлены разножанровые формы – от рассказа до романа. Г.К. Бельгер занимает особое место в казахстанской литературе. Произведения писателя отражают его своеобразную творческую манеру. Основными темами в них являются прошлое и настоящее, история, судьба народа, интернационализм, темы дома, памяти, родины, судьбы. Художественному миру Г.К. Бельгера свойственно большое своеобразие. Сочетание разных и в то же время схожих культур, к которым принадлежит писатель, порождает неповторимый, уникальный стиль. Ключевые слова: писатель, творчество, культура, язык, образ, литература

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-47-52

Введение. В мире существует множество стран со своими обычаями, традициями, культурой, литературой и произведениями искусства. Казахстан, несомненно, выделяется своими особенностями в области культуры и литературы. Многогранным явлением пред- стает литература современного независимого Казахстана. Культура каждого народа, живу- щего в нашей республике, вносит свой вклад в культуру страны, формирует в ней особен- ные черты. Литература народов Казахстана сформировалась уже в 50-е годы XX столетия. Это казахская, русская, немецкая литература, а также других народностей, проживающих на территории республики. Всем известны имена таких писателей, как М. Ауэзов, Г. Мусре- пов, Дм. Снегин, И. Щеголихин, И. Варкентин и многих других выдающихся личностей. Все они являются представителями разных народностей, но каждый из них сделал свой вклад в казахстанскую литературу. Местные народы почти никогда не жили обособленно и изолированно друг от друга, и, в целом, в истории цивилизованного общества не было и не может быть литературы, не испытавшей влияния другой литературы и не оказавшей влияния на какую-либо другую литературу. Развитию национальных литератур в немалой степени способствует сложившееся в республике уникальное поликультурное простран- ство с единой духовной основой. Поликультурность современного Казахстана – это про- грессивный фактор развития нашего общества. Именно это поликультурное пространство представляет писатель Г. Бельгер. Его творчество органично входит в современную духов- но-культурную ситуацию суверенного Казахстана и является ее неотделимой частью. Цель данной статьи – рассмотреть особенности художественного мира писателя Г.К. Бельгера на примере его произведений, а также основные этапы становления его творчества. Методы исследования. Герольд Карлович Бельгер родился 28 октября 1934 года в г. Энгельс (бывшая столица немцев Поволжья) Саратовской области. В 1941 году республи- ка перестала существовать. В тот год по указу верховной власти всех ее жителей немецкого происхождения депортировали из Поволжья в Казахстан. Как вспоминал Г. Бельгер, они пе- ренесли большие трудности и испытали глубокие страдания. Самые ценные воспоминания у Бельгера связаны с аулом Теренсай. Здесь он провел все свое детство и окончил казахскую среднюю школу, . «Весной мы с ребятами бегали к Каменному броду смотреть ледоход. А 47 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

летом нет лучшего места для купанья, чем каменный брод. В сухое лето, а они нередки в Се- верном Казахстане, воды в Ишиме бывает мало… Многие мои сверстники ушли из нашего аула в большую жизнь по Каменному броду… И я тоже так выбирался на дорогу с камня на камень. Меня поддерживали, мне протягивали руки. И не только мне…», – так описывает он воспоминания из своего детства в книге «Каменный Брод» [1, 11 с.]. Уникальность мировоззрения писателя помогала ему в разностороннем обогащении знаний о мире, способствовала установлению межнациональных связей, а также гармонично- му взаимодействию трех культур. Огромную роль в формировании творческой индивидуаль- ности Герольда Бельгера сыграли знаменитые и талантливые люди эпохи и современности. Немец по национальности, выросший в казахском ауле, владеющий тремя языками – это и есть главные составляющие творческого самоопределения писателя. В то же время Бельгер был одним из немногих представителей казахстанской русскоязычной прозы, он ощу- щал большую ответственность за свой народ, за свое время. Патриотизм, любовь к родине, его готовность к отстаиванию и защите национальных, а также общенародных ценностей - все это определяет кредо его жизни: «Помни имя свое». Свой путь в литературу Г. Бельгер называет тяжелым и тернистым. У него были две опоры: казахская и русская литература и казахская среда, его казахские друзья. Таким образом, в шестидесятые годы Герольд Бельгер сформиро- вался как писатель-публицист, изначально ощущающий груз ответственности за народ, среди которого он вырос, чувство безграничной любви к нему. В эти же годы на фоне сформирован- ного мировоззрения и мироощущения определяются ведущие темы творчества – тема Казах- стана, судьба немцев в Казахстане и духовные контакты казахов и немцев. Как человек, сформировавшийся на стыке трех культур и языков, Герольд Бельгер обладает необычным, своеобразным видением реальности: писатель-публицист в каждом своем произведении умело и тщательно исследует наше время, пытаясь докопаться до ис- тины и обнаружить закономерности. И что весьма интересно: каждую волнующую его жиз- ненную проблему и ситуацию Бельгер осмысливает как бы с позиций трех людей разной национальности: немца, казаха и русского. Подобное мировоззрение отличает его от всех остальных писателей-публицистов Казахстана. Творчество Г. Бельгера является частью культуры казахов, а с другой стороны, во- площает национальное самосознание российских немцев. Одним из лучших произведений Г.К. Бельгера считается роман «Дом скитальца» [2]. Здесь затрагиваются многие важные проблемы и темы, волнующие не одно поколение. Выразительно представлена судьба не только немецкого, русского и казахского народов, но и целой страны. В частности, здесь понятие памяти становится связующим звеном между покинутой родиной и человеком. Здесь память представлена следующими лексическими компонентами: память – родина, память – сила, память – надежда, память – дом, память – опора, память – судьба. Дом скитальца в памяти. Если не будет памяти, то и умрет надежда. Память – это главное достояние человечества. Будучи началом начал, преодолевая время и пространство, память является источником и связующим звеном многих поколений. Так и писатель береж- но сохранял в своей памяти все родные ему картинки из жизни, из аульного детства и вос- создал их на страницах своих произведений. Не важно, какое время описывается в романе – прошлое, будущее или настоящее, так как все они взаимосвязаны. Память – это то един- ственное, что связывает нас с прошлым, это та сила, что спасает человека от уничтожения. Поистине талантливым творением является его роман «Туюк су». Мастерски авто- ром описаны военные годы и нынешнее время. На примере повествования о судьбе одной личности представляется возможным увидеть то время, образ жизни многочисленных, многострадальных народов. Роман начинается с эпиграфа, в котором содержится главный смысл произведения: «Твой аул за холмами, за пригорками...» [3]. Здесь идет отсылка к на- родному фольклору, в котором испокон веков черпали мудрость народы, поколения. 48 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

В художественной картине мира Г.Бельгера дом, родной аул и степь предстают как микромир. Дом для писателя – это природа родных краев, напоминание о них везде: в за- пахах, цветах, воздухе. Воспоминаниями о родной земле «пропитаны» каждые отрезки из прошлого, из детства. Дом у Бельгера существует в его сознании: где бы ни был человек, родной дом будет всегда с ним. Тонкой нитью будет связан он с родной землей. После долгого скитания герой возвращается домой, и не просто в дом, а попадает в родной край, родной «Ель». В творчестве Бельгера национальные образы мира находятся во взаимодей- ствии, образуют сплав и синтез культур. Обратимся к словарю евразийских терминов, здесь дом ассоциируется со следующими значениями: дом – здание, дом – символ семейного очага, дом – учреждение, дом – культура, ценности, дом – родина, дом – защита. Все эти дефиниции можно встретить в романе «Туюк су», что подтверждает синтез национальных ментальностей, их «евразийскую сущность» в художественном мировосприятии писателя. Писатель как настоящий евразиец - дитя нескольких культур, в своем творчестве он воссоз- дает эту уникальную свою сущность. В системе ценностей Г. Бельгера центральное место занимают понятия «родная зем- ля», «родной дом», «аул», которые раскрываются путем экспликации таких понятий, как «боль за свою землю, сама земля, родной человек, природа, родное слово». Творчество Бельгера можно отнести к одному из самых ценных наследий мировой литературы. В нем прослеживается гармоничная сочетаемость традиций казахской, немец- кой и русской литературы. Основным лейтмотивом в его творчестве является тема евразий- ства, особое мировосприятие. «Неравнодушие и любопытство, неистребимая тяга к другим мирам, к другой культуре есть бесспорный двигатель прогресса, парадоксальная основа самопознания и начало сближения иноязычных духов добра и благородства». «Все народы когда-то откуда-то пришли, кто-то кого-то победил», – отмечал Лев Гумилев. «Это верно, как и верно то, что все народы всегда друг к другу тянулись, друг друга узнавали, пости- гали, мучительно преодолевая вражду и ненависть, уповая на дружбу, взаимопонимание, духовное согласие. Тому свидетельство мировая история культуры», – отмечает Г. Бельгер в известном цикле эссе «Тихие беседы на шумных перекрестках» [4, 135 стр.]. Автобиографизм присущ творчеству Бельгера. По воле судьбы он оказывается в са- мом эпицентре событий того времени. Писатель постигает судьбу своего народа через при- зму собственного опыта. Долг, Совесть, Человечность, Достоинство – эти и другие нрав- ственные категории изначально определяют сюжет произведений Г. Бельгера. Самыми ранними работами Герольда Бельгера являются «аульные» повести и рас- сказы («Сосновый дом на краю аула», «Чайки над степью», «За шестью перевалами»). В них уже чувствовалось влияние классической литературы. Уникальность же заключалась в своебразном авторском видении, автобиографизме. Одним из кумиров писателя был нобе- левский лауреат, представитель западногерманской литературы Г. Белль. Противостояние забытью, защита главных народных ценностей и традиций, а также возрождение культуры – вот главные темы творчества Г. Белля. Они особенно были близки Герольду Бельгеру, потому что, как всем известно, жизненное кредо писателя: «Помни имя свое!». Удивительный мир песен, легенд и различных традиций народов сокрыт в таких рас- сказах и «аульных» повестях писателя, как повесть «Перед далью», рассказы «Каменный Брод», «У залива Тущи-Бас», «Дедушка Сергали», «Марина, пупсик и я», «Была весна…». В своих произведениях Г.Бельгер является свидетелем происходящих событий. Депорта- ция из родных краев, переезд в Казахстан, жизнь и учеба в ауле, затем период обучения в институте, а также эпизоды из личной жизни – все это описано в произведениях с уникаль- ной авторской манерой и стилем. Работам Г. Бельгера присущи также достоверность и фактографичность. Они слов- но снятый на кинопленку кусок жизни, выхваченный из быстрого потока событий. Здесь 49 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

предстают судьбы людей, описанные с неумолимой правдивостью трагических событий. Герои «аульных» рассказов многообразны. Каждый из них обладает неповторимым духов- ным миром, своеобразием, каждый из них по-своему сложен. Герольд Бельгер создает достоверную атмосферу времени и убедительные харак- теры героев. В героях писатель видит прежде всего людей. Искренность, доброжелатель- ность, а также исповедальная черта изложения произведений – все это свойственно прозе писателя. В своих произведениях автор описывает людей, которым присущи такие каче- ства, как доброта, трудолюбие, верность, бескорыстие, щедрость. В произведении «Перед далью» Бельгер очень тепло и с особой заботой отзывается об аксакалах: «Есть какая-то непостижимая, удивительно обаятельная доброта, мудрость, человечность в натуре казахских стариков. Я не знаю, что это, откуда, но всей своей жиз- нью, добротой и ласковой внимательностью заронили эти старики в наши души что-то хорошее, доброе. Вот придут они к нам, спросят о том, о сем, и у нас уже щемит сердце, мы становимся серьезней, взрослей что ли. И нам становятся еще дороже, еще роднее наши земляки, наши старики, наш аул… И эти старики становятся в чем-то мерилом твоей жиз- ни, твоей совестью и честью. И надо еще заслужить их благословение. А потом попробуй обмани их надежду, их доверие, тебя всю жизнь будет сжигать стыд, будто ты предал род- ного отца» » [5, 316 стр.]. Коллизии в «аульных» повестях и рассказах Бельгера вызваны стечением жизненных обстоятельств, а не авторской надуманностью. Они обоснованы са- мой логикой развития художественных образов. Рассказ «Сосновый дом на краю аула» относится к ранней прозе Герольда Бельгера. В нем раскрывается жизнь незаурядного писателя, который во имя реализации себя в твор- честве потратил всю свою жизнь, но счастье и успех в творческой деятельности он обрел практически на закате своих дней. Главный герой рассказа – это особенный человек, из- бранный высшими силами, но глубоко в душе испытывающий личную трагедию. Он ищет то место, где бы он смог обрести душевное равновесие, тот «уголок земли», где наконец он сможет вернуться к истокам, к вдохновению. Особенность стиля Г.К. Бельгера заключается в сочетании трех культур – русской, казахской и немецкой. Своим творчеством он показывает, что различные народы и куль- туры не живут в изолированности, а дополняют друг от друга. Культурное наследие – это знание, которое руководит обществом, задает определенные устои и образ поведения. Все эти знания передаются из поколения в поколение. Культура и накопленный в течение жизни опыт оказывают непосредственное влияние на формирование авторского мира писателя. В творчестве Герольда Бельгера представлены разножанровые формы – от рассказа и до романа. Базовыми в его творчестве являются темы дома, памяти, дороги, судьбы, любви и милосердия. Результаты и обсуждение. Эволюция нравственного преображения и духовного развития героя присутствует во всех произведениях. Биография героя – это история жиз- ни самого писателя. Воспоминания о детских и юношеских годах, становление личности, процесс формирования мировоззрения писателя, исповедально-лирические отсылки в про- шлое время – это и есть разбросанные в разных книгах, воспроизведенные на страницах правдивые истории и рассказы из биографии самого Г. Бельгера. Традиции «вспоминатель- ной прозы» прочно присутствуют в творчестве Бельгера. Перед нами открывается портрет того времени. Описана вся историческая правда жестоких и беспощадных событий тех лет, а также духовный путь главного героя с малых лет до зрелого возраста. Главный герой произведений Бельгера – человек, благородная личность, стараю- щаяся нести в этот мир справедливость, добро и сострадание. Таким и был сам писатель, неустанно стремящийся к высоким идеалам и который всегда хотел мира во всем мире. Он всегда следовал принципам, в его произведениях чувствуется правдивость, честность и открытость, своего рода «исповедальная манера». Каждый герой в его рассказах и романах 50 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

представляет собой образ, взятый из реальной жизни. Для творчества писателя всегда была характерна автобиграфичность. Сама его жизнь была историей. Герольд Бельгер в своем творчестве описывает свой жизненный путь, обстановку в стране, историю своего народа, рассказывает о тех, кто помогал ему в то время, давал важные и мудрые советы. Неоднократно Бельгер повествует о своих учителях, которые помогли становлению его как зрелой личности и направивших его на верный путь. «Я, писатель, пытаюсь отдать долг дорогим для меня людям: дедушке Сергали, учительнице Марии Петровне Егоровой, учителю Жилгельды Муканову, моему другу Ойрату» [1]. Заключение. В своих произведениях Г. Бельгер с точностью воссоздал переломные моменты в истории нашего общества. Через все творчество сквозной линией проходят не- сколько тем: народ и власть, личность и общество, общество и режим и др. Писатель ни разу не дает читателю забыть о каком времени идет речь в произведениях. Творчество писателя является одним из заметных проявлений стремления к взаи- модействию искусств. Только добро и взаимопонимание, по мнению писателя, могут быть надежной гарантией устойчивого и гуманного развития человечества, помогут сохранить единство и мир. Прожив яркую и достойную жизнь, он оставил после себя великое насле- дие для нашей литературы. Без творчества Бельгера литература нашей страны была бы не такой, как сейчас.

Список литературы

1 Бельгер Г.К. Родство. / Г.К. Бельгер – Алматы: Казахстан, 1991. – 254 с. 2 Бельгер Г.К. Дом скитальца. / Г.К. Бельгер – Алматы: Раритет, 2007. – 384 с. 3 Бельгер Г.К. Туюк су: роман. / Г.К. Бельгер – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 246 с. 4 Бельгер Г.К. Исполины духа (Гете – Пушкин – Абай) // Тихие беседы на шумных пере- крестках. / Г.К. Бельгер – Алматы: Арыс, 2001. – С.132-148. 5 Бельгер Г.К. Завтра будет солнце. Повести и рассказы. / Г.К. Бельгер – Алма-Ата: Жазушы, 1992. – 384 с.

Айгүл Қалиева, Айгүл Маукеева, Анара Рысбаева әл-Фараби ат. Қазақ ұлттық университеті, Алматы, Қазақстан

Герольд Бельгердің шығармашылық даралығының қалыптасуы

Аңдатпа. Бұл мақалада қазақстандық жазушы Герольд Бельгердің шығармашылығының қалыптасу кезеңдері, сондай-ақ оның белгілі шығармалары қарастырылады. Жазушының шығар- машылығы әлемдік әдеби процесс арнасында, қазақ, неміс және орыс әдебиеттерінің дәстүрлерін көркем өрмелеумен дамып келеді. Оның шығармашылығында әңгімеден романға дейінгі түрлі жан- рлы формалар ұсынылған. Г. К. Бельгер қазақстандық әдебиетте ерекше орын алады. Жазушының шығармалары оның өзіндік шығармашылық даралығы мен мәнерін көрсетеді. Негізгі тақырыптар өткен және қазіргі, тарих, халық тағдыры, интернационализм, үй, еске алу, Отан, тағдыр тақы- рыптары болып табылады. Г. К. Бельгердің көркем әлемге тән ерекшелігі мен қайталанбастығы. Жазушы жататын әртүрлі және сол уақытта ұқсас мәдениеттердің қайталанбас үйлесімі ерекше және бірегей стилді тудырады. Түйін сөздер: жазушы, шығармашылық, мәдениет, тіл, білім, әдебиет

51 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Aigul Kalieva, Aigul Maukeeva, Anara Rysbaeva Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan

Formation of Herold Belger’s Creative Individuality

Abstract. This article discusses stages of the formation of the creativity of the Kazakstani writer Herald Belger and his famous works. The writer’s creative work developed in line with the world literary process, artistically intertwining the traditions of Kazakh, German and Russian literatures. Various genre forms are presented here – from the narrative to the novel. G.K. Belger holds a special place in the Kazakhstani literature. The works of the writer reflect his unique creative manner. Their main themes are the past and the present, history, people’s fate, internationalism, themes of home, memory, homeland and fate. Originality and uniqueness are characteristic of G.K. Belger’s literary world of. A combination of simultaneously common and different cultures the writer belongs to, generates an inimitable and unique style. Key words: writer, creativity, culture, language, image, literature.

References

1 Belger G.K. Rodstvo [Kinship], (Kazakhstan, Almaty, 1991, 254 р.). [in Russian] 2 Belger G.K. Dom skitaltsa [House of the wanderer], (Rarity, Almaty, 2007, 384 р.). [in Russian] 3 Belger G.K. Tuyuk su: Roman [Closed water: a novel], (Dyke Press, Almaty, 2004). [in Russian] 4 Belger G.K. Ispoliny dukha (Gete – Pushkin – Abay) [Giants of the Spirit (Goethe - Pushkin - Abay)], Tikhiye besedy na shumnykh perekrestkakh [Quiet conversations at noisy intersections], (Arys, Almaty, 2001, P. 132-148.). [in Russian] 5 Belger G.K. Zavtra budet solntse. Povesti i rasskazyi [Tomorrow will the sun. Novels and short stories], (Zhazushy, Almaty, 1992, 384 p.). [in Russian]

Сведения об авторах:

Калиева Айгуль – старший преподаватель кафедры иностранных языков, Казахский национальный университет имени аль-Фараби, пр. аль-Фараби, 71, Алматы, Казахстан. Маукеева Айгуль – магистр педагогических наук, преподаватель кафедры русского языка и мировой литературы, Казахский национальный университет имени аль-Фараби, пр. аль-Фараби, 71, Алматы, Казахстан. Рысбаева Анара – магистр педагогических наук, преподаватель кафедры русского языка и мировой литературы, Казахский национальный университет имени аль-Фараби, пр. аль-Фараби, 71, Алматы, Казахстан.

Kalieva Aigul – senior lecturer of the Department of Foreign languages, Al-Farabi Kazakh National University, 71 al-Farabi Ave., Almaty, Kazakhstan. Maukeeva Aigul – master of pedagogic sciences, teacher of the Department of Russian language and world literature, Al-Farabi Kazakh National University, 71 al-Farabi Ave., Almaty, Kazakhstan. Rysbaeva Anara – master of pedagogic sciences, teacher of the Department of Russian language and world literature, Al-Farabi Kazakh National University, 71 al-Farabi Ave., Almaty, Kazakhstan.

52 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ҒТАМР 17.07.51 Мұхит Қожашев Абай ат. Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Алматы, Қазақстан (E-mail: [email protected])

Жамбылдың жыршылық өнері: қалыптасуы мен ерекшелігі

Аңдатпа. Мақалада қазақ әдебиеті тарихындағы жыршылық пен ақындық өнердің хас ше- бері саналатын, қазақ поэзиясының алып бәйтерегі Ж.Жабаевтың жыршылық өнерінің қалыптасуы жан-жақты қарастырылған. Жамбыл – өз дәуірі мен қоғамының өмір шындығын отты тілімен ше- бер суреттей білген суырыпсалма ұлы ақын. Оның поэзиясы қазақ халқының сол тарихи кезеңдегі басынан кешкен ауыр тауқыметіне арнаған жырлар легінен тұрады. Мақалада алдымен қазақ дәстүріндегі жыршылық өнердің қалыптасу тарихы, басты ерек- шеліктері, синкреттілік сипаты Орта Азия халықтарымен салыстырыла отырып сипатталған. Өнер- паз бойына жыршылық өнердің қонуы жыршы Жамбыл өмірінен естеліктерге сүйене отырып сарапталды. Бойына жыр қасиеті дарыған талантты ақынның алдыңғы толқын ұстаздары мен ақын- дық ортасы да мақалада аталып өтіледі. Жыр алыбының ақындық тұлғасының қалыптасуы тарихи деректерге сүйене қарастырылды. Ақын шығармашылығының поэзиялық қырының жан-жақтылық сипатын айқындау мақсатында оның нақты өлеңдерінен үзінділер келтіру арқылы, оларды поэти- калық тұрғыдан қарастыру негізінде талданды. Ақын өзі өмір сүрген замана шындығын гуманистік көзқарастары негізінде философиялық байламы бар терең ойларымен ұтымды жеткізе білген. Осы өлеңдердің негізінде жыр алыбы Жамбылдың ақындық қуаты айқындалды. Түйін сөздер: отансүйгіштік, ұрпақ, адамгершілік, еңбек, ерлік, серт, ақиқат, жауап- кершілік

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-53-60

Кіріспе. Көнеден бабаларымыз биік бағалап қастерлеген асыл сөз өнерінің қуатты, қастерлі саласы – ақындық өнер. Ақын жүрегіндегі тебіреністі толқыныстан ұшқыр оймен астаса суырылып сыртқа шығатын өлең құдіреті өнер атаулының ішіндегі ерен биігі болып саналады. Кез келген әдебиетте поэзияның өзіндік алар айрықша орны бар. Әлем халықтарының көпшілігінде кездесе бермейтін, талай жұртты таңдай қақты- рған ақындық өнердің ерекше бір парасы – жыршылық, жыраулық өнер. Қазақ әдебиеті тарихында жыршылық дәстүр ХV-ХІХ ғасырларда ерекше қарқынмен дамып, айрықша си- патты қасиеттерге ие болған. Жыршылық синкретті өнердің бір түрі болып табылады әрі жыраулықпен, орындаушылықпен, күйшілікпен тұтастықта қарастырылады. Жыршылық өнер – ауыз әдебиетінің бір саласы. Бұл дәстүр тарихи бастауын сонау түркі халықтарына ортақ мұра саналатын Күлтегін, Тоныкөк, Орхон-Енисей жазуларынан алады. Сына тасқа қашалып жазылған Естеміс-Бумын қағандарға арналған мадақ жырларынан жыршылық дәстүрдің айрықша белгілерін аңғаруға болады. Тақырыптың өзектілігі. Қазақтың жырышылық өнері тікелей ұлтымыздың та- рихымен, мәдениетімен, тұрмыс-салтымен, тілімен байланысты. Қазақ халқының жыр- шылық өнерін эпикалық жанрдағы батырлар жыры, тарихи жырлар, лиро-эпостық жыр- лар, қисса-дастандар құрайды. Ұлтымыздың жыршылық өнері туралы алғашқы ғылыми ой-тұжырымды ұсынып, қазақ, қырғыз жыршылық өнері туралы зерттеу жүргізіп, тұшым- ды пікір айтқан М.Әуезов еді. Ұлттық әдебиетіміздегі ақындық-жыршылық өнердің тұлға- сы саналатын, «Жыр алыбы» атанған жыршы Жамбыл Жабаевтың орны ерекше. Жамбыл – қазақ әдебиеті ғана емес, әлем әдебиеті тарихында ірі тұлға. Ж.Жабаевтың ақындық тұлғасының, жыршылық өнерінің қалыптасуы туралы дәлелді ойларды жамбылтану ғылы- мын қалыптастырған ғалымдар тұжырымына сүйене отырып қарастыруға болады.

53 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Қазақ ақын-жыршыларының қалыптасуы мен олардың ұрпақ жалғастығы ұзақ әрі күрделі процесс болып табылады. Кез келген тұлға бұл қасиетке ие бола алмайды. Адам бойындағы талантының бұл өнерді игеруде маңыздылығы зор. Жыршының бойында орын- даушылық талант, айтқыштық шеберлік болуы шарт. Дәстүрлі мәдениетке бай, сөз өнері қарқынды дамыған, жыршылық ұрпақ сабақтастығы жалпыласқан өңірлерден халық ақын- дары мен өнерпаздары көптеп дүниеге келген. Көлемді эпикалық шығармалар мен ұзақ дастандарды айту үшін аса күшті есте сақтау қабілеті мен сөз тапқыш шешендік қасиет те болуы керек. Ақын-жыршының бойындағы басты қасиеті табан астында орынды сөз тауып, импровизаторлық қабілетімен өлеңді құрай білу шеберлігінде. Жыршылық өнерде ұзақ уақыт жырлау машығы, кең көлемді ауыз әдебиеті үлгілерін жаттауға тура келеді. Қа- зақта ақындық-жыршылық өнердің қалыптасуының бір формасы – туыстық арқылы, гене- ологиялық тұрғыда тарауы негізінде дарынды, өнерге икемі бар ұрпаққа берілуі. Аталған тұжырымға айқын дәлел ретінде Жамбыл ақынның жыршылық қабілетінің қалыптасуына қатысты негіздемелерді ұсынуға болады. Ақынның шыққан руы Екей сөз өнері дарыған, ақын-жыршылар көптеп шыққан әулет болған. Жыр алыбына батасын беріп, Жамбыл «пірім» деп санаған атақты ақын Сүйінбай да осы рудың өкілі болған. Ел ішінде Екей руы туралы: «Екейде елу бақсы, сексен ақын. Жаратып мінеді екен ерттеп атын. Қо- бызы, домбырасы үнін қосып, Гулейді жын қаққандай кешке жақын», - деген қағытпа сөз- дер де кездеседі. Белгілі әдебиетші, көрнекті ғалым Серік Қирабаев: «Жамбылдың өз руы – Екей руынан, шынында да, талантты ақын-жыршылар, өнер иелері көп шыққан. Солар- дың атақтысы – Сүйінбай ақын. Сүйінбай жырлары шындықты айта білуімен, өткірлігімен, тапқырлығымен халыққа ұнаған және ел арасына кең тараған. Жасынан сөз өнеріне жетік, шыншыл, Жамбылдың алғашқы өлеңдерін Сүйінбай мақұлдап, оған бата берген. «Өлеңді тыңдаушының көкейінен кетпейтін етіп айт. Сенің өлеңдерің жеке адамның емес, бүкіл халқымыздың игілігіне айналатын болсын. Әрқашан жүрекпен жырла: әділ сөйлеп, адал бол», - дейді үлкен ақын жас шәкіртіне. Сүйінбай жолын қуған Жамбыл, оны өмір бойы ұстаз тұтып, одан үлгі алған», - деп Жамбылдың ақындық қабілетінің қалыптасуы тура- лы тұжырымын ұсынады. Ақынның шығармашылығы, ақындық құдіреті туралы көлемді зерттеулер жасаған белгілі ғалым Мырзатай Жолдасбеков Жамбылдың жыршылық қабілеті жайлы: «Жамбыл алдымен халық жырауларынан үйренген, ел өнерінің қайнар көзінен, мөлдір тасқынынан туған, сол өнердің бөлеуінде өскен. Жамбылдың үлгі-өнеге алған мек- тебі – Сүйінбай, Қаба, Шөже, Майкөт, Жанақ, Түбек, Майлықожа, Құлыншақ, Бақтыбай, Қуандық тәрізді іргелі ақындар, Кебекбай, Ноғайбай, Сапақ, Бөлтіріктердей от ауызды, айыр көмей шешендер, Қанадай, Байсеркедей өнері асқан күйшілер», - деп сөз қозғайды. Ғалым бұл ойын Жамбылдың ақындық ортасы дәлелдеген, Құлмамбет, Сарбас, Шашубай, Айкүміс, Досмағамбет, т.б. ақындармен айтыстарында айтылған сөздеріне сүйене негізде- ген. Қазақ ауыз әдебиеті өнерпаздарының бір ерекшелігі – олардың бір өнерді бір басына топтап, әр өнерге шебер, синкреттілікті сипаттарының басымдылығы. Бұл да ақын Жамбыл бойындағы басты қасиеттердің бірі. Жамбыл ақын өз бойына жыршылық өнердің қонуы туралы былай әңгімелеп айтып отырады екен: «Маған өлең анықтап жолдас болғаны жиырма жасымда. Осы күнгі Жамбыл колхозының жайлауы Желдісайда (бұл бұрынғы Жамбылдың жайлауы) жүріп ұйықтап кет- сем, бір адам түсімде келіп: «Өлең аласың ба, көген аласың ба?» - деді. «Екеуін де алам», - дедім. Шошып ояндым, аузыма өлең келіп тығылып тұрғандай болды. Үйіме келе домбыра алып, өлеңді саулатып айтқан соң ғана барып, кеудем орта түскендей болды. Әлем өркениетінде жыршы-ақындар өнері Қырғыз, Моңғол, Тибет халықтарын- да кең тараған. Осы халықтардың, яғни қазақ пен қырғыз жыршылары мен манасшы- ларның, түрік шайыр-озандарының, әзірбайжан ашыкларының өнеріне үңіле қарап, жете саралағанда көңіл аударатын ортақ және өзіндік белгілер, дәстүрлер аз емес. Соның бірі 54 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

жыршылық қасиеттің өнер адамына қалай қонатыны туралы ғажайып аңыздар, тылсым әпсәналар мазмұндас болып келеді. Түс көру мотиві, түсінде аян беру, ұзақ ауырғаннан жазылған кезде жырлап кету сынды эпизодтар ХХ ғасырдың ортасына дейін өз жалғасын тапқан болатын. Бойында дарыны бар, өнерге икемді адамдардың түс көруін жоққа шыға- руға болмайды. Өз өмірін тұтастай өнерге арнап, кейін жырдың қонуы туралы аңыз-әңгіме айтқан өнерпаздардың барлығы дерлік жасынан сөз құдіретіне ден қойып, соны игеруге психологиялық тұрғыдан толық берілген болып табылады. Халық арасында өнерге келудің бұл жолын «сөз қонды» деген ұғыммен атайды. Әр халықта бұл ұғымның өзіндік астары болған. Мысалы, қырғыздың манасшылары «жыр қонды» дей отырып, өзінің алдындағы жыр үйретуші ұстаздарын айтуға онша құлықты болмаса, қарақалпақ, қазақ жыр айтушы- лары өз ұстаздарының есімін құрметпен атап, ұстазының үлгі алған жырауларының алдын- дағы бес-алты өкілін де айтып отырған. Түсінде аян беріп, соның нәтижесінде жыршылық бойына дарыған деген аңыз әңгіме Орта Азия халықтарының ішінде кеңінен таралған. Бел- гілі манасшы Тынысбек далада ұйықтап қалғанда түсінде Манас қырық чорасымен келіп «Манасты» айтуға кеңес берсе, өзбек бахшиларының көпшілігі жыр айтуды: «Алла-таға- ланың» айтуымен меңгергенін айтады, ал Наджеп оғлан бақшысы түсінде «қырық жігіт» келіп жырды аузына шарап етіп құйғанын аңыз етеді. Бойына жыр қонғаннан бастап талап- ты өнерпаз ақындық пен жыршылыққа ден қояды. Алғашында әкесінің, туысқан ағасының алдынан өтіп рұқсат ретінде бата тілек сұрайды. «Батаңды маған бер, әке, Тіліме менің ер, әке. Жапаның ұлы ақын боп, Атағы шықты дер, әке, -деп әкесінің ұрлыққа жұмсағанына бармай, өлеңмен тілек айтады. Бұл өлеңнің астарында екі түрлі себеп бар. Бірі – әке ісін қоштамай, момын- ның малын ұрлап байлық жиюды жек көру, екіншісі – асыл сөздің қуатымен еліне қызмет істеуге бел байлауы. Әкеден қолдау көрмеген соң туысқан ағасы Сарыбайға: «Сареке, салдым бір сөз сыныңызға, Сіздің сын таразы ғой сырымызға, Қолыма домбыра алып, талап қылдым, Бересің қандай бата ұлыңызға», –дейді. Қазақ халқы батаның қасиетіне айрықша сенеді, бата адамның жолын ашып, ырысқа бөлейді деп біледі. Аға буын ақын немесе жыраудың батасын алған, ықыласына бөленген жыршыларды ел арасында қадірлеп, өнерін ерекше құрметтеген. Ел ішіндегі жас өнерпаз- дар болса аузы дуалы ел ағаларынан бата алуды өздеріне парыз санаған. Бата берген адам- ды өмір бойы өзіне ұстаз тұтып, сыйлап өткен. Жыр алыбы атақты Сүйінбай ақыннан бата алған соң, сол ақындық өнерге бет бұрып, жетілу жолында жүрген шағында бір ақынның батасына, ақыл-кеңесіне қанағат етіп қоймайды, өз тұсындағы аға ақындардың бәрінің де сынына түседі, кездескен жерде өлеңін сынатып бағасын алып отырған. Ал, Жамбылдың төңірегіндегі ақындар өздері алғашқы ақындық жолға түскенде өнерін сынатып, Жамбылдан бата алғандарын айтады. Жамбыл да, Сүйінбай сияқты, өзінің шәкірттеріне ақындықтың қыр-сырын аша отырып, сара жолға түсу үшін барынша Жамбылдың ақын болып қалыптасуы тек Жетісу ақындық мектебінің аймағында қалмады. Ол өзінің алдында ғұмыр кешкен ақын-жыраулардың, өзімен қатарлас ақын-жыршылардың бай мұрасын, күллі халық поэзиясын толықтай меңгеріп, өз шығар- маларының асыл тұғыры ете білді. Асан қайғы, Бұқар, Шернияз, Дулат, Шортанбай, Сүйін- бай, Нысанбай, Майлықожа, т.б. ақындарды өзіне үлгі тұтты. Сонымен қатар, Жамбыл орта Азия халықтарының ішінде көршілес қырғыз елінің сөз өнерін де жетік меңгерген. Қырғыз манасшылары мен жыршылары арасында үзеңгілес достарымен бірге сол жерлерді аралап, өлең-жыр айтып, күй шертіп, талай аламан айтысқа түскен болатын. Қырғыздың атақты 55 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Тоқтоғұл, Әлімқұл, Балық, Тыныбек, Қатаған сияқты дүлдүлдерімен өнер сайысына түсіп, солармен бірге Манас, Ер Төштік эпостарын жырлаған. Дүлдүл ақын бүкіл әлемге ортақ мұра саналатын «Мың бір түннің» тарауларын, Ортай Азия мен Кавказ халықтарына ортақ «Көрұғлұ» жырын, Фирдоуси «Шахнамасының» үзінділерін жасынан жатқа айтып жүрген. Осындай ұлы қайнардан нәр алған жыр алыбы тек қазақ халқына ғана емес, жер-жерлерге аты танылған әйгілі жырау, ақын-жыршы болып қалыптасады. Асыл сөз өнерінің осындай үш үлкен арнасын бірге тоғыстыра білу әдебиттегі үлкен құбылыс. ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамының мәдени-рухани дәуірлеу кезеңінің қазақ халқының тарихи тағдырына ренессанстық рөл атқарғаны белгілі. Қазақ даласы осы тұста Шоқан, Ыбырай, Абай, Махамбет, Дулат, Сүйінбай, Жамбыл, Біржан, Ақан сияқты біртуар перзент- терді әкелсе, оның ортасынан Жамбылдың қайталанбас тұлғасы асқақтай көрінеді. Жамбылдың бір ғасырлық ғұмыры мен шығармашылық өмірі ұлтымыздың басынан кешкен тарихи оқиғаларымен тұспа-тұс келеді. Қазақ елінің патшалы Ресей мен Қоқан хан- дығының екі жақты қыспағында қалуы, Ресейге қарсы Кенесары хан бастаған ұлы күрес, кейінгі Қоқан басқыншыларымен өткен шайқастар, ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыс, Қазан төңкерісі, отызыншы жылдардағы Кеңес өкіметінің ұжымдастыру саяса- ты, аштық, Ұлы Отан соғысы оның өз көзімен көрген қиын кезеңдер. Ел ішіндегі түбірлі өзгерістер кезеңінде жүз жылдық ғұмырын өнерге арнаған алып тұлғаның тағдыры айрық- ша шиеленіске толы болған. «Туған елім» атты толғауында: Қазақ-қазақ болғалы Көрдік қой талай хандарды, Өткіздік қой біз бастан Азапты ауыр заңдарды – деуі – ақын ұсынған тарих шындығы. Бұл толғау арқылы ақын әдебиетте нағыз тарихи оқиғалардың көрінісін халықтың басынан өткен жәй- тпенен суреттей берген. Тарихи шындықтың ақын шығармаларында берілуі арқылы өз жы- рларының халықтық сипатын айқындайды. Ол өзінің ақындық шеберлігімен тұтас дәуірдің шежіресін жасай білді, толғанысты ойларымен сол дәуірді саралап берді. Осы кездегі еліміздің әлеуметтік-саяси өмірін ақын- ның «Шағым», «Жылқышы», «Патша әмірі тарылды», «Шәбденге», «Сәт сайланарда», «Зілді бұйырық», т.б. отты өлеңдерінен аңғаруға болады. Ақынның «Менің өмірім» атты жырында: Көз аштым, сорғалаған қанды көрдім, Қамыққан қанды жасты жанды көрдім. Ел көрдім, еңіреп босқан аңды көрдім, Қойнында Алатаудың зарды көрдім -,деп эллегиялық сарында халық жағдай- ына күйінген жан айқайын өлеңмен өреді. Туғанынан ұлтының басындағы ауыр халді көріп өскен ақын шығармаларында шындықты айтып, замана көрінісін суреттеді, өзінің өкініші мен күйінішін ащы дауыспен жырлайды, сынайды. Ақын айтыстары шыншылдық пен сыншылдық қасиетімен, ту- рашылдығымен ерекшеленеді. Жамбылды ақын ретінде Жетісу, Сыр өңірі мен Қырғызстан аймағына әйгілеген оның тек жыршылық өнері ғана емес, оның айтыстары екені де бел- гілі. Жамбылдың бойындағы импровизациялық өнерін айтыстары шыңдады, ақындық ше- берлігін арттырды. Қазақ әдебиетінің алтын қорында Жамбылдың Сайқал қызбен, Жаныс ақынмен, Бұрым қызбен, Айкүміспен, Сарамен, Бөлтірікпен, Майкөтпен, Құлмамбетпен, Доспамбетпен, Шашубаймен айтыстары енген болатын. Оның айтыстарының қатарында қыз бен жігіт айтысы, қайым айтыс, түре айтыс, сүре айтыс үлгілері болған. Қай жыр дода- сында болмасын Жамбыл өзінің бойындағы ерекше дарынын, кестелі сөздің шебері екенін, ұшқыр ойлылығы мен тапқырлығын көрсету арқылы ақындық ортасын мойындата білді. 56 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Жамбыл – эпик әрі айтыс ақыны, абыз жырау, талантты жыршы. Ол шын мағы- насындағы биік парасатты өнерпаз, азаматтық саяси поэзияны қалыптастырушы болды. Жамбылдың ұлылығы оның тек ақындық шеберлігімен ғана емес, сонымен бірге, халық поэзиясының бұтақ жайған жаңа бір бәйтерегі болуымен, басқаша айтқанда, халық ақын- дарының жасампаздық рухтағы жаңа ұлы көшін бастаған даралығымен өлшенеді. Оның сөздері ұранға айналып, өзі халық поэзиясының атасы аталды. Ол жыраулардың байтақ эпикалық дәстүрін, қазақ сөз өнеріндегі ғажайып суырып салмалық үрдісті бүтіндей жаңа арнаға бұрып, оған жаңа мазмұн дарытты. Жыр алыбы Жамбыл – өзіне дейінгі ақын-жыршылар дәстүрін дамыта, кеңейте жы- рлаған суреткер ақын. Асан қайғы, Махамбет толғауларындағыдай өмір құбылысын қара- ма-қайшылықты қалпымен бейнелеп жырлауды Жамбыл өз шығармаларында кең өрісте дамыта білді. «Туған елім» толғауында ақын ойындағы тұлғаны нағыз романтикалық бей- нелеудің биік үлгісін көрсете білді. Ақын-жыршылар поэзиясына тән романтикалық тұрғы- да шендестірілген қарсы құбылыстардың жырлануын ұсынды: Ақылы дария деп едім, Бірақ кейде дарияның Қайырлайды кемесі. Шайқалған жорға дер едім, Ат та шаршап болдырар, Кездессе жердің белесі... Толғаудың объектісі ретінде алынып отырған тұлға поэтикалық-көркемдік жинақта- удың аса жетілген қалпымен өте үлкен романтикалық бейнелеумен өрнектеледі. Ақын ой- ындағы поэтикалық бейне фольклорлық-мифологиялық бейнелеу үлгісінде беріледі: ...Туған айдай дер едім, Түнде бар да күндіз жоқ. Жайнаған күндей дер едім, Күндіз бар да, түнде жоқ. Темір қазық дер едім, Тек тұрғаны болмаса, Онда тіл де, үнде жоқ! Түнде де бар, күндіз бар, Жанып тұрған жалынды от. -деп, аса айшықтау өрнектерімен философиялық байламдарын тереңінен тебіренткен. Ақын-жыршылар халық арасында даналығымен, батырлығымен халықтың құрметі- не бөленген ел басқарушыларын мадақтайды. Жамбыл ақынның «Сыздық сұлтанға», «Шәб- денге» деген өлеңдерінде осы дәстүрдің көрінісі айғақталады. Сыздық сұлтанға арналған өлеңде Кенесары ханға, оның дәстүрін жалғаған Сыздық сұлтанға деген халық көңілінің құрметі реалистік романтикалық әуендер тұтасқан сарынмен жырланады: Сен бір қалған көз едің, Кенесары асылдан... Сыздық атың жайылды, Бұл өңірге жасыңнан. Айбатыңды көргенде Дұшпандарың бас ұрған. Даңқыңды естіп жүруші ем, Шартарапқа шашылған. Ақ жүзіңді көрген соң, Енді мауқым басылған...

57 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Ақын-жыршылар халық тағдырына алаңдаған тарихи тұлғаларды жырлай келе әде- биеттің демократиялық мазмұнын қалыптастырды. Қазақ ақын-жыршылар поэтикалық үн- дестігі әдеби дамудағы дәстүр жалғастығының толық көрінісі болып табылады. Әлемдік поэзияда ежелден қалыптасқан жанрлық үлгілердің бірі – өсиет өлеңдер. Өмірдің талай белестерінен өтіп, қарттық кезеңге аяқ басқан шағында үлкен тұлғалар ұр- пақ санасын жаңғырту мақсатында өсиет сөздер, өлеңдер айтып кетеді. Көбінесе өсиет өлеңдерде фәни мен бақи дүние – екі дүние арасындағы табиғи жалғастық жайлы, тіршілік мәні жайлы ойлар тереңінен сөз етіледі. Жасы жүзге жеткенше жырлаудан танбаған Ж.Жабаев өнері қазақ әдебиеті тарихын- да таңқаларлық құбылыс ретінде қарастырылады. Жамбыл шығармашылығының басты бейнесі сөзінен бал тамған шешен, жалынды жыршы болумен қатар, өлеңдерінде филосо- фиялық ой-иірімдерінің тереңдігімен айқындалуында жатыр. Жамбыл ақын «Өсиет» атты өлеңінде аталған адам ғұмырының фәнилік және бақи- лық арасындағы қарым-қатынастарды шебер көтере білген. Өмір мен өлімнің жалғастығы- на құрылған өмірдің дамылсыз қозғалысындағы тынысының «дүние серуен», «адам бір көшкен керуен» тіркестерін қолданып, өткінші дүние суретін айшықты бейнеде елестетеді. Дүние қызық қалдырып, Амалсыз өмір белінен. Кірсе лебіз – шықса жоқ, Хауіп етіңдер өлімнен, - дей келе ақын дүние сипатын одан әрі таныту мақ- сатында «дос-жаранға, кемтарға қайырлы» болу арқылы ғана жақсы өнеге қалдыруға бола- тынын өсиет етеді. Әр адамның соңынан мәңгілік мұра болып сақталып қалатыны – қайы- рымдылық істер екендігін, дәстүрлі қазақ дүниетанымына негіздей отырып жырлайды: ...Қылған қайыр болмаса, Не әкетесің өмірден? Дәулетіңнен не пайда Таусылмастай көрінген?! Жалғыз мұраң сол болар Қол қайырың берілген. Басқа дүние бірі де Көмілмейді кебінмен. Ж.Жабаев – қазақтың ұлттық қалыптасу, даму дәстүрлерін бойына жинақтаған шоқтықты тұлға. Оның жырлары – қазақ әдебиетінің асыл қазынасы. Ақын азаматтық па- расаттылық биіктігі тұрғысынан өз заманының сыншыл тұлғасына айналды. Қайраткерлік, күрескерлік іс-әрекеттері мен жырлары тұтаса өрілген халық өкілі ретінде қазақ тарихы белесінде даралана қалды. Өмір шындығын сыншылдықпен суреттеу дәстүр – ұлттық әде- биетіміздің даму, қалыптасу кезеңдеріндегі шығармашылық тұлғалардың барлығына тән ерекшелік. Сондықтан, Жамбыл және оның дәстүріндегі ақын мұраларының сыншылдық сарынның мол кездесетіні – табиғи жағдай. Жамбыл – өмір шындығының нағыз жыршысы. Жыр алыбы заман шындықтарын көзімен көріп, оған өзіндік көзқарасы тұрғысынан әділ бағасын бере жырлауы таптық емес, гуманистік мұраттар тұрғысынан баға береді. Ақын шығармашылығынан қоғамдық құбылыстарды ақ пен қара, жақсылық пен жамандық бір-біріне қарама-қарсы антитеза- лық ұғымдар бір-бірін жоққа шығарып, бірақ бірінсіз-бірі өмір сүре алмайтын философи- ялық заңдылықтары бойынша жырлауды анық көруге болады. Жүз жылдық ғұмырының ішінде көрген адамдары, тарихи оқиғалары, күнделікті тұрмыстық тіршілік қозғалыстары, қарым-қатынастары және т.б. – бәрі шығармаларында ақындық тілдің реалистік-романти- калық бояуларымен жырланған. Бұл орайда Жамбылдың қазақ сөз өнері тарихындағы әде- биеттік көркемдік әдістерге лайықты жасалған шығармашылық тұлғасын көруге болады. 58 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Ақын Жамбыл жырлары – қазақ халқының құралу, қалыптасу, даму тарихындағы ауыр кезеңдерді жеткізетін, шертетін шежіре сыр. Ұлы ақын-жыршы Жамбылдың өнер- паздық тұлғасы, қоғамдық нысанасы, арман мұраты, шарықтап шалқыған шабыты туралы түйген-топшылау ақынның өз шығармаларының бедерінен айқын аңғарылады.

Әдебиеттер тізімі

1 Қирабаев С. Ұлылықты ұлықтау. / С. Қирабаев – Алматы: Әдебиет әлемі, 2013. – 392 б. 2 Жолдасбеков М. Асыл сөздің атасы: Зерттеулер. / М. Жолдасбеков – Алматы: Білім, 1996. – 304 б. 3 Қалижанов У. Жамбыл. / У. Қалижанов – Алматы: Әдебиет әлемі, 2013. – 392 б. 4 Бегалин С. Жамбыл: Өмірбаяндық хикаят. / С. Бегалин – Алматы: Жалын, 1996. – 184 б. 5 Ысмайылов Е. Жамбыл және халық ақындары: оқу құралы. / Құрастырған: К.Сейдеханов – Алматы: Санат, 1996. – 240 б. 6 Нұрмағамбетова О., Тәжібаев Ә. Ұлы жыршы. / О. Нұрмағамбетова, Ә. Тәжібаев – Алма- ты: Ғылым, 1972. – 66 б. 7 Қыдырбаева А. Жамбыл және ғылыми әдебиет: зерттеу. / А. Қыдырбаева - Алматы: Өлке, 2003. – 176 б.

Мухит Кожашев Казахский национальный педагогический университет им. Абая, Алматы, Казахстан

Поэтическое искусство Жамбыла: становление и особенности

Аннотация. В статье подробно описывается становление поэтического искусства Жабаева, признанного мастера слова в истории казахской литературы. Жамбыл - великий поэт, который уме- ло и правдиво отобразил свою эпоху. Его поэзия состоит из цикла стихов, посвященных великим испытаниям и скорби казахского народа в тот исторический период. В статье впервые описываются история становления поэтического искусства в устной тра- диции казахского народа, его основные черты и синкретический характер в сравнении с народами Центральной Азии. Роль поэзии в творчестве художника анализировалась на основе воспоминаний о жизни Жамбыла. В статье также даются сведения об учителях и поэтической среде талантливого поэта. Формирование поэтической личности рассматривается на основе исторических источников. С целью раскрытия многогранности творчества поэта приводятся отрывки из его стихотворений, проводится анализ поэтических текстов. Поэт сумел донести историческую правду посредством глубоких мыслей, основанных на гуманистических идеях и имеющих философскую подоплеку. В данных стихах раскрывается вся поэтическая сила Жамбыла. Ключевые слова: патриотизм, потомство, человечность, труд, мужество, обет, правда, от- ветственность.

59 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Mukhit Kozhashev Abay Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan

Zhambyl’s Poetic Art: Formation and Poetry

Abstract. The article describes in detail the formation of Zhambyl Zhabayev’s poetic art, who is an acknowledged master of word in the history of Kazakh literature. Zhambyl is a great poet who skillfully and truthfully portrayed his era. His poetry consists of a series of poems dedicated to the great trials and tribulations of the Kazakh people in that historical period. The article for the first time describes the history of the formation of poetic art in the oral tradition of the Kazakh people, its main features and syncretic nature in comparison with the peoples of Central Asia. The role of poetry in the word-man’s work was analyzed on the basis of memories of Zhambyl’s life. The article also provides information about teachers and the poetic environment of the talented poet. The formation of a poetic personality is considered on the basis of historical sources. With the aim of revealing the versatility of the poet’s work, excerpts from his poems are given in the article as well as an analysis of his poetic texts. The poet was able to convey the historical truth through deep thoughts based on humanistic ideas and inherent philosophical background. These verses reveal Zhambyl’s entire poetic power. Key words: patriotism, descendants, humanity, labor, courage, vow, truth, responsibility

References

1 Qirabaev S. Ulylyqty ulyqtau [Glorification of glory], (Adebiet alemi, Almaty, 2013, 392 p.). [in Kazakh] 2 Zholdasbekov M. Asyl sozdin atasy: zertteuler [Noun of the noun: research], (Education, Almaty, 1996, 304 p.). [in Kazakh] 3 Kalizhanov U. Zhambyl [Zhambyl], (Adebiet alemi, Almaty, 2013, 392 p.). [in Kazakh] 4 Begalin S. Zhambyl: Omirbayandyq xikayat [Zhambyl: Autobiography], (Zhalyn, Almaty, 1996, 184 p.). [in Kazakh] 5 Ismailov E. Zhambyl zhane chalyq aqyndary: oqu quraly [Zhambyl and national poets: a textbook], Qurastyrgan: K.Seidexanov [Compiled by: K. Seydhanov], (Sanat, Almaty, 1996, 240 p.). [in Kazakh] 6 Nurmagambetova O., Tazhibaev A. Uly zhyrshy [Great Singer], (Gylym, Almaty, 1972, 66 p.). [in Kazakh] 7 Kydyrbaeva A. Zhambyl zhane gylymi adebiet: zertteu [Zhambyl and scientific literature: the study], (Olke, Almaty, 2003, 176 p.). [in Kazakh]

Автор туралы мәлімет:

Қожашев Мұхит - Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті «6D021400- Әдебиеттану» мамандығының 3-курс докторанты, Достық даңғылы 13, Алматы, Қазақстан.

Kozhashev Mukhit - 3nd year doctoral student of the specialty «6D021400 - Literary criticism» of Abai Kazakh National Pedagogical University, Dostyk Avenue13, Almaty, Kazakhstan.

60 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ХҒТАР 19.17.71

Назым Мажиева, Наргиз Балтабаева, Пархат Юсуп Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті, Алматы, Қазақстан (E-mail: [email protected])

Қазақ эпостарында полигамиялық некенің көркем бейнеленуі

Аңдатпа. Қазақ фольклорындағы елеулі жанрдың бірі – эпостық жырлар. Әйтсе де қазақ эпостарының сан алуан сипаттары мен кейбір қырлары әлі де түбегейлі зерттеле қоймағаны белгілі. Мақала қазақ эпостарында кездесетін полигамиялық неке түріне жан-жақты барлау жасалды. Қазақ және әлем эпостарындағы полигамиялық неке түрінің ерекшеліктері туралы толыққанды тың пай- ымдаулар жасалған. Осы мәселенің қазақ тарихындағы түп-тамырын тереңдей қарастыру, дәстүр жалғастығын анықтау, қазақ эпостарында көріну жағдайларын талдау, қазақы тұрмыс-тіршіліктің тағы бір қырын түбегейлі танып, өзіндік ерекшеліктері туралы айтылады. Түйін сөздер. Эпос, полигамиялық неке, көркемдеу тәсілдері, наным-сенім, салт-дәстүр.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-61-66

Кіріспе. Полигамиялық неке түрі қазақ халқының жырларында ғана емес, барлық жазба әдебиетінде де көптеп кездеседі. Әрине, некелесудің бұл түрін қазақтың қанына сіңісті дәстүрі деуге болмайды. Мұны ислам дінін ұстанумен, шариғат қағидаларымен байланыстыруға негіз бар. Сонымен бірге көп неке құрудың басқа да өзіндік себептері жеткілікті болған. Полигамия (поли ... және грек. gamos алғанда – неке, көп-некелік), ТОПТЫҚ некені, көп әйел алушылықты білдіретін термин. Мысалы, еврей халқының патшасы Соломонның ша- мамен 700-ге жуық әйелі және 300-ге жуық күңі (еріксіз әйелдері) болған-мыс. Сондай-ақ, аса атақты көп әйел алушылардың бірі - Мұхаммед пайғамбардың өзінің 15 әйелі болған деген мәлеметтер бар. Көп әйел алушылық әлем халықтарының көркем туындыларда молынан кездеседі. Мы- салы, әлемге әйгілі «Махабхарата» жыры бастан-аяқ сезім мен махаббатқа құрылған. Жырдағы сюжеттің көркемдігі көз тартады. Өмірдегі қателіктер мен бір-біріне жасалынған қиянаттар, т.б. іс-әрекеттердің босқа кетпейтіні, иесін іздеп табатыны туралы ұғымдар нанымды суреттелген. Бұл жырда көне үнді халқының наным сенімі, дәстүр-салты жақсы бейнеленген. Көп әйел алу дәстүрі аса ерекше көрініс береді және әйелдер арасындағы келісушілік өте жақсы қарым-қа- тынаста екендігі сөзсіз. Патшалар мен брахмалардың және варнның төменгі саты өкілдерінің өздерінің бірнеше әйел алуға мүмкіндіктері болған. Үнді елінде бұл әдеттегі қағидалардың бірі болып саналған деген дәйектердің бары сөзсіз. Ежелгі үнді халқының ғасырдан ғасырға жеткен «Артхашастра» атты саяси энцикло- педиясында көп әйел алу туралы, оның заңды түрде қандай мақсатта іске асатындығы туралы айтылған. Мысалы: «Стремясь обрести сына, муж мог взять вторую жену при условии, что первая жена была бесплодна, либо не рожала по другим причинам, либо рожала только девочек или мертвых» [1, 31 б.] Зерттеу мақсаты. Қазақ халқының үйлену дәстүрінде көп әйел алушылықтың қай кез- ден бастап енгені белгісіз. Ислам дінінің келуі халық арасында бұрыннан осы дәстүрді бекіте түскен тәрізді. Яғни, полигамиялық неке түрінің шығу тарихы туралы айтатын болсақ, жері үшін күрескен батырлардың қаза болып, азайуы себеп болып отырды. Олай дейтініміз өмірі жаугершілікпен өткен халықтың арасында баланы жетім, әйелді жесір қалдырмау, тезірек көбейіп отыру басты мәселеге айналып отырғаны белгілі. Сондықтан да дала заңы көп әйел алушылыққа оң қараған деп есептеуге негіз бар. Бұл жерде де көп әйел алушылық мақсат емес, өмір қажеттігінен туғанын байқаймыз. Артынан ерер ұрпақ қалдыру мәселесі бірінші орынға шыққан. Жас қыздар отбасысыз қалып, сол себептен көп әйел алу үрдісі дәстүріне айналған.

61 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Мәселенің зерттелу тарихы. Қазақ «Жалғыздық құдайға ғана жарасады» деп санаған. Сөйтіп өзіне жар болар қалыңдықты елден ел, жерден жер кезіп іздеп, түрлі қиындықтар мен кедергілерден сүрінбей өтіп қана мақсатына жету немесе қарсылас батырды жеңу арқылы өзі- не жар ету ұғымы негізінен ежелгі түсінікке барып тіреледі. Ал кейіннен жырлар желісінде кездесетін көп әйел алушылық үрдісінің көрінуі ислам түсініктерінің таралуымен байланысты болған. Мысалы, «Дотан батыр» жырында кездесетін байдың 40 баласы оның 9 әйелінен туға- ны, «Манас» жырында да батырдың бірнеше әйел алатыны көрініс береді. Әрине, мұндағы мақсат батырлардың көп әйел алғандығы туралы тізіп жазу емес. Олардың көп әйел алудағы мақсаты мен жырдағы әртүрлі көріністерін анықтау. Яғни, «Манас» эпосында «Батыр Мана- стың Қанікейге үйленуі» тарауында: Манас үш әйел алады, үшеуіне де көңілі толмайды, «енді өзіме тең, ойымдағы қызды аламын», деп алдына мақсат қояды. Ойымдағы қызды алам, Керемет пейілі кеңді алам. Ақыл-ойы өзіме, Үйлесетін теңді алам! Алты жылдық зиянды, Білетұғын қызды алам. Ақыл қосып жаныма, Жүретұғын қызды алам. Жан жолдасқа жаман сөз, Айтпайтұғын қызды алам. Жәдігейдің үйіне, Кірмейтұғын қызды алам. Қылтың менен сылтыңды, Білмейтұғын қызды алам, - [2, 79 б.] – дейді Манас батыр. Мұнда батыр қыз бойына дараланатын қасиеттерді атап өтеді. Халық қалаулысы, ғасырлап жырлаған батырдың жары аталған талаптарға сай келуі батыр мен халықтың тілеуі деп есептеу орынды. Сол сияқты, «Қырымның қырық батыры» құрамындағы «Орақ, Мамай батыр», «Нәрік» жыры, «Жаңбыршыұлы Телағыс», т.с.с. жырларда полигамиялық неке көрінісі анық байқалады, яғни көп әйел алу мақсатының өзі өмір шындығы, тағдыр шешімі болып келеді. Соның бірі, «Нәрік» эпосының мазмұны да өзіндік қырымен ерекшелінеді. Мұнда жар таңдау мотивінің көрінісі бар. Жырдың басталуы Қазан шәрінің ханы – Нәрік, жасы сексенге толған шағында, әйел алуға бел буады. Қарамағындағы қырық биін шақырып кеңес құрады. Қырық бидің ішінде ең үлкені Әліби деген еді. Нәрік ханның әйел алуы туралы естіген билерінің ішінен Әліби сөз ала- ды: «Сен қартайдың, қатындарыңның бәрі жас. Енді қатын алып неғыласың, қайратың жоқ», [3, 225 б.] - деген сөзі болды. Бірақ қайткенменде, Нәрік хан қырық биін ертіп ноғайға аттанады. Ел ішіне келгесін, үй тіккізеді. Әліби ханның алдына жиырма қыз жинап: - Тақсыр, жиырма қыз жиналып келіп тұр. Осыдан таңдап алыңыз, - деді. Нәрік үйден шығып қараса, жиырма қыз тұрады. Оларға көзі түспейді. Ең шетте тұрған бір қызды көреді. Оның үстіндегі киімі жыр- тық еді. Сонда Нәрік хан сұрайды: - Анау шетте тұрған неғылған бала? – деп. Cонда Әліби: - Бұл бір жарлының қызы. «Қал», - десе, қалмай, артымыздан еріп кел- гені. Ол қыз ешкімге керегі жоқ, - деді. Нәрік сонда Әлібиді шақырады. Келген кезде: «Білегіңді сыбанып, алақаныңды жай», - деп, жанына қолын салып, бір шеңгел алтын алып, Әлібиге берді. «Осы білегіңді түсірмей, мынау алтынды анау тұрған ба- лаға апарып бер», - деді. Және Нәрік хан: «Қыздың жасын біле кел», - дейді, сонда Әліби: «Ол қыздың жасы он үште екен», - деді.- Нәрік үйге кіріп бара жатып. [3, 226 б.]

62 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Мұндағы бірнеше сәтті айтуға болады. Біріншіден, 13 жастағы қыздың өз еркімен келуі. Әрине, ханға тұрмысқа шығып, бала сүйгізіп, онда өзінің және отбасының тұрмысын жақсарту мақсаты алға жетелейді... Екіншіден, ханның тек он үш жасар жарлы қызға көңілі түскендігі және хан өзінің мәрттігін көрсетіп, екеуінің жас ерекшелігіне қарамастан еріп келуін бағалап, сый-cияпат жасайды. Бұдан түйетініміз, бірінде қыздың көңілін аулағандығы болса, келесі, мені таңдар деген үмітпен келгендерінің өзі батыр үшін үлкен құрмет санағаны деп білеміз. Мұндай көріністер жырларда жиі кездеседі, мысалы «Қыз Жібек» жырындағы Төлегеннің әр қызға бір аттан сыйлағандығымен ұқсас келеді. Сөйтіп жүргенде, ханға бір қойшы кездесіп, жөн сұрасады. Сонда Нәрік хан өзінің жар іздеп, қалыңдық таңдап жүргенін айтады: ...Нәрік деген хан мен едім. Бір жақсы әйел алам деп, Шығып едім далаға. Тоқсан баулы ноғайдан Бір қыз іздеп таппадым. Сонда қойшы сөйлейді: ... Ол Асылнұр деген ноғай еді, Өзі сексендегі шал еді, Кемпірі жетпісте бар еді, Адал өзінде қара жоқ, Менді деген қызы бар, Он сегізде жасы бар. Мендіні көрген адам қасынан кете алмайды. Ешбір адам баласы оған жете алмайды... Жақсы әйел алатын болсаңыз, Қасынан көріп кет деді. [3, 227 б.] Хан қойшының айтқан Асылнұр деген ноғайдың үйіне келіп, өзін таныстырады. Сонда Нәріктің айтқаны: - Аздың болмайды екен көптігі, Аштың болмайды екен тоқтығы. Тоғайды тоқсан күн кездірген Бір перзенттің жоқтығы. Бесеу еді қатыным Жиырма бесте алды бар, Он бес жаста арты бар, Бесеуі де әйелден асқан парқы бар, - деп назын айтады. Мұндағы өмірдің кеңдігі де, тоқтығы да бір перзентке зар болғандығы екендігіне көз жеткіземіз. Сонда Меңді сөйлейді: - Мынау тұрған бабамыз, Қасымда тұрған анамыз. Қарап өзің көр деді. Екі қыз малың тең берсең, Тиермін саған мен деді. Төсегің таза салармын, Көрпеңді таза жабармын. Шөлдесең сусын берермін, Тоңсаң отын жағармын, Өлгенше, сұлтаным, Сүйегің таза бағармын [3, 229 б.]6 -дейді. Жырдың негізгі мақсаты – дүние- ге үзілмес ұрпақ сыйлау өмірдің қағидасы болары хақ. Сондай-ақ, қыздың өз ата-анасының тұрмысы ойландырмай қоймайды. Яғни, қыз «Екі қыз малың тең берсең» деп, өз шартын ал- дын-ала орындауын талап етеді. Күйеуге шығып бара жатып әкесінің жағдайын жасауы, қыз

63 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

баланың әруақытта өз жұртының тілеушісі болып жүретінінің белгісі. Тағы бір айтар жәйт, жас қызға үйленген хан бала сүйді ма? деген сұрақ тууы мүмкін. Ал осы Нәрік ханнан аты аңызға айналған Шора батыр тарайды. Сол сияқты, ғалым В. И. Сподина өз зерттеуінде солтүстік халықтарының полигами- ялық неке түрінің өзіндік қырларын былай деп талдап көрсетеді: «Если в семье лесного нен- ца нужна была работница, то мальчику сватали взрослую девушку. Со временем он мог взять себе ещё одну жену, молодую. В этом случае первая жена становится старшей женой (‘наlка пуша’, букв.: «большая жена»), а вторая – младшей («нюча пуша», букв.: «маленькая жена»). Зачастую старшая жена была инициатором привода в дом младшей. В целом же, в ненецкой традиции число жён – показатель социального престижа мужчины, а в эпосе – свидетельство могущества воина-вождя, особенно если в его семью входят жёны-иноземки (хантыйки, энки, нганасанки)», - дейді [ 4, 7 б.]. Осыдан, эпостардағы полигамиялық неке патшаның немесе ба- тырдың әлеуметтік беделі мен мәртебесінің жоғарылығы басым болып тұрса, полиандриялық неке керісінше отбасының әлеуметтік жағдайының төмен, яғни өмір сүру деңгейінен туындаға- нына көз жеткіземіз. Сол сияқты, фольклортанушы Е.Н.Пушкарева ненецтердің бірнеше әйел алуы туралы талдауында: «Наличие двух жён было в обычае и у ненцев. В ярабца (эпические сказания о страданиях, злоключениях, борьбе и победе героя) нередки случаи упоминания второй жены: «… через много лет девушку-сироту родственники выдают замуж второй женой», «у старика Выя <…> было две жены» и др.» [5, 101 б.] Батырлардың әйелдері кейде қырыққа дейін жететіндігін тарихымыздағы нақты де- ректер айтады. Мұны жаугершілік заманның шарты деуге де болатын секілді. Жаудан олжаға түскен тұтқын қыздар мен әйелдерді ерлігі асқан батырларға үлестіретін салт болған. Батыр- лардың әйелінің санының көбеюіне мұның да әсері болғаны сөзсіз. Мәселенің талқылануы. Шығыс эпостары мен қазақтың лиро-эпосындағы жар іздеу мотивінде ғашықтық, сүйіспеншілік басым болып келсе, қазақтың батырлық жырларының ғашықтықтан туған мотив емес, отбасын құру тілегінен туған, дәстүрлік ұғымы басым екені байқалады. Ол келешекте өзіндей, не өзінен де асып түсетін ұрпақ қалдыру тілегіне келіп тіре- леді. Оған дәлел ретінде Қобыландыдан – Бөгенбай, Киікбай, Алпамыстан – Жәдігер, Тарғын- нан – Әжігерей, Айқожа, «Қырымның қырық батыры» жырындағы аты аңызға айналған, халық ғасырлап жырлаған батырдан-батыр тарайтын Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары, Қарадөң батыр және оның ұрпақтары, т.б., көптеген батырлардан тараған ұрпақтары туралы айтуымы- зға болады. Бұлардың кейбіреулері ерлігін әкесінен де асырып жібергені дәлел. Әрине, эпостық туындылардағы некелесу мәселесінің бәрі оңды бола беруі де мүмкін емес. Батыр болдым, хан болдым, төрелік менікі дейтіндер де табылатыны сөзсіз. Халықтың армандаған батыры болғандықтан әрине оның қалағаны орындалуы да шарт. Осыған орай, «Айман мен Шолпан» жырындағы бірқатар ерекшелікпен таныса аламыз. Қазақ халқының көрнекті лиро-эпикалық (балладалық) жырларының бірі «Айман-Шолпан» эпосын- да да салттың қатал жолымен екі жастың бағын байлаумен басталып, бірақ қыздардың ақыл- дылығының арқасында қызға үміткер батыр қателігін түсінеді. Егер басқа жырларда батырлар өз елінің қызына қорған болып, ерлігімен танылса, Көтібар қызға қиянат жасап, келеңсіз мі- незімен танылады. Жырдың алғашқы жолдарында-ақ «болыпты ұлдан кемтар Маман бейбақ» деген сөздерді оқимыз. Осы сөздің ауырлығын көтере алмаған Маманның қорлыққа әкетілуіне оның сөзін сөйлер айбарлы ұлы жоқтығы да себепкер екені аңғарылады. Көтібардың үш әйелі бар бола тұра, Айманды тартып аламын деуі - оның намысқа шапқанын көрсетеді. Батырдың үлкен дауда олжалаған Маман байдың екі қызы – Айман мен Шолпан ер мі- незімен, жұрт қызығарлықтай ақылдылықтарымен танылады. Айманның Көтібардан алпыс күнге дейін неке қимауға рұқсат сұратып алуы да көне жырлар- да ұшырасатын тәсілдің бірі. Сондай-ақ, батырдың бірнеше әйел алатындығы туралы айтыла- ды. Жоғарыда тоқталғандай, батырлардың бірнеше әйел алу мақсатының өзіндік себептерінен туындайтыны туралы қазақ жырларында түрлі үлгіде яғни, оңы мен солының көрінісін береді.

64 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Осыдан көп әйел алуды, яғни тоқал болуды тудыратын мынадай себептер шығады: - жаугершілік заманда баланы жетім, әйелді жесір қалдырмау, яғни мұнда левират заңы – әмеңгерлік неке жалғасын тапқан; - бәйбішесі бедеу болған жағдайда немесе қыз туа берген жағдайда, яғни ұрпақ жалғас- тырушысы жоқ болғандықтан тоқал алатын болған; - тағы бір жайт ол батырдың жорықтағы олжасы; - сыннан өтіп, өз қалаулысына еркімен қосылу; - халықты жаудан құтқаруда қыздар менің жарым осы деп өз еріктерімен қосылған. Әрине, елін, жерін қорғайтын батырды аңсап, соның жары болсам екен, одан батыр бала тусам екен деген қыздарға екінші-үшінші әйелі болса да ерсі көрінбеген. Ол сол заманның тәрбиесі, қазақ даласының, әр отбасының философиясы деп түсінуге болады. Бір қарағанда некелесу кезінде әйел тек меншік орнына жүретін зат секілді көрінуі де мүмкін: оны сыйға тартады, ұрлайды, сатып алады, сайыста т.б. жарыстарда жеңіп ала алады демекші. Бірақ бұдан бір жақты көзқарас тумауы керек. Осыны ескерген қазақ халқы қызды өріс санаған. Ел мен елді туыстыратын дәнекер ретінде қараған. Қорытынды. Айта келе, біз бұл мақаламызда қазақ эпостарындағы полигамиялық неке түрінің көрінісі мен оның туындау себептерінің негізі қандай екендігін қарастырып көрдік. Қа- зақ жырларының қайсібірін алсаңыз да халықтың психологиялық ой тереңдігі, философиялық көзқарасы жан-жақты танылады. Жырлардың рухани жәдігер ретінде де, ұлттық кодты айқын- даушы көркемдік нысан ретінде де құндылығы ондағы дала заңдарының өз шешімін табуында. Өздеріңіз байқағандай оның бірнеше себептері бар. Елін қорғаған батыр, ғасырлап жырлаған халқының қалаулысы, аңсары, яғни, бірнеше әйел алу мақсатының нақты себептерінің орында- луына әкеледі. Сонымен бірге бұл некелесу түрі қазіргі тұрмыс-тіршілігімізде де кездеседі. Бұл мәсе- леде қазіргі жастардың көзқарастары екіұдай болуы түсінікті, сондықтан бұл неке түрінің аста- ры терең. Қай кезде де мұндай таңдауға барудың өзіндік себептері болған және ол негізінен отбасы мәселесімен тығыз байланысты болып келген. Бұл тақырыптың қоғамдық ой-пікірдің ашық алаңы саналатын көркем әдебиетте де терең әрі молынан қарастырылуы әдеби дәстүр мен ұлттық құндылықтардың астасып жатуынан болса керек. Әрине, жұмыс әлі де зерттеуді қажет ететіндігі сөзсіз.

Әдебиеттер тізімі

1 Артхашастра // История государства и права зарубежных стран: учебное пособие. В 2 ч. Ч.2, кн. 1. / Под ред. Н.А.Крашенинниковой. М., Юридический колледж. 1995. С.37. 2 Адамзаттың «МАНАСЫ» /Жауапты шығ. Ш.Ыбыраев. - Алматы: Рауан, 1995. - 255 б. 3 Қырымның қырық батыры. – Алматы, «Арыс» баспасы, 2005. – 544 б. 4 Сподина В.И. Многоженство как форма брачных обычаев коренных народов севера: этнические категории нравственности // Вестник Челябинского государственного университета. 2011. № 12 (227). История. Вып. 45. С. 5–9. 5 Пушкарева Е.Н. Картина мира в фольклоре ненцев: системно-феноменологический анализ. - Ека- теринбург, 2007. С. 101–102.

Назым Мажиева, Наргиз Балтабаева, Пархат Юсуп Казахский национальный женский педагогический университет, Алматы, Казахстан

Художественное изображение полигамного брака в казахских эпосах

Аннотация. Одним из важнейших жанров казахского фольклора являются эпические сти- хи. Тем не менее, хорошо известно, что различные особенности и аспекты казахской эпопеи еще не полностью изучены. В статье с разных сторон рассматриваются сведения о полигамных браках,

65 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

встречающиеся в казахских эпосах. В казахских эпосах и в эпосах других народов даются представ- ления об особенностях полигамного брака. В статье поднимаются вопросы об углубленном изуче- нии этого вопроса в рамках истории казахского народа, определении преемственности традиций, анализе ситуации в казахских эпосах и понимании еще одного аспекта жизни казахов. Ключевые слова: эпос, полигамный брак, художественные средства, верования, обычаи и тра- диции.

Nazim Mazhıyeva, Nargiz Baltabaeva, Parchat Yussup Kazakh National women’s teacher training university, Almaty, Kazakhstan

The Art Image of Polygam Marriage in Kazakh Epics

Abstract. One of the most important genres of the Kazakh folklore are epic poems. Nevertheless, it is well known that various features and aspects of the Kazakh epic are not yet fully understood. The article discusses polygamous marriages found in the Kazakh epos. Eposes of Kazakhs and the world tell complete ideas about the features of polygamous marriage. An in-depth study of this issue in the history of Kazakhstan, determination of the continuity of traditions, analysis of the situation in the Kazakh eposes and understanding of another aspect of the Kazakh life. Key words: epos, polygamous marriage, methods of art, beliefs, customs and traditions.

Авторлар туралы мәлімет:

Мажиева Н.А. – Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті, «6D011700-Қазақ тілі мен әде- биеті» мамандығының 2 курс докторанты, Гоголь көшесі 114, Алматы, Қазақстан. Балтабаева Н.С. – PhD, қазақ әдебиеті кафедрасының аға оқытушысы, Қазақ ұлттық қыздар педа- гогикалық университеті, Гоголь көшесі 114, Алматы, Қазақстан. Юсуп П.К. – Абай ат. Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, «6D011700-Қазақ тілі мен әдеби- еті» мамандығының 3 курс докторанты, Достық даңғылы, 13, Алматы, Қазақстан.

Mazhıyeva N.A. – 2 nd year PhD student of the specialty «6D011700 – Kazakh language and literature» Kazakh National Women’s Teacher Training University, Gogol Str., 114, Almaty, Kazakhstan. Baltabaeva N.S. – PhD, Senior lecturer of the Department of Kazakh Literature, Kazakh National Women’s Teacher Training University, Gogol Str., 114, Almaty, Kazakhstan. Yussup P.K. - 3 rd year PhD student of specialty «6D011700 – Kazakh language and literature» Abay Kazakh National pedagogical university, Dostyk ave., 13, Almaty, Kazakhstan.

66 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ХҒТАР 17.07.51 Айнұр Найманбай Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (E-mail: [email protected])

Заман шындығы: ақиқат пен көркемдік шешім сабақтастығы

Аңдатпа. Қай ғасырда да біздің халқымыздың басынан өткізген тағдырлы жылдары аз болмаған. Мақалада қазақ халқында орын алған нәубет жылдардың оқиғасы шынайы суреттелген көркем шығармалар мазмұны талданады. Ол қазақ қаламгерлерінің романдарында көрініс тапқан. Мұнда астарлы символдық мән мен өмір тіршілігі ауқымды оралымдар арқылы баяндалып, тұта- стай бір кезеңнің оқиғасы суреттелген. Тарихи оқиғалардың көркем әдебиетте бейнеленуі – бұл өт- кен мен бүгін арасын жалғастырып, тағылым сабақтарын білдіреді. Сондықтан да мақала аясында жазушылық шеберлік пен кейіпкердің бейнелік тұлғасы жан-жақты талқыланады. Заман оқиғасын бейнелейтін тарихи шығармалар – ұлт руханиятының алтын тамыры бола алады. Түйін сөздер: характер, тарихи оқиға, символизм, дәуір шындығы, көркемдік таным.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-67-72

Кіріспе. Тарихи тұлға тұжырымдамасы әдеби және қоғамдық дамудың маңызды үрдістерін білдіретін драманың көркем жетістігі болып табылады. Қай заманда да әдеби- еттің алдына қойылатын негізгі шартының бірі – өз заманына лайықты сипатқа ие бола білуінде. Көркем шығарма оқырманға рухани тұрғыда әсер етіп, таным мен көркемдік мұратын көрсетіп, ел игілігіне қызмет ете алады. Мұндағы ең алдымен басымдыққа ие бо- латыны – өткеннің қилы кезеңдерінің ел жадында сол сурет қалпында жеткізіле баяндалып, көңіл сарайына ой болып түйілуінде. Әдебиет пен тарихтың ара салмағы қалай болмақ? Ол екеуін қалай байланыстыра аламыз?..Роман – өміріміздің көлемді түрде жазылған көркем бейнесі. Оның ішінде алуан түрлі адамдар тағдыры мен қоғамдық, әлеуметтік, саяси қатынастар бой көрсетеді. Айта- лық, ХХ ғасырдың бас кезіндегі кәмпеске науқаны, ашаршылық пен репрессия зобалаңы қалай жазса да, қай тұрғыда ой қозғаса да таусылмас тақырып болып қала бермек. Міне, осы бағыттағы көркем дүниелер қатарына Б.Майлиннің, Ғ.Мүсіреповтің, Ж.Сыздықовтың, Ғ.Мұстафиннің, С.Шаймерденовтың, Ш.Мұртазаның, М.Мағауиннің, С.Жүнісовтің, т.б. қаламгерлердің еңбектерін жатқызуға толық хақылымыз.Осы ретте белгілі әдебиеттанушы ғалым, академик Р.Нұрғали былайша ой қорытқан болатын: «XX ғасырда туып, дамып, қа- лыптасқан қазақ романы ұлтымыздың сан ғасырлық әлеуметтік, рухани өмірін жан-жақты терең, көркемдік қуатпен бейнелеп берген аса жемісті форма ретінде танылды» [1, 4 б.]. Мәселенің талқылануы мен нәтижесі. Әрине, еліміз тәуелсіздік алған кезеңде де бұл қаһарлы жылдар назардан тыс қалмай, қағаз беттеріне түсіріліп, керісінше жаңа буын суреткерлерінің шабытына шабыт қоса білді. Айталық, осы бағыт қатарына шоқтығы биік және тақырыптық аясы ұқсас туындылар деп қазақ қаламгерлері С. Елубайдың «Ақ боз үй» трилогиясы мен А. Смайылдың «Тамұқтан келген адам» романы мен Ж. Әлмашұлы- ның «Тар дүние» атты трилогиясын атауға болады. Әрине, бұл тізімді басқа да туындылар толықтыра алады. Десе де, біз бүгінгі әдеби талдауымызды осы шығармалар аясында са- бақтастырғымыз келеді. Тарихи оқиғаға құрылған көркем шығарманың эстетикалық құндылығы мен шынай- ылығы жоғары сипатта болуы шарт.Мұны профессор Ж.Дәдебаевтың пікірімен түйіндей аламыз: «Тарихи өткен дәуір шындығын көркем суреттеу дәстүрінің қазақ әдебиеті топы- рағында туып, қалыптасуы, өркендеуі – өте күрделі және заңды құбылыс» [2, 17 б.].

67 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Тарихи тұлғалардың өмірде болған оқиғаларын көркем шындықпен бейнелеуде, сөз жоқ, қаламгерлер өздерінің қиялынан туындаған ойларды да поэтикалық өріммен қосаты- ны ақиқат. Көркемдік ойлау кеңістігінде адамның психологиясындағы түйсіну, елестету, болжау, шешім жасау, қорыту, т.б. сан алуан танымдық мәселелер үйлесіммен жүйеленеді, адамдардың ықылым замандардан бергі ақыл-ойынан туындаған адамгершілік – ұлттық дүниетанымы жетістіктері қорытылады. Кейіпкерлердің көркем жинақталған тұлғаларына тарихи санада қалыптасқан ойлау әлемінің болуы мүмкін мәселелері үйлесіммен беріледі. Жазушы С.Елубайдың трилогия қазақ қоғамының жиырмасыншы жылдардағы ащы оқиға- сы мен жаппай ашаршылық, елге төнген нәубет, ұлттық жан-дүниемізді қирату мен тағдыр тауқыметін арқалаған оқиғалардан тұрады. «Ақ боз үй» романында қазақ халқының ХХ ғасырдың басындағы жағдайы мен ел санасын өзгеріске түсірген тарихи оқиғасы, аштық жағдайы, бас сауғалаған қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі суреттелсе, «Мінәжат» ХХ ғасы- рдың отызыншы жылдары басталған қуғын-сүргіннің зардабы мен замана төңкерісінің ащы шындығын бейнелеуге арналған. Ал «Жалған дүние» романында ХХ ғасырдың 70-жылда- рындағы тоқырау кезеңі сипатталған. Трилогияның «Ақ боз үй» аталуы да тегін емес. Мұнда үлкен символикалық мән жа- тыр. Үй ұғымының берер реңкікөп. Ол бейнелі, әдеби, діни, мифтік ұғымдарды аша алады. Қазақта «Өз үйім – өлең төсегім» тамаша тіркес бар. Ақ боз үй – халқымыздың ғасырлар бойғы қалыптасқан құтты шаңырағы, алтын ұя мекені, берік сақталған салт-дәстүр мен әдет-ғұрып, дін, бітім болмысының ұйытқысы. Романда кедей жастарының ақ боз үйдің уықтарын сындырып, қара шаңырақты ортасына түсіріп жығуы – тек қана үйді бұзу емес, көшпелі өмір салты мен ескі заманға деген өкпе-назды,сондай-ақ оны түбегейлі жою ниетін білдіреді. Бірінші кітап желісі бойынша ақ боз үй қирағаннан соң ауа-райы, Табиғат-ана өз- геріп сала береді. Елдің берекесі мен ниетінің, табиғаттың бұзылуын автор психологиялық шендестіру арқылы көрсеткен: «Ел тірлігі іркіттей іріді. Заман мына желімік күн райын- дай бұзылды. Әлде, кемпір-шалдар күнде қақсайтын «заманақыр» жақындады ма? Мына күнді қарашы. Лайытқан қызыл мұнарттың ар жағынан өлеусіреп таусылып сығалайды. Лапылдап тұрған жалыны солған. Оның есесіне сексеуілтоғайдың «шашын жұлқылап» әр жерден бұрқ-бұрқ шаң шығарып қысыр жел еседі. Тура батыстан. Ысқырынған әлдебір құдіреттің жер бетіне жіберген кәріндей...». Мұнда күннің, табиғаттың бұзылуы арқылы автор елдің «мамыражай тірлігінің» ыдырап, уытты аласапыран кезеңнің басталу сәттерін әсерлі суреттеген. Ақ боз үйдің бұзылуы «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» заманға кері қарама-қайшы тағдыр тәлкегін көрсетеді. Бұл астасулар сан ғасырлар бойғы қалыптасқан халықтың бақытты мекені мен тұрмыс ажарын тас-талқан ететін түбегейлі өзгерістің жақындағанын сездіреді. Үйдің бұ- зылуымен қатар бүкіл елдің рухани азығының, ұлттық келбетінің бұзыла бастағаны аңға- рылады. Бұл жерде табиғат пен өмірдің, жаратылыстың үндесіп келуі – үлкен символдық тұспалдау арқылы, авторлық шеберлікте дәлдікпен суреттелген. Ал оқиғаның күрмеуі «Жалған дүние» романында ширыға түседі. Автор кейіпкерлердің ішкі әлемін сол қалып- тағы өмір кезеңімен сабақтастыра ұштастырған. «Ақ боз үй», «Мінәжат» романдары арқылы тарихи кезеңдермен өрнектелген оқиғалар соңы «Жалған дүние» романында бір арнаға құйылып, шарықтау шегіне жетеді. Жазушы бұл трилогияда халықтың рухани өміріндегі тағдырын сол уақыт межесімен су- реттеген. Қаламгер С. Елубай «Ақ боз үй» роман-трилогиясы арқылы өткен ғасырдың басы мен орта тұсына дейінгі қазақ халқы көрген тағдырлы оқиғаны тұщымды, өткір тілмен бейнелеп берген. Мұнда оты¬зыншы жылдардағы «ақтаңдақтар» мен мил¬лион¬даған жа- зықсыз жандардың аштан қырылуы, қуғын-сүргінге ұшырауы, Ұлы Отан соғы¬сы¬ның зардаптары, содан бергі тұралау, тоқырау заманының беттерін көркемдік ізденіспен, мол тарихи зерделеумен баяндаған. 68 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Бұл жылдардағы тағдырлар мен оқиғалар желісі әрі қарай да бірқатар қазақ жазушы- ларының шығармаларына арқау болған. Сондай-ақ атап өтетініміз, әр қаламгер бір кезең шындығына әртүрлі көзқараспен баға береді. Мұны профессор Қ.Алпысбаевтың мына ой- лары арқылы ұштастыра аламыз: «Архивтік деректер, халықтық аңыздар, этнографиялық сипаттар негіз болған тарихи эпопеяда автор оларды сол өткен дәуір елесін дәл бейнелеу үшін ғана емес, оған қоса түрлі қағида мен идеялардың, түрлі психология мен мақсат мүд- делердің қандай заман, қандай қоғамдық жүйеде болсын сабақтастық алып жатқан көрінісін беру үшін де пайдалану мақсатында тұтынады [3]. Өзіне тән жазу стилі бар қаламгер А. Смайылдың «Тамұқтан келген адам» атты ро- маны адам мен тағдыр, өткен мен жаңа кезең арасын сабақтастырып, өмірдің құндылығын, ақиқатың астарлы құпияларын философиялық иірімдер арқылы суреттеуге арналған туын- дысы. Мұнда ел басына төнген шиеленіс жағдайлар адам жанын селт еткізер оқиғалар негізі арқылы баяндалып отырады. Оқиғалар желісі Қарағанды, Жезқазған маңын қамтиды.Шығармада кейіпкерлер саны шектеулі ғана. Десек те, мұндағы жан түршігерлік оқиға, ішкі арпалыс, күрмеуге келмейтін қиындық іздері кім-кімді де ойландырмай қоймайды. Шығарма басында сипат- талған табиғат тылсымы, қасқыр арлан мен төбеттің тіршілік үшін арпалысы – кейіндеу адам тағдырымен ұштасып кеткендей. Жайбарақат, мамыражай күй кешіп отырған шағын ауылдағы қасірет ұлғайып, біртіндеп үлкен трагедияға ұласады. Мұнда психотрагизм әдісі басымдау. Шығарма кейіпкерінің бірі Арыстан былай ойлайды: «уақыт алға озған сайын адам да, қоғам да ажарлана түсуі керек еді. ХХ ғасыр бәрін кері кетіре келді. Неге? Әлемде мемлекеттік деп аталатын құрылым пайда болғаннан бері үзбей жасалып келе жатқан, адам- зат тарихындағы ең ауыр саяси қылмыс – халықты санасыздандыру қылмысы. Сондықтан да халық – ұдайы тарихи құрбандық. Олар ұрандармен қырылады, ұрандармен тіріледі». Қарап отырсаңыз, «қоғам дертіне ұшыраған адам тағдыры мәңгілік пе?» деп қаласыз. Шығармада оқиғалар желісіне өткен ғасырдың отызыншы жылдары негізге алына отырып, адамзат ниетінің құбылу, бұзылу пәрменділігі басымдыққа ие болған. Автор сол арқылы заманды билеуші кері саясат пен адамзат құндылығының жоғалу процессін алға қояды. Сол арқылы роман кейіпкерлерінің замана дертіне шыдамай, ащы, өксік үндері әл- сін-әлсін тіл қатады: Шамаң келсе, дүниенің азапмұңына­ таскерең болып қатып қал. Қайғы деген қасарысқан пәле қозғаған сайын қорқаулана береді, аранын ашып аждаһалана, асқы- на түседі, астына бүктеп салғанша сілкілеседі. Бұларға түннің де, түнгі аспанның да, тұта- сып алған бұлттың да, баянсыз жұлдыздың да баржоғынан­ келіп­кетері шамалы еді. Олар- дың бәрі өгей, бәрі жат, шетінен қатыгез. Ғаламның жүрегі зіл батпан қара тасқа айналған, дүние­жаһанның мұңы­ жиылып келіп, жойқын жасынданып күнітүн­ тілгілесе де бүлк етпей- ді... Мұнда да тіршілік үшін күрек, әділеттіліктің ақ жолын іздегендер өзінше күй кешеді. Ұйыған отбасынан, ауыл-аймағы мен өрістегі малынан түгелдей айырылып, жалғыз қалған Смайыл былайша толғанады: «Жұмыр жерде өзіне де, өзгеге де жұғымы жоқ жалғыз жұрт болса, шыбын жаны туралы жантәсілімде ғана ойлайтын өз жұрты шығар. Жәдігөй жердің жымысқылығына жарамсыздығынан ба екен?! Аңқаулық ақылсыздықтан емес, өзіне де, өз- геге де адалдықтан ғой. Адалдықтан жапа шегуден арылмаған жалғыз ел болса, ол да қы- надай қырылып жатқан сол сорлы ел шығар. Ақ көңілі айықпас дерт екенін түсінбей кетіп барады. Сол дерт көшеде көк арба болып қыдырып, өлігін ойнап-күліп теріп жүр». Шындығында да қай қоғамның саясаты болмасын өзінің жүйесін адамзат санасына икемдегісі келіп, төніп тұрады. Ал сол адалдық пен аңғалдықтан жапа шегетіндері қанша- ма?! Романның айтпақ ойы да өткен тарих іздерінен сабақ ала білуінде болып тұр. Шығар- маның өн бойында әлдебір құдірет, азамзатқа керек алып күш жар салып тұрғандай. Ол – рух азаттығы, адам рухының мәңгі азаттығы. Сонда ғана халық бұғаулы қорғаннан, тоқы- раудан шыға алатындығы көрінеді. 69 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Роман соңы «Тамұқтан келген адам тамұқтан оралған жалғызымен қауышқан соң өлім жайлы ойламайтын болған-ды. Өлім туралы рухтар да жақ ашпайтын, тек әредікте біздер таптап жүрген көнбіс жерде бір кездері тозақ оты жаланғанын ұмытпау үшін үнсіз еске алатын. Ал өмірді осы күнге дейін ешкім түсінген жоқ», –деп түйінделеді. Бұл шығар- ма арқылы өмірдің құндылығы мен қоғамдағы жасампаз іс-әрекеттер, басқару жүйесі, рух басымдығы, өмір сүру өлшемдері туралы терең ойлануға болады. Роман астары осы қажет- тілікті сезіндіріп, адам тағдырымен негізделген психологиялық иірімдерге жол ашады. Ал, жазушы Ж.Әлмашұлы шығармашылығындағы орны бөлек көркем баян – «Тар дүние» трилогиясы. Осы трилогияның алғашқы кітабы болып саналатын «Күлкі мен көз жасы» романы – ХХ ғасыр ба-сындағы аласапыран кезеңді, кәм¬песке мен ашаршылық, «жазықсыз» жазалануды бастан кешкен ұрпақтың ұлы өкінішін сипаттайды. Мұнда жазушы халқымыздың өткен ғасырдың бас кезінен орта шетіне дейінгі өмірін Сыр бойы мен Қара- тау арасында ғұмыр кешкен елдің тұрмыс-тіршілігі арқылы суреттей отырып, халықтың береке-татулықты аңсайтындығы жете көрініс береді. Бұл шығарма несімен құнды, енді ой елегімен сараптап көрсек. Роман жүгін көтеріп тұрған бас кейіпкер Нарша бай бейнесі бұрынғы байларға ұқ- сас «жан алғыш, тым сараң» емес, ақыл-ой, аз-көпті саралай білетін, халқын қиын сәттерде өрге қарай сүйрей алатын тұлға ретінде суреттеледі. Ол барлық ниет-ойымен ортасының болашағы мен ынтымақ-берекесін ойлайтын тұлға. Оны мынадай эпизодтар арқылы да байқауға болады: «Мал-жаның аман ба?» деп бірінші мал жайын ойлайтын қайран елім... Бір жұттық дүниеге бар тағдырын теліп қойып отырған сиқыңа болайын...». Әрдайым ай- налып соғып отыратын ойларының түп қазығы – ел бірлігі. Тату ағайынды аңдысқан жау да ала алмас. Әттең, не керек, қазақ іші қашан көрсең де жік-жік болып айтысып, топ құрап, бір-біріне тас лақтырып жатқаны... «Арғын, қыпшақ, найман, қоңырат, керей, уақ болсақ, тіпті одан әрі өтіп, кіші жүз, орта жүз, ұлы жүз болып – жалпы қазақ болып, бірігіп, кірігіп кетсек, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарсақ... оған жүзге кіре қоймайтын төре-төлең- гіт, қожа-сунақ ағайындар да топтаса кетсе... Ежелден бабаларымыз аңсаған ауызбіршілік, татулық деген осы емес пе. Бірін-бірі дос көрмесе, қалған тіршілікте не мән бар?..». Біз талдап отырған Нарша кейіпкер тек ақылдың ғана адамы емес, шығарманың өн бойында- барлық әулеттік мәселелерді қажет кезінде мал-мүлікпен де шешіп отырады. Сондықтан да оның есімі құрметпен ұлықталады. Роман тіліндегі ұлттық тағылым, колорит көріністері бабалар өсиеті арқылы түйін- деледі: Елден бөлінген бай – бай емес. Жұрттан жырақтанып жиған дүние – дүние емес. Осының бәрі де бір-ақ күндік. «Байлық бір-ақ жұрттық», «Байлыққа көп белдене берме, пейілің бұзылады» Бұл – Мелде бабадан қалған өсиет. Демек, дүние емес, айнала жатқан қалың еліңе, халқыңа сен. Ал, елге арқа сүйей алмасаң... онда тамырын тереңге бойлата алған бәйтерек іспеттісің. Ондай бәйтеректі жел де, дауыл да, боран да құлата алмайды. Мен айтсам, дүниеңді жөнді-жөнсіз шашып таста демеймін, тықыр сараң мен дүниеқоңыз- дықтан қаш деймін. Дүниеге ие болу мен дүниеқоңыз болу екі басқа... Роман сюжеті шығарманың екінші бөлігінде ширыға түседі. Бұл Сталин мен Голо- щекиннің кезеңі. Қазан төңкерісін жасап, халықты түгел пролетарийге айналдырмақ уақыт. Күн көріп отырған жалғыз тұяғына дейін тартып алып, озбырлық танытып, «шолақай бел- сенділер» өз мақсат-ойларына да жетеді. Халық қырыла бастайды, ал қалған бөлігі елін, жерін тастап бас сауғалап, босқынға айналады. Шығарманың өн бойы осындай наным-тар- тысымен жандана түскен. Мұнда жаппай ел трагедиясы жаңа қырынан суреттеледі. Ауыр тағдырлы Нарша бай әулеті жер аударылып, Тәжікстан еліне өтеді. Онда да тұрақтамай Арқадағы Карлакқа келіп, тұтқындар қатарына қосылады. Мұндағы ойлар байдың ұрпағы Жасыбай, Ақсырға диалогтары арқылы өріліп отырған: «Атам қазақ қарғыс алма, алғыс ал демеуші ме еді. Сен екеуміз елден кеткелі жатқанда Нарша атам не деп айтты? Есіңде 70 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ме?» «Ол ма? Ол... қарсы болды. Көшпеңдер деді. Демек, біз атаның батасын алған жоқпыз. Атаның бата бермегені – туған жердің де рұқсат етпегені. Соған да тоқтамадық қой...». Осы арқылы ұлттық құндылықтың жоғары шыңын, бабалар өсиетінің өміршеңдігі мен табиғи болмысымыздың тереңдігін байқауға болады. Бұл шығарманың пәлсапасы – адам тағдыры мен ел, жер киесіне негізделгендей.Романның идеялық түйіні – жақсылық пен жамандық қақтығыстарының мәңгілігі болуында. Жақсылық салтанат құра бастаса, оны көре алмай, қызғанып, іштарлық танытатын пенделер... Кейіпкерлер бейнесі шығармада ерекше кең тыныспен, көркемдік шешіммен суреттеледі. Тағдыр да, әулеттік тартыс та, сатқындық пен ел басына күн туған шақта қайтаркерлік танытқан тұлғалар да рет-ретімен баяндалып оты- рады. Жарты ғасырлық тарихы бар ұрпақ тағдыры сан қилы оқиғаларды бастан кешіреді. Ал, «Тар дүние», трилогиясының екінші және үшінші кітабы – «Оянған ұрпақ» пен «Ұмытылған ұрпақ» соғыстан кейінгі кезеңдерді қамтиды. Мұнда да адам тағдыры мен тіршілік үшін тайталас-күрестер мазмұнды суреттелген. Тарих – өткеннің ізі, оны ешкім де өшіре алмайды.Өткен тарихымыз бен сол кез оқиғаларын қағаз бетіне түсіріп, көркемдік реңк беріп, оқырманға ұсыну – оңай шаруа емес. Тарихи тақырыпқа қалам сермеп, оны оқырманға ұсыну жұмысының мехнатты екен- дігін академик Р.Сыздықтың зерттеулері де айқындап көрсетеді: «Тарихи шығарма болған- дықтан, көркемдік үшін өзі «ойлап тапқан» оқиғалар, жеке кейіпкерлермен қатар, тарихта болып өткен іс-қарекеттер, адамдар сияқты шындықты көрсетер фактілерді іздеуге, қыруар әдебиетпен танысуға, олардың сырын түсінуге кеткен қиямет-қайым еңбекті былай қойған- да, сол тарихты көркем сөзде қалай баяндасам екен, жай баяндап қана қоймай, қалай әсерлі суреттесем екен деген ізденіс те аз болмайды»[4, 37 б.]. Қазақ тарихындағы айтулы да азалы зұлмат жылдар кезеңін суреттейтін «Ақ боз үй», «Тамұқтан келген адам», «Тар дүние» шығармаларының біртұтастана, тіпті ұлт мүд- десін қозғай жазылуы қаламгерлік шеберлік пен әдебиетімізге қосылған сүбелі үлес екен- дігін айтамыз. Көркемдік шындық пен тарихи шындықтың өзіндік өлшем-орны бар. Тең қалыпта өмір сүруі мен әділдік туының жығылмауы, рух азаттығы. Өмір иірімдерін жете түсінуі, басқару жүйесіндегі қажетті рухани құндылықтың болуы. Адам тағдырының сан- саққа ұрынбауы, обал мен сауаптың шынайылығы, өткен тарих тағылымының өміршеңдігі. Қорыта келгенде, біз жоғарыда талдап өткен қазақтың үш қарымды қаламгерінің ұлт әдебиетінде алар орны ерекше. Бұл көркем дүниелерде ұлттың елдігі мен еркіндігі, тәуелсіздік жолындағы арман-ойы, жарқын болашағы тарихи оқиғалардың қыр-сырлары арқылы татымды суреттелген. Автордың көркем шығармашылық қиялы – тарихи таным- ның көркемдік шешім таба алуы деп сараптаймыз. Ал олардың тарихи, нәубет жылдарды кескіндейтін романдары алдағы уақытта да жас ұрпаққа рухани азық сыйлап, ұлт рухания- тына қосылған сүбелі еңбек болып қала берері сөзсіз.

Әдебиеттер тізімі

1 Нұрғали Р. Қазақтың жүз романы. / Р. Нұрғали – Астана: Фолиант, 2004. – 456 б. 2 Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. / Ж. Дәдебаев – Алматы: Ғылым, 1991. – 208 б. 3 Алпысбаев Қ. І.Есенберлин және тарих: таным мен тағылым. / Қ. Алпысбаев – Алматы: Ғылым, 2016. – 160 б. 4 Сыздық Р. Сөз құдіреті. / Р. Сыздық – Алматы: Ғылым, 2014. – 296 б. 5 Елубай С. Ақ боз үй. / С. Елубай – Алматы: Жазушы, 2018. – 427 б. 6 Смайыл А. Тамұқтан келген адам. / А. Смайыл – Астана: Фолиант, 2015. – 528 б. 7 Әлмашұлы Ж. Тар дүние. / Ж. Әлмашұлы – Астана: Нұрлы жол, 2011. – 520 б.

71 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Айнур Найманбай Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Реальность эпохи: преемственность правды и художественного решения

Аннотация. В каждом веке было немало судьбоносных периодов, через которые прошел казахский народ. В статье анализируется содержание художественных произведений казахских пи- сателей, отражающих события трудных годов в истории нашего народа. Посредством описания реальных жизненных событий и их скрытого символического значения анализируются события целой эпохи. Отражение исторических событий в художественной литературе - это уроки позна- ния, основанные на взаимодействии прошлого и настоящего. Поэтому в рамках статьи всесторонне рассматриваются писательское мастерство и образы героев произведений. Историческое произве- дение, отражающее события времени, может стать неиисякаемым источником духовности нации. Ключевые слова: характер, историческое событие, символизм, реалии эпохи, художествен- ное познание.

Ainur Naimanbay L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Reality of the Еra: Continuity of Truth and Literary Solutions

Abstract. In each century, there were many fateful periods the Kazakh people had to face and undergo. The article analyzes the content of the works of Kazakh writers, reflecting the events of difficult years in the history of our people. By describing real life events and their underlying symbolic meaning, events of an entire era are being analyzed. Reflection of historical events in fiction is represented in lessons of knowledge based on the interaction of the past and the present. Therefore, as part of the article, the writing skills and images of the characters of the works are comprehensively considered here. A historical work reflecting the events of time can become an inexhaustible source of the nation’s spirituality. Key words: character, historical event, symbolism, realities of the era, literary knowledge.

References

1 Nurǵalı R. Qazaqtyn zhuz romany [One hundred Kazakh novels]. (Foliant, Astana, 2004, 456 p.). [in Kazakh] 2 Dadebaev Zh. Omіr shyndygy zhane korkemdіk sheshіm [Reality and artistic decision], (Gylym, Almaty, 1991, 208 p.). [in Kazakh] 3 Alpysbaev Q. I.Esenberlın zhane tarıch: tanym men tagylym [I.Esenberlin and History: Knowledge and Learning], (Gylym, Almaty, 2016, 160 p.). [in Kazakh] 4 Syzdyq R. Soz qudіretі [The power of the word], (Gylym, Almaty, 2014, 296 p.). [in Kazakh] 5 Elubai S. Aq boz ui [White Gray House], (Zhazushy, Almaty, 2018, 427 p.). [in Kazakh] 6 Smaiyl A. Tamuqtan kelgen adam [The person from hell], (Foliant, Astana, 2015, 528 p.). [in Kazakh] 7 Almashuly Zh. Tar dunie [Narrow world], (Nurly zhol, Astana, 2011, 520 p.). [in Kazakh]

Автор туралы мәлімет:

Найманбай Айнұр – филология ғылымдарының кандидаты, доцент, Л.Н.Гумилев атын- дағы Еуразия ұлттық университеті, Қажымұқан көшесі 11, Нұр-Сұлтан, Қазақстан. Naimanbaі Ainur– Candidate of Philology, Associate Professor, L.N. Gumilyov Eurasian National University,Kazhimukan str.11, Nur-Sultan, Kazakhstan.

72 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ХҒТАР 17.07.01.82

Шынар Саликжанова1 , Гүлнар Карипжанова2 1Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақcтан 2«Тұран-Астана» университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (E-mail: [email protected], [email protected])

Қазіргі қазақ жастар поэзиясындағы қоғам бейнесі

Аңдатпа. Ұлттық поэзия халықтың өзімен бірге қатар өмір сүріп жатқан тарихи-мәдени, әлеуметтік, рухани менталитеттің болмысын көрсететін жүйе болып табылады. Поэзия – халқымы- здың өткен тұрмыс-тіршілігінің, ой-сезімінің, елдігі мен ерлігінің, парасатының әрі куәсі, әрі дерек көзі. Айшықты кесте өрудің шеберлерінің поэзия немесе прозалық шығармаларын зерттеу арқылы қоғамымызды танимыз. Түйін сөздер: әдебиет, көркем туынды, ғаламдық урбанизациялық үдеріс, поэзия, метафо- ралық эпитет, метафоралық тіркес, әлеуметтік мәселелер.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-73-79

Көркем туынды – қоғамның айнасы. Әрбір ақын-жазушы өзінің өскен ортасы, өмір сүрген дәуірінің жетістігіне шаттанса, кемшілігін күйіне сынайтыны белгілі. Ел өміріндегі маңызды оқиғалар, ел басына түскен трагедиялық жайлар ақындар қаламына ілінбей қал- майды десе де болады. Әр ақын өзі өмір сүрген кезеңінің келбетін жырлап, елеулі жайттар- ды суреттеп отырған. Мысалы, Абай өлеңдерінде заман көрінісі төмендегідей сипатталады: Орыс сияз қылдырса, Болыс елін қармайды... Ояз келсе қайтер ең, Айдаһардай ысқырып... Мәз болады болысың, Арқаға ұлық қаққанға, Шелтірейтіп орысың, Шенді шекпен жапқанға... Ал Шәкәрім шығармаларында дәуір тынысы былай бейнеленеді: Бұл елдің көргені - өтірік ант, Қазаққа алдау деген болды ғой салт... Патшалар сансыз шығын қылады, Дайындап соғыс үшін ғаскерін... Жебір ұлық халқына қас қылады, Көңілін шерлі, көзіндерін жас қылады... Ақын өлеңдерінде заман көрінісі, ащы шындық айқын берілген. Ел арасындағы болыстардың мансапқорлығы, халықты аяусыз шен үшін қанауы, ұлықтардың жебірлігі соның әсерінен халықтың жүдеу тұрмысы, шерлі болуы айтылады. Бүгінгі таңда қазақ жастар поэзиясынан да қоғам келбеті айқын көрініс тапқан. Саят Қамшыгердің «Адамдар бар өрге ұмтылып, бақты алған» өлеңінде: Адамдар бар өрге ұмтылып, бақты алған, Ал, біреулер өмір – күнге қақталған. Аз ба жандар бұл өмірде жаншылып, Тағдырлары жапырақтай тапталған?! Бұл қоғамда қаптап кетті азғындар Бет түзейтін бағыттары белгісіз... , [1, 21 б.] - деп күйінеді ақын. 73 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Қазіргі қоғамымыздағы әлеуметтік жаңдайы төмен топтардың бар екенін, олардың «өмір-күнге қақталған», «жапырақтай тапталған» деген метафора, теңеу арқылы тұрмысы ауыр халықты сипаттаған. Өмірден өз орнын таппағандарды құмға сіңіп кетіп жатқан бұлақтарға ұқсатады. Өмірді – өзенге, тағдырларды бұлаққа балау арқылы айтар ойының әсерін жоғарлатқан. Өмірдегі ащы шындық қазіргі поэзияда өткір тілмен сыналған. Ғаламдық урбанизациялық үдеріске байланысты қазақ халқының қалаға шоғырлануының нәтижесінде халық психоло- гиясы, менталитеті, мінез-құлқы, әлемді танып-түйсінуі өзгеріске ұшырады. Осы себепті қазақ поэзиясында қала мен дала образы түрліше интерпретациялана бастады, тіпті көп жағдайда қарама-қарсы қойыла бастады, яғни көркем мәтіннің вербал- ды қабатындағы осы образдардың контраст мәнді тілдік құралдармен берілуі жиі байқала бастады. Қазақ халқына тән қонақжайлылық, дархандық, кеңпейілділіктің азаюы, қатал- дық, екіжүзділік, қайырымсыздықтың орын алуы поэзия тілінен орын алды. Ақын Саяттың «Ерлер қайда көкпар тартып сайысқан?» өлеңінде қазіргі қоғамдағы әлеуметтік қиындықтарды сынай отырып, Ерлер қайда көкпар тартып сайысқан? Бұл заманың оларды көп жанышқан Білегі емес, санасына ауыр жүк, Қатты батып қабырғасы қайысқан...-деп қынжылады. - Азаматқа тән қасиет – ірілік, // Ал әйтпесе ел азады бүлініп. // Осы бетпен кете берсек не айтам, // Келсе бір күн бабаларым тіріліп?! [1, 9 б.] Қазіргі кезде ақын жазғандай, күйбің тіршіліктен аса алмай жүрген ер адамдардың көп екендігі ащы шындық. Көкпар тартып сайысатын ерлеріміздің мына нарық заманында өмір көкпарына тартылып кетіп жүргендері де баршылық. Бүгінгі таңдағы кесапаттың бірі ішкілікке салыну, оған да ақындар соқпай өте алмасы анық. Мысалы ақын Саяттың «Өмір» өлеңінде ішкілік мәселесі сөз болады: Осы күнде сезімталдар азайып, Қаптап барат тас жүрек пен тас бауыр... Бұрындары ізгі еді бар әпкем, Енді міне, шашы қысқа, балақ кең. Тұлпарымен сырласушы ед батырлар, Қазір көбі сырласып жүр арақпен [1, 30 б.] Ақынның «Көп жандарың сырласады арақпен» өлеңі қазіргі қоғамдағы ішкілік мәселесі көтерілген: Ішкен басты соғар тасқа, жарға да, Одан сақтар жігер, Таза ар ғана. Ішкендері үнемі егер у болса, Қырандар да тез айналар қарғаға! [1, 16 б.] Жалпы ішкілік – кеңес дәуірінен қалған кеселдердің бірі. Ақын қоғамымызды бұн- дай дерттен тек имандылық қана құтқара алатындығын айтады. Енді бір қоғам кеселі ақын- ның «Арулар жүр» өлеңінде сыналады. Қазіргі намыссыз қазақ қыздарының жүріс-тұры- сын сөз етеді, «Тоғжандарым кешегі жоқ жан болған қарашы...// «Шылым шегіп, қазір де масаң жүрген арулар – Ертең туар бейкүнә кемтарлардың анасы»,- деп қиналады. Қазақтың әйел-қыздарының осындай күйге ұшырағаны елдігімізге сын, болашағымызды күңгірт қы- лады. Олардың ертең қандай ұрпаққа ана болары белгісіз. Анығында көркем әдебиет қоршаған ортаның шыңдығын бейнелеп қана қоймайды. Ол адам табиғатын, қоғамның болмысын өзгертуге, жақсартуға ат салысады. Көркемдік сана айналадағы өзгерістерді де бағдарлап, бейнелеп отырмақ. Оның қайшылықтарын, 74 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

шешімін таппаған түйіндерін, келешегін барлайтын да, халыққа түсіндіретін де көркем сана. Аталған қасиеттерді бойына сіңірген көркем ой туындылары ғана классикалық сапаға көтеріледі. Дәурен Берікқажыұлының «Бәрі де ашкөз» өлеңі тәуелсіздік алғаннан соңғы қоғам келбетін суреттейді: Бәрі де ашкөз ауру да, ажал да, Ашкөз тірлік, ашкөз ұрлық базарда... Қалбалақтап, таба алмаған сор емін – Қайда барсам аран ғана көремін. Көремін де Көңілімді көр етіп, Өлеңімді кебін етіп өлемін. Ашкөз кеңсе, ашкөз түрме Ашкөз заңгер Ашкөз діндар [2, 72 б.]. Ақын «ашкөз» метафоралық эпитетін қайталай оты- рып, қоғамдағы жемқорлық, парақорлықты әсерлейді. Сөйлем басында бір сөздің немесе сөз тіркесінің қайталанып келуі кездейсоқ құбылыс емес. Олар неше рет қайталанып келсе де, тиісті стилистикалық қызмет атқарады. Осындай қайталаудағы сөздердің әрқайсысының стилистикалық «жүгінің салмағы бірдей болып келе бермейді: әрқайсысының өзінің өзіндік ерекшеліктері танылып тұрады. Ақын түрмеге қылмыскерлердің көп түсіп жатқандығын да «ашкөз» эпитеті арқылы жеткізеді. Ақын «өлең» дерексіз ұғымын кебінге айналдырып, дерексіз ұғымды заттандыру тәсілін қолданады. «Кебін» сөзі Мағжанда поэтикалық құрал ретінде көп қолданылған білеміз. Лирикалық қаһарман күйзелісі, постмодернизм белгісі бар. Постмодернизм бағытында лирикалық кейіпкер қоғамнан түңіліп, сырт қалады. Өзін жалғыз сезінеді. Жастар поэзиясындағы әлеуметтік тақырыптардың бірі – баспана. Бұл тақырып қоғамдағы ең өзекті мәселе болып табылады. Ықылас Ожайұлы өлеңдері де қоғамды шынайы суреттейтін ойлы өлеңдерімен назар аудартады. «Досқа сыр» өлеңінде жоғары- дағы ақындар көтерген баспана мәселесі сөз болады: Қара өлең – қабырғам кеңестім, Ойласам, бес күндік елеспін. Алланың құлы едім, ол рас, Ақшаға құл болған емеспін [3, 44 б.]. Лирикалық кейіпкер басындағы мұң – үйсіздігі, біреудің қабағына кіріптар боп үй жалдайтындығы. Мына өмірдің өткіншілігін «бес күндік елеспін» деген сөздермен бер- ген. Қазақта «қамшының сабындай қысқа ғұмыр», «бес күндік жалған» деген тіркестер бұрыннан бар. Автор «жалған» сөзіне тіркесетін «бес күндік» деген сөзге «елеспін» деген сөзді тіркестірген. «Бес күнмен қоштасты» деген тіркес – «өмірден озды» деген мағынаны білдірген. «Теңгеге түтілген өңдер» – тіршілік қамытын мойнына іліп, зорығып жүрген адамдар. «Қаншама обал мен үміттер, үкімет үйінде жерленген» деген жолдар мына қысқа өмірлерінде бастарында баспанасы болмай, үкіметтің жалдамалы пәтерлерінде өмірден өтетін тағдырларды көрсетеді. Ақынның «Ашу» өлеңінде: Шіркін, ана зәулім үйдің ғажабы-ай, Онда тұрған адамдарға бақ қонған, 75 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

«Таз үкімет» біз сияқты сорлылар Тамсансын деп сап қойған. Бәріміздің басымызда үй болса, Қаншық қоғам қалмас еді қансырап. Сол үйлерге қарай-қарай көз талды, Көз жасымыз кірпішінен тамшылап. Айтпақшы, оның иелері ит баққан, Е, тоқшылық, көсегеңіз көгерсін! Жалған дүние, саған жамбас сыймады, Иә, әрине, жоқшылыққа не дерсің. Өтінемін, «қал қалай» деп сұрама, Біздікі сол, жоқшылықтың әлегі. Маңдайыма шимайланған ит тірлік, Иттікінен сәл, әйтеуір әдемі. Біреулерге ойын болды-ау ғұмыр-күн Маңдайымның сор шылқыңан азабы-ай. О, Баспана, арман болдың сен бізге, Шіркін, ана зәулім үйдің ғажабы-ай [3, 50 б.]. «Сол үйлерге қарай-қарай көз талды, көз жасымыз кірпішінен тамшылап» деген жолдан образдылық, ақындық шеберлік, қиял байлығын көреміз. Поэзиядағы шарттылық үлгісі. Биік үй мен баспанасыздардың көз жасы бір-біріне қарама-қарсы суреттелген. «Маңдайыма шимайланған ит тірлік, иттікінен сәл, әйтеуір әдемі» деген жолдар да тұрмыс тауқіметін тартып жүрген адамдардың жанкештілігін аңғартады. «Таз үкімет» де- ген тіркес билік туралы жағымсыз ой тудырады. Ақынның «Дүние» өлеңінде: Дүние! Иленудемін иіңе, Төсекжады ұлдан қайыр жоқ, Тұтқаңа болмақ кім ие? Көк теңге! Тірлігім! Тірліктен тәнім үркиді Кеудемде нелер кілкиді. Кеденсіз кеңірдектерден Кедейдің иісі мүңкиді [3, 43 б.]. «Дүниенің иіне илену», «Кеденсіз кеңірдектер» – жемқорлар, парақорлар, қоғам мүлкін жұтып жатқандар. Осы кеңірдектерден (көремдегіш құрал ретінде – синекдоха) ке- дейдің иісі мүңкуі – халыққа тиесілі дүниені жемқорлардың жеп қойғандығы. «Төсекжады ұл» – әрекет етпей, жалқауланып жата беретін жігіттер. Қазіргі кезде көпшіліктің жаппай дүние қызығына беріліп кеткендігін қынжылып айтады. «Кешіргей бізді, бабалар» өлеңінде қазіргі уақыттағы қазақ елінде кездесетін әлеу- меттік проблемаларға тоқталады. Ақынның бұл өлеңін ХІХ ғасырдағы зар заман ақында- рының жалғасы деуге болады. «Қазақ деп қызар қанымның, инеге бағынғанын-ай» - қазіргі кездегі қоғамдағы ауыр дерттің бірі нашақорлықты жай ғана айта салмайды, өкінішпен құсаланып айтады. «Қан» сөзі қазақта тура, ауыспалы мағынасында әр түрлі мәнге ие бола алады. «Қанына тарту», «қаны бұзылған», «қаны қарайған», «қаны басына шапшыды» деген секілді тіркестер бар. Бұл өлеңдегі «қан» сөзі екі мағынада да қолданылған. Қазақтың қаны және сананың мәңгүрттеніп, нашақорлыққа тәуелді болуы. Бір тармаққа көп ой сыйғызған. «Асаудан асып құламай, құсыққа құлағанымды-ай» – қазақ арасында маскүнемдікке са- 76 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

лынудың жойылмай тұрғаны. «Ауырып өлмей ажалдан, арқанға асылғанымды-ай» – қазір- гі кезде қоғамымызда өзіне қол жұмсаудың белең алып тұрғандығы айтылады. «Жұртым деп соғар жүректің, құлқын деп дүрсілдеуін-ай» – кейбір ел билеушілердің жемқорлық, парақорлығы, оларда отансүйгіштік сезімнің жоқтығы. «Көрініс» өлеңінде қоғамымыздағы отбасылық қарым-қатынастың да өзгергенін тілге тиек етеді. Ақын қазақ отбасындағы бұрынғы әке-шешеге құрмет, ибалы келін, мей- ірімді ұлдардың азайып бара жатқанына, жоғарыдағыдай қазақ діліне жат көріністердің белең алып бара жатқанына қынжылады. «Отан отбасынан басталады» деген қағиданы еске алатын болсақ, отбасындағы тәрбиеміз осындай болса, елдігімізге сын болмақ, ұлттық құндылықтарымыздың жоғала бастағанының айғағы. «Құса» өлеңінде де әлеуметтік мәсе- лелер терең ой, бедерлі тілмен жеткізілген: Лирикалық кейіпкердің жан дүниесіндегі дерт, мұң бейнелі сөздермен өрілген. Ақын мына өмірді «тұл тірлік» деп атайды. «Қоңыр кештен қою-қою ой ұрттап» тармағында «ой» дерексіз ұғымын заттандырған. Кейіпкер қою шай орнына қою ой ұрттайды. Кейіпкердің қалың ойға берілгендігін «қою» деген сөзден аңғарамыз. Абай өлеңінде ойға батып, жабығу- ды «Сол қасқырша алақтап түк таппадым, көңілдің жайлауынан ел кеткен бе?» деп сурет- теген еді. «Қобыз мұң» дегендегі «қобыз» – метафоралық эпитет. Қобызбен көбіне мұңды күй тартылады. Ақынның «қобыз» сөзін алып отырғаны сондықтан. «Қобыз мұңның қыл ішегінің дір етуі» метафоралық тіркесімен адам жан дүниесіндегі сезім иірімдерін, жүрек тебіреністерін сипаттаған. «Күрсіністің күлбілтесі» метафоралық тіркесіндегі «күлбілте» – жасырын іс-әрекет. «Қарыны тоқ құмайлар» дегенде жемқорлық, парақорлықпен қарнын тойғызып жүрген құлқынқұмарларды көрсеткен. «Ожданымды отқа жағып ойсыздар» тар- мағында «ождан» дерексіз ұғымы отын секілді отқа жанғандай заттандырылып суреттелген. Қазіргі кезде ұят боп есептелетін нәрселердің ұят болмай қалғандығын меңзейді. «Обалдан ойыншық жасау» тармағында да «обал» дерексіз ұғымын ойыншық секілді заттық сипатқа енгізу арқылы айтайын деген ойын оқырман санасына қонымды жеткізген. «Күлдір-күл- дір күңірендім» деген тіркестегі «күлдір-күлдір» сөзі жыраулық поэзияда «күлдір-күлдір кісінетіп, күреңді мінер күн қайда» деген түрде қолданылатын. «Күлдір» сөзі «күңірендім» сөзімен дыбыстық жағынан ұйқасып та тұр. «Күн тұтылып ішімде» – шарттылық. Кейіп- керің болащаққа деген сенімінің жоғалуы, жарқын ойдың болмауы, пессимзмге салынуы бейнеленген. «Талқан болған тағдырлар-ай, қайтейін,тіршіліктің тісінде» деген соңғы екі жол өлеңнің түйіні секілді жүк көтеріп тұр. «Тіршіліктің тісі» метафоралық тіркесі қазіргі нарықтық заманды дәл сипаттаған. Шырын Толқынованың «Адам ары бүгінде» өлеңінде де бүгінгі қоғамымыздағы әр түрлі әлеуметтік мәселелер тілге тиек болған: Адам ары бүгінде Пұл болыпты деседі, Өз елінде бұл қазақ құл болыпты деседі Қасірет, ә? Қасірет ! Іштен шыққан баласын, Сатып жатыр деседі. Данышпанын, данасын Атып жатыр деседі. Қасірет, ә? Қасірет ! Әкесінен қызында Бала бопты деседі. Он жасағы қыз бала 77 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Ана бопты деседі. Қасірет, ә? Қасірет ! Бір отбасы бір күнде, Жоқ болыпты деседі. Тағдырының нүктесі – Оқ болыпты деседі Қасірет, ә? Қасірет ! Е, Құдайым, біздерге, Иманыңді нәсіп ет [4, 20 б.]. Бұл өлеңде бұрын қазақта құлақ естіп, көз көрмеген оқиғалардың болып жатқаны тізбектеледі. Ақындардың шындықты айта білуі туралы Дандай Ысқақұлы былай дейді: «шындықты жырлау, әділін айту – поэзияның басты мұраты. Десек те шындықты айту ақындарға қай кездерде де оңайға түспеген. Көп ақын шындықты жырлағысы келгенмен түрлі әлеуметтік себептермен өйте алмайды. Шындықты айта білу ең алдымен, дарын- дылықты, содан кейін батылдықты, шеберлікті қажет етеді. Мұндай қасиеттер ілуде біреу- де ғана кездесетіні тағы бар» [5, 534 б.]. Ақын Шырын қазіргі діл, дін, тіл, жердің, жетім баланың шетелге сатылуы, имансыздық, ұлтсыздану, рушылдық мәселесіне қабырғасын қайыстырады. Қазаққа жөн айтатын Абай мен Шәкәрімдер керек дейді. Қазақ елінің бола- шағына, келер ұрпақ аманатына алаңдайды. Абайы, Шәкәрімі болған елдің құлдырап кетуі неліктен деген сұрақ қояды. Қазақ елінің жиырмасыншы ғасырда тілінен, дінінен, ұлттық ділінен айрылып, қа- зақ деген аты ғана қалғаны рас. Тәуелсіздік алғанымызбен, жоғалтқан ұлттық құндылықта- рымызды қалпына келтіргенімізбен, көп қазақтың санасы қазақы қалыпқа түскен жоқ, тілін ұмытқандар тілді үйренбеді, дінінен мақұрым қалғандар әлі діннен алшақтап жүр. Қазір қоғамымыз қазақ тілді, орыс тілді қазақ болып бөлініп кетті. Қазақпын дейтін қазақ бар, жаңа қазақ атанып жүргендер бар.

Әдебиеттер тізімі

1 Қамшыгер С. Жүректегі ағыстар. Өлеңдер. / С. Қамшыгер - Алматы: Жалын, 2008.- 80 б. 2 Берікқажыұлы Д. Гүл мен қылыш жырлары. Өлеңдер жинағы. / Д. Берікқажыұлы – Ал- маты: Жалын, 2008. – 80 б. 3 Ожайұлы Ы. Адырна. / Ы. Ожайұлы – Алматы: Жалын, 2009. – 64 б. 4 Толқынова Ш. Қарлығаш қанат. / Ш. Толқынова – Алматы: Жалын, 2010. - 96 б. 5 Ысқақұлы Д. Әдеби сын тарихы: оқу құралы / Д. Ысқақұлы - Алматы: Таңбалы, 2012. – 580 б.

Шынар Саликжанова1, Гульнар Карипжанова2 1Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева, Нур-Султан, Казахстан 2Университет «Туран-Астана», Нур-Султан, Казахстан

Образ общества в современной казахской молодежной поэзии

Аннотация. Национальная поэзия представляет собой систему, отражающую сущность историко-культурного, социального, духовного менталитетов, существующих вместе с народом. Поэзия - источник жизни, мысли, мужества, интеллекта народа. Мы узнаем наше общество, изучая поэзию или прозаические произведения мастеров .

78 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Ключевые слова: литература, художественное произведение, глобальный урбанизацион- ный процесс, поэзия, метафорический эпитет, метафорическое сочетание, социальные проблемы.

Sholpan Salikzhanova1, Gulnar Karipzhanova2 1L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan 2«Turan-Astana» University, Nur-Sultan, Kazakhstan

The image of society in modern Kazakh poetry

Abstract. National poetry is a system that reflects the essence of historical, cultural, social, and spiritual mindsets living together with the people. Poetry is the source of life, thought, courage, and intelligence of the people. We get to know our society by studying poetic and prose works of word men. Key words: literature, a work of fiction, global urban process, poetry, metaphorical epithet, metaphorical combination, social issues.

References

1 Qamshyger S. Zhurektegi agystar. Olender [Hearts in the heart. Poems], (Zhalyn, Almaty, 2008, 80 p.). [in Kazakh] 2 Berikkazievich D. Gul men kylysh zhyry. Olender zhinagy [Flowers and swords. Collection of poems], (Zhalyn, Almaty, 2008, 80 p.). [in Kazakh] 3 Ozhaiuly Y. Adyrna [Adyrna], (Zhalyn, Almaty, 2009, 64 p.). [in Kazakh] 4 Tolkynova S. Karlygash kanat [Wing of the snowflake], (Zhalyn, Almaty, 2010, 96 p.). [in Kazakh] 5 Iskakov D. Adebi syn tarichy: okulyk [History of literary critics: textbooks], (Tanbaly, Almaty, 2012, 580 p.). [in Kazakh]

Авторлар туралы мәлімет:

Саликжанова Шынар – филология магистрі, практикалық қазақ тілі кафедрасының аға оқытушысы, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Қ.Сәтбаев көш., 2, Нұр-Сұлтан, Қазақстан. Карипжанова Гүлнар - ф.ғ.к., «Тұран-Астана» университетінің профессоры, Ы.Дүкенұлы көш., 29, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Salikzhanova Shynar - Master of Philology, Senior Lecturer, Department of Practical Kazakh Language of L.N. Gumilyov Eurasian National University, Satpayev str., 2, Nur-Sultan, Kazakhstan. Karipzhanova Gulnar - Candidate of Philological Sciences, Professor, «Turan-Astana» University, 29 Dukenuly street, Nur-Sultan, Kazakhstan.

79 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

ХҒТАР

Арайлым Сайлауова Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (Е-mail: [email protected])

Жыршы-жыраулар мектептерінің зерттелуі

Аңдатпа. Мақалада жыршылық өнердің көне заманнан бергі шығу тарихынан бастап, аталған тақырыпты түрлі кезеңдерде зерттеген ғалымдардың еңбегі назарға алын- ды. Сондай-ақ жыршылық өнердің руханият әлеміндегі тәрбиелік, тарихи маңызы қарасты- рылып, күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан қазақ даласындағы жыршылық мектеп- тердің ерекшеліктері жазылды. Аталған тақырып негізінде көптеген теориялық еңбектер қаралып, ондағы жыр, жыршы, жыршылық өнер, жыршылық мектеп ұғымдарына сәйкес мағлұматтар жинақталды. Жыршылық мектептердің зерттелуі жайлы тарихи деректер тал- данып, қорытынды пікір жазылды. Түйін сөздер: жыр, жыршы, жырау, жыршылық дәстүр, жыршылық өнер, жыр- шылық мектеп.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-80-86

Кіріспе. Жырау – әлі қоғамдық ғылымда зерттелмеген, сыры ашылмаған күрделі ұғым. Жыраулар – қазақ этномәдени дамуының ең бір шешуші, кульминациялық кезеңі – тарих сахнасына «қазақ» атымен шығып дербес хандық құру кезеңін сипаттайтын терең рухани құбылыс. Ол өз жанынан өлең-жыр шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын халық поэзиясының өкілі. Махмұд Қашғари жырау сөзін «йа- рығу», өлең шығарушы, музыкант деп түсіндіреді. Орта ғасырлардағы қазақ поэзиясында жыраулар жетекші рөл атқарды. Олардың шығармалары дидактикалық сипаттағы фило- софиялық толғаулар түрінде келеді. Эпикалық жырлардың қоғамда атқарған қызметі өте ауқымды болған. Жырау толғауларында өзінің замана жайындағы түйгендерін, мораль, эти- ка хақындағы ойларын баяндайды, елеулі қоғамдық әлуметтік мәселелер көтереді. Жырау жаугершілік заманда жорықтарға қатысып, кейде батыр, елбасы бола жүріп, ел қорғау, аза- маттық тақырыптарға арналған өлең-жырлар туғызған. Осы арқылы халықты ерлікке, елдік- ке, батырлық пен әділдікке тәрбиелей отырып, танымдық жағынан да зор қызмет атқарған. Жыраулар қолданған көркемдік тәсілдер оның поэзиясының ішкі мазмұнына орайлас, сәуегейлік, батагөйшілдік түс көру, ырым айту, табиғат құбылыстарына, т.б жайларға қарай болжамдар жасау – көне дәуір жырауларына тән қасиет. Жырау туындылары адам көңілін дөп басар әсерлілігімен, мірдің оғындай өткірлілігімен, аз сөзге көп мағына сыйғызған мықтылығымен, қиыннан қиыстырған көркемдігі және қуатты серпінділігімен ерекшеленеді. Тарих толқынында қанша ауыр кезеңдер мен патшалық заман жағдайында қандай- лық ауыр азапта болса да халық өзінің өлең-жырын, ән-күйлерін шығарып айтуды ешбір тоқтатқан емес. Халықтың ғасырлар бойы басынан кешкен қуанышы мен қайғысы, жақсы өмір, бақытты дүние туралы үміт, армандары, өзінің тіршілігі, тәуелсіздігі жолындағы ер- лік күрестері, сүйіспеншілігі мен өшпенділік сезімдері – барлығы халықтың өлең – жырла- рында, аңыз-ертегі, дастандарында бейнеленген. Жыраулық өнер де көшпелі қазақ халқының өмірінде айырықша дамыған мәдениет саласы. Жыраулық өнердің тарихи тегі мен генезисі ерте замандардан бастау алады. Ха- лықтың батагөйі, сөз бастайтын шешені, ханға сын айтып, одан қалды кеңесшісіне дейін айналған жыршылардың елдің рухани өміріндегі атқарар рөлі орасан.

80 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Негізгі бағыт – тақырыпты зерттеген ғалымдардың тұжырымдарын салыстыру. Қа- зақ әдебиетінде жыраулар поэзиясының тұңғыш өкілдері ретінде XV ғасырда өмір сүрген Қыдан тайшы, Шалгез, Асан қайғы, Қазтуған есімдері аталады. XVII–XVIII ғасырларда өмір сүрген Жиембет, Марғасқа, Ақтамберді, Үмбетей жыраулардың поэзиясында отанды қорғау, жат жерді басқыншыларға қарсы күрес тақырыбы ерекше жырланды. XVIII ғасы- рдағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі – Бұқар жырау жыраулық поэзияны жаңа биікке көтеріп, оның тақырып аясын кеңейте түсті. Жоғарыда айтып өткеніміздей, жыршылық өнердің қазақ халқының руханият әлеміндегі рөлі ауқымды болған. Эпикалық жырлардың өркендеуі, халық арасында таралуы жыршылық мектептерге тәуелді. Қазақ әдебиетінде эпикалық жырлардың рөлі, көркемдігі, жанрлары мен жанрлық түрлері, поэтикалық сипаттары талданып, көп әңгіме болғанымен, олардың бізге жетуіндегі жыршылық мектептер туралы зерттеулер аз. Жыршылық мек- тептің қалыптасуында, айтылуы мен сипатында, таралуында өзіне тән ерекшеліктер бар. Ол ерекшеліктер белгілі бір тарихи, әлеуметтік алғышарттар негізінде қалыптасқан. Оның бүтін тарихын зерттеу өзекті мәселе. Ол мектептің ежелгі және ең соңғы өкілдері кім, бірнеше буын аралығындағы дәстүр жалғастығына да тереңінен мән беруіміз қажет. Осы мәселелерді қарастырғанда бізге дейінгі жыршылық мектеп, жыршылық дәстүр, жекелеген жыршылар жөніндегі зерттеуді ешқашан аттап өте алмаймыз. Біз олардың ақпараттық, ру- хани, тарихи білім-байлығын алып қалмайынша, ештеңе дей алмасымыз анық. Жыршылық мектептің әдебиетіміз бен фольклортануымызда қарастырыла бастағанына көп болған жоқ. Бұл тұрғыда алғашқылардың бірі болып Мұхтар Әуезов: «Бұрын жазба әдебиет дамымай тұрған кезде, қазақ-кеңес әдебиетінің алғашқы дәуірлерінде, алдымен халқымыздың бай мұрасы фольклордан үйренуіміз керек, соған сүйеніп жазба әдебиет жасауымыз керек»,-деп жыршылықты үлгі етеді [2, 55 б.]. Сондай-ақ, жыраулардың әрбір сөзінің мақсатыз айтыл- майтынын да атап өткен. «Жыраулардың сөзі мақсатсыз айтылмайды. Не айтса да, көптің мұңы, көптің жайы туралы айтылады» - дейді Әуезов. Ғалымның ізін жалғастырған Е. Ысмайылов осыған қа- тысты көптеген жайттардың бетін ашып айтып кеткен. «Тарихи деректерге қарағанда, жырауларды ақындардың ең көне типі деп есептеуге болатын сияқты»,-дейді ол [1, 43 б.]. Яғни ақындықтың бастауы көне замандағы жыршы- лар жырынан таралған. Сонымен қатар, ол кісінің осы мәселеге қатысты айтып кеткен үлкен бір келелі ойы жыршылар типін екіге бөліп қарастыруы. «Стеротип жыршылар» және «суырып-салма» (импровизатор) жыршылар. Стеро- тип жыршылар дегеніміз – тек қана жаттағанын айтып, соны ғана таратушылар. Ал им- провизатор жыршы дегеніміз – айтыс ақындары, суырып-салу өнерінің шеберлері. Олар жаттаған жырларымен шектеліп қоймай, өзі айтатын нұсқасын шығармашылық тұрғыдан өңдеп, реңін өзгертіп, түлетіп отырып айтады. Стеротип жыршылар көркемдік жағынан импровизатор жыршылардай болмаса да, олардың өздеріне тән артықшылықтары бар. Өй- ткені олар әрбір эпикалық жырдың көне қалыбын бізге жеткізуде үлкен рөл атқарды. Жыр айтушылық өнердің ішкі сырын, табиғатын, даму, өзгеру тарихын тереңірек білудің бірден-бір жолы оның әр түрлі мектептерін анықтау, олардың өзіндік репертуар, саз (мақам) ерекшеліктерін нақтылау болып табылады. Жалпы қазақ фольклористикасында бұрын жыраулық, жыршылық мектептер тек эпостарды айтушыларды қарастырып келді. Осы олқылықты кейінгі жылдары Р.Бердібаевтың Сыр бойы, Оңтүстік Қазақстан, Қ.Сы- диқовтың Батыс Қазақстан жыраулық, жыршылық дәстүрлері туралы жазған еңбектері то- лықтырғандай болды. Қазақ жыраулық, жыршылық мектептері: Батыс Қазақстан, Сыр бойы, Орталық Қа- зақстан, Жетісу, Оңтүстік Қазақстан жыраулық, жыршылық мектептері деп бөлуге бола- ды. Аталған жыршылық мектептерді бір-бірінен ажырататын ерекшеліктерімен қатар бар- 81 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

лығына ортақ қасиеттердің да аз емес екенін айта кеткен жөн. Бұл, біріншіден, жыр айту дәстүрінің ежелгі тамыры бір екендігін көрсетсе, екіншіден қазақ халқының тұрмыс-тір- шілігіндегі көшпенділік салдарынан өнер иелерінің араласуы арқасында бір-біріне әсер еткендігін, сол арқылы өнер ауқымын кеңейткендігін аңғартады. Эпос айту дәстүрін сөз еткенде айта кететін тағы бір мәселе, бұл дәстүрдің әр аймақта әр түрлі даму дәрежеде болғандығы. Бұның себебін ғалымдар: 1. Әлеуметтік-тарихи жағдай әсері. 2. Жыраулық жыршылық дәстүрдің даму дәрежесіне байланысты түсіндіреді. Осының негізінде жыр айту мектептерінің де даму дәрежесі әр түрлі болған. Оның мысалы, Қашаған, Нұрым, Мұрат, Мұрын секілді ірі эпик айтушылары бар Батыс Қазақстан жыр айту мектебі мен сан қырлы дарындарының арқасында Жетісу жыр айту дәстүрін бұрын-соңды жетпеген дәрежеге көтерген Жамбыл шығармашылығынан көруге болады. Сондай-ақ тарихтың белгілі бір кезеңінде фольклорлық бір жанрдың екіншісін не күшейтіп, не солғындатып отыратыны да белгілі. Мысалы Арқада әншілік, Жетісуда айтыс дәстүрлерінің кейінгі кездерде ерекше дамуы жыр айту өнерін екінші қатарға ысырса, Сыр бойы, Батыс Қазақстандағы өріс алған термешілік жыр айтудың күшеюіне ықпал еткен. Бұл қызық та, қиындығы көп сырларды жете түсіну үшін әр жыр айту мектебінің тарихына, белді өкілдерінің өмірі мен репертуарына тереңірек үңілген жөн. Жыр үйрену, үйрету үрдісі қиын да, қызықты, белгілі қалыптасқан дәстүрге сай іске асатын құбылыс. Әр халықта өзіндік ерекшелігі бар бұл әдісті қазақ жырау, жыршылары қалайша жүзеге асырған дегенге қолда бар материалдар тұрғысынан қарағанда байқағаны- мыз шәкірттің ұстаз қасына өз еркімен еріп жүріп жыр үйренгені басты әдіс болған секілді. Солай бола тұрса да көптеген жыр айтушылардың ешкімге ермей-ақ үлкен жырау, жыршы- ларды жиын-тойларда тыңдап, соларға өз бетімен еліктеп жыр айтуға машықтанғандары да аз болмаған. Бірақ қандай жағдайда жыр айтуды меңгермесін бар айтушы халыққа танымал болар алдында белгілі ірі өнерпаздардан бата алуды көздеген. Кейін ыңғайы келген жерде кімнің алдынан бата алғанын айтып та отырған. Өткен ғасырдың екінші жарымы мен ХХ ғасырдың басында ғұмыр кешкен көрне- кті ақын Нұралы Нысанбайұлы. Ол өзінің шығармаларының кіріспесінде, әсіресе дастан- дарында өзін «Молда Нұралы» деп таныстырғанымен, ел түсінігіндегі молдалықты кәсіп етпеген. Ақынның өзі де, айналасындағылар да бұл сөзді «оқыған адам» мағынасында қол- данып жүрген. Әкесі Нысанбай баласын кішкентайынан оқытып, молда етіп шығару мақса- тында ауылдағы дін мектебіне береді. Хат танырлық қана білім алған Нұралы кедейліктің дертінен және Қайнақ молданың сабауынан оқуды тастап кетеді. Осы жағдайдан кейін, бар ынтасын ақындық өнер жолына жұмсайды. Ақынның айтыстарынан ең алғаш жарық көр- ген шығармасы қазіргі Қазығұрт тауының етектерінде өткен белгілі Балтакейұлы Мықан ақынмен айтысы үш томнан тұратын «Айтыс» жинағының 1956 жылы шыққан бірінші то- мында жарияланды. Ең негізгі шығармаларның қатарына қосылатын «Сауда ишан» даста- ны 1974 жылы «Жазушы» баспасынан он екі мың дана болып басылып шықты. Сыр бойы мен қазыналы Қаратау етегін жайлаған өлең өнерінің бір өкілі-Ергөбек Құттыбайұлы. Ақынның «Іздрәсти, Некалай», «Сәлем де туған елдерге», «Қалпеге құда бо- лып ек...», «Айдайды-ау бір шыбықпен бәрімізді», «Не жаздым?» атты шығармалары 1991 жылы жарық көрген Ә.Оспанұлының «Қаратау шайырлары» кітабында толық талданған. Ергөбек өлеңдерінде кейбір жағдайда сары уайымшылдыққа түсу сарыны сезіледі. Деген- мен, қазақ даласының алуан қырлы тіршілік тынысын толғағанда сол бір қайғы-қасіретке толы зар заманды сынап, қарапайым халықтың қамын қарастырып, жоғын жоқтағысы ке- летін тілегі басым. Ел аузында Молда Мұса атанып кеткен Мұсабек Байзақұлы бар өмірін Қаратау атырабында өткізген өнер иелерінің бірі. Ол осы күнгі ОҚО, Түркістан ауданына қарасты 82 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Шоқтас деген жерде 1949 жылы дүниеге келген. Бастапқыда діни оқу жолымен болса да біраз білім алған. Әуелі әкесі ұстаған молдадан хат танып, есейе келе Қарнақ деген қы- стақта Қозы дамылла ашқан дін мектебінде оқиды. Талап тұлпарын жастай мініп, ХІХ ға- сырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында өмір сүріп, айтулы ақындығымен халық арасына кең мәлім болған Молда Мұса Байзақұлының шығармашылығының зерттелу жайына келер болсақ, бізге дейін зерттеушілер Молда Мұса мұраларын жазылған уақытына қарай топтап, оларды революцияға дейін және одан кейін жазылған шығармалар деп қарастырған. Ал, Әселхан Оспанұлы: І. Бірде ақынның заманға, өмір-тіршілік мағынасына үніліп толғаған ой түйіндері түрінде, кейде табиғат көріністерін тамашалау сонан әсерленуден туған немесе шынайы махаббатты аңсайтын ұзынды-қысқалы өлеңдері. ІІ. Жалпы адамгершілік қағидаларын уағыздайтын, белгілі оқиға және шығарманың не кіріспе, не қорытынды бөлімінде берілетін түйіндеу әдісіне құрылған мысалдары. ІІІ. Айтыстары. ІV. Дастандары. –деп төрт топқа бөлген [2, 19-20 б.]. «Қазақ топырағында эпикалық жыр айту дәстүрінің ерекше қанат жайып, өзіндік із қалдырып, өрнек салған жері – Батыс Қазақстан. Бұл аймақ шамамен айтсақ Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе, Орал облыстары мен Қарақалпақ АССР–ның облыстары мен көрші аудан- дарын біріктіреді. Алып шынар секілді тамырын тереңге жайған бұл жыр айту мектебінің аты бізге жеткен алғашқы өкілдері кезінде Ш.Уәлиханов «қазақ-ноғай ұлысының филосо- фы» атаған Асан қайғы Сәбитұлы, Сыпыра және Шәлгез Тіленшіұлы, Қазтуған Сүйінішұлы болған [3, 124 с.]. Солардың бірі Маңғыстау облысы Маңғыстау ауданында дүниеге келген Мұрын жы- рау. 1942 жылы ғалым Есмағамбет Ысмайыловтың бастамасымен Қазақстан Жазушылар одағы мен Ұлттық Ғылым Академиясы тіл-әдебиет бөлімі Маңғыстаудан Мұрын жырауды алдырып, оның жырларын жазып алуды Мариям Хакімжановаға тапсырады. М. Хакімжа- нова «Мұрын жырау туралы есімде қалған естелігінде» жыршының жырларынан бөлек, оның отырыс-тұрысы, мінез-құлқында түртіп алып отырғанын алға тартқан. «Ұзамай Мұрын жырау да келіп қалды. Құрметтеп қарсы алдық. Қапсағай келген, ашаң жүзді, қарасұр кісі болатын. Сақал-шашы бурыл тартқан. Мен көргенде 82 жаста бо- латын. Көп шешіліп сөйлемейтін сабыр иесі адам еді» [4], – деп жазады. Мәриям жыраудың айтуы бойынша, 40 мың жолдан астам жыр жазып алған. Олар – «Ала тайлы», «Аңшыбай батыр», «Баба түкті Шашты Әзиз», «Пар-Пария батыр», «Құт- тықия батыр», «Едіге батыр», «Нұрадын батыр», «Мұсахан батыр», «Орақ Мамай батыр», «Қарасай – Қази батыр». Бұл жырларды Мұрын жырау Нұрым жыраудан үйреніпті. Атақты Қашаған (Күржұманұлы – К.М.) жыраудан үйренген «Көкше батыр», «Қосай батыр», «Шынтасұлы Төрехан батыр», «Асан қайғының аңызы», «Абат батыр», «Тоған батыр», «Манаш батыр», «Тұяқбай батыр», «Айсаұлы Ахмет батыр», сонымен бірге «Қарға бойлы Қазтуған» жырында жазып алған. «Жырау жеке отырғанда еркін көсіле алмай, жырдан кейбір тұстарын ұмытып, қа- лады екен де, керісінше көпшілік жиналған шақта бауырын жазған тұлпардай самғап, үні ашылып, шабытына шабыт қосып, манағы есінен шығып қалған жыр шумақтарын да тө- гіп-төгіп тастайтын көрінеді»,-деп жазады Күлзада Мырзағалиева «Айқын» басылымында жарияланған материалында. «Жырау домбыраны көбірек тартатын, – деп жазады Мариям. - Оның домбырасы қазіргі домбырадай емес, шағын, жатаған болатын. Көбіне домбырада бұрынғы жорық жы- рларының сарынын беретін күйлерді тартады. Кейде көзін тарс жұмып алып, өзі соған еріп үзік-үзік жырды төгіп-төгіп жіберетін еді.

83 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Жыраудың мінезі қызық болатын. Күндіз не төсекке, не диванға отырмайтын. Сон- дықтан жерге төсеген түкті кілемнің үстіне қалың матрац салып, шынтағына қос жастық қоятынбыз. Есім: (Есмағамбет Ысмайылов – М.К.М.) «Жерде беліңіз ауырады ғой, бір мез- гіл диванға отырыңыз, – десе, - Қойшы, шырағым, біз күн сайын жерге жақындап бара жатқан адамбыз ғой. Анауыңа отырсам, жайдақ атқа мінгендей мазам кетеді » - дейтін [6, 460 б.]. М. Хакімжанованың халық ауыз әдебиеті мұраларын жинаушы болуы кейінгі жастарға үлгі-өнеге. Ақынның бұл ісі әлі де терең зерттеуді керек ететін тың тақырып. Қорытынды. Қазақ халқының эпикалық мол мұраларын тудыруға, дамытуға, тара- тып айтуға фольклорлық типтер, бақсылар, жырау, ақын, жыршылар, қиссашы, термешілер ерекше қызмет еткен. Күрделі де, қызықты жыр айтушылар тұлғаларын ажырата, функци- яларын нақтылай, олар жырлаған жырлардың кейбірінің нұсқаларын салыстыра зерттей отырып бұл мәселенің әлі де сөз болмаған қырлары, зерттеушісін күтіп жатқан қиын да, қызықты мәселелері көп екенін айта кеткен жөн. Жоғарыда айтып өткеніміздей, жыршылар халық арасында неғұрлым өнегелі із қалдырған творчестволық тұлға. Сондықтан болар, мәдениет пен әдебиеттің кемелденуі тікелей соларға байланысты. Қазақ халқының жыр- шылық дәстүрін дамытып, оны өз аумағы мен мекеніне, лексикалық қорына сай жырлау барысында әр өңірдің өз жыршылық мектептерінің атқаратын қызметі де зор.. Жыршылық өнердің әмбебаптылығы соншалық, оның бойында әрдайым өзгеріс болып отырады. Бәлкім, ұзақ жырларды жырлап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізу кезінде орын алатын құбылыс болар. Сонымен қатар, қазіргі таңда бұрынғыдай ұзақ жырлардың қата- ры сейіліп, оның орнына қысқа толғау, ғибрат, насихат өлеңдер легі көбеюде. Десек те, көпшіліктің ықыласы оянып жатса, жыршылар да жаңаша серпіліске түсуі әбден мүмкін. Қорыта айтқанда, қазақ жыршыларының орындаушылық дәстүрі әлі де толық ашылмаған дүние. Оның құпия сырларын меңгеріп, халық игілігіне айналдыру – баршамызға ортақ іс.

Әдебиеттер тізімі

1 Ысмайылов Е. Ақындар. / Е. Ысмайлов – Алматы, Қазмемкөркемәдебиет, 1956. – 380 б. 2 Мұқанов С. Айтыс. І том. / С. Мұқанов – Алматы, 1942. – 320 б. 3 Тұрсынов Е. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. / Е. Тұрсынов - Ал- маты: Ғылым, 1976. – 245 б. 4 Әуезов М. Абай Құнанбаев. / М. Әуезов – Алматы: Жазушы, 1971. -287 б. 5 Бердібаев Р. Қазақ эпосы. / Р. Бердібаев – Алматы: Жазушы, 1982. – 227 б. 6 Әбетов Ғ. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. / Ғ. Әбетов – Алматы: Ғылым, 1962. – 324 б. 7 Қоңыратбаев Ә. Сыр шайырлары / Ә. Қоңыратбаев // Жұлдыз, №6, 1959. 8 Байбосынова Ұ. Сыр бойы ақын-жыраулары шығармашылығындағы ғазал жанры / Ұ. Байбосынова // Хабаршы. Филология сериясы. - №5. - 96 б. 9 Қабдолов З. Сөз өнері. / З. Қабдолов – Алматы: Жазушы, 1985. – 285 б. 10 Ізтілеуов Т. Назым. / Т. Ізтілеуов – Алматы: Жазушы, 1965. – 102 б. 11 Айтыс. ІІ том. – Алматы: Жазушы, 1965. – 330 б. 12 Дәрібайұлы С. Сыр шайырлары поэзиясындағы ежелгі әдебиет дәстүрі: фил. ғыл. канд. дис. / С. Дәрібайұлы – Алматы, 2000. – 36 б. 13 Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. / Р. Бердібаев - Алматы: Мектеп, 1983. – 319 б. 14 Тәжібаев Ә. Жылдар, ойлар. / Ә. Тәжібаев - Алматы: Жазушы, 1976. - 352 б. 15 Хакімжанова М. Мұрын жыраудың мұрасы. / М. Хакімжанова // «Жалын», – № 8. – 1987. 84 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Arailym Sailauova L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

On Research of Zhyrshy-Zhirau Schools

Abstract. The article takes into account the work of researchers who studied the history of the origin of the narrative art of zhyrshy and zhyrau at different times. Educational and historical significance of the art of zhyrshy and zhyrau in the spiritual world as well as features of these narrator schools that still exist in the Kazakh steppes were also examined. Based on this topic, a large number of theoretical works were studied is detail, where information was collected on the concepts of “legend” (zhyr), “narrator” (zhyrshy, zhyrau), “narrator art” (art of zhyrshy and zhyrau), and a narrator school (schools of zhyrshy and zhyrau). The historical data on the study of zhyrshy and zhyrau schools was analyzed and a final judgment was drawn. Key words: legend (zhyr), narrator (zhyrshy, zhyrau), narrator tradition (traditions of zhyrshy, zhyrau), narrator art (art of zhyrshy and zhyrau), narrator school (schools of zhyrshy and zhyrau).

Арайлым Сайлауова Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Об исследованиях сказительских школ (школ жыршы и жырау)

Аннотация. В статье учтены работы ученых, изучавших историю происхождения сказительского искусства жыршы и жырау в разное время. Также были рассмотрены вос- питательное, историческое значение искусства жыршы и жырау в духовном мире, особен- ности данных сказительских школ, которые существуют по сей день в казахских степях. На основе этой темы было рассмотрено большое количество теоретических работ, в которых были собраны сведения о понятиях «сказание» (жыр), «сказитель» (жыршы, жырау), «ска- зительское искусство» (искусство жыршы и жырау), сказительская школа (школы жыршы и жырау). Проанализированы исторические данные по исследованию школ жыршы и жырау, выведено заключительное суждение. Ключевые слова: сказание (жыр), сказитель (жыршы, жырау), сказительская тра- диция (традиции жыршы, жырау), сказительское искусство (искусство жыршы и жырау), сказительская школа (искусство жыршы и жырау).

References

1 Ismailov E. Aqındar [Poets], (Qazmemkoradebiet, Almaty, 1956, 380 p.). [in Kazakh] 2 Mukanov S. Aitys. I tom [Aitys. Volume I], (Almaty, 1942, 320 p.). [In Kazakh] 3 Tursunov E. Indigenous representatives of the Kazakh oral literature [], (Science, Almaty, 1976, 320 p.). [In Kazakh] 4 Auezov M. Abaі Kunanbayev [Abay Kunanbayev], (Zhazushy, Almaty, 1971, 287 p.). [In Kazakh] 5 Berdibayev R. Qazaq еposу [The Kazakh epos], (Zhazushy, Almaty, 1982, 227 p.). [In Kazakh] 6 Abetov G. Adebiettanu sozdigi [Dictionary of literary criticism terms], (Gylym, Almaty, 1962, 324 p.). [In Kazakh] 7 Konyratbayev A. Syr shaiyrlary [Cheese gums], (Zhuldyz, 6, 1959.). [In Kazakh]

85 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

8 Baibosynova U. Sır boiy aqyn-zhıraulary shygarmashylıkındagy gazal zhanrı [Zhazal genre in the works of akyn-zhyrau throughout the Syrland], (Herald. Philology series, 5, 96 p.). [In Kazakh] 9 Kabdolov Z. oneri [The art of speech], (Zhazushy, Almaty, 1985, 285 p.). [In Kazakh] 10 Iztleuov T. Nazym [Nazym], (Zhazushy, Almaty, 1965, 102 p.). [In Kazakh] 11 Aitys. Tom II [Aitys. T. II], (Zhazushy, Almaty, 1965, 330 p.). [In Kazakh] 12 Daribayevich S. Syr shairlary poeziyasyndagy ezhelgi adebiet dasturi: fil. gyl. kand. dis [An ancient literary tradition in the poetry of Syrland resins:. Phil. science cand. dis.], (Almaty, 2000, 36 p.). [In Kazakh] 13 Berdibaiev R. Sarkyrmas kazyna [Endless treasures], (Mektep, Almaty, 1983, 319 p.). [In Kazakh] 14 Tazhibaev A. Zhyldar, oilar [Years, thoughts], (Zhazushy, Almaty, 1976, 352 p.). [In Kazakh] 15 Khakimzhanova M. Muryn zhyrau murasy [Muryn zhyrau legacy], (Zhalyn, (8), 1987.). [In Kazakh]

Автор туралы мәлімет:

Сайлауова Арайлым - Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, филология факультетінің магистрi, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Sailauova Arailym - L.N. Gumilyov Eurasian National University, Master of Philology, Nur- Sultan, Kazakhstan.

86 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ҒТАМР 17.81.31

Элеонора Сейсенбиева, Қанипаш Мәдібаева, Айжан Юсуп Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті, Алматы, Қазақстан (E-mail: [email protected])

Ы. Алтынсариннің «Шариат-ул ислам» еңбегіндегі мұсылман ағартушылығы

Аңдатпа. Мақалада қазақ әдебиетінің бай мазмұнды елеулі желісі – діни-ағартушылық бағыттың ХІХ ғасырдағы көркемдік өрісі тұрғысынан тың пайымдаулар жасалған. Мақалада Ыбы- рай Алтынсариннің қазақ әдебиеті тарихындағы діни, мұсылмандық ағартушылық бағыттағы ең- бегі туралы айтылады. Жеке шығармашылық тұлға – Ы.Алтынсариннің әдеби мұрасы көркемдік тұрғыда сараланған. Бұл мақаланың негізгі мақсаты қазақ әдебиетінің тарихындағы мейлінше өнімді шығармашылық дәуір – ХІХ ғасырдағы әдеби мұраның өзекті мазмұнын құраған экзеге- тикалық дәстүрді тарихи алғышарттар, көркемдік негіз, ұстанымдар ауқымында тануды ғылыми зерттеуге тарту қисындарын пысықтау бағыттарымен айқындалады. Түйін сөздер: Діни ағартушылық, көркемдеу тәсілдері, экзегетика, Құран Кәрім, рухани қуат.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-87-92

Кіріспе. Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуде әдеби мұрадағы дін негіздерін на- сихаттау, түсіндіру бағытындағы шығармалар ұзақ жылдар бойы қисынсыз айыпталып, шетқақпайланып, көркемдік өрістегі елеулі бағыт мәнінде ғылыми айналымға тартылмай келеді. Мәселені түбегейлі зерделеуге кезеңдік саяси-идеологиялық ұстанымдар елеулі ықпал етті. Адамзат тарихында ислам дінінің жер бетіндегі діндердің ішіндегі беделді екендігі тарихи шындық. Біздің мақаламыздың негізгі өзегі осы Ислам дінінен, Құран сюжеттерінің желісінен бастау алған қисса-дастандар мен жұмбақ айтыстардың тарихпен ара қатынасы- ның қандай деңгейде екендігін анықтау да қажеттіліктің бір тарауы болмақ. ХІХ ғасырдағы ақындар мен олар туралы деректердің көркем әдебиеттегі көрінісі мен суреттелуін айқын- дау да жұмысымыздың өзекті мәселесінің бірі демекпіз. Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуде Дихан Қамзабекұлының ХІХ ғасырдағы мұ- сылмандық ағартушылық жөніндегі қисындарға назар аударады [1]. Қазақ жерінде қайта өрлеген ХІХ ғасырдағы діни ағартушылықтың мәселесі ХХ ғасыр басындағы әдеби дамуды зерттеуде Бейсембай Кенжебаев еңбектерінде «діни ағартушы ақындар» атауымен ғылыми айналымда болды. Ыбырай Алтынсариннің «Шарият ул-ислам» - «Мұсылманшылықтың тұтқасы» атты 1884 жылы араб әрпімен жазылып, жарық көрген еңбегінің маңызы ерекше. Зерттеу мақсаты. Әлемдік тәжірибеде сөз өнері тарихының көркемдік даму бағыттарын, жеке шығармашылық тұлға мұрасының жалпыадамзаттың артықшылық, айрықшылықтарын тәптіштеп, түгендеп, ғылыми бағыт түзіп, үздіксіз танып, танытып, игеріп отыру мұраттарындағы үздіксіз зерттеу бағыттары орныққан. Діни кітаптарды, яғни «Библия», «Құран» зерттеу, талдау жасау, түсіндірмелер жазу ісі ортағасырдан бастап эк- зегетика дәстүрін қалыптастырған. «Құран» кітабын аудару мәселесі де 16-17 ғасырларда қолға алына бастаған. Бұл дәстүр көптеген әдебиеттердің тарихында дамыған. Мысалы, грузин әдеби- етінің Х-ХІІ ғасырларындағы дамуы осы экзегетикалық дәстүрмен байланысты [4,199 б.]. Бұл тұрғыда қазақ әдебиетінің даму тарихындағы исламдық арқаулардың шығармашылық үдерісте орнығу мәселесі қазақ әдебиеттану ғылымында тұтас, хронологиялық жүйедегі кешенді ғылыми бағытта арнайы зерттелмеді. 87 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Мәселенің зерттелу тарихы. Бұл жерде жинақтары ХХ ғасыр басында жарық көр- гендігі фактісінде ғана ХІХ ғасырда жасаған ақындар мұрасы ХХ ғасыр әдебиетінің «ен- шісі» болып кеткендігін ескеруіміз керек. «Шығыста да батыстың қысымына қарсы қозғалыс болған. Бұл ескі режимді қайта құру негізінде болды. Дінді қолдарына ту етіп ұстады. Европаның өнерінен қашпау керек, бірақ алғанда исламды күшейту үшін алу керек деді. Мысырдан Мұхамбет Ғабдықу шықты. Бірнеше медреселер болды. Мұсылман- шылықтың логика, философиясын оқыды» [2, 38 б.]. Осында тәрбиені ескі медреседен алған, өз бетімен көп білім іздеген, араб, парсы тарихынан көп жаңа дерек тауып, жазған деп татардан шыққан Маржаниды айтады. Бұра- тана жұрттың дін ағартушылары тұрғысында бұл фактілер кейінгі кезеңде ғылыми жаңа бағыттарда толымды, негізді зерттеулерге ұласуда. Ресей мұсылмандарының діни ағартушылық бағыттағы қайраткерлік еңбегіне зер салуда Тұрсын Жұртбайдың Ш.Маржани туралы «Шаһабутдин Маржани және оның қазақ ой-санасына ықпалы» атты мақаласындағы тоқтамдар елеулі [3]. Автор мақалада Маржани тұлғасына тарихи мәнде тоқтала отырып қазақ оя- нушылығындағы ықпалына деп қоюдың түп-тамыр, тереңдерін тану қисындарын қадау-қа- дау жүйемен орнықтырды. «Шаһабутдин Маржани – исі мұсылман қауымы мен түркі жұрты әлемінің танымы мен ойлау жүйесіне өзгеріс әкелген ғалами ғұлама. Оның ілімі Абайдың көркемдік танымы- ның тамырына нәр, ойына қуат, өнеріне өріс берді. Сондықтан да Шаһабутдин Маржаниді қазақ ұлтының ұлттық идеясының уызын ұйытқан ой мәйегінің иесі, ұлт ұстазы ретінде қа- былдау – «мәңгілік ел» идеясын мұрат тұтқан қауым үшін «өткендерге салауат, ұрпақтарға аманат» болып табылады. Оның осы аттас «Өсиет кітабы» ХІХ ғасырдағы мұсылман мен түркі әлемінің танымдық және тарихи жадын аудара төңкеріп жаңғыртқан, рухани және ұлттық сана азаттығы бағытын қалыптастырған жадидтік – құбылысты тұлға. Өкінішке орай, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші ширегінде ислам әлемін қадыми ғұрып пен ұлттық тұйықталудың тылсымынан жол тауып шығарған, Абай арқылы сүзіліп кеп біртұтас Алаш идеясының қалыптасуына негіз қалаған жадидтік ғұламалар мен дін, ұлт қайраткерлерінің ілімінен қазіргі қазақ қауымы қалыс қалып келеді. Соның салда- рынан ислами ақиқаттың, яғни «Пайғамбардың ақ жолы» бұрмаланып, исі мүсілімнің тұтас танымын суыртпақтала сөгіліп, түсі оңып кетіп жатыр» [3, 28 б.]. Мұсылман ағартушылығы мәселесінде Д.Қамзабекұлы түбегейлі түйткілдерді түп-тереңінен ақтарып зерделеуге ден қояды. Зерттеуші мұсылман ағартушылығының қа- зақ даласына жайылу жолдарын саралауында төте жол Мысырдан, екінші жол – Түркиядан, үшінші жол – Қазан, Бақшасарай тараптарынан тартылған дейді. ХХ ғасырдың 20 жылдарында-ақ құрсауын мығымдай бастаған идеологиялық са- ясаттың көлеңкесі көлейлеген тұстары байқалғанына қарамастан мақалада мәселе нақты аталған. Ыбырай Алтынсарыұлының 1884 жылы Қазан баспасынан жарық көрген «Шарият ул-ислам» кітабын экзегетикалық мұраттар ауқымында танытып, жеткізуді көздеген мақа- ласыда Ш.Қ. Сәтбаева «ағартушылық» атауын жиі қолданады. Әрі ағартушылықтың дін негіздерін ұғындыру бағытындағы сипатын да ашып отырады. Алайда кезеңдік қалыптар бойынша діни ағартушылық «айыпты» шығармашылық тұлғаларға таңылған лақап болған- дықтан, бәлкім басқа да ықпалды себептерден «діни ағартушылық» деген ұғымға бармай- ды, бірақ ұғым түзуінде бұл мәселе ап-айқын айтылған. Ыбырай Алтынсариннің «Шарият ул-ислам» атты еңбегін жазудағы басты мақсаты туралы былай дейді: «Қазіргі кезде қазақ арасында Мұхамбеттің діни оқуы жайылып, етек алып барады... мүмкін болғанша, біріншіден, қазақ жастарының дін жөніндегі түсініктері теріс бағытқа түсіп кетпеуі үшін, ал екіншіден, қазақтың жазба тілінде татар тілі орынсыз 88 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

етек алуына жол бермеу үшін (бұл – қазақтарды татарландырудың ең сенімді тәсілдерінің бірі ғой) мен соңғы кезде Мұхамбет шариғатын үйрене бастап... Осы оқу құралын құра- стыруға кірістім» [4, 324 б.]. Ағартушы Ы.Алтынсариннің өзінің деректеріне сүйенсек, бұл кітапты жазу және жарық көру оңайға түскен жоқ. Кітап төрт бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлім иман туралы, мұсылман діні бойынша иман дегеннің не екені, Мұхамедті Алланың елшісіне ретінде тануы айтылады. Екінші бөлімде, Аллаға құлшылық ету, бес уақыт намаз оқу, ораза ұстау, жағдайы жоқтарға садақа беру, қайырымдылық істер жасау, жетім-жесір- лерге көмек беріп, аяу, жаман істерден аулақ болу және т.б. айтылған. Үшінші бөлімде, адамгершілік, ізгілік туралы сөз қозғаса. Кітаптың соңғы бөлімінде, дұғалардың қазақша мағынасы мен араб тілінде жазылған аяттарды қазақ тіліне аударған. Мәселенің талқылануы. «Дін канондарын түсіндіруді жазушы «Иман турасында» деп бастауында едәуір сыр жатыр деуге болады. Діни кітап болғандықтан әрі ресми та- лапқа сай келу көзделуіне жақсылық, ізгілік, тәрбиелеу сияқты негізгі көкейкесті мақсат сыналған. Басқа халықтарда бар ма, жоқ па білмеймін, қазақтарда иманжүзді кісі, «иманды адам» деген сөз бар. Қашаннан қалыптасқанын кім білсін, әйтеуір ертеде пайда болған си- яқты және ислам діні сахараға келуіне, енуіне байланысты, шамасы 8-9 ғасырдан қолданы- ла бастаған болуы мүмкін. «Кімнің ұяты жоқ болса, соның иманы да жоқ» - деген Абай. Басқасын былай қой- ғанда бір ғана осы «иманды», «иманжүзді» сөзінің өзінде қазақтардың дінді қабылдау өз- гешелігінің біраз қыры сәулеленген. Демек кітапта «иманжүзді» атану үшін адам «иман» дегеннің не екенін білуі, біліп қана қоймай өмірде іс жүзіне асыру, бойына сіңіре білуі шарт екені айтылады. Сонда ғана дүниеде биік ізгілік барына сеніп, соған ұмтылатын, үлкенді, даналықты сыйлайтын, барды ұқыппен бағалайтын, шапағатты, некені қадірлейтін мей- ірімді адам болмақ [5, 207 б.]. «Яғни – шынай мұсылман» деген ой көкейде тұрғаны әбден ықтимал. Әрі қарайғы Ыбырай кітабын интерпретациялау бұл ойымызды бекіте түскендей. Еңбектің атауы – «Шариат-ул ислам». «Мұсылманшылықтың тұтқасы». Ш.Сәтбаева осы еңбектің мұсылмандық ағартушылық бағыттағы мәнін, мейлінше ұғындыра байыптайды. Ыбырай Алтынсарыұлының ХІХ ғасырдағы Ресей мұсылмандары арасында жаңа серпін алған діни ағартушылыққа қатысы әлемдік мұсылмандық ағартушылықтың заманалық бағыттары, Исмаил Ғаспралы өнегесі ауқымында ілгеріде М.Әуезов меңзеген мәселенің байыбы кейіндеп М.Мырзахметұлы, Ш.Сәтбаева зерттеулерінде сәулеленді. Екі жақты қысымда ағартушылық мұраттары, сөз жоқ, мұсылмандық ағартушылық қозғалыс талаптарымен үндес, ыңғайлас, сабақтас бағытта көрініс тапқан Ыбырай Алтын- сарыұлының шығармашылық ғұмырбаяны, өмірлік ұстанымдары тұрғысында ескеретін өзекті мәселенің бірі – осы дін ағартушылығы бағытындағы еңбектері. «Шариат-ул исламда» тәптіштеп мазмұндалған мұсылмандық ұстанымдар зертте- ушілер атап өтіп отыратындай Ресей патша үкіметі тарапынан қазақтарды шоқындыру са- ясаты мықтап қолға алынып, тұрмыстық, рухани-саяси қысым күш алып, ұлт қауіпсіздігі алаңдаушылықта тұрған уақытта тәуекел етіп, ислам құндылықтарын дәріптеген кітап шыға- руы Ыбырай Алтынсарыұлы еңбегінің әлемдік ауқымдағы мұсылмандық ағартушылық мұраттармен өзектестіке жарық көргенін көрсетеді. Мұсылман адамның ой тазалығы, бой тазалығы, ниет, әрекеті, бес парызы, тұтас иманның жайы аталған еңбекте Алтынсарыұлы- ның ұстаздық-педагогтік әлеуетіне орай ұтымды әдістемелік шешімде мазмұндалатынын Шәмшиябану Сәтбаева арнайы атап өтеді. Еңбектің қасиеті Құран Кәрім мазмұнын ұғындыру бағытында қазақ тілі әлі таза қазақша жазба тіл дәрежесін алмай тұрған кезеңде таза қазақ тілімен жазылу фактісі – ұлт руханиятындағы елеулі тарихи мәселе. 89 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Ш.Сәтбаева бұл еңбектің жеке факт ғана емес, тұтас Алтынсарыұлының ағар- тушылық мұраттарымен негізделген құбылыс болғандығына зер салады. «Осы діни оқу құралында Ы.Алтынсариннің өлеңдері мен әңгімелеріндегі бірсыпы- ра ой-пікірлер, сарын-әуендермен сәйкестік, үндестіктер баршылық. Мысалы, оның «Өсиет өлеңдерінде» айтылатын «бәріміз бір адамның баласымыз, жігіттер, бір-біріңе қарасыңыз» деген жолдар «Мұсылманшылықтың тұтқасында» мынадай түрде кездеседі [5, 209 б.]. Ш.Қ.Сәтбаева бұл еңбектің құндылығын тарихи негізде бағалап, ыбырайтануда ар- найы айтылмаған, үзіліп-жұлынып, толық мәнінде қозғалмаған – дін ағартушылығы бағы- тында алғаш тиянақты, өмірлік негіздегі ой-тоқтамдарға жол ашты. Қорытынды. Сонымен, Ы.Алтынсариннің «Мұсылманшылықтың тұтқасы» атты еңбегі көптеген жылдар бойы салынған тыйымнан босап, қастерлі қазына қатарына қосыл- ды. Қазақ даласына ертеде сонау алыстағы араб жерінен жетіп, қоғамдық өмірдің ой-сана, әдет-ғұрып, дәстүр-дағды дамуының бір қыры ретінде сан ғасыр бойы үзілмеген ислам діні туралы алғашқы оқу құралы бүгін де құнды. Қазіргі жариялылық, сенім мен сөз еркіндігі дін- ге деген көзқарасты да өзгеруі жағдайында аса бір ұқыптылықпен, нәзіктілікпен жүргізілуге тиісті тәрбие істерінің белгілі бір деңгейде нәтижелі болуы үшін, ағартушы-жазушының осы саладағы тәжірибелері де үлкен тағылым болып табылады.

Әдебиеттер тізімі

1 Қамзабекұлы Д. Руханият. - Алматы: Қазақпарат, 1997. – 258 б. 2 Әуезов М. Абайтану дәрістері. - Алматы: Рауан, 1994. – 160 б. 3 Жұртбай Т. Шаһабутдин Маржани және оның қазақ ой-санасына ықпалы. // Әдебиеттану ғылымы және білім беру. Ғылыми-әдістемелік жинақ. Құрастырушылар: Қ. Мәдібаева, А. Әскербекова, А. Абдиманова. Жалпы ред. басқарған: Қ. Мәдібаева. - Алматы: ҚазМемҚы- зПУ, 2019. - 322б. 4 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1995. - 324 б. 5 Сәтбаева Ш. Экзегетикалық дәстүрге үлес. // Ыбырай Алтынсарин тағылымы. - Алматы: Жазушы, 1991. – 357 б. 6 Ислам на территории бывшей Российской империи. // Энциклопедический словарь. Вы- пуск 1. - Москва: Издательская фирма восточная литература РАН, 1998. – 159 с. 7 Фазыл Р. Пламенный просветитель. // Звезда Востока. - 1991, - №4. - С 103-104. 8 Қалижан У. Діни ағартушылық ағым – ол да бір мектеп. // ХІХғ.екінші жартысындағы діни ағартушылық ағым және оның өнімдері туралы ақиқат. - 1998, - №9, - Б. 58-63.

Элеонора Сейсенбиева, Канипаш Мадибаева, Айжан Юсуп Казахский национальный женский педагогический университет, Алматы, Казахстан

Мусульманское просветительство в трудах Ы.Алтынсарина «Шариат -ул ислам»

Аннотация. В XIX веке были разработаны новые суждения по художественному полю ре- лигиозно-просветительского направления - обширного, содержательного аспекта казахской литера- туры. В статье рассказывается о труде Ибрая Алтынсарина, относящегося к религиозному, мусуль- манскому направлению казахской литературы. Литературное наследие Алтынсарина анализируется с художественной стороны. Основная цель данной статьи заключается в том, чтобы выработать логику вовлечения в научное исследование экзегетической традиции, сформировавшей наиболее

90 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

продуктивную творческую эпоху в истории казахской литературы – актуальное содержание лите- ратурного наследия ХІХ века - в рамках исторических предпосылок, художественной основы и принципов. Ключевые слова: религиозное просвещение, художественные средства, экзегетика, Коран Карим, духовная энергия.

Eleonora Seisenbiyeva, Kanipash Madibayeva, Aizhan Yussup Kazakh National women’s teacher training university, Almaty, Kazakhstan

Muslim Enlightenment in Y. Altynsarin’s Works “Shariat-ul Islam”

Abstract. In the XIX century, new judgments were developed on the loiterary field of the religious and educational direction – a significant line of the rich content of the Kazakh literature. The article describes the work of Ibray Altynsarin in the history of Kazakh literature on religious and Muslim education. The literary heritage of Altynsarin’s personality is analyzed from the literary point of view. The main purpose of this article is to develop the logic of involvement in the scientific study of the recognition of exegetical tradition within the historical background, literary basis, principles that make up the most productive creative epoch in the history of the Kazakh literature – is an urgent content of the literary heritage of XIX century. Key words: Religious enlightenment, forming directions, exegetics, Quran Karim, spiritual energy.

References

1 Kamzabekuly D. Rushaniyat [Spirituality], («Kazinform», Almaty, 1997, 258 р.). [in Kazakh] 2 Auezov M. Abaitanu daristeri [Abai lectures], («Rauan», Almaty, 1994, 160 р.). [in Kazakh] 3 Zhurtbay T. SHahabwtdin Marzhani zhane onyn qazaq oi-sanasyna yqpaly [Shakhabut Marzhani and his influence on Kazakh thought], Adebiettanu gylymy zhane bilim beru. Gylymi-adistemelik zhinaq [Literature Science and Education. Scientific-methodical manual], Qurastyrushylar: Q. Madibaeva, A. Askerbekova, A. Abdimanova, Zhalpy red. basqargan K. Madibaeva [Constructors: K. Madibaeva, A. Askerbekova, A. Abdimanova, General Director: K. Madibaeva], (KazMEMPU, Almaty, 2019, 322 р.). [in Kazakh] 4 Altynsarin I. Tandamaly shygarmalary [Selected works], (Zhazushy, Almaty, 1995, 324 p.). [in Kazakh] 5 Satbaeva Sh. Ekzegetikalyq dasturge ules [Contribution to the exegetical tradition], Ibyrai Altynsarin tagylymy [Ibrai Altynsarin’s Lessons], («Zhazushy», Almaty, 1991, 357 p.). [in Kazakh] 6 Islam na territorii byvshey Rossiyskoy imperii [Islam in the territory of the former Russian Empire], Entsiklopedicheskiy slovar’. Vypusk 1 [Encyclopedic Dictionary. Issue 1], (Izdatel’skaya firma vostochnaya literatura RAN, Moscow, 1998, 159 p.). [in Russian] 7 Fazyl R. Plamennyy prosvetitel’ [Flaming enlightener], («Zvezda Vostoka» [«Star of the East»], 1991, (4), P. 103-104). 8 Kalizhan B. Dini agartushylyq agym – ol da bir mektep [The religious education curriculum is also a school], (XIX g. ekinshi zhartysyndagy dini agartushylyg agym zhane onyn onimderi turaly aqiqat [XIX century the truth about the religious education process and its products in the second half], 1998, (9), P. 58-63.). [in Kazakh]

91 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Авторлар туралы мәлімет:

Мәдібаева Қ.Қ. – филология ғылымдарын докторы, қазақ әдебиеті кафедрасының профес- соры, Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті, Гоголь көшесі 114, Алматы, Қа- зақстан. Сейсенбиева Э.С. – Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті, 6D020500-Филоло- гия мамандығының 2 курс докторанты, Гоголь көшесі 114, Алматы, Қазақстан. Юсуп А.Н. – Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, «6D021400 – Әде- биеттану» мамандығының 3-курс докторанты, Достық даңғылы, 13, Алматы, Қазақстан.

Madibayeva KK – Doctor of Philology, Professor of the Department of Kazakh Literature, Kazakh National Women’s Teacher Training University, Gogol Str., 114, Almaty, Kazakhstan. Seisenbiyeva E.S. – 2 rd year PhD student of specialty «6D020500 – Philology» Kazakh National Women’s Teacher Training University, Almaty, Gogol Str., 114, Kazakhstan. Yussup A.N. - 3 rd year PhD student of specialty «6D021400 – Literary Studies» Abay Kazakh National pedagogical university, Dostyk ave., 13, Almaty, Kazakhstan.

92 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Лингвистика және әдістеме Linguistics and methodics Лингвистика и методика

ХҒТАР 16.21.33.

Бақытгүл Абдыханова1, Ләззат Мейрамбекова2 1Семей қаласы Шәкерім ат. Мемлекеттік университеті, Семей, Қазақстан 2Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (E-mail: [email protected], [email protected])

Прецедентті есімдер: фольклордың ықпалы және әлем мәдени кеңістігіндегі орны (неміс тілі материалы негізінде)

Аңдатпа. Мақалада прецедентті феномен ұлттық мәдениеттен ақпарат беретін тілдік бірлік ретінде қарастырылды. Прецедентті мәтіннің мәтін түзуші тілдік таңба ретінде нақты бір ұлт мәде- ниетінде алатын орны, оның қалыптасып, тілдік санада бекіп қалу үрдісі, прецедентті мәтіндердің нақты бір мәдени қауымдастықтың тілдік санасынан өзге басқа да мәдени кеңістік өкілдерінің тіл- дік санасына орныға алу қабілеті сөз болды. Оның ішінде прецедентті есімдер мазмұны талданды. Қазіргі таңда прецедентті жалқы есімдер семантикасының дамуы концептуалдану үрдісінің маңызды бөлігіне айналып, әлемнің ұлттық тілдік бейнесін анықтау барысында бағалау/бағамдау тәрізді өзіндік қызмет атқарады. Осы себепті прецедентті ЖЕ қазіргі лингвистикалық зерттеулерде танымдық әлеуетке ие феномендердің мәдени-спецификалық табиғатын қарастыратын зерттеу ай- мағына жатады. Прецедентті жалқы есімге танылған ұлттық түсінік тіл мен ойлау, тіл мен мәдениет арақатынас байланысы бойынша зерттеулер үшін де маңызды. Түйін сөздер: ұлттық-прецедентті феномен, интермәтін, мәдени кеңістік, аялық білім

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-93-98

Кіріспе. Қазіргідей ақпараттық технология үздіксіз дамып, өте қолжетімді болып отырған заманда мәтіндердің де қызметі арта түсті. Мәтіндер әртүрлі ақпараттың көзі болғандықтан біз қазір «мәтіндер әлемінде» өмір сүріп отырмыз десек болады. Мәтінді қабылдау және түсіну қабілетіне қарай адамдардың, түрлі әлеуметтік топтардың, елдің, мемлекеттің бір-біріне деген өзара қарым-қатынасы түзіледі. М. Бахтиннің мәтінге бер- ген «өзіңді танытудың құралы» деген сипаттамасының көріністері бүгінгі мәтіндерде анық білінеді. Осы көріністі түзуге қатысатын мәтін құраушы тілдік бірліктің бірі, ол – интер- мәтін, интермәтіннің тілдік таңбасы – прецедентті мәтін. Интермәтін, прецедентті мәтін (ілкі мәтін) мәселелері қазір тіл білімінде кең зерттеле бастады. Интермәтін, прецедентті мәтін көркем мәдениеттің феномені ретінде оқырманның өз ұлтының мәдениетінен, та- рихынан, таным-түсінігінен «аялық білімі» болуын қажет етеді. Яғни, мәтінде орын алған прецедентті мәтін өз ұлтыңның өткені мен бүгінін байланыстырушы тілдік құрал. Мақсаты. Прецедентті мәтіннің мәтін түзуші тілдік таңба ретінде нақты бір ұлт мәдениетінде алатын орны, оның қалыптасып, тілдік санада бекіп қалу үрдісін, прецедент- ті мәтін табиғатындағы «ұлттық код», ақпарат, мағыналық байланыс, прецедентті мәтін- нің оқырман білмейтін, тың дүние емес екендігін, оқырман үшін қандай да бір ақпарат беретін таныс бөлшек (бүтіннің бөлшегі) екенін білу үшін және оның мазмұнындағы ой- 93 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

дың ашылуы үшін «аялық білімнің» маңыздылығын талдау. Сондай-ақ, прецедентті мәтін- дердің нақты бір мәдени қауымдастықтың тілдік санасынан өзге басқа да мәдени кеңістік өкілдерінің тілдік санасына орныға алу қабілетін көрсету де мақсат етілді. Нәтижелері мен талқылау. «Ұлттық» түсінігін Германияда XVIII ғасыр соңында неміс классикалық философтары мен эстетикалық ойшылдары өкілдері қалыптастырды. И. Гердер (J. Herder, 1744–1803), Ф. Шеллинг (F. Schelling, 1775–1854) еңбектерімен су- сындаған романтиктер фольклор мен мифологияда көрініс тапқан неміс өнерінің ұлттық тегіне, халық рухына баса назар аударды. Ф. Шеллинг пікірінше, мифология әсерінен: «расцветают и произрастают произведения искусства» [1,105 б.]. Ф. Шеллингтің идеялары Гейдельберг мектебінің өкілдерінің еңбектері арқылы дамиды. Неміс авторлары «ұлттық рух» идеясын дамытып, ұлттық-мәдени дәстүрге қызығушылық таныта бастайды. Осы кезең шығармаларында ұлттың өткеніне, мифке, фольклорға арқа сүйену басым. И. Гёте (J.Goethe, 1749–1832) халықтық көркем мұраны ұлттық әдебиеттің негізі деген түсінікті мәселе ретінде көтереді, басқа елдердің халықтық поэззия туындыларын іріктеп, халықтық поэззияның тамаша үлгілері жинағына енгізудің пайдалылығын атап көрсетеді. Осы кезең романтиктері Новалис, Л. Тик , Г. фон Клейст , А. фон Шамиссо, Э.Т.А. Гофман шығармаларында тағдыр концепциясына енудің көркемдік тәсілі ретінде мифтік образдар орын алған, демондық образдардың іс-әрекет жүйесіндегі мәндік сипатын ашу көзделген. Неміс романтиктерінің өкілдерінің шығармаларында демондар зұлымдықтың әлемдік күші адамның Абсолютті тануына кедергі келтіреді, индивидтің рухани әлеміне еніп, күнә жасауына әкеліп, соңынан күнәсінен арылуға мүмкіндігі болады, адам талпынысы иллюзияға келіп тіреледі, конфликтерді жеңу мүмкін болмай қалады деген ойлар берілген. Мысалы, А. фон Шамиссоның «Peter Schlemihls wundersame Geschichte» (1813) повестінде негізгі кейіпкер Петер Шлемиль «сайтанмен сөз байласып», көлеңкесін байлыққа айыр- бастайды. Жазушы шығармасында сайтан күлгін түспен суреттелген. Адам санасында бей- неленіп қалған сайтанның «қара түспен» ассоциациясын «күлгін түспен» берілу себебінде зерттеушілер автордың сайтанның қаншалықты күштілігі мен ептілігін ашып көрсету мақ- саты жатыр деп талдайды. Неміс тіліндегі «grau» (күлгін) сөзі «тұманды», «суық түсті», «қорқынышты» деген мағыналарды береді. «Күлгін» (grau) және «көлеңке» (der Schatten) сөздерінің мағынасына талдау жасай отырып, Г.Н. Храповицкая неміс мақаласымен бай- ланысын ашып көрсетеді – «Man kann nicht über seinen eigenen Schatten springen» (аудар- масында, «өз көлеңкеңнен асып секіре алмайсың»), яғни «шамаңды біл» мағынасындағы мақал [2]. Қазақ фольклорында да осы мәндегі «Аяз би, әліңді біл» деген ілкі айтылыстың бар екендігі белгілі және ол барлық қазақ оқырмандарының тілдік санасында орныққан. Сондай-ақ, Петер Шлемиль әдеби кейіпкері қазіргі уақытта неміс халқының тілдік кодына айналған. Петер Шлемиль – жолы болмайтын, көлеңкесін байлыққа айырбастаған, үнемі бақытсыздыққа ұшырап жүретін образ ретінде қалыптасып, осы коннотациямен «wie Peter Schlemihr, der seinen Schatten sucht» (аудармасында, «өз көлеңкесін іздеген Петер Шлемиль тәрізді», «уысынан шығарып алған армандарын іздеген Петер Шлемиль»), «Du bist schon ein richtiger Schlemihl» (аудармасында, «сен тура Петер Шлемильдің өзісің ғой») деген тіл- дік құралға айналып, тілдік қолданысқа түскен. Неміс тарихында орны бар ұлы тұлғалар мен неміс халық ертегілерінің, герман эпо- старының кейіпкерлері неміс мәдениетінен де өзге мәдениетке етене таныс. Мысалы, «Бар- баросса» тілдік қолданысындағы код, ең алдымен Германияның СССР-ға қарсы бағытталған соғыс жоспарының шартты атауы ретінде түсіндіріледі, «Fall Barbarossa» - (Барбаросса жоспарының күйреуі). Неміс тілді елдерде Barbarossa - Rotbart («Қызыл сақал») император Фридрих Барбароссқа [1121 —1190] қатысты аңызбен байланыстырылады. Ол өлмеген, өз әскерімен «Kyffhauser» үңгірінде «өз сағатын тосып» ұйықтап жатыр деп есептеледі. Әске- ри атаудың негізі осы кодтық атаудан - аңыздан қаланған. Г. Гейненің «Deutschland. Ein 94 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Wintermärchen» еңбегінде де осы қолданыс орын алған: «Mit stockendem Atem horche ich hin, Wenn die Alte ernster und leiser Zu sprechen begann und vom Rotbart sprach, Von unserem heimlichen Kaiser. Wohl mancher, der sich geborgen geglaubt, Und lachend auf seinem SchloB saB, Er wird nicht entgehen dem rachenden Strang, Dem Zorne Barbarossas!...» Г. Гейне шығар- масында Барбаросса, ұзақ ұйқысынан оянып, Германияны құтқаруға аттанады. Қазіргі таңда прецедентті жалқы есімдер семантикасының дамуы концептуалдану үрдісінің маңызды бөлігіне айналып, әлемнің ұлттық тілдік бейнесін анықтау барысын- да бағалау/бағамдау тәрізді өзіндік қызмет атқарады. Осы себепті прецедентті ЖЕ қазіргі лингвистикалық зерттеулерде танымдық әлеуетке ие феномендердің мәдени-специфика- лық табиғатын қарастыратын зерттеу аймағына жатады. Прецедентті жалқы есімге та- нылған ұлттық түсінік тіл мен ойлау, тіл мен мәдениет арақатынас байланысы бойынша зерттеулер үшін де маңызды. Неміс халқының лингвистикалық зерттеулерінде прецедентті жалқы есімдердің әртүрлі түсіндірмелері кездеседі: «әлеуметтік коннотативті мәні жоға- ры тірек сөздер» («Schlüsselwörter mit hohem sozialem konnotativem Wert»), «түйін сөздер» («Schlagwörter» [Niehr] немесе «ауыспалы сөз» («Fahnenwörter» [Panagl]). Прецедентті есімдер Ресей лингвистерінің пікірінше «нақты бір уақыт аралығында ерекше өзектілікке айнала алатын тіркестер» [3, 99 б.]. Осындай тірек есімдерге мысал ретінде неміс тілді мәдени кеңістіктегі Luther, Weimer, Paulskirche және басқа онимдерді атап өту жеткілікті. Осы тәрізді прецедентті есімдерді неміс тілді баспалар нақты бір саяси күштің ой-пікірін жетізу үшін қолданылады, ғалымдар: «прецедентті есімдер көмегімен қоғамда белгілі бір бағдарламалар мен бағыттар насихатталады» деген пікір ұстанады [3, 99 б.]. Прецедент- тілік теориясы қазіргі таңда өз алдына жеке лингвистикалық теория ретінде қалыптасқан, оның зерттеу пәні - бүгінгі дискурстардағы танымдық ақпараты бар, бастапқы мәнінен ауытқуға, өзгеріске ұшыраған коннотативті мәндегі онимдер, мысалы, Д.Нюблинг қазіргі таңда Mozart есіміндегі «музыкалық талант» семасындағы «музыкалық» семасының қол- даныстан шығып, ең алдымен «таза талант» ретіндегі мағынасына ерекше мән берілетін- дігіне тоқталады: Mozart des Schachs/des Tischtennis/des Tättowierens (шахмат ойынының/ стол теннисінің Моцарты). Сондай-ақ келесі мысалға көңіл бөлсек: А Петр Ефимович – Моцарт своего дела. Прецедентті есімдерді эмоциональды-танымдылық критерий тұрғысынан 3 топқа бөлуге бөліп қарастыруға болады: 1. жағымсыз бағалауыштық мәндегі ПЕ; 2. мелиоративті коннотацияға ие ПЕ; 3. жағымды да, жағымсыз да бағалауыштық қасиетке ие ПЕ. Мұндай ПЕ автордың танымдық дүниесімен тығыз байланысты. Оның себебі, та- нымал бір адамның есімі бірнеше аппеллятивтік мағыналардан тұратындығы байқалады, ғалымдар осы үрдісті есімдегі дистинктивті семалардың санымен байланыстырады. Бір есім, егер, әртүрлі тілдер жүйесі аясында қарастырар болса, түрлі мағынада, тіпті бастапқы мағынасына қарама-қарсы мағынада қызмет ететіндігін көреміз, оған прецедент есіміндегі коннотацияның әртүрлі мәдениетте қалай қабылданатыны әсер етеді [4, 63 б.]. Осы себепті де нақты бір ПЕ жағымды мәнде де, жағымсыз мәнде де қолданылуы мүмкін. Сондай-ақ, прецедентті есімдердің бір мәдени орта шеңберінен шығып, басқа лингвомәдени қауымдастықтың қолданысына түсе алу қабілеті көрінеді. Бұл жерде, преце- дентті есімнің (ілкі есімнің) әмбебаптық қасиеті көрініс береді. Мысал келтірсек: 1. Große Hoffnungen knüpfen die meisten Griechen deshalb nicht an den Berlin-Besuch ihres Ministerpräsidenten. Samaras will in Berlin um mehr Zeit werben, eine «Atempause», um die Wirtschaft aus der Talsohle zu führen, sonst drohten soziale Unruhen, fürchtet er. Aber viele glauben, Samaras sei damit bei Merkel an der falschen Adresse. Der Premier werde «vor einer neuen Berliner Mauer stehen», prophezeit die Zeitung Ta Nea. 95 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

2. Минобороны Грузии: в Южной Осетии – «новая Берлинская стена». Тинатин Хи- дашели сравнила установку российскими пограничниками в одностороннем порядке де- маркационных знаков на разделительной линии между Южной Осетией и Грузией со стро- ительством Берлинской стены [5, 66 б.]. 3. Miliband and his clique of millionaire allies a «Berlin Wall» between Labour and ordinary working class voters. Ed Miliband’s clique of millionaire advisors are acting like a «Berlin Wall» stopping Labour connecting with ordinary voters [5, 66 б.]. 4. «Араға Берлин қабырғасын салуда». Еуропа Одағы министрі және бас келіссөз жүргізуші Өмер Челик Германияның Түркиямен араға Берлин қабырғасын салғанын айтты. Анадолы Агенттігіне қонақ болған Өмер Челик түрік министрлердің Германиядағы жина- лыстарына тыйым салынуына наразылық білдірді [6]. 5. Біз де бір іргесінен сауысқан арылмайтын ауыл Икемсіз өмірге үйренген демде. Кеудеміздегі «Берлин қабырғасы», ғасырлардай ауыр, Селк етер емес, Шығыстан сыңсыған азалы желге. Еділбек Дүйсен (1782) [7]. Жоғарыда келтірілген мысалдардан Германияда прецедентті атауға ие болған «Бер- лин қабырғасы» тілдік қолданысының басқа лингвомәдени қауымдастыққа да еніп, әлемдік мәдени кеңістікте кең қолданысқа ие болғаны байқалады. Осы қолданыстарда «Берлин қабырғасы» прецедентті атауы «соғыс оты» сөзіне эвфемизм ретінде жұмсалған және барлық қолданыста да пейоративті бағалауыштық қасиетке ие. Жоғарыда келтірілген «А Петр Ефимович – Моцарт своего дела» мысалы да прецедентті есімдердің әлемдік мәдени кеңістікте орнығып, басқа мәдени қауымдастықта да белгілі бір қызмет ете алатындығы- ның белгісі. Бұл мысалдар прецедентті есім, прецедентті атау, прецедентті оқиғалардың анықтауыштық қызметі басқа бір мәдени ортада орнығып, бір мәдени ақпаратты екінші бір мәдениетке тасылдаушы қызметке ойысатындағының дәлелі. Келесі бір прецедентті атауға назар аударсақ: 1989 жылы «Берлин қабырғасы» ашылып, ГДР және ФРГ азамат- тары үшін еркін қарым-қатынас орнағаны белгілі. Осы сәт тарихқа Mauerfall немесе Fall der Mauer (қабырғаның құлауы) деген атаумен еніп, прецедентті атауға айналған. Қазіргі уақытта қандай-да бір барьер, кедергілердің жойылуын білдіретін прецедентті атау ретінде тілдік қолданысқа түскен: Hunderttausende Menschen sehnen hinter den europäischen Mauern einen neuen Mauerfall herbei. Бұл мысалдан жаңа прецедентті атаудың туындау механизмін көреміз, прецедентті есім / атау баспасөз беттерінде пайда болып, оқырмандар оны қабыл- дап, қолданған жағдайда, ол тілде бекіп, орнығып қалады, сөйтіп нақты бір қызмет атқару мақсатында жұмсалады. Прецедентті феномендердің туындау механизмін анықтау шетел мәдениетін тануға жол ашады. Прецедентті феномендердің осы қасиетімен сабақтастыра айтылған ресей ғалымы Гудковтың «нақты бір лингвомәдени қауымдастықтың прецедент- ті есім / атаулар корпусын осы қауымдастықтың құндылықтарын анықтаудағы «компас» ретінде тануға болады»,- деген пікірі прецеденттілік құбылыстың табиғатын тереңдете түседі және салмағын арттырады [8, 72 б.]. Қорытынды. Тіл әлемін зерттеу арқылы тілдік қолданыс ерекшелігін түсінуге, тіл- дік бірліктердің семантикалық жүгін, сөйлеу тіліндегі тілдік бірліктердің саяси, мәдени, тарихи сипаттағы басқа коннотациясын анықтаймыз, мәтіндегі прецедентті атау сияқты тілдік бірліктің әлеуметтік-мәдени фонын түсінеміз. Онсыз тілдесу толық жүзеге аспайды. Прецедентті мәтіндердің өзіндік ерекшелігін айқындау оның социомәдени кеңістіктегі ор- нын бағалауға мүмкіндік береді. Прецедентті мәтіннің ұлт тіліндегі, ұлттық мәдениеттегі, ұлттың әлеуметтік-қоғамдық өміріндегі қызметін зерделеу арқылы «аялық білім» қорымыз да кеңейе, тереңдей түседі.

96 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Әдебиеттер тізімі

1 Шеллинг Ф. Философия искусства. / Ф. Шеллинг – Москва: Мысль, 1966. – 496 с. 2 Храповицкая Г.Н. История зарубежной литературы: Западноевропейский и американ- ский романтизм. / Г.Н. Храповицкая – Москва: Флинта-Наука, 2002. – 408 с. 3 Ковтунова Е.А., Езан И.Е. Дискурс - анализ немецких ключевых слов. / Е.А. Ковтунова, И.Е. Езан - Тамбов: Грамота, 2018. - №4(82). Ч. 1. - C. 99-105. 4 Nübling D., Fahlbusch, F., Heuser, R. Namen. Eine Einführung in die Onomastik. - Tübingen: Narr Verlag. 2012. – 367 р. 5 Степанов Е.С. Признаки прецедентного имени (на примере имени «Berliner Mauer») // Наука о человеке: гуманитарные исследования. – Омск: Омская гуманитарная академия, 2016. - № 2(24). - С. 63-71. 6. https://www.trt.net.tr/kazakh/turkiia/2017/03/08/omier-chieliktien-giermaniiag-a-narazylyk 7 Мақала атауы [Электронды ресурс] – URL: https://adebiportal.kz/kz/news/view (Қарасты- рылған күні: хх.хх.2019) 8. Гудков Д.Б. Прецедентное имя и проблемы прецедентности. – Москва: Изд-во МГУ. 1999. – 149 с.

Бакытгуль Абдыханова1, Ляззат Мейрамбекова2 1Государственный университет имени Шакарима города Семей, Казахстан 2Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Прецедентные имена: влияние фольклора и его место в мировом культурном пространстве (на материале немецкого языка)

Аннотация. Целью данной статьи является рассмотрение национально-прецедентных фе- номенов как единиц, которые заключают в себе информацию об особенностях национальных куль- тур. В данном докладе производится обзор явления прецедентности, рассматриваются его история и основные критерии. Особое внимание уделяется понятию прецедентного имени и его истории. В настоящее время разработка прецедентной семантики существительных стала важной ча- стью процесса концептуализации и выполняет функции оценки при определении образа мира на национальном языке. По этой причине предыдущий ИЭ находится в области исследования, которая касается культурно-специфической природы явлений, имеющих когнитивный потенциал в совре- менных лингвистических исследованиях. Прецедентная национальная идентичность также важна для исследования связей между языком и мышлением, языком и культурой. Ключевые слова: национально-прецедентные феномены, интертекст, лингвокультурное сообщество, фоновое знание; прецедентность.

Bakytgul Abdykhanova1, Lazzat Меirambekova2 1 Semey Shakarim State University, Semey, Kazakhstan 2Eurasian National University named after L.N. Gumilyov, Nur-Sultan, Kazakhstan

Precedent Names: Influence of Folklore and Its Place in World Cultural Space (based on the German language)

Abstract. The purpose of this article is to consider national precedent phenomena as units that embody information about the characteristics of national cultures. This report provides an overview of the phenomenon of case law, examines its history and basic criteria. Particular attention is paid to the concept of a precedent name and its history.

97 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Currently, the development of case-based semantics of nouns has become an important part of the conceptualization process and performs the functions of assessment / evaluation in determining the image of the world in the national language. For this reason, the previous IE is in the field of research, which concerns the culturally specific nature of phenomena that have cognitive potential in modern linguistic research. Case-law national identity is also important in exploring the relationship between language and thinking, language and culture. Key words: national case phenomena; intertext, linguistic and cultural community; background knowledge; precedence.

References

1 Shelling F. Filosofiya iskusstva [Philosophy of art], (Thought, Moscow, 1966, 496 p.). [in Russian] 2 Hrapovitskaya G.N. Istoriya zarubezhnoi literatury: Zapodnoevropeiskii I amerikanskii romantizm: uchebnik [History of Foreign Literature: Western European and American Romanticism], (Flinta: Nauka, Moscow, 2002, 408 p.). [in Russian] 3 Коvtunova Е.А., Еzan I.Е. Diskurs-аnaliz nemetskih klyuchevyh slov [Discourse - German Keyword Analysis], (Gramota, Tambov, 2018, (4)82, (1), P. 99-105.). [in Russian] 4 Nübling D., Fahlbusch, F., Heuser, R. Namen. Eine Einführung in die Onomastik. (Narr Verlag, Tübingen, 2012, 367 p.). 5 Stepanov Е.S. Priznaki pretsedentnogo imeni (nа primere imeni «Berliner Mauer») [Signs of a precedent name (for example, the name «Berliner Mauer»)], Nauka о cheloveke: gumanitarnye issledovaniya [The science of man: humanitarian research], (Оmskaya gumanitarnaya akademiya, Omsk, 2016, (2) 24, P. 63-71.) [in Russian] 6 https://www.trt.net.tr/kazakh/turkiia/2017/03/08/omier-chieliktien-giermaniiag-a-narazylyk 7 https://adebiportal.kz/kz/news/view 8 Gudkov D.B. Pretsedentnoe imya I problem pretsedentnosti [], (Izdatel’stvo МGU, Moscow, 1999, 149 p.). [in Russian]

Сведения об авторах:

Абдыханова Бақытгүл – PhD, Шәкерім атындағы мемлекеттік университеті, Глинки көш. 20, Семей, Қазақстан. Мейрамбекова Ләззат – PhD, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Сәтпаев көш. 2, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Abdykhanova Bakytgul – PhD, Shakarim University, Glinki str. 22, Semey, Kazakhstan. Меirambekova Lazzat – PhD, L.N.Gumilyov Eurasian National University, Satpayev str. 2, Nur-Sultan, Kazakhstan.

98 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ҒТАМР 16.21.33.

Айгүл Бижкенова, Лейля Сабитова Евразийского национального университета им. Л.Н.Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (E-mail: hhhhh)

Научная деятельность структурных подразделений как одна из важных составляющих развития исследовательского вуза

Аннотация. В статье речь идет о важности синтеза образовательной и научно-исследова- тельской деятельности в вузе для достижения качества деятельности вуза в целом. Критерий «на- учно-исследовательская деятельность» определяется как приоритетный в оценке деятельности не только современных университетов, но и отдельно взятого вузовского преподавателя. В статье ана- лизируется современное состояние вузовской науки в Казахстане и ее составляющие. На примере кафедры иностранной филологии ЕНУ им. Л.Н.Гумилева показывается один из возможных путей гармоничного сопряжения образовательной и научно-исследовательской деятельности в условиях классического университета. Ключевые слова: качество высшего образования, исследовательский университет, синтез образования и науки, научный потенциал вуза, научная деятельность структурного подразделения.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-99-107

Введение. Стремительное развитие современного общества ставит перед вузами и их сотрудниками новые задачи, ибо классических, фундаментальных знаний для подготов- ки хорошего специалиста становится недостаточно – необходимо иметь в распоряжении весь спектр современных знаний в изучаемой области. Знания можно получать не только пассивно читая учебники, но и активно занимаясь научными исследованиями. Речь идет о возможности синтезирования общеобразовательных и научных знаний. Постановка задачи. В задачи краткого исследования входит поиск оптимальных пу- тей развития исследовательских университетов и анализ ситуации в стране. Для казахстан- ского высшего образования актуальным является формирование инновационных универ- ситетов, ориентированных на новейшие достижения науки в разных сферах деятельности общества, разработка и реализация таких образовательных программ, которые построены в строгом соответствии с этими достижениями и нацелены на внедрение результатов на- учного поиска в образование и производство. Это дело не одного дня, это долгосрочная программа действий. Но для этого нужно определить алгоритм развития и разработка до- рожной карты исследовательского вуза. Методология и методы исследования. Философия и политика высшего образова- ния опирается на лучший опыт, имеющийся в мире. Изучая литературу на данную тему, а также рассмотрев возможные и функционирующие векторы развития вузов, приходим в совокупности к одному правильному ответу на поставленный вопрос. Интеграция науки и образования – это тот единственный путь, который может обеспечить функционирование университетов исследовательского типа. Как пишет российский ученый Коршунова Н.Л., «западноевропейский опыт показывает, что усиление значения научно-исследовательской работы в высшей школе имеет положительное влияние на внутреннюю жизнь учебных заведений» [1]. Например, в Германии нет ни одного университета, где бы не функцио- нировали НИИ, а ППС не имел бы отношения к научной деятельности. В европейских университетах сосредоточен основной потенциал фундаментальной науки, выполняются масштабные прикладные исследования и разработки. «Успешный ученый западного об- разца имеет право самостоятельно организовывать исследовательские группы, где сотруд- 99 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

никами становятся лучшие студенты» [там же]. Самым существенным является то, что ученый передает своим студентам активную позицию в жизни, способствуя развитию у них научной инициативы и внутренней мотивации к самостоятельному поиску. Ярмолиц- кая Н.В. указывает, что немецкий философ Карл Ясперс, в свое время отмечал то, «что задание университета это — исследование, обучение, образование и воспитание» [2]. Выс- шим и неотъемлемым принципом университета является «связь исследования и обучения... потому, что в соответствии с идеей лучший исследователь одновременно и единственно хороший преподаватель» [2, с. 70]. Можно с полной уверенностью согласиться с такой точ- кой зрения, что только человек, занимающийся научными исследованиями в своей отрасли, может уверенно передавать добытые знания. Основным методом исследования является фундаментальный анализ ситуации. Результаты исследования и их обсуждение. Значение вузовской науки определя- ется не только собственно научными результатами, но и тем, что в вузах обеспечивается преемственность научных традиций, накопление и обновление знаний, подготовка специ- алистов для научной деятельности. Это выдвигает и новые требования к преподавателям вузов, которые обязаны свободно ориентироваться в самых последних достижениях науки, что невозможно, если преподаватель не занимается научной работой сам. Есть необходи- мость при определении модели современного преподавателя вуза выделить среди основ- ных параметров «научно-исследовательскую деятельность», где акцент будет делаться на индикаторе «наука», в результате чего приоритетным будет соотношение «педагог-иссле- дователь». Именно такой критерий качества, на наш взгляд, должен стоять во главе угла при оценивании деятельности ППС в вузах. Для развития науки в вузах Казахстана сегодня делается немало, в большинстве вузов страны созданы и продолжают создаваться научно-исследовательские институты и центры, лаборатории и исследовательские мастерские. На их базе успешно реализуются научные проекты, хоздоговорные работы, в последнее время взят курс на разработку про- ектов совместно с зарубежными исследовательскими институтами. Открываются start-up и coworking центры. Немаловажным является факт широкого привлечения к данному виду деятельности талантливой молодежи. Актуальными направлениями становятся коммерци- ализация науки и ее связь с производством. Но, несмотря на все создающиеся новые направления и условия для развития вузов- ской науки, дело движется пока не так быстро, как хотелось бы. Наука все еще в большин- стве случаев остается прерывистой и фрагментарной. На наш взгляд, одним из препятствий становится отсутствие единого научного, на системной основе проработанного направле- ния как в вузе в целом, так и в его отдельных структурных подразделениях. Написание на- учных статей, участие в работе научных конференций остается в течение длительного вре- мени основной формой научной работы вузовских педагогов. Сегодня идет своеобразная гонка за публикациями ради их числа. Количество публикаций и статус издания, в котором вышла публикация, стали основным критерием оценки научной деятельности педагогов. И это не только в нашей стране. Встречаясь с зарубежными коллегами, нередко слышим о той же проблеме цитируемости. Строгая регламентированность публикаций, с одной стороны, стимулирует к активным изысканиям, но, с другой стороны, ограничивает время научного поиска. Как мы хорошо понимаем, наука не терпит спешки Зарубежные аккредитационные агентства, в составе комиссий которых приходится работать отечественным экспертам, обращают большое внимание на факт наличия или от- сутствия фундаментальных научных исследований в вузе. Зачастую отмечая высокий уро- вень профессиональный подготовки специалистов в вузе, указывается на недостаточность серьезных научных направлений. Надо признать, что содержание реализуемых образова- тельных программ в вузах также не всегда базируется на результатах научной работы. 100 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Причины сложившейся ситуации уходят корнями в советский период развития об- разования. Наука не относилась к приоритетам высшей школы, поэтому она была в дея- тельности вузов второстепенной задачей. Этот подход сохраняется в большинстве случаев и сегодня. Это подтвердили результаты блиц-опроса среди обучающихся и преподавателей двух столичных вузов, которым с целью определения роли и места науки в вузе, были за- даны два вопроса: «С какой целью Вы пришли в вуз?», «Каково Ваше основное занятие в вузе?». У студентов разных уровней и разных специальностей при ответе на первый вопрос явно доминировал ответ: «Учеба. Образование» (99%). 1% студентов ответили: «Получе- ние глубоких знаний и занятие научными проектами». Основным занятием в вузе также является «Получение высшего образования» (77%), а «научные проекты» занимают 1% обучающихся. Немного отличными от этих результатов являются ответы преподавателей, которые среди важных приоритетов отметили НИР (около 30%). Так чем же занимает- ся современный вуз? Получается, образованием, в первую очередь. То есть речь идет о подготовке кадров для различных отраслей экономики. Но надо подчеркнуть, что вузы за- нимаются подготовкой кадров и с высшей научной квалификацией, т.е. специалистов для науки. Практически все государственные и национальные университеты реализуют образо- вательные программы на уровне докторантуры. И все же пока наука не стоит в одном ряду с образованием. Кажется, здесь нужен не декларативный подход, а реальное признание интеграции образования и науки как важного двигателя развития нации и государства. Вузовская наука имеет несколько неотъемлемых компонентов, без наличия которых она практически невозможна. Основу научного потенциала составляют, в первую очередь, высококвалифицированные специалисты. В стандартах аккредитационных агентств этот пункт проверяется как научная остепененность ППС вуза. Она колеблется в зависимости от направления подготовки. На технических и естественно-научных отделениях процент остепененности бывает выше, нежели на гуманитарных направлениях. Отдельные гума- нитарные направления явно отстают в плане оснащенности ППС с высокой научной ква- лификацией. К примеру, языковые кафедры. Анализируя качество научной составляющей в деятельности ППС всех направлений важно обратить внимание на регулярность и тема- тическую устойчивость публикаций ППС, на выпуск монографий, наличие патентов и ав- торских свидетельств на труды и изобретение, на процент внедрения результатов научной деятельности в учебный процесс либо в производство. Эти данные являются показателем наличия в структурных подразделениях вуза научных направлений, научных школ и систе- матичность их апробации. Важнейшей составляющей успеха научной деятельности в вузе является матери- ально-техническая база исследований и проектов. Постоянное обновление и модернизация обеспечат конкурентоспособность и повышение качества исследований. В ряде вузов Ка- захстана материально-техническая база отличается стабильностью, инновационным раз- витием, что способствует результативности научной деятельности. Однако в большинстве случае стоит вопрос износа и устаревания оборудования, слабых темпов его обновления. Это связано с недостаточным финансированием научных исследований в вузах. Так, финан- сирование науки в стране составляет лишь 0,15% от ВВП страны, в то время, как для созда- ния новых высокотехнологических отраслей экономики необходим рост финансирования науки не ниже 3% от ВВП. Объем грантового финансирования научных проектов в 2018 году по сравнению с 2015 годом снизился, по данным МОН РК, на 43%. Как пишет в своей аналитической статье Алтынай Нуркеева, логическим следствием снижения финансирова- ния стало снижение количества работников в сферах науки и количества организаций, за- нимающихся НИОКР на 2% [3]. Проблема оттока работников и повышения эффективности научной и научно-инновационной деятельности может быть решена путем создания эффек- тивной системы стимулирования ученых на достижение конкретных результатов. Система 101 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

стимулов должна выделять талантливых людей на всех уровнях их научной карьеры, начи- ная от студентов, склонных к научной деятельности, и завершая высококвалифицирован- ными специалистами в области науки. Научная деятельность и ее результаты должны быть прописаны как часть системы жизнедеятельности государства на законодательном уровне. А университеты, нацеленные на качество, будут наделены большими полномочиями и пре- вратятся в центры технологического трансфера науки и образования. Именно это принесет им финансовую стабильность. Другим немаловажным параметром научного потенциала вуза является наличие хорошей библиотеки. Это обязательное условие для развития новых идей, генерирования новых замыслов и самостоятельного научного поиска. Для начинающего исследователя крайне важным является не только наличие финансовой поддержки его научных начина- ний, публикаций результатов исследований и участия в научных форумах, но и регулярная возможность работать в фондах научной библиотеки, оснащенной согласно современным требованиям. Университеты, активно поддерживающие исследовательский сектор, уделя- ют развитию библиотеки самое серьезное внимание. Фонды пополняются ежегодно, име- ется доступ к электронным базам как в стране, так и за рубежом. В библиотеки внедрены новейшие методики и технологии в области использования и управления интернет-комму- никациями. Но все же есть проблемы как с наличием, так и доступом к современной лите- ратуре, а самое главное, с созданием условий работы в читальных залах и научных фондах. Всем известно, что библиотеки в зарубежных вузах представляют собой целый комплекс, имеющий наряду с богатейшими фондами литературы со всего мира на разных языках еще и самые комфортные условия для работы обучающихся и исследователей. Кафедра иностранной филологии Евразийского национального университета им. Л.Н.Гумилева ставит перед собой задачи, связанные в первую очередь с созданием эффек- тивной научной основы для своей образовательной деятельности. С этой целью с 2013 года на кафедре проводится научно-методический семинар «Актуальные вопросы иностранной филологии и лингводидактики», в деятельность которого входит не только регулярное за- слушивание итогов научно-методической деятельности как всей кафедры в целом, так и отдельно взятых преподавателей и обучающихся, но и определение научно-исследователь- ских направлений образовательной структуры, разработка концепций научного роста. Ос- новная тематика данного семинара охватывает научные направления кафедры. Они напря- мую связаны с основной образовательной деятельностью, т.е. подготовкой специалистов с фундаментальными знаниями по теории и практике иностранных языков, зарубежной литературе, а также разработкой и совершенствованием научных основ изучения иностран- ных языков в сравнительно-сопоставительном аспекте с привлечением всех передовых тех- нологий обучения и внедрением новых научных подходов. Традиционным стало один раз в год организовывать расширенное заседание этого семинара на международном уровне с публикацией материалов для широкого использо- вания их в образовательной и научно-исследовательской деятельности и внедрением их в учебный процесс. Всего проведено 7 расширенных семинаров. Опубликовано 7 сборников с материалами семинара, каждый из них снабжен отдельными библиографическими номе- рами и индексами ISBN. Сборники рассылаются, как правило, по центральным библиоте- кам городов Нур-Султан и г.Алматы, а также, при возможности, в региональные и научные библиотеки ведущих университетов страны и зарубежья. Основная тематика семинара может претерпевать изменения в рамках важных нор- мативных и программных документов в системе образования. Так, если в 2013 году первый открытый семинар с участием зарубежных гостей и руководителей управления образова- нием г.Астаны, ученых и преподавателей столичных вузов так и назывался «Актуальные вопросы иностранной филологии и лингводидактики», то все последующие международ- 102 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ные семинары имели тематическое уточнение. К примеру: «Актуальные вопросы… в све- те Послания Президента Республики Казахстан народу Казахстана «Казахстанский путь - 2015: единая цель, единые интересы, единое будущее»» (апрель, 2014); «Актуальные вопросы…в свете реализации Государственной Программы Республики Казахстан по раз- витию и функционированию языков на 2011-2020 гг.» (апрель, 2015); «Лингвистическое образование в условиях глобализации» (апрель, 2016); «Актуальные вопросы…: теория и практика» (апрель, 2017); «Актуальные вопросы…в свете концепции модернизации обще- ственного сознания: принципы полиязыкового образования» (апрель, 2018); «Актуальные вопросы…в свете новых тенденций развития гуманитарного образования и межкультурной коммуникации» (апрель, 2019). Таким образом, выше приведена вся тематика рассматриваемого научно-методиче- ского форума, который стал известной площадкой для обмена опытом, презентаций, дис- куссий и выработки конструктивных решений и идей для отечественных и зарубежных специалистов и экспертов. За эти годы в работе данного семинара приняли участие свыше 40 зарубежных спикеров из таких стран, как Германия, Австрия, Франция, Болгария, США, Голландия, Польша, Испания, Греция, Италия, Россия. Многие из них опубликовали свои выступления в сборниках с материалами семинара. В число участников семинара вошли также ученые из различных уголков Казахстана, а также преподаватели высших и средних специальных учебных заведений. В рамках отдельных семинаров были организованы ма- стер-классы для преподавателей вузов, средних специальных учебных заведений и учите- лей средних школ по использованию новейших методик обучения иностранным языкам. Такие мастер-классы проводились и под руководством зарубежных экспертов, к примеру, Международного проекта PASCH (2015) и Центра немецкого языка – партнера Гете Ин- ститута в Казахстане (2016), а также с приглашением партнеров-практиков из филиалов кафедры иностранной филологии – школы-гимназии №5 г.Нур-Султан (2017). В 2018 году кафедра впервые организовала выездной семинар на базе Павлодарско- го государственного университета им. С.Торайгырова. Целью данного мероприятия была реализация всеобщей задачи консолидации вузовских механизмов научного сотрудниче- ства и академического обмена опытом. В этом мероприятии принял участие целый десант отечественных и зарубежных ученых из ЕНУ им. Л.Н.Гумилева, а также зарубежные экс- перты и ученые не только из ПГУ им.Торайгырова, но и всего Прииртышского региона. Такой вид межвузовского академического сотрудничества является важным направлением для выработки единых научно-методических основ образовательной и культурно-воспита- тельной деятельности современных вузов, которые должны стремиться к интеграционным процессам в своей деятельности. Все представленные семинары носят статус международных в связи с участием в них зарубежных участников. Посмотрим на их количество:

Годы 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Количество 2 1 5 4 4 2 20 зарубежных (Италия, (США) (ФРГ, (ФРГ, (ФРГ, (ФРГ, (Австрия, участников Греция) США, Кыргыз- Испа- Испа- Россия, Россия) стан) ния) ния) Беларусь) Количество казах- 80 45 85 70 90 100 120 станских участников

Как видно из таблицы, с 2016 г. количество казахстанских участников увеличива- ется. Их география охватывает разные города: Нур-Султан, Павлодар, Караганда, Алматы, Семей, Актобе, Кокшетау, Тараз, а также области и регионы. 103 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Если проанализировать количество и качество публикуемого материала в сборниках указанных семинаров, то получится следующая картина.

Годы 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Количество публикаций 20 14 39 23 43 27 50 Статьи зарубежных 1 - 2 1 2 1 5 участников Статьи на иностранном 2 2 4 - 9 7 14 языке

Количество участников из зарубежных институтов колеблется от 1 до 20 человек (можно проследить в программах и регистрационных листах семинаров), однако многие не успевают оформить тексты для подачи оргкомитету. В связи с этим разнится количество спикеров и количество опубликованных ими статей докладов. Науке на кафедре иностранной филологии, таким образом, уделяется особое зна- чение. Наряду с представленным выше научно-методическим семинаром ежегодно орга- низуются научно-практические конференции. Конференции для ученых и обучающихся чередуются так, что каждая из них проводится один раз в год либо один раз в два года. Таким образом, научно-образовательная деятельность обучающей структуры охватывает как «взрослую» науку, так и «молодежную». Привлечение обучающихся к научно-иссле- довательской деятельности – это требование к качеству организации учебного процесса в целом. Поэтому данный вид деятельности всегда находится в центре внимания. Начиная с 2014 г. организованы и проведены три международные научные конференции для сту- дентов, магистрантов, докторантов и молодых ученых. Их тематика: иностранные языки, различные аспекты современной лингвистики и литературы. К каждой конференции гото- вится и публикуется сборник с материалами. Тексты докладов обучающихся разных уров- ней принимаются к публикации, в случае если они подготовлены совместно с научным ру- ководителем либо имеется отзыв от супервайзера. Таким образом, обеспечивается качество публикаций и проводится апробация тезисов на секционных заседаниях под руководством ученых кафедры. Студенческие конференции отражены ниже в таблице:

Название конференции год Кол-во пу- Кол-во Сборник бликаций участ-ов Всего На ин. Всего Заруб. ISBN УДК/ объем языке ББК Иностранный язык и лите- 2014 77 18 110 10 978- 80/81 11,2 ратура: история и современ- 601- (063) п.л. ность 301- /81.2 132-5 Иностранные языки в образо- 2015 78 20 140 8 978- 811.1/8 15,87 вании молодежи Казахстана 601- (063) п.л. 301- 570-5 Молодежь и наука: вопро- 2018 28 5 60 2 978- 80/81 8,0 сы иностранной филологии, 601- (063) п.л. лингводидактики и межкуль- 326- /81.2 175-1 турной коммуникации

104 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Среди международных научно-практических конференций, организованных кафе- дрой, особо выделяются конференции, посвященные результатам научного проекта «На- учные основы непрерывного лингвистического образования специалистов по иностран- ным языкам в Республике Казахстан», выполнявшегося в период с 2015 по 2018 год при грантовом финансировании МОН РК. Так, в 2016 году была организована большая науч- ная конференция «Языковое образование в Казахстане: вопросы поступательности и не- прерывности», дата проведения которой была приурочена к празднованию 25-летия Не- зависимости Казахстана. Участники конференции смогли обсудить актуальные вопросы содержания языкового образования, мировой опыт, а также рассмотреть проблемы теории и практики иностранных языков, инноваций в методике преподавания языков и аспекты межъязыковой трансляции. В основных докладах были представлены модели непрерыв- ного лингвистического образования, дидактические основы преемственности подготовки специалистов по иностранным языкам, методы интенсивного обучения языкам. Большую помощь могут оказать изданные научно-методические и учебные пособия: «Английский язык в Казахстане: методологические основы» (2017), «Лингводидактические основы обу- чения французскому языку в Казахстане» (2017), «Немецкий язык в Казахстане: история и современность» (2017). Все пособия помещены в фонды центральных библиотек страны и доступны для читателей научных библиотек ЕНУ им. Л.Н. Гумилева. В целом, в период с 2013 года по 2018 год кафедрой иностранной филологии прове- дены следующие научные конференции:

Название конференции год Количество Количество Сборник публикаций участников Всего На ин. яз Всего Заруб. ISBN УДК/ББК обьем Иноязычное образование в 2013 52 10 110 6 978-601- 80/81 18,8 Казахстане и в современном 301-043-4 /81.2 п.л. мире Германские языки и проблемы 2014 75 25 150 13 978-9965- 811.11: 20,1 переводоведения в современ- 31-623-4 80/81 п.л. ном полилингвальном мире 80 (симпозиум) Языковое образование в 2016 55 22 120 7 978- 81ʹ1(063) 21,3 Казахстане: вопросы 6010301- /81.2 п.л. поступательности 809-6 и непрерывности Современная система 2017 40 7 80 4 978-601- 80/82 13 образования: 326-062-4 81.2 п.л. вектор полиязычия Инновационные и цифро- 2018 55 16 100 5 978-601- 80/81 37,5 вые технологии в инофило- 326-229-1 81.2 п.л. логическом образовании

Научная деятельность кафедры как структурного подразделения большого универ- ситета имеет свою специфику в связи с ее обязательной целенаправленностью и планово- стью. Конечно же, она не исчерпывается лишь проведением научных форумов и выполне- нием отдельных научных проектов. Исследовательская деятельность напрямую отражается в функционировании докторских образовательных программ и формировании на их базе научных школ. С 2015 года реализуемая докторская программа по иностранной филологии

105 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

имеет единое направление исследовательской тематики, а именно - разностороннее изу- чение внутриязыковых механизмов в языках на современном этапе. Есть тенденция к соз- данию научной школы сравнительного словообразования. В 2019 году открыта еще одна докторская программа по направлению «Подготовка учителей иностранных языков и лите- ратуры». Здесь также намечается идея заложить единый вектор практического и теоретиче- ского изучения. Заключение. Таким образом, на примере деятельности кафедры иностранной фило- логии как самостоятельной структуры ЕНУ им. Л.Н.Гумилева в г.Нур-Султан рассмотрен и предлагается один из возможных путей гармоничного сопряжения основной образователь- ной функции с систематической научно-исследовательской работой. При этом достигается положительный эффект в виде внедрения результатов научной деятельности преподавате- лей и обучающихся кафедры в учебный процесс, создаются благоприятные условия для обучающихся всех уровней для занятий серьезной наукой. В перспективе на базе кафедры в обязательном порядке должна функционировать научная лаборатория, в которой будут изучаться методы совершенствования учебного процесса и вопросы лингводидактики в учебном процессе, а также апробироваться новые подходы к анализу лингвистических и компаративных явлений, интеграционных механиз- мов на межъязыковом уровне. На кафедре разработана концепция подобной лаборатории и имеется конкретное видение ее развития и практического функционирования. Кафедра имеет все шансы стать обладателем прав на реализацию результатов научной деятельности и делать таким образом в обозримом будущем свой вклад в финансовую стабильность ву- зовской науки, о которой шла речь в начале статьи. В заключение отметим, что исследовательский вуз будет по-настоящему функцио- нальным только в случае качественной научной деятельности всех его структурных под- разделений в разрезе их профессионального направления и соблюдения обязанностей в качестве технологического трансфера научных знаний и практических результатов иссле- дования.

Использованная литература

1 Коршунова Н.Л., Цзян Нань. Образование и наука в современном университете [Элек- трон. ресурс] - URL: https://Cyberleninka.ru (Дата обращения: 21.11.2019). 2 Ярмолицкая Н. В. Современное образование и наука: основные направления и концепции развития в контексте европейского опыта // Молодой ученый. - 2015. - №23. - С. 1114-1118. 3 Нуркеева А. Каков механизм науки в Казахстане [Электрон. ресурс] -URL: https://forbes. kz/process/science/ekonomiya_na_nauke_kak_v_kazahstane_finansiruyut_nauku/ (Дата обра- щения: 23.11.2019)

Айгүл Біжкенова, Лейля Сәбитова Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан

Құрылымдық бөлімшенің ғылыми қызметі - университеттің даму компоненттерін зерттеудің маңызды бағытының бірі ретінде

Аңдатпа. Мақалада университет сапасына қол жеткізу үшін университеттегі оқу және ғылыми-зерттеу қызметін синтездеудің маңызы туралы айтылады. «Зерттеу қызметі» критерийі қазіргі заманғы университеттердің ғана емес, сонымен бірге университеттің жалғыз оқытушысы- ның қызметін бағалаудағы басымдық ретінде анықталған. Мақалада Қазақстандағы университеттік

106 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ғылымның қазіргі жағдайы мен оның құрамдас бөліктері талданады. ЕҰУ-дің шетел филологиясы кафедрасының мысалында Л.Н. Гумилев классикалық университеттегі оқу және ғылыми-зерттеу қызметін үйлесімді түрде біріктірудің мүмкін жолдарының бірін көрсетеді. Түйін сөздер: жоғары білім сапасы, зерттеу университеті, білім мен ғылым синтезі, универ- ситеттің ғылыми әлеуеті, құрылымдық бөлімнің ғылыми қызметі.

Aigul Bizhkenova, Leyla Sabitova L.N. Gumilуоv Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Scientific Activity of Structural Divisions as One of the Important Components in the Development of a Research University

Abstract. The following article demonstrates the significance of educational scientific research synthesis in higher educational organizations in order to reach the overall efficiency regarding particular activities. The criteria of a “scientific research” is defined as a priority in research assessment not only in educational organizations. However, it is prioritized by specialized tutors as well. The given article analyses current circumstances of modern science in higher educational organizations in Kazakhstan and their representatives. As an instance, considering the Foreign Philology Department, the L.N.Gumilyov ENU illustrates one of the possible ways to acquire harmonic interaction of educational-scientific research based on a regular university. Key words: higher education quality, research university, synthesis of education and science, scientific potential of higher educational organizations, scientific work of a structural division.

References

1 Korshunova N.L., TSzyan Nan’ Obrazovaniye i nauka v sovremennom universitete [Education and science in a modern university], [Elektronіс resurs] Available at: https://Cyberleninka.ru (Accessed: 21.11.2019) [in Russian] 2 Sovremennoye obrazovaniye i nauka: osnovnyye napravleniya i kontseptsii razvitiya v kontekste yevropeyskogo opyta [Modern education and science: the main directions and concepts of development in the context of European experience], (Molodoy uchenyy, 2015, (23), P. 1114- 1118.) [in Russian] 3 Nurkeyeva A. Kakov mekhanizm nauki v Kazakhstane [What is the mechanism of science in Kazakhstan], [Elektronіс resurs] Available at: https://forbes.kz/process/science/ekonomiya_na_ nauke_kak_v_kazahstane_finansiruyut_nauku/ (Accessed: 23.11.2019)

Авторлар туралы мәлімет.

Бижкенова Айгуль - доктор филологических наук, профессор, заведующая кафедрой иностранной филологии Евразийского национального университета им. Л.Н.Гумилева, Нур-Сул- тан, Казахстан. Сабитова Лейля - PhD, доцент кафедры иностранной филологии Евразийского национального университета им. Л.Н.Гумилева, Нур-Султан, Казахстан.

Bizhkenova Aigul - Doctor of Philology, Professor, Head of Department Foreign Philology, L.N. Gumilу- оv Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan. Sabitova Leilуa - PhD, Associate Professor, Department of Foreign Philology, L.N. Gumilуоv Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.

107 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

ХҒТАР 16.21.21

Гүлжан Досжан Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (E-mail: [email protected])

Кірме сөз мәселелерін зерттеудегі интегративтік тәсілдер

Аңдатпа. Халықаралық байланыстардың негізінде тіларалық қатынастардың күшейетінді- гін ескерсек, оның негізгі индикаторларының біріне, сөз жоқ, кірме сөздер жатады. Кез келген тіл- дің сөздік қоры, бір жағынан, сол тілдің өз мүмкіндіктерін саралап пайдалану, іштен түлеу жолымен дамып, молайып отыратын болса, екінші жағынан, өзге тілдерден кірме сөздерді қабылдау арқылы толығады. Кез келген тілдің лексикалық қорына, салалық терминологиялық қабатының қалыпта- суына қатысты мәселелерді басқа ғылымдармен (этнология, психология, әлеуметтану, мәдениетта- ну т.б.) байланыста зерттегенде ғана нәтиже бермек. Интеграциялық тәсіл бойынша зерттеуді қажет ететін тіл біліміндегі аса маңызды тақырыптар қатарына кірме сөз мәселесі жатады. Мақалада кір- ме лексемалардың теориялық және методологиялық негіздері лингвистикалық контактологияның интегративтік тәсілдерге (этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, лингвомәдени- еттану, лингвоэкология) сәйкес кешенді түрде анықталды. Түйін сөздер: лингвистикалық контактология, кірме сөз, этнолингвистика, психолингви- стика, социолингвистика, лингвомәдениеттану, лингвоэкология.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-108-118

Тіл білімінде дәстүрлі тарихи-салыстырмалы (ХІХ-ХХ ғғ.) және жүйелілік-құрылым- дық (ХХ ғ.) парадигмалардың ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында антропоцен- тристік бағытқа ауысуы тілдік мәселелерді, соның ішінде кірме сөз ұғымының аспектілерін пәнаралық әдіс-тәсілдер негізінде қарастыруға мүмкіндік беріп отыр. «Тіл – мәдениет – тілдік тұлға» үштігін зерттеуге бағытталған лингвистиканың ан- тропологиялық парадигмасы жүйелілік-семиологиялық тәсілді ауыстырып қана қойған жоқ, сонымен қатар, тіл біліміндегі өзінің келешегі зор бағыт екендігін дәлелдеп отыр [1]. Осы ретте аталған бағыттың лингвистикадағы рөлі жөнінде белгілі филолог Г.С. Сағи- долла: «Лингвистикалық зерттеудің антропоцентристік парадигмасы тілді сол қызмет ететін қоғаммен, әлеуметтік ортамен, тіл иесі – халықтың сан ғасырлық тарихымен, та- ным әлемімен, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан өмірлік тәжірибесімен, рухани бол- мыс-бітімімен, салт-дәстүр, әдет-ғұрпымен байланыстыра қарастыруды діттейтін тіл біліміндегі ауқымы кең зерттеулерге жол ашып, нақты ғылыми жетістіктерге қол жеткізді. Соның нәтижесінде тіл мен мәдениет, тіл мен халық, тіл мен таным арасындағы тығыз бай- ланыс, өзара сабақтастық проблемасын жан-жақты зерттеуді мақсат ететін интеграциялық жаңа үрдістегі этнолингвистика, лингвомәдениеттану, этнопсихолингвистика, когнитивтік лингвистика сияқты ғылыми бағыттар қалыптасып, ХХ ғ. соңғы ширегінде жедел қарқын- мен дами бастады. Олардың әрқайсысының зерттеу нысанын нақтылауда, я болмаса ғылы- ми теориялық және методологиялық негіздемесін жасауда тіл бірліктері басқа ракурста, яғни адам санасымен, ойлау әрекетімен, бүкіл адами болмыспен біртұтастықта қарасты- рылып отыр» [2, 18 б.] - дейді. Жаһандану және ақпараттандыру процестерінің қарқын алуына орай кірме сөздер бір тілден екінші тілге шапшаң еніп, бірнеше тілдің лексикалық қорын дамытуға, заттар мен ұғымдардың атауын концептуалдық тұрғыдан қабылдауға, сөйлеушінің тілдік дүни- етанымын қалыптастырып, әлеуметтік мәртебесін айқындауға, әрбір халыққа тән этника- лық менталитет пен психологиялық ерекшеліктерді келесі халықтың сөйлеу дағдысына

108 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

енгізуге, туысқан тілдер арасындағы терминологиялық қорды қалыптастыруға негіз болып отырған құбылыстардың қатарына жатады. Кірме сөздердің бір тілден екінші тілге енуіне тек лингвистикалық қана емес, сонымен қатар экстралингвистикалық факторлардың әсер ететіндігін ескерсек, онда кірме лексемаларды таза лингвистикалық әдіс-тәсілдер негізінде қарастырудың толық нәтиже бермейтіндігі анық. Біздің бұл ойымызды филолог Серіккүл Сәтенованың «Қазақ тілінің сөздік қорын- дағы кірме қабат мәселесі бірқатар ғылыми еңбектерде қарастырылғаны мәлім, сондай-ақ шетел тілдеріндегі түркілік элементтер, олардың негізгі тілдің әсерімен аз-кем өзгеріске ұшырауы тәрізді мәселелерді арнайы зерттеу кейінгі кездері қолға алына бастады. Бірақ осы бағыттағы зерттеу жұмыстары мақсатты түрде жалғастырылуы тиіс. Себебі кірме тіл- дік бірліктердің қай кезеңдерде енгені, себептері, құрылымындағы өзгерістер т.б. тәрізді нақты шешімін таппаған сұрақтар тіл білімі, тарих, этнография, археология, мәдени антро- пология тәрізді ғылыми салалар деректерін ұштастыра отырып зерттеуді қажет етеді», [3, 311 б.] - деген пікірі дәлелдей түседі. Осы ретте кірме сөз мәселесін зерттеуде этнолингвистика, социолингвистика, психо- лингвистика, лингвомәдениеттану және лингвоэкология секілді интегративтік тәсілдердің теориялық мән-маңызын анықтап алғанымыз жөн. 1. Дербес ғылыми бағыт ретінде этнолингвистика ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасы- рдың басында АҚШ-та «мәдени антропологияның» шеңберінде қалыптасты. Осыған орай америкалық дәстүрге бағдарланған зерттеулерде «этнолингвистика» терминінің орнына не- гізінен когнитивтік бағыттағы мәселелерді қарастырса – «антропологиялық лингвистика», ал коммуникативтік аспектілерді зерделесе – «лингвистикалық антропология» терминдері қолданылады. Аталған жағдайға сәйкес Батыс зерттеушілері тілдің этникалық аспектілерін қарастырған уақытта оны екі ракурста, яғни «когнитивті этнолингвистика» және «комму- никативті этнолингвистика» бойынша саралайды. Негізінен, этнолингвистикалық зерттеулер өзара байланысты үш саланы қамтиды: 1. Материалдық және рухани мәдениет тұрғысындағы халық ауыз әдебиеті шығармаларын мазмұн және пішін жағынан талдау; 2. Біртұтас семиотикалық тәсіл шеңберінде мәдени-тілдік ареалдарды кешенді зерделеу; 3. Тілдік дүниетанымды сипаттау. Осы орайда филолог Н.Ғ. Шаймердинова «әлем бейнесі» ұғымына: «Әлем бейнесі дегеніміз адамдар санасында олардың қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды кодтауының нәтижесінде туындайтын әлем туралы образдық түсінігі» деген анықтама береді [4, 36 б.]. Этнолингвистиканың негізін қалаушы америкалық антрополог Франц Боас пен оның шәкірті Эдвард Сепир Солтүстік америкалық үндістер тілдеріне арналған көпжыл- дық зерттеулерінде алғаш рет «лингвистикалық қатыстылық» ұғымын қолданғанымен, бұл құбылысты Э.Сепирдің шәкірті Бенджамин Уорф кең ауқымда қарастырды. Лингвистикалық қатыстылық принципіне сәйкес, сөйлеушінің «әлем бейнесі» (сөйлеушінің қоршаған ортаны қабылдауы) ол бақылап тұрған әлемге емес, оның тілінің грамматикалық және лексикалық табиғатымен тікелей байланысты [5, 281 б.]. Лингвистикалық материалды этнологиялық тұрғыдан қарастыру арқылы тілдегі эт- никалық ерекшеліктердің қалыптасу себептерін сөйлеушімен және олардың субэтнос және тұтастай этносқа айналу кезеңдерімен бірге қарастыруды көздейді. Әсіресе, тілге енген және еніп жатқан кірме сөздерді қабылдауда, оларды игеру мен қолдануда сөйлеушінің эт- никалық ерекшеліктері мен шетел сөзінің этникалық мазмұны арасында «өзара текетірес» орын алуы мүмкін. Себебі, әр халықтың әлемді қабылдауы әр түрлі және ол көптеген факторларға, атап айтқанда, белгілі бір халықтың географиялық, тарихи, мәдени, этника- лық, саяси-экономикалық, әлеуметтік-психологиялық т.б. даму ерекшеліктерімен тығыз байланысты. 109 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Этнолингвистикалық талдау негізінде кірме сөздердің лексикалық семантикасының мәдени коннотацияларын анықтауға болады. Әсіресе, халықтардың арасындағы мәдени контактілер нәтижесінде енген кірме сөздердің ұлттық санаға әсерін талдауда этнологи- ялық әдіс-тәсілдердің орны ерекше. Этнолингвистиканың когнитивтік сипаттағы зерттеулерінен «релятивистік» және «әмбебаптық» бағыттарды көруге болады. Бұлардың біріншісі – сөйлеушінің дүниетаны- мындағы мәдени және тілдік ерекшеліктерді зерделеуде қолданылса, екіншісі – табиғи тілдердің лексикалық және грамматикалық әмбебаптық қасиеттерін іздеуде таптырмайтын тәсіл болып саналады. Ал этнолингвистиканың коммуникативтік сипаттағы зерттеулерін- де деректерді жинаудың этнологиялық және кеңістіктік әдістері қолданылса, ал алынған мәліметтерді өңдеуде статистикалық әдістерге басымдық беріледі. Қазіргі контактология саласындағы этнолингвистикалық зерттеулерге шолу жа- сау барысында кірме сөздердің реципиент тілдегі халықтың тілдік дүниетанымына ықпал ететіндігі анықталды. Егер де бұл процесс үздіксіз жалғаса берсе, шетел сөздерінің қарқын- ды енуі салдарынан тілдегі этникалық бояуы басым сөздердің архаизмге айналып, нәтиже- сінде тілдің төл болмысынан гөрі оның халықаралық (интернационалдық) сипаты артып кету қаупін жоққа шығаруға болмайды. Қазіргі таңда үндіеуропалық тілдердің деривациялық жүйелеріндегі біз атап өткен бір-біріне қарама-қайшы екі үрдістің, яғни тілді ұлттандыру (автохтонизация) мен халықа- ралық сипатын арттыру (интернационализация) үрдістерін зерттеуге көп көңіл бөлінуде. Өкініштісі, мұндай іргелі зерттеулер түркі тілдеріне әлі күнге дейін жүргізілген жоқ. Қорыта айтқанда, тілдердің өзара әрекеттесуін зерттеудің этнолингвистикалық тәсілі изоглостың таралуы жөнінде қосымша мәлімет алуға, тілге шетел сөздерінің кірі- гуіндегі этносаралық және ареалдық үрдістердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салғастыра талдауға мүмкіндік беретінін атап өткен жөн. 2. Кірме сөз мәселесін зерттеуде адам факторын тіл иесі ретінде барынша есепке алуды көздейтін психолингвистикалық тәсіл лингвистикадағы жаңа парадигмалардың бірі- не жатады. Когнитивтік процестердің ерекшеліктерін психолингвистикалық тәсілмен қа- растыруда зерттеушілер «адам сан алуан тәжірибесі арқылы өзін қоршаған әлемді қалай таниды және түрлі (оның ішінде сөйлеушілік) іс-әрекет процестеріндегі ой қорыту мақса- тында дербес қалай әлем бейнесін құрастырады?» деген сұраққа жауап іздей бастады. Америкалық лингвист Э.Хауген кірігу мәселесін лингвистикалық тәсіл бойынша зерттеуде психологияның теориялық және методологиялық әдіс-тәсілдеріне сүйену қажет- тігін түсінді. Бұған себеп, екі тілді қатар меңгерген жекелеген тілдік тұлғалар тілдік кон- тактілердің тікелей қатысушылары болып табылатындығы. Осы орайда У.Вайнрайх тілдік жүйелердің өзара әрекетке тек олардың төл сөйлеушілері арқылы түсетіндігін ескеру қажет дей келе: «Кез-келген лингвистикалық зерттеуде қаншалықты ұзақ болса да сөйлеушінің кейбір соңғы мәтінін, оның миында бар мәтінге негіз болған жүйені және оған осы мәтінді ғана емес, оның тілдік ұжымының басқа мүшелері тілдік нормаға сәйкес деп қабылдайтын басқа да шексіз ой-пікірлерді ойлап шығаруға мүмкіндік беретін өнімді ажырата білу ке- рек» – дейді [6, 25 б]. Осы айтылғанды басқаша айтсақ, тілдік өзара әрекеттестік барысын- дағы тілдік құбылыстар мен олардың нақты сөздерін талдау үшін психолингвистикалық тәсілге жүгінген абзал. У.Вайнрайх пен Э.Хауген тілдік норма деп қостілді сөйлеушінің алдында таңдау мәселесі ретінде тұрған тиісті контекстердегі көптеген нормаларға бағыну проблемасын атап көрсетеді. Осылайша, ХХ ғасырдың екінші жартысында лингвистер психологиялық аспектіні на- зарға ала отырып, тілдік жүйелердің өзара әрекеттестігі мен кірме сөз мәселелерін шешуге тырысты. Алайда, лингвистикада психологиялық бағыттың толық зерттелмеуі салдарынан 110 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

зерттеушілер лингвистикалық бақылаумен шектелді. Атап айтқанда, негізгі мәні бір тілдік жүйенің нормаларын келесі тілдік жүйенің нормаларына қолданумен сипатталатын тілдің түр- лі деңгейлеріндегі интерференциялардың көрінісін есепке алды. Э.Хауген: «Барлық психоло- гиялық құбылыстарымен байланысты жағдаяттарды қарастыруға мүмкіндік болмағандықтан, біз тек таза лингвистикалық көзқарасқа сүйеніп, кез-келген кірігуді қосылатын ауыспалы эле- мент және тіркеме элемент деп қарастырамыз» -дейді [6, 345 б.]. Бұл бағытта ресейлік линг- вистер бірқатар зерттеулер жүргізді. Солардың қатарында М.М. Бахтин: «Дербес санада тіл «өздік» пен «бөтеннің» тоғысында орныққан. Сөйлеуші сөзді өзінің акцентімен айтып, оны өзінің ойлаушылық және экспрессивтік мазмұнымен толықтырғанда ғана шетел сөзі «өздікке» айналады» - дейді [7, 125 б.]. Мағынаның психолингвистикалық тұжырымдамасы кірме сөзді кең ауқымда қара- стыруға мүмкіндік береді. «Өздік – бөтен» дихотомиясы психолингвистикалық түсінік бой- ынша кірме сөз деп – болмыстың қандай да бір фрагменті туралы жаңа біліммен байланы- сты, дегенмен сөздікте ғана емес, тіл иелерінің санасында (түйсігінде) тіркелген мағынасы бар сөзді айтуға болады. Сөздің басқа тілден енген, не енбегендігін анықтау барысында «өздік» пен «бөтен» өлшеміне жауап беретін, кірігудің барлық нақты жағдайларын бірік- тіретін кірме сөздің критерийін табу қиын. Қазіргі таңда зерттеушілер тілдік санадағы төл сөздер мен кірме сөздердің мазмұн- дық сипатын, олардың ұлттық-мәдени ерекшеліктерін, жекелеген этнос өкілі қандай да бір сөзге қарай отырып алатын ақпараттың түпкі мәнін анықтауда – этнопсихолингвистика, ал индивидтің қай әлеуметтік топқа жататындығын анықтау арқылы оның кірме сөзді түсіну мен қабылдауда қандай стереотиптер мен стратегияларға жүгінетінін және оның сөйлеу про- цесіне қандай әлеуметтік факторлардың әсер ететінін айқындауда – социопсихолингвистика секілді лингвистиканың жаңа интегративтік салаларының әдіс-тәсілдеріне жүгінетін болды. Кірме сөздердің семантикалық және прагматикалық ерекшеліктерін психололингви- стикалық тұрғыда талдау барысында бірқатар әдіс-тәсілдер қолданылады. Оларға психосе- мантикалық талдау, психопрагматикалық сараптау, лингвистикалық эксперимент, ассоциа- тивті эксперимент, интроспекция т.б. жатады. 3. Социолингвистиканың жеке пән ретінде қалыптасуына психолингвистиканың не- гіз болғанын ескерсек, тілдің әлеуметтік және психологиялық аспектілерінің өзара тығыз байланысты екендігін айта кеткен жөн. Бұған осы екі пәнаралық ғылымның қарастыратын категорияларының көбінесе ортақ болып келетіндігі дәлел. Негізінде америкалық әлеуметтік лингвистика өкілдері ұғымдардың қалыптасуы мен қабылдануы, интерференция және тілдік патология секілді категорияларды психолингви- стикадан қабылдаған болатын. Америкалық Ф.Г. Лаунсбери тіл психологиясының шекара- сын айқындай отырып, маркстік-лениндік лингвистика мен социолингвистика мойында- маған Э.Сэпир мен Б.Уорф негізін қалаған «Тілдік қатыстылық гипотезасының» («linguistic relativity hypothesis») жақтаушысы болды [8, 102 б.]. Әлеуметтік лингвистикадағы көптеген ұғымдар мен терминдердің өз бастауын тіл психологиясынан алғандығына Ч.Фергюсонның «жоғарғы және төменгі тіл» («high and low language») және У.Вайнрайхтың интерференция және семантикалық кірме сөз бағытындағы тұжырымдары дәлел бола алады. Зерттеу бағыттарына сәйкес социолингвистика теориялық және қолданбалы деп бөлінеді. Осы ретте бір социумдағы бірнеше тілдің өзара әрекеттесуі мен өзара әсерін, кон- тактіге түсетін тілдердегі элементтердің кірігуі мен интерференция құбылысын, интерди- алекттер, койне, пиджин, т.б. аралық тілдік құрылымдардың қалыптасуы секілді құбылы- стар әлеуметтік лингвистиканың зерттеу нысанына жатады. Қазіргі таңда осы аталған категориялармен лингвистикалық контактология шұғыл- данады. Демек, лингвистикалық контакологияның ғылым ретінде қалыптасуына, негізінен, әлеуметтік лингвистика ықпал етті десек қателеспейміз. 111 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Тілдің семантикалық және прагматикалық аспектілерін әлеуметтік лингвистика тұрғысынан зерттеуде француз әлеуметтік лингвистика мектебінің өкілдері зор үлес қосты. Солардың ішінде кірме сөз мәселесін зерттеген ғалымдар қатарында Антуан Мейе мен Жо- зеф Вандриесті ерекше атап айтуға болады. ХХ ғасырдың басында-ақ А. Мейе тілді тек оның әлеуметтік табиғаты арқылы түсіну- ге болатынын айтып, сөз мағынасының өзгеріске ұшырауына контекстегі ішкі өзгерістер мен психологиялық процестер емес, негізінен, әлеуметтік факторлардың себеп болатындығын ай- тқан. Сонымен қатар, А. Мейе тілдің әлеуметтік бөлшектелуі туралы тұжырымды алға тарта отырып, әрбір әлеуметтік топқа тән зияткерлік қабілеттерді сипаттайды. Ал сөздердің семан- тикалық өзгерістерін олардың неғұрлым кең әлеуметтік топтан тар әлеуметтік топқа немесе керісінше ауысуымен түсіндіреді. Ол тілден тілге немесе диалектіден диалектіге енетін кірме сөздерді тілдік дамуға негіз болатын факторлардың қатарына жатқызады [9, 118 б.]. А.Мейенің идеяларының негізінде Ж.Вандриес тілді физиологиялық, психологи- ялық, әлеуметтік және тарихи негіздерден тұратын күрделі акт деп қарастырды. Осы ретте ол тілді оның қазіргі жағдайы тұрғысынан зерттеуге шақыра отырып, тіл дамытудың эмо- ционалдық теориясын дамытуға үлес қосты. Ж.Вандриес тілдердің бәсекелестік жағдайында жеңіс анағұрлым танымал тілге ти- есілі болатындығын және тілге шетел элементтері қандай көлемде кіргеніне қарамастан тілді сақтаудың маңыздылығын алға тартты [10, 45 б.]. Бүгінде кірме сөздің семантикалық және прагматикалық функциясын зерттеуде соци- олингистиканың сауалнама алу, сұхбат алу, лингвистикалық эксперимент, статистикалық экс- перимент, қоғамдық орындардағы тиісті индивидтердің сөйлеуін анонимді бақылау секілді әдістері қолданылса, ал алынған деректерді өңдеуде зерттеушілер корреляциялық талдау, им- пликациялық шкалалау мен семантикалық өрістерді салғастырмалы талдауға жүгінеді. Кірме сөздердің семантика-прагматикалық ерекшеліктерін зерттеуде соңғы кездері коммуникация теориясының шеңберіндегі семиосоциопсихология деп аталатын ғылыми бағыттың нәтиже бере бастағандығын да атап өткен жөн. Кірме сөз мәселесі әрдайым лингвистердің назарында болғанымен, кірме сөздің әле- уметтік лингвистикалық табиғаты, шетел сөздері мен мағыналарының қабылдаушы тілге кірігуі, өзара әрекеттесуші – донор-тіл мен реципиент тілдегі сөздердің өзара ауысуының әлеуметтік аспектілері көптеген тілдерде, соның ішінде, түркі тілдері бойынша әлі де то- лық зерттелмегендігін баса айтқымыз келеді. 4. ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы лингвистиканың ең басты жетістігі деп халық мәдениетінің дамуы мен оның тілі арасындағы өзара байланыстың ғылыми дәлелденуін айтуға болады. Белгілі орыс лингвисі Н.И. Толстой: «Мәдениет пен тіл арасындағы қатынасты бүтін мен оның бөлшегі арасындағы қатынас ретінде қарастыруға болады. Әсіресе әңгіме әдеби тіл немесе фольклор тілі туралы болғанда тіл мәдениеттің құрамдас бөлшегі немесе мәде- ниеттің қаруы (екеуі бір ұғым емес) ретінде қабылданады. Дей тұрғанмен, тіл тұтас алғанда мәдениетпен ара-қатынасында автономды болып табылады және оны мәдениеттен бөлек (үнемі осылай болып келеді) немесе кең мағыналы және тең дәрежелі феномен ретінде мә- дениетпен салыстыра қарастыруға болады» - дейді [11, 22 б.]. Тілдік құбылыстарды лингвомәдениеттанулық талдаудың интеграциялық сипаты әр түрлі талдау әдістерін (жалпы философиялық және мәдениеттану, этнология, антрополо- гия, психолингвистика, т.б.) қолдануды көздейді, алайда бұл жағдай дәл осы тәсілдің өзін- дік зерттеу әдістері жоқ дегенді білдірмейді. Лингвомәдениеттану адамдардың ауызша және жазбаша мәтіндердегі жетістіктерін мәдениет тұрғысынан сипатталатын коммуникацияның пішіні ретінде қарастырылады. Осы ретте ұзақтығы мен күрделілігі әр түрлі мәтіндерге біріктірілген таңбалар мен сим-

112 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

волдардың жиынтығы, ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің ара-қатынасы, концептосфера, мәтін мазмұнындағы ұлттық, гендерлік, жас ерекшеліктік және кәсіби сипатты білдіретін семантикалық өріс пен семантикалық иерархия, тілдік сана, әлем бейнесі, сөйлеу әрекетінің стереотиптері т.б. бірқатар мәселелерді зерттейтін бұл ғылымның зерттеу пәніне шетелдік кірме лексемалардың ұлттық дүниетанымға әсер ету проблемасын да жатқызуға болады. Шетел сөздерінің келесі бір тілге енуі барысында ол кірігуші тілге жаңа сөз, не ұғым атауын ғана емес, сонымен қатар түпнұсқа тілге тән дүниетанымдық ақпарат алып келеді. Мұндай ұлттық дүниетанымдық құбылысты лингвокогнитологиялық зерттеулерде «әлем бейнесі» немесе «әлемнің тілдік бейнесі» - деп аталады. «Әлем бейнесі» терминін алғаш рет Л.Витгенштейн философия мен логика аспек- тісінде ұсынды. Бұл ұғымды антропологияға, семиотикаға, кейінірек лингвистикаға неміс ғалымы Л.Вайсгербер енгізді. Қазіргі таңда кез-келген тілдегі кірме сөз мәселесін мәдениет құбылысынсыз қара- стыру мүмкін емес. Себебі, кірме сөздің бір тілден екінші бір тілге енуінің өзі тілдік қана емес, сонымен қатар, мәдени феномен болып табылады. Бұған қоса, әрбір шетел сөзінің астарында сол тілдің мәдениеті мен төл этнопсихологиясынан (этникалық мәдениет, этно- менталитет) хабар беретін семантикалық және прагматикалық қасиет болатынын ескерсек, онда кірме сөз құбылысын лингвомәдениет тұрғысынан қарастырудың маңыздылығына көз жеткізе түсеміз. Белгілі орыс лингвисі В.И. Карасик соңғы жылдары кірме сөз мәселесіне арналған зерттеулерге жүргізілген талдау лингвистердің зерттеу шеңберін кеңейтуге деген ұдайы ұмтылысы байқалатындығын, осы ретте кірме сөз лингвомәдениеттану мен лингвокогни- тологияда «концептілердің импорты» ретінде қарастырылатынын айтады [12, 63 б]. Қазақстандық лингвист Н.Ж. Шаймерденова: «Мәтіндерді мәдениет феномені ретін- де зерделеу ежелгі және қазіргі тілдік контактілер, кірме сөздердің семантикасындағы өза- ра әрекеттестік пен өзгерістер, тікелей және жанама кірігу нәтижесінде түркі кірме сөздері мағынасының тарылуы мен кеңеюі туралы дерек беретін жаңа материалдарды енгізуге не- гіз болды. Тілдік контактілердің нәтижесінде пайда болған лексемалардың семантикасын зерттеуде іскерлік құжаттар, сондай-ақ мұрағатта сақтаулы тұрған қолжазбалардың орны ерекше», [13, 14 б.] - деген ой айтады. Расында да, кірме сөздерді зерттеудегі маңызды тәсілдердің бірі – «сөздердің кірі- гуі барысында донор-тіл мен реципиент-тілдің тілдік және концептуалдық әлем бейнесі қиылысады» деген гипотеза. Аталған болжамға сәйкес кірігу барысында тек жай сөз ғана кірігеді ме, әлде кон- цептілер импортталады ма, міне, осы мәселені анықтау қазіргі зерттеушілердің алдына қойылып отырған міндеттердің бірі. 5. Тілдік құбылыстарды зерттеуде соңғы кездері кеңінен қолданыла бастаған линг- вистиканың интегративтік бағыттарының біріне эколингвистика жатады. Лингвистикадағы әлеуметтік, психологиялық және философиялық бағыттардың ұштасуымен пайда болған тіл білімінің бұл саласы лингвоэкология деп те аталады. Алғаш рет 1970 жылы америкалық лингвист Эйнар Хауген өзінің зерттеуінде «тіл экологиясы» ұғымын қолданды. Осы ретте ол өзі енгізген ұғым жөнінде: «Тіл экологиясы дегеніміз – тілдің қоршаған ортасымен өзара қатынасы туралы ғылым, тілді қоршаған орта деп тілді өзінің кодтарының бірі ретінде қолданатын қоғамды айтуға болады. Тіл өзін пай- даланатын сөйлеушінің санасында ғана өмір сүреді және басқа сөйлеушілермен және олар- дың әлеуметтік және табиғи қоршаған ортасымен өзара қатынаста ғана қолданылады. Тіл экологиясы жартылай физиологиялық (яғни сөйлеушінің санасында басқа тілдермен өзара әрекеттестікте) және жартылай әлеуметтік (яғни тілді коммуникация құралы ретінде қолда- натын қоғаммен өзара байланыста) сипатқа ие. Тіл экологиясы оны үйренетін, қолданатын 113 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

және өзге адамдарға тарататын адамдарға тәуелді» – деген анықтама берді [14, 100 p]. Тілдік тұлға мен оның қоршаған ортасы секілді өзара әрекеттестік лингвоэкологияның зерттеу пәніне жатады. Қазіргі лингвистикалық дәстүрге сәйкес лингвоэкология 3 аспектіде қарастырылуда: - интралингвалді (сөйлеу мәдениетімен, стилистикамен және риторикамен байла- нысты және сөйлеудің дұрыстығының, анықтығының, қисындылығының, мәнерлілігі мен басқа да коммуникативтік қасиеттерінің бұзылуын зерттеуді біріктіреді); - интерлингвалді (жекелеген этникалық тілдің өмір сүру ортасы көптілділікпен және тілдердің жойылу мәселесімен байланысты); - транслингвалді (бір мәдениетке, бір тілге тиесілі тіл бірліктерін, құралдары мен реалийлерін өзге мәдениетке тиесілі өзге тілдің құралдары арқылы қолдануы). Кірме сөздердің лингвоэкологиялық тұрғыда зерттеу жоғарыдағы үш аспектінің транслингвалді бағытына негізделеді. Қазір әлем елдері тіл тазалығына, сөулеу мәдениетіне мән беріп жатыр. «Тілдің шырқын шет тілінен енген сөздер бұзады» деген ұстанымға мойынұсынушылық басым. Осы ретте бұл құбылысты «тілдік басқыншылық» деген ұғым білдіреді. Дәл осы құбылыс жөнінде қазақстандық зерттеуші Қ.С. Дүсіпбаева: «Лингвоэкологияда тіл басқыншылығы деген ұғым бар. Бөгде тіл басқыншылығы ана тіліміздің тілдік ортасын тарылта бастайды. Тіл өз «үйінде», өз «мекенінде» зардап шегеді. Бөгде тіл алдымен басқару, ақпарат, ғылым- білім саласында үстемдік етіп салтанат құрады. Мұның өзі ұлттық тілдің интеллектуалдық, танымдық, ақпараттық әлеуетін әлсірете бастайды. Жаһандық қостілділік мәселесін жас ғылым лингвоэкология шешу керек. Бұл ғылымның басты міндеті – тілдердің нормаларын және сөйлеудің ұлттық нақышын сақтау. Кейбір ғалымдардың пайымдауынша, лингвоэ- кология мәні – ол жер бетіндегі алуан түрлілікті, соның ішінде тілдің әртүрлілігін сақтап қалуға ерекше көңіл аудару. Қазіргі таңда оның басты мақсаты – ұлттық тілдің жекелігін сақтап қалу. Барлық байланысты жоққа шығаратын пуризмге қарағанда, лингвоэкология байырғы және кірме лексика арасындағы кейбір ұқсастықтарды жоққа шығармай, қолдай- ды», - дейді [15, 165-166 б.]. Шыны керек, қазіргі таңда әлемдік тілдердің, әсіресе, ағылшын тілінің қарқынды дамуы көптеген халықтардың тілдік ортасын тарылтуда. Тіпті, әлемде өз ана тілін жөнді білмейтін, есесіне ағылшынша жетік білетін адамдар саны артып келеді. Бұл үрдіс соңғы кездері Қазақстан қоғамында да байқала бастады. Мәселен, мектепке дейінгі немесе орта білімді орыс және ағылшын тілдерінде алған жастардың кейбірі қазақ тілінде сөйлей ал- майды. Осы ретте олардың лексикалық қорында төл сөздерге қарағанда кірме сөздер көп- теп кездеседі. Сәйкесінше, мұндай адамдар өзінің ұлттық тілдік-коммуникативтік кеңісті- гінде шетелдік адамның күйін кешіп, бойына өзінің ұлттық мәдениетіне қарағанда өзі жетік білетін тілдің мәдениетін сіңіріп, осылайша қазақ тілдік ортасына шетел сөздерін күнделікті тасымалдаушы рөлін атқара бастайды. Тіл білмейтін адамдардың қатары артқан сайын қазақ тілінің қолданыс аясы тарылып, ұлт- тық тілдік ортаның дағдарысы арта береді. Себебі, қазақ тілін білмейтін қандастарымыз қазақ тілін білетін отандастарымызбен коммуникацияда өзге тілді қолданып, әңгімеле- сушінің қазақ тілін қолдануына кедергі жасайды. Бір өкініштісі, соңғы жылдары қазақ тіліне ағылшын тілінен енген кірме сөздер мен терминдер тілімізде мағынасы олқы, мәні түсініксіз, мазмұны өзгерген түрде қолда- нылып жүр. Кейбір терминдердің баламасы тіпті сын көтермейді. Жалпы, шетел сөздерінің енуі – объективті процесс, оған ешкім қарсы тұра алмайды. Алайда, шетел сөздерін қазақ тілінің ішкі заңдылығына бейімдеп, оларға ұлттық реңк беріп, кіріктірудің еш айыбы жоқ. Мәселен, біздің аға ұрпақ орыс тілінен енген «ботинка» сөзін – «бәтеңке», «бутылканы» - «бөтелке», «корзинканы» - «кәрзеңке», «тарелканы» - «тәрелке», «поезд» сөзін – «пойыз», 114 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

«кроватты» - «керуерт», «конфетті» - «кәмпит», «резинканы» - «резеңке» деп, қазақ тілінің қалыбына салып айта келе, олар қазақшаланып кетті емес пе? Дәл осылайша ағылшын сөз- дерін де қазақы дыбыстық жүйемізге салып, игеруімізге әбден болады. Айталық, жас буын өкілдері ағылшынның «respect» – «құрмет», француздың «situation» - «жағдай», ағылшынның «сlub» – «клуб», «night club» – «түнгі клуб», «hall» – «зал» т.б. сөздерінің қазақша баламасы болса да, оларды шетелдік нұсқасымен айту сән- ге айналып барады. Ағылшын сөздерінің айтылуына қарсы емеспіз, тек оларды әркім өз бетінше, қалай болса, солай қолданып, көбінесе орысша дыбыстап, ана тіліміздің табиға- тына нұқсан келтіретіні ойға қалдырады. Тұлғалық-психологиялық фактордан туындаған мұндай кері құбылыстар қазақ тілі- не өзге тілден сөздердің ассимиляцияланбай енуіне негіз болып, ұлттық тілдің ішкі лек- сикалық жүйесіне кері әсер ете бермек. Сондықтан да, мемлекет тіліміздің экологиясын сақтап қалу мақсатында әлеуметтік-тілдік кеңістігімізде тереңдеп бара жатқан тілдік орта дағдарысын еңсеру үшін қазақ тілін барынша кең қолдануға, оған деген қажеттілік фактор- ларын арттыруға, төл тілдің әлеуметтік мәртебесін арттыруға күш салуы керек. Қазақ тілін білім беру саласынан, яғни бала-бақшадан бастап, мемлекеттік басқару сала- сына дейінгі қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолдануды көздейтін мұндай кең көлемді лингвоэкологиялық шаралардың нәтижесінде ұлтымыздың ішкі тілдік ортасы қа- лыптасып, қазақ тілінің лексикалық және терминологиясында кездесетін кереғар мәселе- лер өздігінен шешілері анық. Осы бөлім шеңберінде талқыланған мәселелерді қорытар болсақ, кірігу процесін этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, лингвомәденениеттану және лингвоэкология тұрғысынан зерттеудің маңызы зор деп есептейміз: 1. Этнолингвистикалық фактор. Коммуникация жасау барысында белгілі-бір ойды жеткізудегі төл сөздердің семантикалық мағынасының өте ауыр, ыңғайсыз естілуі немесе жағымсыз әсер етуін болдырмау мақсатында лексикондағы дәл сол ойдың коннотация- сын неғұрлым дұрыс әрі жеңіл жеткізуге көмектесетін шетел лексемаларын қолданудың тиімділігі зор. Осылайша, коммуникацияны сәтті жүргізуге болады. Дегенмен, төл сөзді шетел лексемасымен ауыстыруға қажеттілік коммуниканттардың этноменталитетімен тіке- лей байланысты болып келеді; 2. Социолингвистикалық фактор. Коммуникация жасау барысында адресаттың (адресаттардың) ұлтына немесе тілді білу-білмеу деңгейін ескере отырып, шетел сөздерін қолдану жағдайын әлеуметтік лингвистика тұрғысынан зерттеу қажет. Ана тілді жетік біл- мейтін өз ұлтыңның немесе өзге ұлттың өкіліне айтар ойыңды неғұрлым түсінікті жеткізу- де кей жағдайда халықаралық кірме терминдердің тигізер пайдасы зор. Сонымен қатар, кейбір адресанттардың шетел сөзін қолдану арқылы адресатқа (адресаттарға) өзінің әле- уметтік мәртебесін (жас ерекшелігін, тілдік құзыретін, білім деңгейін, кәсіптік және ай- мақтық ерекшелігін, заманауи болмысын т.б.) көрсететін кездері де болады; 3. Психолингвистикалық (нейролингвистикалық) фактор. Ауызша коммуникация- да төл тілдегі кейбір сөздердің шұбалаңқылығы мен дыбыстауға ауырлығына байланысты сол ойды білдіруде шетелдік лексеманы қолдану. Айтуға жеңіл келетін шетел лексемала- рын қолдану тілінде дефектісі бар адамдардың коммуникациядағы психологиялық жайсы- здығын жеңуге көмектеседі; 4. Лингвомәдениеттанулық фактор. Әр түрлі халықтардың арасындағы өзара байла- ныс нәтижесінде осы мәдениеттердің ақпараттық өрісін трансляциялайтын лингвомәдени кеңістік қалыптасады. Ал осы ретте кірме лексемалар бір лингвомәдени қауымдастықтан екіншісіне және ол арқылы үшінші бір лингвомәдени қауымдастыққа этномәдени құн- дылықтарды тасымалдаушы рөлін атқарады;

115 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

5. Лингвоэкологиялық фактор. Тіл мәдениетін жетілдіру, төл тілде сөйлеу мәдени- етін арттыру және тілдің ұлттық табиғи қалпын сақтап қалу мақсатында шеттілдік лекси- калық бірліктерді жиі қолданудан саналы түрде бас тарту жағдаяттары кездеседі. Бұған Түркияда М.Ататүріктің кезінде Түрік тіл қоғамы тарапынан жүргізілген тілдегі араб-пар- сы кірме сөздерін түрік немесе түркі сөздерімен ауыстыру реформасы мен қазіргі таңда бірқатар тілдерде орын алып жатқан ұлттық терминжасам процесі дәлел бола алады. Осы тарауда айтылған ой-тұжырымдарды қорыта келе, «тілдік контактілер» термині- не – «әр түрлі тілде сөйлейтін халықтар арасындағы мәдени-гуманитарлық, саяси-экономи- калық, әлеуметтік т.б. қарым-қатынастар нәтижесінде осы халықтар тілдерінің бір-бірімен өзара байланысқа түсуі»; «кірігу» ұғымына – «тілдік контакт нәтижесінде, сондай-ақ ғылы- ми-техникалық жаңалықтардың әлемге таралуы, ақпараттық коммуникацияның дамуына сәйкес халықтардың өзара қарым-қатынасынсыз-ақ бір тіл элементтерінің екінші тілге ті- келей немесе аралық тіл арқылы ену процесі»; ал «кірме сөздер» терминіне – «бір тілден екінші тілге еніп, толық немесе жартылай ассимиляцияланған лексикалық бірліктер» деген анықтама ұсынамыз.

Әдебиеттер тізімі

1 Досжан Г.А. Ағылшын бизнес лексемаларының түркі тілдеріндегі семантикасы мен праг- матикасы (қазақ және түрік тілдері бойынша): (PhD) -докторлық диссертация. / Г.А. Дос- жан – Астана, 2013. – 182 б. 2 Сағидолла Г.С. Түркі-моңғол тілдік байланысы: топонимия және фразеология. / Г.С. Сағи- долла – Астана: Сарыарқа, 2011. – 304 б. 3 Сәтенова С.К. Түркітанымдық ізденістердің жаңа бағыттары // Жалпы тіл білімі және түркі тілдерінің өзекті мәселелері: халықаралық ғыл.-теор. конф. материалдары. / С.К. Сә- тенова – Астана: Ш. Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республ. үйлестіру-әдісте- мелік орталығы, 2010. – 472 б. 4 Шаймердинова Н.Г. Репрезентация в языке древнетюркской картины мира. / Н.Г. Шай- мерденова – Астана: Арман-ПВ, 2009. – 242 с. 5 Benjamin L.W. Language Mind and reality. / L.W. Benjamin - Madras, 1942. - Vol. 63. - Р. 281-91. 6 Хауген Э. Процесс заимствования // Новое в лингвистике. / Э. Хауген - Москва: Прогресс, 1972. – Вып. 6. – С. 344-382. 7 Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества / сост. С.Г. Бочаров; примеч. С.С. Аверин- цев и С.Г. Бочаров. – Москва: Искусство, 1979. – 423 с 8 Швейцер А.Д., Никольский Л.Б. Введение в социолингвистику. / А.Д. Швайдер, Л.Б. Ни- кольский – Москва: Высшая школа, 1978. – С. 102-110. 9 Мейе А. Введение в сравнительное изучение индоевропейских языков. / А. Мейе – Мо- сква, 1938. – 471 с. 10 Vendryes J. Le Language, introduction linguistique à l’histoire. / J. Vendryes - Paris, 1921. - Р. 21. 11 Толстой Н.И. Опыт семантического анализа славянской географической терминологии: автореф. ... докт. филол. наук. / Н.И. Тольстой - Ленинград: ЛГУ, 1972. – 27 с. 12 Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. / В.И. Карасик – Волгоград: Перемена. – 2002. – 477 с. 13 Шаймерденова Н.Ж. Turco-Slavica в лингвистическом источниковедении // Turco-Slavica: язык, этнос, культура в едином пространстве: колл. монография / Отв. ред. Н.Ж. Шаймерде- нова. – Петропавловск: Полиграфия, 2011. – 348 с. 14 Haugen E. The Ecology of language // Essays by Einar Haugen. / E. Yaugen – Standford: Standford University Press, 1972. – 366 p. 116 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

15 Дүсіпбаева Қ.С. Лингвоэкология және кірме сөздер. // Тіл және руханият: өзекті мәселе- лер. / Қ.С. Дүсіпбаева – Астана: Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республика- лық үйлестіру-әдістемелік орталығы, 2010. – 560 б.

Гульжан Досжан Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Интегративные подходы к изучению заимствованных слов

Аннотация. Учитывая интенсификацию взаимоотношений на основе международных кон- тактов, к одним из ключевых индикаторов, безусловно, относятся заимствованные слова. Словар- ный запас любого языка пополняется за счет собственных возможностей развития и способности воспринимать слова из других языков. Лексический фонд любого языка может быть эффективным только в том случае, если он изучается в связи с другими науками (этнологией, психологией, соци- ологией, культурологией и т. д.), связанными с формированием отраслевого терминологического слоя. Одна из наиболее важных тем в лингвистическом образовании, которую необходимо изучать в рамках интеграционного подхода - заимствованные слова. В статье определяются теоретические и методологические основы заимствованных лексем в соответствии с интегративными методами лингвистической контактологии (этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, лингво- культурология, лингвоэкология). Ключевые слова: лингвоконтактология, заимствованные слова, этнолингвистика, психо- лингвистика, социолингвистика, лингвокультурология, лингвоэкология

Gulzhan Doszhan L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Integrative Approaches to Studying Borrowed Words

Abstract. Taking into account the intensification of relationships based on international contacts, one of the key indicators, in fact, are borrowed words. On the other hand, the vocabulary of any language is distinguished by the ability to distinguish its abilities from the language, develop, grow in abundance and receive loan words from other languages. The lexical fund of any language can be effective only if it is studied in correlation with other sciences (ethnology, psychology, sociology, culture studies, etc.) related to the formation of a specialized terminological layer. One of the most important topics in linguistic education, which must be studied in the framework of the integration approach, is borrowed words. In this paper the theoretical and methodological foundations of borrowed lexemes are comprehensively determined on the basis of theories of linguistic contactology in accordance with integrative methods (ethnolinguistics, psycholinguistics, sociolinguistics, linguistic culture studies, linguoecology) for the first time. Key words: linguistic contactology, borrowed words, ethnolinguistics, psycholinguistics, sociolinguistics, linguistic culture studies, linguoecology.

References

1 Doszhan G.A. Agylshyn biznes leksemalarynyn turki tilderindegi semantikasy men pragmatïkasy (qazaq zhane turik tilderi boyınsha): (PhD) -doktorlyq dissertaciya [Semantics and pragmatics of English business lexemes in Turkic languages (on materials of Kazakh and Turkic languages): PhD dissertation], (Astana, 2013, P. 182.). [in Kazakh]

117 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

2 Sagidolla G.S. Turki-mongol tildik bailanysy: toponimiya zhane frazeologiya [The relation of Turkic-mongol languages: toponymy and phraseology]. (Sariarka, Astana, 2011, 304 p.). [in Kazakh] 3 Satenova S.K. Turkitanymdyq izdenisterdin zhana bagyttary [New directions of Turkic study research], Zhalpy til bilimi zhane turki tilderinin ozekti maseleleri: xalyqaralyq gyl.-teor. konf. materiyaldary [General linguistics and significant problems of Turkic languages: international scientific-theoretical conference materials], [Center of developing language and methods named Sh.Shaiahmetov, Astana, 2010, P. 472.). [in Kazakh] 4 Shaimerdinova N.G. Representation in language od old-turkic picture of the world. – Astana: Arman-PV, 2009. – P.242. 5 Benjamin L.W. Language Mind and reality. (Madras, 1942, Vol. 63, Р. 281-91.). 6 Haugen E. Protsess zaimstvovaniya [Borrowings process], [New in linguistics], (Progress, Moscow, 1972, (6), P. 344–382.). [in Russian] 7 Bahteen М.М. Estetika slovesnogo tvorchestva [Esthetics Slovenian art], Sost. S.G. Bocharov; primech. S.S. Averintsev i S.G. Bocharov [Made S.G. Bocharov. primech. S.S. Аverintsev, S.G. Bocharov], (Iskusstvo, Moscow, 1979, 423 p.). [in Russian] 8 Shveitser A.D., Nikolski L.B. Vvedeniye v sotsiolingvistiku [Introduction to Sociolinguistics], Visshaya shkola, Moscow, 1978, P. 102-110.). [in Russian] 9 Meye A. Vvedeniye v sravnitel’noye izucheniye indoyevropeyskikh yazykov [Introduction to the Comparative Study of Indo-European Languages], (Мoscow, 1938, P. 471.). [in Russian] 10 Vendryes J. Le Language, introduction linguistique à l’histoire. (Paris, 1921, Р. 21.). 11 Tolstoy N.I. Opyt semanticheskogo analiza slavyanskoy geograficheskoy terminologii: avtoref. dokt. filol. nauk [Experience of semantic analysis of slavyan geographical terminology: abstract. Doct of Philol.science], (LGU, Leningrad, 1972, P. 27.). [in Russian] 12 Каrasik V.I. YAzykovoy krug: lichnost’, kontsepty, diskurs [Language circle: identity, concepts, discourse], (Peremena, Volgograd, 2002, 477 p.). [in Russian] 13 Shaimerdenova N.Zh. Turco-Slavica v lingvisticheskom istochnikovedenii [Turco-Slavica in linguistic source study], Turco-Slavica: yazyk, etnos, kul’tura v yedinom prostranstve: koll. monografiya [ Turco-Slavica: language, ethnos, culture in unit environment: collect.of monography], Otv. red. N.ZH. Shaymerdenova [Resp. Red. N.Zh. Shaimerdenova], (Poligrafia, Petropavlovsk, 2011, 348 p.). [in Russian] 14 Haugen E. The Ecology of language // Essays by Einar Haugen. (Standford University Press, Standford, 1972, 366 p.). 15 Dusipbaeva K.S. Lingvoekologiya zhane kirme sozder [Lingvoecology and borrowings], Til zhane ruchaniyat: ozekti maseleler [Language and spirituality: actual issues], (Center of developing language and methods named Sh.Shaiahmetov, Astana, 2010, 560 p.). [in Kazakh]

Автор туралы мәлімет:

Досжан Гүлжан – Шетел тілдерінің теориясы мен тәжірибесі кафедрасының доценті, PhD докторы, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Қажымұқан Мұңайтпасов көш. 11, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Doszhan Gulzhan – PhD, associated professor of Theory and practice of foreign languages department. L.N. Gumilyov Eurasian National University, Munaitpasov, 11, Nur-Sultan, Kazakhstan.

118 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

МРНТИ 16.31.41 Ilmira Yerbulatova1, Talgat Salimov2 Zhangir Khan West Kazakhstan Agrarian Technical University, Uralsk, Kazakhstan (E-mail: 1 [email protected], 2 [email protected])

Culture-Marked Units of the Lexical-Semantic Field “Food”

Abstract. The article represents and analyzes names of the national and cultural realities of the Kazakh language belonging to the lexical and semantic field «FOOD». Analysis of the names of national dishes of the Kazakh cuisine allowed dividing lexical units according to their thematic feature as well as studying the origin of the names and determining their percentage. In the course of the work, three main thematic groups of the analyzed field were identified (names of dairy and cheese products, names of meat and sausage products and names of flour products). The results of the research led to the conclusion that the explication of the semantics of national and cultural realities ensures their adequate perception and preservation of the role of the intercultural component of the lexical units under consideration in the process of interaction of languages and cultures. The results of the research led to the conclusion that the explication of the semantics of national and cultural realities ensures their adequate perception and preservation of the role of the intercultural component of the lexical units under consideration in the process of interaction of languages and cultures. Thus, in the center of our attention there was culture-marked vocabulary, expressed by national and cultural realities, which contains background information and thereby reflects the culture of the people and provides mutual understanding between speakers of different languages. Keywords: culture-marked vocabulary, lexical-semantic field, realia, language and culture, national-historical color, intercultural component, intercultural communication.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-119-124 Nowadays the problem of the interaction of language and culture is one of the relevant subjects. The issues of correlation and comparison of languages and cultures concerned such linguists like G.D.Tomahin, V.S.Vinogradov, E.M.Vereshchagin, S.Vlakhov and others [1]. G.D.Tomahin argues that when comparing languages and cultures, elements are identified that are both coincident and non-coincident. Being a component of culture, the language as a whole refers to the mismatching elements. If more original languages are compared and fewer cultural contacts are happened in their history, then they have less in common, and they more differ in general and element-wise. Mismatched elements primarily include the objects denoted by equivalent vocabulary, and connotations inherent in words in one language and missing or different in words of another language. Literary scholars and literary translation specialists note that the national setting of a literary work is often expressed through national realia. The closer the work is in its theme to folk life, and in style - to folklore, the brighter is its national flavor. In order to preserve the national color of the work of reality, including onomastic (toponyms and anthroponyms), when translated into another language, as a rule, they are not translated, but transliterated (Jeep- джип, drugstore- драг-стор, jeans- джинсы, blazer- блейзер, pullover- пуловер, Watergate- уотергейт, Mickey Mouse- Микки-Mayс), because they belong to the category of “untranslatable in translation” [2]. They are realia (names of national clothes, jewelry, dishes, etc.) that help to not only understand the language, and, consequently, the thinking of representatives of a foreign culture, but also translate foreign language texts. In our study, we consider the national-cultural realities of the lexical-semantic field «FOOD» in the Kazakh language. The process of food ingestion is able to display not only the social and cultural state of a single person, but also the national character of the entire people. The texts written by the authors of cookbooks and the works of philosophers, culturologists,

119 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019 ethnoculturologists, historians, ethnographers contain information about the socio-cultural and historical components that make it possible to identify not only linguistic, but also extralinguistic features of the lexical-semantic field “FOOD” [3, p. 86–91]. Kazakh cuisine is considered young among the countries of the former USSR, since it had begun to take shape only in the late XIX - early XX centuries and this tradition of cooking had taken its shape when the transition of Kazakhs from nomadic lifestyle to a sedentary one had completed and the economy of Kazakhstan had radically changed. Kazakh people throughout their history since the formation of the nationality at the beginning of the XVI century on the basis of the Turkic-speaking tribes and up to the state-territorial design of Kazakhstan in 1925 were, essentially, nomadic people. The main and only type of subsistence farming was nomadic cattle breeding, in which sheep and herd horse breeding (as well as camel husbandry) predominated, cattle breeding, which became known to the Kazakhs only at the end of the 17th century, played a smaller role. [4]. Three main economic and cultural types characteristic of the territory of their settlement based on the results of scientific studies of the economy and lifestyle of the Kazakhs ofthe late XIX - early XX centuries can be distinguished: 1) the nomadic population of the steppes engaged in mobile cattle breeding; 2) a semi-sedentary population, combining cattle breeding with agriculture; 3) the sedentary population of oases, leading intensive agriculture [5, p. 33]. The presence of farming and cattle breeding in the Kazakh economy and the prevalence of the latter in the vast steppe territory largely determined the nature and characteristics of Kazakh cuisine, which is the most stable element of the national culture of the people. The cuisine of the Kazakh people is distinguished by the special specificity of the products, and, accordingly, their names. The names of these units (in our case, dishes) belong to the national characteristics of the Kazakh culture and form groups of realities that do not have correspondences in other cultures and equivalents when translated into other languages. The extensive and extremely one-sided type of economy, on the one hand, and the underdevelopment of social and economic relations, exacerbated by the insulating effect of the vast steppe spaces on which the relatively few Kazakh people were scattered, on the other, caused the unilateralism of food raw materials among Kazakhs for a long time [4]. All Kazakh cuisine for a long period was based on the use of meat and milk. Horse meat and mutton, mare, sheep, cow and camel milk and products of their processing (early-ripening curd cheeses, koumiss) - this is a very limited and, most importantly, monotonous assortment of products that Kazakhs could use. Of course, the ethnic cuisine of the Kazakhs was significantly enriched in Soviet times and continues to develop due to the cultural exchange of other peoples, a well-developed catering network, and progress in various sectors of the food industry [4]. The study included only those names of dishes that can be considered traditionally ethnic in origin, stay in long-term use and prevalence within the Kazakh people themselves. We had identified 53 lexical units, which were divided into three main thematic groups. 1. Names of meat products. This group consists of 12 lexemes, which is 23% of the total number of units of the lexical-semantic field “FOOD”: such ones as – qazy – sausage product, which is rib part of horse carcass cooked together with abdominal fat; qarta – non-fat puff from the intestines of goodies; shǔjyq –sausage made of domestic horse fat with chopped meat; zhal- zhaya – a specialty delicacy made from individual pieces of horsemeat; kuyrdak – stewed roast from finely chopped pieces of fillet, lungs, liver, heart, kidneys; et (also named as- in the western Kazakhstan), which is commonly called “Kazakh meat” in the European environment, is now often called beshbarmaq – the elite dish of ethnic Kazakhs prepared from selected pieces of mutton with fat tail, sometimes with the addition of iǹkál – thinly rolled unleavened dough made from durum wheat flour with the addition of eggs and chopped into large squares, cooked in meat broth. The names of most meat dishes are not associated with the composition of the raw material 120 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019 or the method of preparation, but with the name of the parts into which, in accordance with national traditions, the horse carcass is usually cut. They are: a qabyrĝa – a rib, a tόstik – a brisket, a bas – a ram’s head, prepared for the most respected guest, a jambas – a rump, pelvic bone of a ram, horses with adjacent meat, boiled exclusively for the honored guest, beldeme – fillet of animal carcass and so on. 2. Names of dairy and cheese products. Kazakh people had a very diverse dairy food. They cooked airan, qatyq – varieties of yogurt made from sheep, cow, and cow milk, varieties of cream, called qaimaq, balqaimaq, irkit, kilegei, sarymay butter. Kazakhs also prepared qurt – a dried cottage cheese in the form of balls and its ashy qyrt form, which was made from condensed milk, collected in the bag for 10-15 days; tushy qurt – from the same mass, with the addition of a small amount of flour during boiling, and besides irimshik – Kazakh national cheese product, ezhegei – a delicate cheese from cottage cheese (a type of qurt obtained from boiled sheep or goat milk). For a Kazakh man, characterized by unpretentiousness, food and soft drinks were: kόzhe – a liquid food, prepared from millet, rice, wheat or other crushed grain in milk, meat broth or water and its varieties: bidai kόzhe – leather from wheat; qara kόzhe – fastening kόzhe or water cooked kόzhe, tara kόzhe – millet skin; kespe kόzhe – home-made noodles; nauryz kόzhe – kόzhe specially prepared during the Nauryz springtime festival; un shylaĝan kόzhe – kόzhe of flour decoction; kόzhe qatyq, which is meat, milk, fat chosen for the kόzhe preparation. During the beginning of winter a special mixture was prepared from irimshik (a dairy product) – a qospa- by grinding it and mixing it with some melted butter. A delicious, nutritious and healing drink was prepared from mare’s milk – kymyz (kumis), from camel milk — another koumiss-like drink, which was called shubat in the western part of Kazakhstan, qymyran in the southern part of the country, and túie kymyz in the eastern one ( tuyekimyz). Depending on the exposure of the drink, several other types of kumis and shubat should be distinguished: saumal – slightly fermented, softened by adding fresh mare’s milk and well mixed, which was intended mainly for old people and children; túnemel (týnemel) is a ripened kumis, which has settled for two days in a torsyk – a special container with the remains of the old kumis. They drank such kumis with a griddle-cake, irimshik, qurt; ysh kúndik (ýshkýndýk) – a strong kumis, which settled in a torso for three days. Such koumiss was given to adults who did not consume saumal. Beverages such as shalap – a mixture of water with sour milk, aқta (akta), qoirtpaq (koirtpak) were also common. The aqta and qoirtpaq were prepared in a slightly different way: leaving the cattle in the morning, the shepherd has been bringing up a torsyq/torsyk- a leather flask with airan. Adding fresh sheep’s milk there, he has been hanging it on the front bow of the saddle so that the contents of the torsyk were constantly mixed in time with the movement of the horse. Within the daytime, the fresh milk was being poured several times into the container, from which a thick tasty drink was obtained- aqta. Qoirtpaq was prepared in the same way, but only the sheep milk was poured into a jar with kumis, constantly adding all new fresh milk during the day. Shalap, aqta, koyyrtpak were called drinks of shepherds. Shepherds also prepared sheep’s milk boiled on burned cobblestones- qoryqtyq (koryktyk). [5, P. 103-109]. So, the group “Names of dairy and cheese products” included 29 lexemes, which is 54% of the total number of identified words. 3. Names of flour products. The “Names of flour products” group is also represented by 12 lexems (23%). To flour products in Kazakh cuisine belonged to such as qattama (kattama) - rich puff cakes; qatyrma (katyrma) - thin bread cakes baked in a cauldron; nan salma, or kúshetai (kýlshetai) - a small cake; taba nan (tapanan) - a bakery product of the Kazakh national cuisine, baked in two pans laid in coals, laid on top of each other; Kazan zhappa (kazanzhap) - a cake attached to the bottom of the cauldron from the inside and baked in the heat when the cauldron was turned upside down to the fire during baking; Shelpek (Shelpek) - thin cake, baked in fat; bauyrsak 121 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

(baursak) - a piece of fresh or sour dough fried in oil; tandyr nan (in the south of Kazakhstan) - bread baked in a tandoor, etc. Tary (millet) was widely used both in the past and in the present, that it was boiled, fried, peeled, then crushed in a mortar, passed through a sieve, slightly doused with boiling water, mixed with butter, sprinkled with a little sugar and cooked food for a single meal- maisόk (maisok). From the finely chopped millet mixed with butter, sugar and spices,a zhent was prepared for the future, which was stored, as well as butter, kospa in a mutton wineskin. These thematic groups can be represented in the form of the following diagram: Food 60%

50%

40%

30% Food 20%

10%

0% Meat and sausages Dairy products Flour products

This diagram demonstrates that the main part of the names of the lexical and semantic field “Food” in the Kazakh language is occupied by the thematic group “Names of dairy products” (54%), the equal positions are occupied by the groups “Names of meat and sausages” (23%) and “ Names of flour products ”(23%). You may notice that there are no groups of items of fish dishes, fruits, vegetables, confectionery, seasonings and drinks. This is explained by the fact that these products were considered delicatessen and were available only to the settled part of the population of Kazakhstan, among them: dried fish, corn, rice dishes, for example, palau (Kazakh pilaf), dried melons- kaýinkak, dried jam- kaýinkurt. The latter, along with the qurt, irimshik, and ezhegei had replaced in the past confectionery on the dastarhan – Kazakh national tablecloths. It should also be noted that Kazakh people did not have any alcoholic drinks in the past, with the exception of bozy (mash), prepared out of millet, wheat of milk-wax ripeness with spices and fermented sour milk. The names of national-cultural realities given in this article reflect the culinary preferences of the Kazakhs: the main components of the Kazakh cuisine are meat and milk, which can be explained by ethnogenetic characteristics, geographical location and their lifestyle. In addition, the specificity of the Kazakh national cuisine is also associated with the limited products, which is understandable, since even the most sophisticated imagination could not create a wide variety of dishes from meat and milk and all their derivatives, especially in conditions of unstable housing and the extremely limited vegetable and food raw materials until the end of the XVIII - early XIX centuries. The development of Kazakh cooking was also limited by the lack of kitchen utensils, with which it would be possible to diversify the technology, as was the case among the peoples of Transcaucasia, who had a large set of metal (copper, iron, cast iron), ceramic (clay) and stone utensils. Because of their nomadic way of life, among the Kazakhs, initially only leather and wood existed, i.e. unbreakable dishes, used mainly for storing food and only partially for cooking [4]. In conclusion, it has to be specified that the vocabulary denoting the national-cultural realities of the Kazakh people is culturally marked. Such language units contain background information, and thus the language reflects the culture of the people. The explication of the semantics of national

122 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019 realities is closely related to the phenomenon of perception and understanding of the culture of the people and is one of the urgent problems of modern intercultural communication [6].

References

1 Влахов С., Флорин С. Непереводимое в переводе. - Москва: Международные отношения, 1980. – 342 с. 2 Томахин Г.Д. Американские реалии. // Краеведческий учебник: Учебник для иностранных язы- ков институтов и факультетов. – Москва: Высшая школа, 1988. - 239 с. 3 Косвой М.М. Сравнительный анализ лексических единиц лексико-семантического поля «Еда» в русском и персидских языках. // Вестник Ленинградского государственного университета им. А.С. Пушкина. - №3, Том 1, - С. 86-91. 4 Похлёбкин В.В. Национальные кухни наших народов. - Москва, Центрполиграф, 1997. - 159 с. 5 Арғынбаев Х.А. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. - Алматы: Ғылым, 1969. - 170 б. 6 Джанибеков У. По следам легенды о золотой домбре. // «Эхо». - Алматы: «Өнер», 1990. - 304 с. 7 Немченко Н.Ф., Рахимбекова С.Д. Экспликация семантики национальных реалий в трудах Ш.Уалиханова. // Евразийский союз учёных, 2015. - № 7-5 (16). - С. 68-70.

Илмира Ербулатова, Талғат Салимов Жәңгір хан ат. Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті, Орал, Қазақстан

«Тағам» атауы: лексика-семантикалық аядағы мәдени-таңба бірліктері

Аңдатпа. Мақалада қазақтың ұлттық-мәдени болмысы «Тағам» атаулары лексика-семанти- ка аясы ұсынылып, талданған. Қазақ ұлттық тағамдарының атауларын талдауда лексикалық бірлік- терді тақырып бойынша бөлуге, сонымен қатар атаулардың шығуын қарастырып, олардың пайыз- дық мөлшерін анықтауға мүмкіндік берді. Сала бойынша үш негізгі тақырыптық аймағы (сүт және ірімшік өнімдерінің атаулары, ет және шұжық өнімдерінің атаулары, ұн өнімдерінің атаулары) жұмыс барысында талданатыны анықтал- ды. Зерттеу нәтижесі ұлттық-мәдени болмыстың семантикасын түсінуді, қабылдауды және тілдер мен мәдениеттердің өзара әрекеттесу процесінде қарастырылған лексикалық бірліктердің мәдениа- ралық құрамдас рөлін сақтауды қамтамасыз етеді деген қорытындыға келді. Осылайша, біз ұлттық мәдени болмыстарды ақпараттар арқылы бейнеленген мәдени бел- гілері бар лексикаға назар аудардық. Сол арқылы халықтың мәдениетін және әр түрлі тілде сөйле- ушілердің өзара түсіністік қарым-қатынасын қамтыдық. Түйін сөздер: мәдени-таңбаланған лексика, лексика -семантикалық аясы, реалия, тіл және мәдениет, ұлттық-тарихи айқын көрініс, мәдениаралық компонент, мәдениетаралық байланыс.

Ильмира Ербулатова, Талгат Салимов Западно-Казахстанский аграрный технический университет им. Жангир хана, Уральск, Казахстан

Культурно-маркированные единицы лексико-семантического поля «Еда»

Аннотация. В статье представлены и проанализированы наименования национально-культур- ных реалий казахского языка лексико-семантического поля «Еда». Анализ наименований националь- ных блюд казахской кухни позволил нам разделить лексические единицы по тематическому признаку, а также рассмотреть происхождение наименований и определить их процентное соотношение. В ходе работы были выявлены три основные тематические группы анализируемого поля (наи-

123 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

менования молочной и сырной продукции, наименования мясных и колбасных изделий, наименования мучной продукции). Результаты исследования привели к выводу о том, что экспликация семантики национально-культурных реалий обеспечивает их адекватное восприятие и сохранение роли межкуль- турного компонента рассматриваемых лексических единиц в процессе взаимодействия языков и куль- тур. Таким образом, в центре нашего внимания оказалась культурно-маркированная лексика, отра- жающая национально-культурные реалии. Тем самым охвачены аспекты, связанные с культурой наро- да и взаимопониманием между носителями различных языков. Ключевые слова: культурно-маркированная лексика, лексико-семантическое поле, реалия, язык и культура, национально-исторический колорит, межкультурный компонент, межкультурная ком- муникация.

References

1 Vlahov S., Florin S. Neperevodiemoe v perevode [Untranslatable in translation], (Mezhdunarodnye otnosheniya, Moscow, 1980, 342 р.). [in Russian] 2 Tomahin G.D. Realii-amerikanismy [Americanist realia], Posobie po stranovedeniyu: Uchebnoye posobiye dlya institutov i fakultetov inostrannyh yazykov [Regional studies schoolbook. Schoolbook for the foreign languages institutes and faculties], (Vyshaya shkola, Moscow, 1988, 239 p.). [in Russian]. 3 Kosvoi M.M. Sravnitelniy analiz leksicheskih edinits leksiko-semanticheskogo polya “Eda” v russkom i persidskom yazykah [Comparative analysis of lexical units of the lexical-semantic field «Food» in the Russian and Persian languages], Vestnik Leningradskogo gosudarstvennogo universiteta im. A.S.Pushkina [Bulletin of the Pushkin Leningrad State University], (3), 1, Р. 86-91. [in Russian] 4 Pokhlyobkin V.V. Natsionalnye kuhni nashih narodov [National cuisines of our peoples], (Tsentrpoligraph, Moscow, 1997) - 159 p. [in Russian] 5 Argynbaev Kh.A. Kazaktyn mal sharuashylygy zhainda etnografiyalyk ocherk [Ethnographic essay on the Kazakh stock raising], (Almaty, 1969, 170 p.). [in Kazakh] 6 Dzhanibekov U. Po sledam legendy o zolotoy dombre // «Eho» [On the trail of the legend of gold dombyra // «Echo»], («Oner», Almaty, 1990, 304 р.). [in Russian] 7 Nemchenko N.F., Rahimbekova S.D. Eksplikatsiya semantiki natsionalnyh realiy v trudah Sh.Ualikhanova [Explication of the semantics of national realia in the works of Sh. Ualikhanov], (Euraziysky soyuz uchyonyh, 2015, 7-5 (16), Р. 68-70.). [in Russian]

Сведения об авторах:

Ербулатова Илмира – ф.ғ.к., тілдерді дамыту орталығының аға оқытушысы, Жәңгір хан атын- дағы Батыс Қазақстан аграрлық-технологиялық университеті, Жәңгір хан көш., 51, Орал, Қа- зақстан. Салимов Талгат – тілдерді дамыту орталығының оқытушысы, Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-технологиялық университеті, Жәңгір хан көш., 51, Орал, Қазақстан.

Yerbulatova Ilmira - candidate of philological sciences, senior lecturer at the Languages Development center, Zhangir Khan West Kazakhstan Agrarian Technical University, Zhangir Khan street, 51, Uralsk, Kazakhstan. Salimov Talgat - master of pedagogic sciences, lecturer at the Languages Development center, Zhangir Khan West Kazakhstan Agrarian Technical University, Zhangir Khan street, 51, Uralsk, Kazakhstan.

124 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ХҒТАР 16.01.11

Айша Жұмағұлова1, Гүлбаршын Сыздықова2 Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (Е-mail: [email protected] , 2 [email protected])

Лингоэкология және медиакеңістік

Аңдатпа. Бұл мақалада қазақтілді медиакеңісті лингвоэкологияның зерттеу нысаны ретінде қарастырудың маңызы өзектеледі. Лингвоэкология – тілді, тілдік сананы сақтау және дамыту мәсе- лелерімен айналысатын тіл білімінің пәнаралық жаңа бағыты. Қазақ тіл біліміндегі лингвоэкология әлемдік лингвоэкологияның маңызды тұжырымдарын зерттеулеріне арқау ете отырып, өзінің дер- бес пәндік тұғырын айқындауға бағытталды. Сондықтан авторлар қазақ тіл білімінде қалыптасу үдерісін өткеріп жатқан лингвоэколо- гияның алдымен мақсат-міндеттерін айқындайды. Оның басты міндеті қазіргі тілдің, антропоним- дердің тілдік және ақпараттық кеңістік жағдайын диагностикалау екенін анықтай отырып, тілді лингвоэкологиялық тұрғыдан зерттеудің нысанына медиакеңістікті алудың басымдығын көрсетеді. Лингвоэкологияның негізгі ұғымдарының бірі тілдік орта десек, бүгінгі трансформацияланған сандық медиа белсенді тілдік ортаға айналды. Сондықтан қазіргі медиакеңістік тілінің лингвоэ- кологиялық тұрғыдан зерделенуі, оның лингвоэкологиялық жауапкершілігінің анықталуы арнайы зерттеуді қажет етеді. Түйін сөздер: лингвоэкология, медиа, медиакеңістік, бұқаралық коммуникация, тілдік сана.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-125-132

Кіріспе. Қазіргі қазақ қоғамының көпқырлы ахуалы қазақ тілінде айна қатесіз көрініс табуымен қатар, тілдің өзіне де ықпал етуде, ал бұл өз кезегінде басты қажеттілікті – тілдің қауіпсіздігінің қажеттілігін талап етеді. Лингвоэкология десмоэкологияның бөлігі және тіл туралы ғылым ретінде тілді қорғау ресурстарын зерттеп, жетілдіреді. Сондықтан лингвоэкология тілдің өмір сүру қауіпсіздігін жүзеге асыру компоненті болып табылады. Лингвоэкология туралы мұндай түсінік оны тек теориялық тұрғыдан ғана емес, практика- лық тұрғыдан да зерттеудің өзектілігін айқындайды. Қазіргі уақытта қазақ лингвоэкологиясы тіл білімінің жаңа бағыты ретінде қалып- тасу үстінде. Дейтұрғанмен бұл бағытта жасалған зерттеулер лингвоэкологияны тілді зерт- теудің кешенді мәселелері мен әдістерін сипаттайтын синтезделуші ғылыми пән ретінде тануға мүмкіндік береді. Замануи лингвистиканың негізгі үрдісі – адамтанымдық бағыт аясында жүргізіліп жатқан лингвоэкологиялық зерттеулер тіл білімінде үлкен қызығушылық тудырып отыр. Себебі «жаһандану үрдісі кең қанат жайған қазіргі заман тілді «Табиғат – Адам – Қоғам» үштігі контексінде, адам табиғатымен, этнос, ұлт, халық сияқты тілдік қауымдастықтың тарихи-мәдени, саяси-әлеуметтік өмірімен біртұтастықта қарастыруды талап етеді. ХХІ ғасыр тіл білімінде адамзат өмірі мен тіршілігінің ең маңызды құралы болып табылатын тіл табиғатын – фонологиялық, морфемалық, лексемалық, синтаксистік, контекстік, дис- курстық деңгейлердегі тілдік бірліктердің мазмұны арқылы; тілдік бірліктердің мазмұн- дық ерекшеліктерін адам танымындағы ойлау, пайымдау, ақпаратты қабылдау, ақпаратты жеткізу үдерістері шеңберінде; басқа да туа біткен, кейін қалыптасқан адами қасиеттердің көрінісі тұрғысынан; тарихи, қоғамдық, әлеуметтік факторлардың ықпалын қабылдаған лингвоқұрылым ретінде; жалпы адам болмысын сипаттайтын дүниетаным мен рухани мә- дениеттің мәні тұрғысынан саралаудың өзектелуі, лингвистиканың пәнаралық сипаты мен

125 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

зерттеу мүмкіндіктерін арттыра түсті» (Tuymebaev, Sagidolda, 2015: 15-16). Соның нәтиже- сінде интеграциялық жаңа үрдістегі лингвоэкологиялық зерттеулер антропоөзектік пара- дигма аясында жүргізіліп, қарқынды дами бастады. Мақаланың мақсаты мен міндеттері. Лингвоэкологиялық зерттеулердің мақсаты – қазіргі тілдің жай-күйін зерттеу. Ал бүгінгі қоғамның, социумның тілдік шындығы сөзсіз медиакеңістікте көрініс тауып отыр. Сондықтан зерттеу мақаласының мақсаты – қазақтілді медиакеңістікті лингвоэкологиялық тұрғыдан зерттеудің маңызын айқындау. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер қойылады: - лингвоэкологиялық зерттеулердің міндетін айқындау; - медиакеңістік ұғымының түсінігін анықтау; - қазақтілді медиакеңістіктегі лингвоэкологиялық кейбір мәселелерге талдау жасау арқылы медиакеңістік тілін лингвоэкологиялық тұрғыда зерттеудің маңызын белгілеу. Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында сипаттау, жүйелеу, контенттік талдау, жинақтау әдістері қолданылды. Нәтижелер мен талқылаулар. Лингвоэкологияға берілген анықтамалардың көбі ХХ ғасыр зерттеулерінің төл парадигмасы болған құрылымдық-жүйелілік парадигма шең- берінде тұйықталып, тіл мәдениетінің нысаны тұрғысында қалып қойды. Ал шын мәнісін- де лингвоэкологияның зерттеу пәні екі бағытты: 1) тілге және; 2) сол тілде сөйлеушіге, яғни жеке алғанда әрбір тілдік тұлғаға, тұтас алғанда тілдік ұжымдарға (этнос, социум, мемле- кет) тиетін жағымды әрі жағымсыз ықпалдарды зерттеуді ұстанатынын баса айту керек. «Лингвоэкологияның басты міндеті – бүлінген тілдік компоненттер мен құбылы- старды сақтау, оңалту, тірілту мақсатымен қазіргі тілдің, антропонимдердің тілдік және ақпараттық кеңістік жағдайын диагностикалау, сонымен қатар тілдік тұлғаны сол тілде сөйлеуші және сөйлеу, коммуникативтік қызметтерді жасаушы ретінде зерттеу, оның күшін оң биоэнергетикалық өріс пен «гуманистік, инвайронментальді ойлау образын қалыпта- стыруға бағыттау» деген Е.В.Семчуктың пікірі (Semchuk, 2014: 1234) лингвоэкологияның тілді адам, адам санасында қалыптасқан ақпараттық кеңістік, әлеуметтік-қоғамдық орта арқылы зерттеуді көздейтінін дәйектейді. Тіл ең басты, ең негізгі, ең тұрақты этностық көрсеткіш ретінде лингвоэкологияның ең басты міндеті – этностың тілдік ерекшелігін, соның негізінде қоғамның рухани денсау- лығы мен мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігін сақтаумен тоғысады (Bernatskaya, 2014: 28). Лингвоэкологияның мақсаты, бір жағынан, тілдің өзін-өзі қалай сақтайтынын зерт- теу, яғни оның өз денсаулығын сақтауын немесе біртіндеп лингвицидке жақындауын (адам- ның оны дұрыс пайдаланбау нәтижесінде) анықтау болса, ал екінші жағынан, адам денса- улығын жақсарту, жетілу жолдарын іздестіру болып табылады. Осылайша лингвоэкология тілдің екіжақты қызметін зерттейді: оның дұрыс қолданылуы тіл мен адам денсаулығын сақтайды, бұрыс қолданылуы тіл мен адам денсаулығын бұзады. Лингвоэкологиялық зерттеу нәтижелеріне сүйенсек, қазіргі уақытта әлемнің барлық тілдері дерлік лингвоэкологиялық ықпалға ұшырап отыр. Әр елдің тілдік жағдаяты әртүрлі болғанымен, олардың барлығына ортақ бір сипат бар: ағылшын тіліне негізделген ақпарат- тық технологиялардың ірі ғылыми-техникалық революциясының нәтижесінде тілдік үдері- стердің жаһандануы және әлем халықтарының тілдік кеңістігіне ағылшын тілінің кірігуі. Бұл жағдай тілдің деформациялануы мен деградациялануы секілді түрлі жағымсыз үдері- стерге әкеп соғуда. Мұндай лингвоэкологиялық ықпал қазақ тіліне де әсер етуде. Әсіресе жаңа технологиялық жағдайлардағы динамикалық планетарлы коммуникацияның нәтиже- сінде бұл ықпал күн санап арта түсуде. Техногендік өркениет пен ақпараттық жаһандану жағдайындағы планетарлы комму- никацияның бүгінгі алаңы – медиакеңістік. ХХІ ғасырдағы жаһандану үдерісіне сай өрке- ниеттердің тоғысуы, геосаяси, ұлтаралық, дінаралық, мәдениетаралық диалогтардың меди- 126 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

акеңістікке ықпалының артуы, ақпараттық-технологиялық медиакеңістіктің шекарасының кеңеюі, т.б. заманауи факторлар қазақтілді медиакеңістікте жедел қарқынмен жүріп жатқан интеграциялық үдерістердің тілдік, соның ішінде лингвоэкологиялық тетіктерін іздестіруді міндеттейді. Бұл ретте қазақтілді медиакеңістіктегі ақпараттар легінің тіл қолданушылар- дың санасына тигізетін жағымды-жағымсыз әсерін зерттеу лингвоэкологияның басты мін- детінің бірі болып саналады. Заманауи гуманитарлық ғылым саласында айтарлықтай қызығушылық тудырып отырған бұқаралық коммуникацияны зерттеу еңбектерінде «медиа» лексемасы жеке вер- балды-когнитивті бірлікке айналып, белсенді түрде сөзжасамдық үдерістерге енді: масс-ме- диа, медиахолдинг, медиакратия, медиапсихология, медиабилік, медиамәтін, медиамар- кетинг, медиа орта, медиа әсер, т.б. Түрлі коммуникация құралдарын атау үшін енгізген М.Маклюэннің «медиа» терминін қазір қарапайым «делдал» ұғымына сыйғыза алмаймыз. Бұл пікірді білдірген Н.Б.Кириллова бүгінде медиа жай ғана ақпарат тарататын құрал емес, мәдени кодтар жасалатын, эстетикаланатын, трансляцияланатын бүтін бір орта болып ұғы- нылады дейді (Kirillova, 2005: 22). Бүгінде медианы зерттейтін практикалық ізденістер дәстүрлі философиялық, әлеуметтік, психологиялық, сонымен қатар саяси-идеологиялық, коммуникативтік, медиалингвистикалық, аумақтық, технологиялық тұрғыдан зерттелетін бірнеше әдіснамалық парадигмаларға негізделеді. Алайда бұл парадигмалармен ғана шек- телу медианың кейбір тұстарының назардан тыс қалуына алып келді. Соның нәтижесінде медиакоммуникацияны қандай да бір «кеңістік» ретінде зерттейтін жаңа кеңістіктік пара- дигма пайда болды. Осыны ұстанған көптеген зерттеушілер «медиакеңістік» ұғымына қы- зығушылық танытып отыр. Оның өзіндік бірнеше себептері бар: Біріншіден, бұл – ақпараттың қозғалысы мен коммуникациялық байланыстардың ұлттық немесе басқа да шекаралармен шектелмеуіне ықпал ететін жаһандану. Жаңа ком- муникациялық жүйе кеңістік пен уақытты түбегейлі өзгертуде. «Ақпараттық» дәуірде «ай- мақтық жерлер өзінің мәдени, тарихи, географиялық мәндерінен айырылып, желілерге не- месе образды коллаждарға қайта интеграцияланып, жер кеңістігін алмастыратын ағындар кеңістігін өмірге әкелетін болады» дейді М.Кастельс (Kastel’s, 2000: 353). Екіншіден, «медиакеңістік» ұғымы бұқаралық коммуникация құралдары концептісі- нен гөрі кеңістіктік аймақтарды ажыратуға, медиакоммуникацияның қандай да бір топогра- фиясын құрауға мүмкіндік береді. Үшіншіден, «медиакеңістік» концептісі оны барлық социумға тән атрибуттарды көр- сететін жеке дамушы жүйе ретінде қарастыру қажеттігін көрсетеді. Медиакеңістік мәнін кеңірек түсінуге мына тұжырымдар мүмкіндік береді: 1. медиакеңістіктің өзегі ретінде бұқаралық коммуникация құралдары танылады (көп ретте БАҚ); 2. БКҚ өз кезегінде (яғни медиакеңістік) кеңістіктің басқа түрлерінің (әлеуметтік, мәдени, оқу, діни, т.б.) қалыптасуына ықпал ететін белсенді актор болып саналады; 3. медиакеңістіктегі өзгерістер қоғамдағы трансформациялану үдерістерімен тіке- лей байланысты, себебі медиакеңістік қоғам дамуының жетекші үрдістерін көрсетеді, бұл оның дамуын орын алып жатқан қайта түрлену контексінде зерттеуге мүмкіндік береді; 4. медиакеңістік индивидтің сезім тәжірибесінен тыс жатқан әлем бейнесін қалып- тастырады: ол шындықты жай ғана көрсетіп қоймай, әлемді түсінуді құрастырады; 5. медиакеңістік – өзара байланысты және бүтіннің дамуының ортақ заңдылықтары- на бағынатын нақты құрылымдық элементтерге ие күрделі жүйе (Monastyreva, 2013: 5). Ал «коммуникацияның кез келген мақсаттарына қызмет ететін жүйе тіл ретінде анықтала алады», - дейді Ю.М. Лотман (Lotman, 2003: 130). Медиакеңістік тілін лингво- экологиялық тұрғыдан зерттеу коммуникативтік жүйеге түсетін антропогендік жүктеме категориясында медиакеңістік тілін адамның өмір сүру ортасы ретінде қарастыруды, меди- 127 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

атехнологиялардың индивидтің психикасы мен қоғамдағы әлеуметтік-мәдени үдерістерге тигізер ықпалын анықтауды көздейді. Мұндағы басты міндет – ақпараттық кеңістік сапа- сының өлшемдерін адамға зиянсыз болу тұрғысынан бекіту. Яғни адамның ақпараттық, тілдік, мәтіндік ортасы қаншалықты экологиялық таза, адам мен ол өмір сүретін ақпарат- тық ортаның қарым-қатынасы қаншалықты үйлесімді екенін анықтау қажет (Shakhovskiy, Ionova, 2012: 147). Бұл ретте коммуникативтік, мәтіндік, ақпараттық орта секілді күрделі құбылыстардың экологиялық сипатын бекіту және олардың көптеген мәтіндік хабарлама- ларды қолданатын, жалпыға ортақ диалог контексінде өмір сүретін адресаттардың сана- сына әсер етуін қарастыру мәселесі алға шығады. Жағымды ақпараттық орта ақпараттық кеңістік субъектісінің дамуына жағдай жасайды, жағымсыз ақпараттық орта оның өмірлік және өнімділік әлеуетіне нұқсан келтіреді. Бұл жерде нақты индивид, адамдардың әлеу- меттік, ұлттық және кәсіби топтары, тұтас қауымдастықтар мен түгел социум қорғаныс нысанына айналады. Лингвоэкологиялық нормалардың бұзылуынан туындайтын салдарлар қатары өте көп. Осы тұрғыдан келгенде медиакеңістіктегі лингвоэкологияның зерттеу мәселелеріне мыналарды жатқызуға болады (олардың кейбірі коммуникативтік лингвистиканың шең- берінде қарастырылып жүргенімен лингвоэкологиялық негіздеуді қажет етеді): • түрлі дискурстағы экологиялық қатысым шарттары; • психостресстік сипаттағы хабарламалардың өлшемі мен деңгейі; • ақпараттық шиеленіс, өшпенділік, араздық атмосферасы мен оларды бейтараптан- дыру амалдары; • әлеуметтік, ұлттық, діни қақтығыстарға, криминалды әрекеттерге арандату меха- низмдерін анықтау; • коммуникацияның конфликтогендік өлшемдері; • сөйлеудегі дөрекілік, әдепсіздік, тіл тигізу шектері; • коммуникациядағы негативті эмоциялардың рөлі; • ақпараттың бұрмалануы; • суггестивтік ықпал мен манипуляция; • мейірімсіздік, адамгершіліксіздіктің көрініс табуын қоғамдық бағалау; • тұлғаның, тұтас қоғамның азаматтық және ұлттық сана-сезімінің көрініс табу фор- малары; • кінәлау мен сын тағудың жол берілген формалары; • өкпе-реніш пен кемсітуге жетелейтін сөйлеу агрессиясының критерийлері т.б. Медиакеңістік тілінің тіл қолданушыларына түпсаналы ықпалының қаупі көптеген зерттеушілерді алаңдатып келеді. Себебі медиа – аудиторияның идеологиялық, эмоцио- налды, тіпті түпсаналы үміттеріне құрылған трансляция жасаушы арна. Медиа-сарапшы Джерри Мандер: «Бәлкім біз ақпарат бұқаралық санамен жұтылатын дәуірге аяқ басқан болармыз. Телевизиялық хабарлама қандай да бір сүзгіден өтпестен толығымен жадымы- зға келіп құйылады, бірақ оны саналы анализдеу, түсіну мүмкін емес» деген пікірі медиа- кеңістіктен түсетін ақпараттың еш кедергісіз қабылданатынын аңғартады (Zagidullna, 2016: 10). Расында медиакеңістіктегі өзге әлемнің иллюзиясына ұмтылу адам үшін өте қауіпті. Мұндай технологиялық инфрақұрылымның алдында адам әлсіз және тәуелді. М. Маклюэн- нің пікірінше, медиа алғашқы кезден-ақ тұтынушының санасын жаулап алуға ұмтылған. Зерттеуші медиалық даму (электронды құралдардың болашақ дамуы) соңында адам сана- сын толығымен «ампутацияға» алып келеді деген болжам айтады (Kirillova, 2005: 68). Лингвоэкология қазіргі қазақтілді медиакеңістікте көрініс тауып отырған кірме сөз- дердің тасқыны, сөйлеудегі жаргондар мен варваризмдер, тілдің тұрпайылануы, ментальді лексика мен фразеологиядағы семантикалық бұрмалану, ақпараттық қауіпсіздік пен тілдік зорлық мәселесі, тілдік толеранттылық мәселесі, сөйлеу агрессиясы, тілдегі эмоция, т.б. 128 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

қарастырады. Бұл мәселелердің көбісі бұған дейін де тіл және сөйлеу мәдениеті тұрғы- сынан зерттеліп келгені белгілі. Алайда тіл мәдениеті мұның бәрін тілге әсері тұрғысынан қарастырса, ал лингвоэкология оны адамға әсері тұрғысынан қарастырады. Мәселен, кірме сөздердің тілдік санаға тигізетін әсерін қарастырайық. Қазіргі медиакеңістікте жаһандық араласудың негізінде кірме сөздердің легі ағылып жатыр: хит, тренд, хайп, фан, фандом, вайн, челлендж, чат, траффик, хейтер, троль, коуч, пранк, лайк, хештег, сториз, коммента- рий, директ, бренд, пиар, фэшн, бан, пост, блогер, аккаунт, квест, вебинар, таргет, бот, мас- слайкинг, массфолловинг, гив, влог, кейс, чек-лист, юзер, аватар, лайфхак, контент, идол, фидбек, бэкстейдж, т.б. Кірме сөздер өзі қабылданған тілдегі сөздерді кейінге ысырып қана қоймай, тіл қол- данушының санасында туған сөздің ішкі формасының арқасында бұған дейін қалыптасып келген ұғымдық-ментальді-сезімдік бейненің бүтіндігін жояды. Мысал ретінде ағылшын- ның киллер сөзі мен қазақтың кісі өлтіруші, қанішер сөздерін салыстырып көрейік. Бұл сөзді журналистердің қазіргі уақытта кеңінен қолданып жүргенін білеміз: «Ресейде аса қа- уіпті қызметкерлердің бірі, киллер, «Кіші Дрюнья» лақап атымен белгілі Андрей Дрюнинді Иркутск қаласының полицейлері мен Забайкалье өлкесіндегі федералды қауіпсіздік қыз- меті басқармасының өкілдері қолға түсірді» (Егемен Қазақстан); «Қырықтан асқан келін- шек жарынан құтылу үшін киллер іздеген» («Қамшы» ақпараттық-танымдық порталы); «Тергеушілердің айтуынша, бұл фактілердің барлығы қылмыскердің кәсіби киллер емес екенін көрсетеді» (BAQ.kz). Киллерге қатысты кәсіби, тәжірибелі, бірінші дәрежелі деген сипаттамалардың да қоса берілуі жиі кездеседі. Ал бұл сөздер тілдік санада оң зарядты ассоциациялық қатар түзеді: тәжірибелі киллер / дәрігер / мұғалім / ұшқыш, т.б. Соңын- да санада бұл сөздің семантикасы ғана өзгеріп қоймай, сонымен қатар коннотациясы да жойылады. «El.kz» ақпараттық-танымдық порталында «Ермек Тұрсыновтың «Кенжесі» көрерменге жол тартпақ» деген тақырыппен шыққан мақаладан үзінді келтірсек: «Уақыт өтеді. Екеуі ер жетіп қана қоймай, кішісі кәсіби киллер, үлкені соның промоутері болады. Жалданып кісі өлтіреді. Кәсіптері оңға басып, уақыт өткен сайын пайдаға кенеледі». Тағы бір мысал «Киллер» қызметіне сұраныс көбейді» тақырыбымен «Айқын» газетінде жари- яланған мақаладан: «Кісі өлтіру нарығында тапсырысты ең арзан бағаға орындаушылар маскүнемдер, наркомандар және қылмыскерлер. Бірақ тапсырманы сенімді орындайтын- дар жұмыссыз қалып, күнкөріс жағдайлары ауырлаған бұрынғы әскерилер, арнайы қыз- мет пен құқық қорғау саласында жұмыс істегендер. Олар қарумен қалай «жұмыс істеуді» жақсы меңгерген және тапсырманы уақытында, дәлме-дәл орындауға машықтанған. Жұ- мыссыз қалғандар тапсырыспен кісі өлтіруге келіседі. Алайда, ең дұрысы бұл істі кәсіпқой киллерге тапсырған жөн. <...> Бұл салада ақшаны көп сұрайтындар – элиталық киллерлер. Олар банк қожайыны, мемлекеттік деңгейдегі белгілі корпорациялардың президенттері, белгілі бизнесмендер сияқты үлкен басшыларға қастандық жасайтындар. Сарапшылардың айтуынша, олардың гонорары 50 мың доллардан басталады» («Айқын» газеті). Мұндай мақалаларды оқығаннан кейін сөздің энергиялық мазмұны ұсақталып, соның әсерінен сана деформацияланады, шындық бұрмаланады, тиісінше денотатқа деген көзқарас та өзгереді – кісі өлтірушіні қабылдамаудың орнына осы әрекетті түсіну, одан кейін осы құбылысқа бойұсыну (тіпті оны ақтап алу), оны жай ғана қызмет түрі ретінде қабылдап, жоғары табыс әкелетін кәсіп түріне жатқызуы да орын алады. Медиакеңістікте кездесетін осындай эколо- гиялық емес сөздер, мәтіндер тілдік тұлғаның, одан кейін түгел социумның санасына кері ықпал етеді. Тілдік тұлғаға әсер ететін медиакеңістіктегі басқа да лингвоэкологиялық мәселе- лерді қысқаша атасақ: а) агрессивті ақпараттар ағынының әсерінен «катастрофалық ойлаудың» қалыптасуы; ә) реципиенттің нағыз шындықты қабылдауын бұрмалаушы тәсілдердің қолданылуы; 129 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

б) тұлғаның интимдік аймағына рұқсатсыз кіру; в) реципиенттің (Интернет оқырманның, көрерменнің, тыңдаушының, қолданушы- ның) тілдік санасын манипуляциялаудың тілдік механизмдерін әдепсіз қолдану; г) тілдің тұрпайылануының әсерінен адам ағзасындағы психофизиологиялық өзгері- стердің орын алуы; ғ) табиғи тілдің кодының пайда болып жатқан басқа семиотикалық жүйелердің код- тарымен өзара қарым-қатынасы; д) эмоционалды «семіруге» және сананың когнитивті атрофиясына ықпал ететін ойын-сауық бағдарламаларының экспансиясы және т.б. Қорытынды. Қорыта айтқанда, медиалық технологиялар күн өткен сайын әрбір адамның күнделікті өмірінде үлкен орын алып, бұрын тек тікелей тұлғааралық коммуника- ция деңгейінде ғана мүмкін болған мәдени тәжірибені енгізуде. Интернет кез келген жеке пікірдің әлеуетті ашық болу мүмкіндігін жасауда. Бұл ретте «масс-медиа» туралы түсінік- тер өз күшін жойып, барлық медиалық ортаның «бұқаралыққа» айналуына алып келді. Ал толықтай медиаланған әлемнің коммуникативтік кодтары мен тілін зерттеу кешенді зерттеу әдістері мен тәсілдерін талап ететін көпміндетті үдерісті қажет етеді. Тілдің өміршеңдігі сол тілді қолданушылардың әлемінде өмір сүруімен өлшенеді және сол тілді қоғам өмірімен байланыстырмай зерттеу тірі тілді өлі тілге айналдыраты- ны анық (Ter-Minasova, 2018: 39). Сондықтан қазіргі тілдің жай-күйін осы уақыттың құ- былыстарымен, қоғам тіршілігінің жалпы жағдайларымен байланыстыра зерттеуіміз керек. Ал қазіргі қоғамның тыныс-тіршілігі толығымен медиакеңістікте көрініс тауып отыр. Себебі бүгінгі қоғамды медиасыз елестету мүмкін емес. Ендеше қазіргі тілдің лингвоэкологиялық жай-күйін қарастырғымыз келсе, медиакеңістік тілін зерттеу міндеті талассыз алға шығады.

Әдебиеттер тізімі

1 Түймебаев Ж., Сағидолда Г. Алтаистиканың тарихи-лингвистикалық негізі. (Фонетика. Морфология). / Ж.Түймебаев, Г.Сағидолда. Екінші басылым. – Алматы: «Қазығұрт», 2015. – 408 бет. 2 Семчук Е.В. Лингвоэкология как междисциплинарная наука // Молодой ученый. – 2014. – №4 (63). – С. 1233-1235. 3 Бернацкая А.А. Лингвистика и «критика языка» // Экология языка и коммуникативная практика. – 2014. – №2. – С. 15-31. 4 Кириллова Н.Б. Медиакультура: отмодерна к постмодерну. – Москва: Академический проект, 2005. – 304 с. 5 Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. - Москва: ГУ ВШЭ, 2000. – 608 с. 6 Монастырева О.В. Медиапространство: обзор представлений и подходов к пониманию // Вестник АМГУ. – 2013. – №50. – С. 1-6. 7 Лотман Ю.М. Семиосфера: Культура и взрыв; Внутри мыслящих миров. - Санкт-Петер- бург: Изд-во «Искусство СПб», 2003. – 152 с. 8 Шаховский В.И., Ионова С.В. Человек и его языковая среда: эколингвистический аспект // The Antropology of Language: сб. статей. Вып. 2. – Москва: Флинта: Наука, 2012. – С. 137-149. 9 Загидуллна М.В. Эколингвистическая концепция медиапространства // Медиасреда. – 2016. – №11. – С. 8-13. 10 Кириллова Н.Б. Медиакультура как объект исследования // Известия Уральского госу- дарственного университета. – 2005. – №35. – С. 63-74. 11 Тер-Минасова С.Г. Тіл және мәдениетаралық коммуникация. – Алматы: Ұлттық аударма бюросы, 2018 жыл. – 320 бет.

130 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Aisha Zhumagulova1, Gulbarshyn Syzdykova2 L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Linguoecology and Media Space

Abstract. The article reveals the importance of studying the Kazakh-speaking media space in the linguistic and environmental aspect. Linguoecology is a new interdisciplinary area of linguistics, which deals with the tasks of preserving and developing the language and linguistic consciousness. Linguistic ecology of the Kazakh linguistics has moved to the stage of determining its subject area, based on the important conclusions of the world linguoecology. Therefore, the authors first determine the goals and objectives of linguoecology. Defining the main task of linguoecology as the diagnosis of the modern language, linguistic and informational space of anthroponyms, they highlight the importance of studying the language of media space as an object of linguoecological research. Since one of the main concepts of linguoecology is the language environment, transformed digital media has become an active language environment of our time. Therefore, the study of the language of modern media space from a linguo- ecological perspective, the definition of its linguo-ecological responsibility requires a special study. Key words: linguoecology, media, media space, mass communication, linguistic consciousness.

Айша Жумагулова, Гульбаршын Сыздыкова Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Лингвоэкология и медиапространство

Аннотация. В данной статье раскрывается важность изучения казахоязычного ме- диапространства в лингвоэкологическом аспекте. Лингвоэкология – новое междисципли- нарное направление языкознания, которое занимается задачами сохранения и развития языка, языкового сознания. Лингвоэкология казахского языкознания перешла на стадию определения своей предметной области, опираясь на важные выводы мировой лингвоэ- кологии. Поэтому авторы в первую очередь определяют цели и задачи лингвоэкологии. Определяя главной задачей лингвоэкологии диагностику современного языка, языкового и информационного пространства антропонимов, авторы подчеркивают важность изучения языка медиапространства как объекта лингвоэкологического исследования. В силу того, что одним из основных понятий лингвоэкологии является языковая среда, трансформи- рованное цифровое медиапространство стало активной языковой средой нашего времени. Поэтому изучение языка современного медиапространства с лингвоэкологического ракур- са, определение ее лингвоэкологической ответственности требуют специального исследо- вания. Ключевые слова: лингвоэкология, медиа, медиапространство, массовая коммуни- кация, языковое сознание.

References

1 Tuymebaev Zh., Sagidolda G. (2015) Altaistikanyn tarikhi-lingvistikalyk negіzі. (Fonetika. Morfologiya). [The historical and linguistic basis of Altaiistics. (Phonetics. Morphology)], («Kazygyrt», Almaty, 408 p.). [in Kazakh] 2 Semchuk E.V. Lingvoekologiya kak mezhdistsiplinarnaya nauka [Linguistic ecology as an interdisciplinary science], (Molodoy uchenyy, (4)63, P. 1233-1235.). [in Russian] 3 Bernatskaya A.A. Lingvistika i «kritika yazyka» [Linguistics and «criticism of the language»], (Ekologiya yazyka i kommunikativnaya praktika, 2014, 2, P. 15-31.). [in Russian] 131 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

4 Kirillova N.B. Mediakul’tura: otmoderna k postmodernu [Media Culture: Modern to Postmodern], (Akademicheskiy proekt, Moscow, 304 p.). [in Russian] 5 Kastel’s M. Informatsionnaya epokha: ekonomika, obshchestvo i kul’tura [The Information Age: Economics, Society, and Culture], (GU VShE, Moscow, 2000, 608 p.). [in Russian] 6 Monastyreva O.V. Mediaprostranstvo: obzor predstavleniy i podkhodov k ponimaniyu [Media Space: A Review of Perceptions and Understanding Approaches], (Vestnik AMGU, 2003, (50), P. 1-6.). [in Russian] 7 Lotman Yu.M. (2003). Semiosfera: Kul’tura i vzryv; Vnutri myslyashchikh mirov [Semiosphere: Culture and Explosion; Inside the thinking worlds], (Izd-vo «Iskusstvo SPb», Sankt-Peterburg, 2003, 152 p.). [in Russian] 8 Shakhovskiy V.I., Ionova S.V. Chelovek i ego yazykovaya sreda: ekolingvisticheskiy aspekt [Man and his linguistic environment: the ecolinguistic aspect], The Antropology of Language: sb. statey, Vyp. 2., (Flinta: Nauka, Moscow, 2012, P. 137-149.). [in Russian] 9 Zagidullna M.V. Ekolingvisticheskaya kontseptsiya mediaprostranstva [Ecolinguistic concept of media space], (Mediasreda, 2016, (11), P. 8-13.). [in Russian] 10 Kirillova N.B. Mediakul’tura kak ob»ekt issledovaniya [Media culture as an object of study], (Izvestiya Ural’skogo gosudarstvennogo universiteta, 2005, (35), P. 63-74.). [in Russian] 11 Ter-Minasova S.G. Tіl zhane madenietaralyk kommunikatsiya [Language and Intercultural Communication], (Ulttyk audarma byurosy, Almaty, 2018, 320 p.). [in Kazakh]

Авторлар туралы мәлімет:

Жұмағұлова Айша – қазақ тіл білімі кафедрасының докторанты, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан. Сыздықова Гүлбаршын – ф.ғ.д., қазақ тіл білімі кафедрасының профессоры, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Zhumagulova Aisha – PhD student of the department of Kazakh linguistics of L.N.Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan. Sydykova Gulbarshyn – Doctor og Philology, Professor of the department of Kazakh linguistics L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.

132 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

МРНТИ 16.21.07

Анаргуль Жумаханова1, Айгуль Бижкенова2 12Евразийский национальный университет им.Л.Н.Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (E-mail: [email protected], [email protected])

Оценка как речевой акт коммуникации

Аннотация. В статье представлена категория оценки, которая является важной и актуаль- ной темой научных исследований ученых-лингвистов. Оценка представляет собой сложное дей- ствие, производимое сознанием субъекта при восприятии и обработке информации о внешнем мире. Оценка – важнейший компонент когнитивных процессов, во многих случаях именно оце- ночная квалификация завершает познание новой реалии действительности и включение ее в сферу жизненных интересов человека. Оценочная деятельность как способ выражения говорящим своего отношения к реалиям окружающей его действительности рассматривается как важнейший аспект коммуникативной деятельности человека, оценка является чрезвычайно значимым прагматическим сигналом, который во многом организует структуру речевого акта. Рассматриваются имена суще- ствительные с оценочным значением, как результат словообразовательных процессов, а именно семантической деривации. Оценочный аспект значения производных слов формируется с помощью когнитивных механизмов метафоры и метонимии. Анализ эмпирического материала позволил со- здать шкалу оценок, определяющую оценочную категоризацию. Ключевые слова: гносеологическая категория, модальность, субъект, объект, субстантивы, мелиоратив, пейоратив. DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-133-140

Введение. Оценка как речевой акт коммуникации представляет большой интерес для современной лингвистики, отличающейся выраженной антропоцентричной парадиг- мой исследований. В центре любой оценки находится человек со своими суждениями. Как отмечает Н.Д. Арутюнова, «для того, чтобы оценить объект, человек должен пропустить его через себя: природа оценки отвечает природе человека» [1, 181]. Оценочный аспект коммуникации отражает в своей сути взаимодействие действи- тельности и человека: окружающий мир воспринимается говорящим с точки зрения его соответствия сформированным ценностным параметрам добра и зла, красоты и уродства, пользы и вреда и др. Подобная мирооценка выражается, как правило, средствами языка: лексическими, грамматическими, фонетико-фонологическими. Речь идет о речевой дея- тельности оценки или, как находим у лингвистов, функциональности семантики оценки. Функциональную семантику оценки изучали достаточно глубоко Н. Д. Арутюнова, А. А. Ивин, Е. М. Вольф, Т. В. Булыгина, А. Д. Шмелев, А. А. Романов и др. Постановка задачи. Наша же задача заключается в рассмотрении оценки с когни- тивной точки зрения с характеристикой ее языковой прагматики, реализуемой семантиче- скими дериватами. Для начала обратимся к дефиниции оценки и истории ее изучения в лингвистике. Итак, основоположником современной теории языковой оценки считается швейцарский лингвист Ш.Балли, который впервые определил оценку как реакцию на обозначенное сло- вом явление или предмет, разграничив оценку как субъективный языковой факт и оценку, критерии которой находятся в сфере общепринятых категорий, например, моральных. Структура языковой оценки, как и само понятие оценки, была частично заимствова- на из логики. Важный вклад в разработку теории оценки внес А.А.Ивин. Ученый выделяет следующие обязательные компоненты оценки: оценивающий субъект, т.е. лицо, приписы- вающее ценность какому-либо предмету путем выражения оценки; объект – оцениваемый

133 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

предмет (объектом оценки могут стать отдельные свойства описываемого предмета); харак- тер оценки (определяется тем, квалифицирует ли она предметы как хорошие или плохие); основание оценки, под которым понимаются позиция и доводы, склоняющие субъекты к одобрению или порицанию. В науке интерес к категории оценки не угасает и по сей день. Хотя относительно структуры оценки особой дискуссии не возникает, но есть отдельные уточнения. Так, к примеру, рассмотрим мнение, представленное в работе Дормидонтовой О.А. Согласно тра- диционной точке зрения, как утверждает автор, оценка состоит из трех основных компо- нентов: субъекта оценки, объекта оценки и оценочного предиката (или основания оценки). Субъект оценки - это человек или сообщество, со стороны которого дается оценка. Объек- том оценки принято считать фрагмент окружающей среды, который подвергается оценке. Особенностью объекта оценки является его способность обозначать не только конкретный предмет, но и целую ситуацию, действие или факт. Каждый объект действительности (вещь или положение дел, человек или событие) обладает неопределенным по числу и составу набором аксиологически релевантных свойств: в одном отношении объект может характе- ризоваться положительными свойствами, в другом - отрицательными. Оценочный преди- кат или основание оценки - это компонент высказывания, который выражает суть оценки и является реальной основой оценочной конструкции [2]. На наш взгляд, эта точка зрения более лаконично описывает лингво-прагматическую структуру оценочной категории, и мы можем взять ее за основу в дальнейших изысканиях. С именем Ш.Балли связывают понятие модальности высказывания. Оценка и, как результат ее речевого действия - модальность, на наш взгляд, это неразрывно связанные категории речи. По мнению ученого, в любом высказывании можно выделить основное содержание (диктум) и его модальную часть (модус), в которой выражается интеллекту- альное, эмоциональное суждение говорящего в отношении диктума. Модус и диктум до- полняют друг друга. Модальность бывает объективной и субъективной, имплицитной и эксплицитной. Объективная, как пишет В.А.Захарова, - «отражает характер объективных связей, намеченных в той или иной ситуации, на которую направлен познавательный акт, а именно связей возможных, действительных и необходимых» [3]. Субъективная модаль- ность выражает оценку со стороны говорящего степени познанности связей – возможных, действительных и необходимых, указывает на степень достоверности мысли, отражающей данную действительность [4, 41]. Е.М.Вольф, продолжая мысль в этом же направлении, также считает, что в оценке сочетаются субъективный и объективный факторы. Субъектив- ный фактор подразумевает положительное или отрицательное отношение субъекта оценки к ее объекту, тогда как объективный (дескриптивный) фактор оценки обусловлен собствен- ными свойствами предметов или явлений, на основании которых выносится оценка. Ахманова О.С. под оценкой понимает «суждение говорящего, его отношение, одо- брение или неодобрение, желание, поощрение и т.п.» и добавляет, что оценка — «одна из основных частей стилистической коннотации» [5, 305]. Таким образом, повторимся, что в центре всех оценочных суждений стоит человек, выступающий в качестве субъекта, а чаще всего и в качестве объекта оценки. «Оценива- ется то, что нужно (физически и духовно) человеку и человечеству» [1, 12]. Воспринимая предметы и явления окружающего мира, человек через своеобразные переживания про- являет отношения к ним, причем в эти отношения обязательно входит компонент оценки. Оценка базируется на понятии нормы, предполагающей сравнение явлений и предметов с некоторой идеализированной картиной действительности, отвечающей всем требованиям человека. Субъект, порождающий оценочное суждение, определяется как субъект говорения. Согласно Е.М.Вольф, оценка может быть высказана от одного определенного лица или от 134 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

группы лиц, образующих некий социум. Следовательно, порождающий оценку субъект мо- жет выражать как личное мнение, так и давать оценку от лица коллектива или социума. Во многих исследованиях, посвященных языковой оценке, неоднократно отмечалось, что оценка является одним из типов прагматического значения, т.е. того значения, которое сло- во или высказывание приобретает в ситуации речи, отражая коммуникативные намерения говорящего [6, 7]. Оценка как одна из важнейших сторон коммуникативно-познавательной деятельности человека фиксируется в семантической структуре слова, составляя компо- нент его значения, или же при описании условий употребления слова, его прагматики. Те или иные виды эмоциональной окраски лексемы, контекстно-стилистические особенности её употребления являются следствием, вытекающим из наличия в семантике и прагматике слова оценочного компонента. Слово с оценочным компонентом значения – это своеобразный сигнал, с помощью которого говорящий воздействует на адресата сообщения. Оценочные значения представляют собой итоговые результаты сложных мысли- тельных операций, предполагающих целый набор более простых ментальных действий: 1) выделение оцениваемого объекта; 2) определение у него того признака или группы призна- ков, которые могут служить основаниями для оценки; 3) сопоставление основания оценки с соответствующим оценочным критерием; 4) формулирование оценочного значения как фиксации соответствия или несоответствия основания оценки оценочному критерию. Оценка есть категория гносеологическая, т.е. ее связь с процессами человеческого познания является очевидной и неоспоримой. Как пишет Дормидонтова О.А., «оценка - одно из самых «антропоцентричных» явлений, … представляет собой отражение реальной действительности «в зеркале субъективной модальности». Согласимся с тем, что именно «в оценке формируется ценностная картина мира, … определяющая восприятие человеком окружающего мира и межличностные отношения» [2]. В основе восприятия мира челове- ком находится сформированная и основанная на приобретенном опыте модель, являюща- яся критерием оценки всему происходящему вокруг, которую можно определить как цен- ностную языковую модель мира. Оценка - это сложное явление. Выражение одобрения или порицания само по себе имеет прагматическую ориентацию: выражая отношение субъекта и характеризуя объект, оценка регулирует тем самым поведение субъекта. Оценочное выражение подразумевает ценностное отношение между субъектом и объектом. Оценка формируется в ходе отражения объективной реальности, классификации познанного, установления мерок в отношениях между содержаниями и смыслами, опре- делении места познанных объектов и явлений мира относительно познающего субъекта, осмысление отношений между самими субъектами и т.п. Одним словом, происходит осоз- нание мира человеком, а такой процесс не может обойтись без оценок «хорошо/плохо», «положительно/отрицательно», «красиво/некрасиво», «черный/белый» и т.д. У Ш. Балли находим типологию оценки, как то: мелиоративную и пейоративную, негативную и по- зитивную, логическую и эмоциональную оценку. Под мелиоративом понимается положи- тельная оценка, пейоративом – отрицательная оценка. Язык в целом можно характеризовать как антропоцентрическую систему: «человек запечатлел в языке свой физический облик, свои внутренние состояния, свои эмоции и свой интеллект, своё отношение к предметному и непредметному миру», человек отражает себя и своё впечатление о мире в словах, в которые вносит свою «утилитарную и эстетическую оценки» [1, 52]. Семантическая категория оценки традиционно понимается как универса- лия в языке, «ни один понятийный смысл не находит в языке такой разнообразной гаммы средств своего выражения, как оценка» [3]. Ценностная языковая модель мира как результат сознательной деятельности фор- 135 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

мируется в ходе накопления опыта человеком, т.е. в ходе его практической деятельности. Для подтверждения всех выше приведенных рассуждений относительно лингвистической, прагматической и когнитивно-коммуникативной природы оценки в работе предполагается провести краткий анализ отобранного на основе функциональной семантики корпуса имен существительных. Особенностью анализируемого корпуса является выступление лексем в роли семантических дериватов. Под семантическим дериватом понимается вторичная но- минация, возникающая в результате семантического сдвига. В нашем случае – имя суще- ствительное-оценочный предикат. Интересным представляется изучение дополнительных, по сути, коннотативных значений, приобретаемых категорией субстантивов для выражения особой модальности, а именно оценки. Оценка, выражаемая категорией, которая по нормам языка имеет иную основную функциональную нагрузку, несет отпечаток активного дей- ствия внутриязыковых механизмов, способствующих интенсивности речевого высказыва- ния в угоду перлокутивному акту коммуникации. В этой связи научный интерес усиливает- ся в сторону изучения речевого наполнения для достижения цели высказывания. Итак, речь идет о существительных, выступающих в роли оценочного предиката. Например, о таких, как: гладиаторы и дипломаты профессионального бокса («Каз.правда» от 15.01.2019). Не- трудно заметить, что имя существительное в роли характеристики и детерминирующего элемента имеет более высокий эффект воздействия, нежели имя прилагательное или другая часть речи даже при первичном прочтении. Поэтому этим фактом часто пользуются СМИ в заголовках рубрик. Здесь, в частности, статья посвящена победам казахстанских боксеров Мадияра Ашкеева и Геннадия Головкина. При изучении оценочной семантики деривата необходимо раскрыть «старый» опыт, закрепленный в его значениях (он служит означивающей, оценочно мотивирующей осно- вой порождаемых единиц), и определить, как «новая» действительность, оценочное отно- шение воплощаются в производную основу, становясь частью лексической системы. Этот беспрерывный творческий процесс приложения «старого» опыта к новому находит свое выражение в факте семантической производности слова, формирующем его оценочную се- мантическую структуру. Данное означает, что раскрытие нового значения семантического деривата никак не может происходить в отрыве от значения первичной основы, представ- ляющей «старый» слой семантики. Так, в выше приведенных примерах, первичное значе- ние лексемы «гладиатор» - боец в Древнем Риме, который сражался с подобными себе на забаву публики или с дикими зверями на специальных аренах – легло в основу переносного оценочного содержания: «сильный, непобедимый, бесстрашный и т.п.». Высшая степень характеристики физических возможностей человека. В основе формирования оценочной предикации – семантическая деривация, сло- вообразовательный процесс без изменения формы слова, но с расширением семантики и вследствие этого появления нового значения у слова. Семантическая деривация трактуется как многоаспектное и полифункциональное явление вторичной номинации, как отражение сложных ментальных процессов человеческого мышления. Наиболее продуктивными ви- дами семантической деривации являются метафора и метонимия, представляющие собой мощное средство концептуализации ментальных схем и используемые посредством языка как способ структурирования человеческого мышления. Метафора является одним из спо- собов отражения языковой картины мира. Как известно, метафора базируется на латентной аналогии с исходным понятием. Вернемся к примеру «гладиатор профессионального бок- са», под которым надо понимать «сильнейший в профессиональном боксе». Аналогия по силе. Если рассмотреть отдельные выражения, имеющие аксиологическое, т.е. оценочное значение, то можно вывести шкалу оценок, которая будет состоять, по всей видимости, из нескольких уровней. Выше мы говорили о том, что оценка или интерпретация говоря- 136 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

щим субъектом объекта говорения может быть, как положительной, т.е. соответствующей запросам субъекта, так и отрицательной, т.е. недостаточно или вовсе несоответствующей определенным сформированным ценностям. Так вот, анализируя практический материал, который состоит из минимально завершенного контекста (дистрибуции), делаем важное заключение о наличии разных уровней (степенях) оценочной категории. Для более тща- тельного и безошибочного анализа нашего материала определимся как с этими уровнями, так и критериями отнесения того или иного примера к определенному уровню оценки. Итак, рассмотрим оценку «положительно/хорошо» в Таблице 1. В рубрику внесено понятие оценочности, под которым понимается возможность формирования оценочного значения у имени существительного в условиях смысловой и стилистической дистрибуции. Таблица 1 Степени положительной оценочной категории

Цифровое Степень оценоч- Критерии отнесения Примеры обозначе- ние степени ности выражения к степени оценки оценки 0 Нейтральная по- Первичное значение без «Волки» покорили Европу ложительная изменения семантики (Каз.правда, 15.01.2019) – прямое название хоккейной группы. «Астана Хаб» должен стать ядром … иновационной эко- системы (Каз.правда, 8.11.18) +1 1 (направляю- В дистрибуции присут- Учитель, словно опытный щая) положи- ствует прямой дейксис дирижер, который хорошо тельная степень на сравнение «как», знает, как руководить орке- «словно», зачастую со- стром (Деловой Казахстан, провождается уточняю- 1.11.2018) щим прилагательным +2 2 (умеренная) Оценка выражена в Голова – это хрусталь, ее положительная предложении графема- необходимо беречь (Литер, степень тически дефисом без 20.10.2018) прямого соотнесения, История – учительница жиз- либо с дейксисом «это», ни (Литер, 27.11.2018) оценочный предикат сопровождается часто уточнением через прила- гательное +3 3 (высшая) поло- Оценка выражена безо Гладиаторы профессио- жительная сте- всяких языковых дейк- нального бокса (Каз.правда, пень сисов, непосредственно 15.01.19) метафора

Используя данные предлагаемой таблицы, на наш взгляд, нетрудно определить сте- пень положительной оценочности того или иного существительного, используемого для выражения оценки или характеристики ситуации, вещи, состояния, человека. Перейдем к рассмотрению оценки «отрицательный/плохо». Результаты классификации расположим в Таблице 2.

137 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Таблица 2 Степени отрицательной оценочной категории Цифровое Степень Критерии отнесения Примеры обозначе- ние степени оценочности выражения к степени оценки оценки 0 Нейтрально отрица- Прямое значение существи- «Огородник без лопаты, тельная тельного в разрезе тематики грядка – без земли» (Каз. текста правда, 15.01.2019) -1 Сравнительно от- Прямое значение существи- «Где кумыс, а где компот?» рицательная оценка тельного (Каз.правда, 19.02.2019) (подразумевается раз- при эксплицит-ном проти- ница сопоставляемых во-поставлении предметов) -2 Стилистически мар- Переносное значение (иро- «Пуп Земли» (Каз.прав- кированная отрица- ническая метафора) да,6.02.2016) тельная оценка (с на- «Кузница приписок» (Каз. меком недоверия) правда, 9.11.2018) -3 Стилистически мар- Переносное выражение по «Крышка» за крышку» (Каз. кированная отрица- прототипу устойчивого правда, 13.02.2019) тельная оценка -4 Стилистически зани- Жаргонное (сленговое) вы- «Бросает мусор только «лу- женная лексика ражение зер»» (Каз.правда, 13.02.2019). -5 Стилистически гру- Арготизм «Без мзды невозможно … бая лексика устроиться директором школы» (*Комментарий, с.6 «Білімді ел», 03.09.2019). … бывшая жена экс-депута- та Госдумы … предложила запретить «нищебродам» и «быдлу» заходить в дорогие рестораны, чтобы не созда- вать этических неудобств элите. (https://www.gazeta.ru/ person/olga_glatskih.shtml)

Таким образом, как видно из приведенной категоризации оценочной лексики, отри- цательность оценки уходит глубже по степени дробления по сравнению с положительно- стью оценки. Опираясь на эту схему, можно подвергнуть структурно-смысловому анализу полные тексты публицистического дискурса и продолжить поиск доказательств сказанно- му. А пока подведем краткие результаты. Результаты. Оценочный компонент в значении слова – чрезвычайно важное сред- ство воздействия на адресата сообщения. Использование языковых методов воздействия предполагает целевую манипуляцию когнитивным восприятием человека и внушение ему социокультурных стереотипов в интерпретации сообщения. Выражение оценки происхо- дит в языке разными средствами и механизмами. Особый способ выражения оценки пред- полагает семантический дериват – имя существительное, получающее в коммуникативной ситуации переосмысление. Оценка приобретает в связи с целью речевого намерения раз-

138 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

личную степень семантической эффективности, которую можно аналитически располо- жить в промежутках уровней от +1 (нейтрально положительная оценка) до -5 (стилисти- чески грубая оценка). Данный вид анализа позволяет выявить общеязыковую значимость семантической деривации в качестве вербального средства оценки в коммуникации. Заключение. Отметим в заключение тот факт, что появление новых слов и разви- тие новых значений в процессе семантической деривации отражают специфику оценочных взаимоотношений в профессиональных и социальных группах населения, определяя со- временную ценностную языковую картину мира. В перспективе исследования находится рассмотрение поднимаемой проблемы сквозь призму когнитивного восприятия речевой коммуникации, ибо исследование семантической деривации помогает проникнуть в меха- низмы сложного процесса познания и интерпретации мира человеком и осознать язык в его глубинной сути, во всем его семантическом своеобразии. Рамки небольшого исследования не позволяют взглянуть на эти важные процессы в полном объеме. Однако имеется научная гипотеза, которая требует верификации в последующих исследованиях.

Список литературы

1 Арутюнова, Н.Д. Язык и мир человека / Н.Д. Арутюнова. - Москва: Школа «Языки русской куль- туры», 1999. – 896 с. 2 Дормидонтова О. А. Категория оценки и оценочная категоризация с позиций современной линг- вистики [Электрон.ресурс]. – URL: http://scjournal.ru/articles/issn_1993-5552_2009_2-1_16.pdf (Дата обращения: 04.12.2019) 3 Захарова В.А. Субъективная эпистемическая модальность в сложноподчиненных предложениях с придаточными объектными / В.А. Захарова. // Филологические науки в России и за рубежом: Матер. Междунар. науч. конф. - Санкт-Петербург: Реноме, 2012. - С. 123-125. 4 Вольф, Е.М. Функциональная семантика оценки / Е.М. Вольф. - Москва: Едиториал УРСС, 2002. – 280 с. 5 Ахманова, О.С. Словарь лингвистических терминов / О.С. Ахманова. - Москва: Едиториал УРСС, 2004. – 576 с. 6 Арутюнова, Н.Д. Типы языковых значений: Оценка. Событие. Факт. / Н.Д. Арутюнова. - Москва: Наука, 1988. – 341 с.

Анаргүл Жұмаханова, Айгүл Біжкенова Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан

Бағалау - қарым-қатынастың сөйлеу актісі

Аңдатпа. Мақалада лингвисттердің ғылыми зерттеулерінің маңызды және өзекті тақырыбы болып табылатын бағалау категориясы ұсынылған. Бағалау дегеніміз - сыртқы әлем туралы ақпа- ратты қабылдау және өңдеу кезінде субъектінің санасы арқылы жасалынатын күрделі әрекет. Баға- лау танымдық процестердің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады, көптеген жағдайларда бұл шындықтың жаңа болмысы туралы білімді аяқтайтын және оны адамның өмірлік мүдделері аясына қосатын бағалау біліктілігі болып табылады. Бағалау әрекеті сөйлеушінің қоршаған ортаға өз көзқа- расын білдіру тәсілі ретінде адамның коммуникативтік қызметінің маңызды аспектісі ретінде қара- стырылады, бағалау - сөйлеу актісінің құрылымын едәуір ұйымдастыратын өте маңызды прагмати- калық сигнал. Біз сөзжасамдық процестердің, яғни семантикалық туындылардың нәтижесі ретінде бағалау мәні бар зат есімдерді қарастырамыз. Туынды сөздер мағынасының бағалау аспектісі ме- тафора мен метонимияның танымдық механизмдерін қолдану арқылы қалыптасады. Эмпирикалық материалды талдау негізінде бағалау категориясын анықтайтын шкала құруға мүмкіндік берді. Түйін сөздер: гносеологиялық категория, модальділік, пән, объект, заттар, мелиоративті баға, пейоративті баға.

139 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Anargul Zhumakhanova, Aigul Bizhkenova L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Evaluation as a Speech act of Communication

Abstract. The article presents the category of evaluation, which is an important and relevant topic of scientific research of linguists. Evaluation is a complex action produced by the consciousness of the subject in the perception and processing of information about the outside world. Evaluation is the most important component of cognitive processes, in many cases it is the evaluative qualification that completes the knowledge of the new reality of reality and its inclusion in the sphere of a person’s vital interests. Evaluation activity as a way for a speaker to express his attitude to the realities of his surrounding reality is considered as the most important aspect of a person’s communicative activity, evaluation is an extremely significant pragmatic signal that largely organizes the structure of a speech act. We consider nouns with attitudinal meaning as a result of word-formation processes, namely, semantic derivation. The evaluative aspect of the meaning of derivative words is formed using the cognitive mechanisms of metaphor and metonymy. An analysis of empirical material has allowed the creation of a rating scale that defines evaluative categorization. Key words: epistemological category, modality, subject, object, substantive, amelioration of meaning, deterioration of meaning.

References

1 Arutyunova, N.D. Yazyk i mir cheloveka [Language and human world], (Shkola «Yazyki russkoj kul’tury», Moscow, 1999, 896p.). [in Russian] 2 Dormidontova O. A. Kategoriya ocenki i ocenochnaya kategorizaciya s pozicij sovremennoj lingvistiki [Evaluation category and evaluative categorization from the perspective of modern linguistics]. Available at: http://scjournal.ru/articles/issn_1993-5552_2009_2-1_16.pdf (Accessed: 04.12.2019) [in Russian] 3 Zaharova V.A. Sub»ektivnaya epistemicheskaya modal’nost’ v slozhnopodchinennyh predlozheniyah s pridatochnymi ob»ektnymi [Subjective epistemic modality in complex sentences with subordinate objects], // Filologicheskie nauki v Rossii i za rubezhom [Philology in Russia and abroad], Mater. Mezhdunar. nauch. konf. [Materials of the International Scientific Conference]. SPb., 2012. - pp.123-125. [in Russian] 4 Vol’f, E.M. Funkcional’naya semantika ocenki [Functional Semantics of Evaluation] (Editorial URSS, Moscow, 2002, 280p.). [in Russian] 5 Ahmanova, O.S. Slovar’ lingvisticheskih terminov [Dictionary of linguistic terms] (Editorial URSS, Moscow, 2004, 576p.). [in Russian] 6 Arutyunova, N.D. Tipy yazykovyh znachenij: Ocenka. Sobytie. Fakt. [Types of linguistic meanings: evaluation, event, fact] (Nauka, Moscow, 1988, 341p.). [in Russian]

Сведения об авторах:

Жумаханова Анаргуль – докторант PhD, Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гуми- лева, ул.Сатпаева 2, Нур-Султан, Казахстан. Бижкенова Айгуль - доктор филологических наук, профессор, Евразийский национальный универ- ситет имени Л.Н.Гумилева, ул.Сатпаева 2, Нур-Султан, Казахстан. Zhumakhanova Anargul – PhD, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Satpayev str. 2, Nur-Sultan, Kazakhstan. Bizhkenova Aigul – Doctor of Philology, Professor, L.N.Gumilyov Eurasian National University, Satpayev str. 2, Nur-Sultan, Kazakhstan.

140 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ХҒТАР 16.21.43: Нағима Ильясова Абай ат. Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Алматы, Қазақстан (E-mail: [email protected])

Синтагма – тіл теориясы мен танымды байланыстырушы бірлік

Аңдатпа. Мақалада сөйлеу ағымындағы сөздердің байланысуынан синтагмалық құрылым түзілетіні анықталады. Синтагмалық құрылымға атауыш сөздер, лексикалық мағына, когнитивтік семантика мен олардың грамматикалық байланысу жолдары негіз болатыны дәлелденеді. Синтагма грамматикалық амал-тәсілдер арқылы байланысып, коммуникативті семантиканы қалыптастыра- тын құбылыс ретінде ерекшеленеді. Сондықтан әрі сөйлеу бірлігі, әрі синтаксистік бірлік ретінде танылады. Сөйлеу бірлігі ретінде танымның нысанына, синтаксистік бірлік ретінде тілдің ныса- нына жатқызылады. Сондықтан синтагма тіл мен танымды байланыстырушы бірлік ретінде қара- стырылдады. Логикалық ұғым, танымдық (когнитивтік) семантика, лексикалық мағынаның син- тагма құрамындағы қызметіне талдау жасалады. Олар синтагмалық құрылымның стереотиптерін анықтауға негіз болатыны көрсетіледі. Синтагма құрамында табиғи және әлеуметтік байланыстағы сөздердің тіркесетіні дәлелденеді. Табиғи байланыстағы сөздердің тіркесінен бір ұғымның мәнін ашатын сөздердің синтаг- масы қалыптасатыны, әлеуметтік байланыстағы сөздердің тіркесінен әртүрлі ұғымды білдіретін сөздердің синтагмасы қалыптасатыны анықталады. Олар нормативті синтагмалар деп танылады. Сонымен қатар, экспрессивті-эмоционалдық мәндегі сөздердің де синтагмалық құрылым түзетіні көрсетіледі. Олар оккозионалды синтагмаларға жатқызылады. Сонымен бірге, мақалада сөйлеу мен тілдің ұқсастықтары мен айырмашылықтары және олардың лингвистикада алатын рөлі анықталады. Түйін сөздер: атауыш сөздер, логикалық ұғым, когнитивті семантика, лексикалық мағына, грамматикалық байланыс, коммуникативті семантика, синтаксистік бірлік, сөйлеу бірлігі, стерео- тип, норматив, оккозионал.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-4-141-150

Кіріспе. Синтагма – сөйлеу ағымындағы сөздердің байланысу амалдарын анықтау мақсатынан туындаған коммуникативтік категория. Синтагманы зерттеу арқылы граммати- ка мен танымның және грамматика мен тілдік коммуникацияның тығыз байланысты екені- не көз жеткізуге болады. Лингвистикада тілдік бірліктердің лексикалық, морфологиялық, синтаксистік жақтан тіркесу мүмкінділігін синтагма деп танушылық бар. Синтагмалық зерттеулерден оның әлі бірізге түспегенін, жүйеленбегенін байқау қиын емес. Оған лингвистика ілімінің қалыптасуына арқау болған сөйлеу мен тілді біртұтастықта зерттеу себеп болып отыр. Сөй- леу мен тіл – бір медальдің екі жағы болатыны сияқты лингвистиканың екі жағы. Алайда, сөйлеу лингвистиканың антропологиялық жүйесін, тіл құрылымдық жүйесін қалыптасты- рып, парадигмалық жүйе құрайды. Осыдан сөйлеудің өзіне тән зерттеу нысаны, тілдің өзіне тән зерттеу нысаны анықталмақ. Cөйлеудің лингвистикалық сипатын анықтайтын мынадай белгілерді атауға болады: біріншіден, сөйлеу адам әрекетінің индивидуалдық жағын қамти- тын психофизикалық құбылыс; екіншіден, заттар мен құбылыстар туралы ақпарат берудің амалын айқындайтын құбылыс; үшіншіден, кем дегенде екі немесе одан да көп адамдар- дың қатысуын қажет ететін, хабар беретін ұжымдық көрініс. Өмірдегі сан алуан құбылы- стар (заттар, сапалар, белгілер, қимылдар, әрекеттер) адам танымына әсер етіп, адамдар оларға ат қояды, оларды өзара байланыстырып ойын жарыққа шығарады, бір-бірімен ақпа- рат алмасып қарым-қатынас жасайды. Бұл – сөйлеу әрекетінің көрінісі. Адамдардың сан алуан құбылыстарға қойған атауы сөз, олардың өзара байланысы сөз тіркесі, ойдың жа-

141 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

рыққа шығуы сөйлем, мәтін деп аталатын таңбамен белгіленіп, сөйлеу әрекетінің статика- лық (қозғалмайтын, өзгермейтін) қалыптағы бейнесі шығады. Сөйлеу әрекетінің статика- лық қалыптағы бейнесінен тіл жүйесі анықталып, құрылымдық лингвистика қалыптасады. Сөйлеу құрылымдық лингвистиканы қалыптастырып қана қоймайды, адамға тән туа біткен қабілет болғандықтан үнемі қозғалыстағы, динамикалық процестегі лингвистикалық жүйе ретінде де ерекше мәнге ие. Адамдар қалай болса, солай сөйлемейді, айтар ойы басқаларға түсінікті болуын назарға алады. Ол үшін адамдар «қандай атауларды қолданады, оларды қалай байланыстырады» деген мәселе тұрады. Осы мәселенің шешімін синтагмалық зерт- теулер көрсетеді. Ғылыми-әдіснамалық база. Әлемдік лингвистикада синтагмалық зерттеулер 1920 жылдардан бастау алып, күні бүгінге дейін қарастырылауда. Әсіресе, орыс, француз тіл білімінде бұл мәселеге баса назар аудырылған. Орыс тіл білімінде синтаксистік аспектіде қарастырылса, француз тіл білімінде фонетикалық аспектісіне басымдық берілген. Синтагмалық зерттеулердің қай-қайсысына назар аударсақ та, олардың семантика- мен, мағынамен тығыз байланыста қарастырылғанына көз жеткізуге болады. Солай болуы заңды. Ойды дұрыс жеткізуге, оны түсінуге ең алдымен, мән-мағына қызмет атқарады. Мән-мағына болмаса, адамдар бір-бірімен ақпарат алмасып, қарым-қатынас жасай алмай- ды. Сондықтан толық лексикалық мағынаға ие сөздердің өзара байланысуға қабілеттілігі ғалымдардың назарына ілікті. Бұл лингвистикада өте күрделі құбылыстардың қатарына жатады. Лексикалық мағынаға ие сөздердің байланысынан бір заттың атауын білдіретін күрделі сөздер, атаулық тіркестер, фразеологиялық тіркестер, терминдік тіркестер, еркін тіркестер қалыптасады. Аталған бірліктердің әрқайсысының өзіне тән мағынасы, атқара- тын қызметі бар. Еркін тіркестерден басқалары – тілде номинативті қызмет атқаратын, бұрыннан жасалып қойған, енді өзгермейтін, дайын тілдік бірліктер. Олар сөйлеу ағымы- на түскенде де дайын күйінде жұмсалады. Ал еркін тіркестерде сөздер алдын ала байла- ныспайды, сөйлеушінің айтатын ойына, сөйлеу жағдаятына, ниетіне қарай байланысып, сөйлеу процесінде көрініс табады. Бәріне ортақ қасиет – толық лексикалық мағынаға ие сөздердің байланысуынан құралуы. Осыған орай, семантикалық принцип тіркесім теори- ясында ерекше назарға алынды. Сонау 1920 жылдардан басталған бұл теория күні бүгінге дейін осы принцип бойынша қарастырылуда. Ш.Балли [1], Қ.Жұбанов [2], Ф де Соссюр [3], М.Велнер [4], К.М.Шилихина [5], Н.А.Ильясова [6], Л.И.Власова, т.б. еңбектерінде бұл теория коммуникативтік, функционалдық аспектіде қарастырылған. Ш.Балли «екі түр- лі категорияға жататын лексикалық таңбалардың грамматикалық байланысқа түсіп, өза- ра бір-біріне тәуелді болуын, бірін-бірі толықтыруын» синтагма деп таниды [1]. Синтаг- ма құрамында лексикалық бірліктердің жұмсалатыны еш дау туғызбайды. Олар атаулық қызметімен ерекшеленіп, сөйлеу құралы ретінде жұмсалады. Оған Қ.Жұбановтың мына тұжырымы дәлел: «Атты неге қоямыз? Оны заттардың өзі жоқ жерде сөз қылу үшін қоя- мыз. Нәрсенің, сипаттың бәрі түгел қасымызда болса, онда сөзді шығын қылмай-ақ, ымдап өте шығар едік, сонымен бірталай хабар берер едік» [2, 99 б.] Ғалым атауыш сөздердің қызметін дәл көрсеткен. Ал «атау қалай қойылады» деген мәселеге келсек, астарында та- ным жатқанын байқау қиын емес. Адамзат ат қоймас бұрын заттар мен құбылыстардың белгілерін, қасиетін, жалпы сипатын танып біледі. Бұл кезде адам танымында заттар мен құбылыстар туралы кірістік ақпарат қалыптасады. Танып-білгеннен кейін оған атау береді. Атауды Қ.Жұбанов атап кеткендей, сол нәрсе туралы хабар беру үшін қояды. Осыған орай, атаудың қызметін шығыстық ақпарат беру деп танимыз. Атаулар үнемі дербес күйінде қол- данылмайды, олар табиғи байланыстағы заттар мен құбылыстар, әлеуметтік байланыстағы заттар мен құбылыстар туралы ақпарат беру мақсатында өзара байланысып, сөйлеудің ком- понентіне айналады. Бұл кезде олар заттар мен құбылыстардың бір-біріне қатысы туралы ақпарат (қатыстық ақпарат) береді. Бұл құбылыс синтагма теориясының қалыптасуна негіз 142 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

болады. Ендеше, синтагма құрамында толық лексикалық мағынасы бар атауыш сөздердің жұмсалуы басты белгі болып табылады. Осыған байланысты синтагма семантикалық принципке тәуелді болады. Ф де Соссюр «сөздердің сөйлеу кезіндегі тізбектелуін» синтаг- ма деп таныса [3], М.Велнер бір мағыналық қатардағы бір-біріне қарама-қайшы келмейтін сөздер өзара тіркесіп, сезімнің, мағынаның реңкін (оттенок) білдіреді деп таниды. Сөздер тіркесімінің өзіне тән стереотиптері бар екенін дәлелдейді. Кез келген сөзді айтқанда оның стререотипін анықтайтын сөздер қатары санамызда ассоцацияланатынын көрсетеді. Соның негізінде сөздер грамматикалық коррекцияға түсіп, құрылымдық жүйе құрайтынын айтады [4]. К.М.Шилихина лексикалық тіркесімділік мәтіннің семантикалық жақтан ұйымдасуын реттейтін құрал деп таниды [5]. Н.А.Ильясова семасиологиялық мәндегі сөздердің бай- ланысуы және атауыштық мәндегі сөздердің байланысуы арқылы синтагмалық құрылым түзілетінін айтады [6]. Сонымен қатар, экспрессивтік-эмоционалдық мәні бар синтагмалар- дың бар екенін көрсетеді [7] Л.И.Власова синтагмалардың лексикалану процесіне түсетінін айтып, оларды лексикаланған предикативті емес біліктер және лексикаланған предикативті бірліктер түріне бөледі [8]. Синтагма құрамында толық мағынаға ие сөздердің жұмсалуы оның таныммен бай- ланысты екенін көрсетеді. Таным болған кезде ғана мән-мағына болады. Адам сөйлегенде таныған, білген нәрсесі туралы ақпарат береді. Сондықтан синтагма сөйлеу барысындағы сөздердің байланысу жолдарын анықтап, таным мен тілдің сабақтастығын көрсететін тео- рия ретінде ерекшеленеді. Зерттеу нәтижелері. Синтагма арқылы таным мен тілдің байланысын айқындауға заттар мен құбылыстардың белгілері мен қасиеттерін анықтайтын танымдық семантика, зат- тар мен құбылыстардың бүкіл белгілері мен қасиеттерін (танымдық семантиканы) бойы- на жинайтын лексикалық мағына арқау болады. Мысалы, «жаңбыр» сөзі адам танымында су тамышысы, мөлдірлігі, жаууы т.б.; «кітап» сөзі парағы, жазуы, көлемі т.б.; «адам» сөзі ақылы, ойы, жасы, т.б.; басы, қолы, аяғы, т.б; сөйлеуі, жылауы, күлуі, жүруі, жүгіруі, отыруы, тұруы т.б. сияқты көптеген белгілері, сипаты арқылы орныққан. Заттар мен құбылыстарды тануға арқау болған бұл белгілер (немесе қасиеттер) сөздегі логикалық ұғымды белгілейді. Логикалық ұғым танымдық (когнитивтік) семантиканың қалыптасуына, танымдық семантика лексикалық мағынаның қалыптасуына негіз болады. Олардың арасындағы қатынас сөйлеу кезіндегі сөздердің байланысуына арқау болады. Танымдық семантика, лексикалық мағына логикалық ұғымның көрсеткіші ретінде бейсанада орнығады да, сөйлеу кезінде ойдың жа- рыққа шығуына қызмет атқарады. Адамзат заттар мен құбылыстарды тек дербес күйінде ғана емес, олардың бір-бірімен әрекеттесетінін, бір-біріне әсер ететінін таныған. Сондықтан адамзат танымында заттар мен құбылыстар туралы ойлау операциялары жүзеге асып отыра- ды. Ойлау операциялары адамның сөйлеуіне ықпал етеді. Танымның негізінде қалыптасқан атауыш сөздер сөйлеу құралы ретінде жұмсалады. Адамдар атауыш сөздерді бір-бірімен байланыстыра отырып сөйлейді. Сондықтан Ф де Соссюр «сөздердің сөйлеу кезіндегі тізбек- телуіне» ерекше назар аударған [3]. Сөйлеу кезінде лексикалық мағынаға ие атаулар өзінің танымдық семантикасын білдіретін сөздермен байланысқа түседі. Мысалы: жаңбыр жауды; жаңбырдың тамшысы; кітапты оқыды, кітап жазды, адам ойлайды, адам жүрді, адамның қолы т.б. Мұнда жаңбыр, кітап, адам сөздері лексикалық мағынаға ие болып, өзін танып-білу- ге негіз болған танымдық семантикаға ие сөздермен тіркескен. Нәрсенің сипатын айқындайтын танымдық семантика М.Велнер атағандай «тіркесімге тән стереотиптерді» айқындауға да негіз болады. Ғалым-жазушы кез келген сөзді айтқанда оның стереотиптік аясын көрсететін сөздер болатынын, олар тіркесім жасауға қабілетті екенін атап көрсеткен [4]. Тіркесім стереотипі лексикалық мағынадағы сөз бен танымдық семантикадағы сөз- дердің қатынасынан пайда болады. Лексикалық мағынаға ие сөзді айтқанда, оның мәнін

143 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

анықтайтын танымдық семантикадағы сөздер адамның санасында ассоциацияланып, лекси- калық мағынадағы сөздің стереотиптік аясын көрсетеді. Мысалы: Жаңбыр? – су, тамшы, жауу т.б.! Кітап? – оқу, жазу, парақ т.б.! Адам ? – сөйлеу, ойлау, күлу т.б.! Бұл сөздер бір ұғымның мәнін ашуға қызмет атқарады. Оқу, жазу т.б. сөздері кітап сөзінің мәнін ашуға; жауу, таму,т.б. сөздері жаңбыр сөзінің мәнін ашуға; ойлау, сөйлеу т.б. сөздері адам сөзінің мәнін ашуға қызмет атқарады. Сондықтан семантикалық жақтан бір-біріне тәуелді болады. Олар дербес тұрғанда да ұғым жағынан бір-біріне қатысы бар сөздер ретінде ерекшеленеді. Сөйлеу ағымына түскенде грамматика- лық амал-тәсілдер арқылы өзара байланысып, синтагмалық құрылым түзеді. Синтагманың бұл түрін бір ұғымның мәнін ашатын сөздердің синтагмасы деп атаймыз. Бұл – синтагманың тіл мен танымның байланысын көрсететін бірінші ерекшелігі. Оған синтагма құрамындағы сөздердің табиғи байланыста, қатынаста тұратыны негіз болады. Бір ұғымның мәнін ашатын сөздердің синтагмасы толық лексикалық мағынаға ие болған заттар мен құбылыстардың ата- уы мен сол заттар мен құбылыстарға тән белгі-атаулардың (танымдық семантиканы білдіруге қызмет атқаратын сөздер) байланысынан тұрады. Семіз, арық т.б. сияқты сөздер – танымдық семантиканы білдіруге қызмет атқаратын белгі-атаулар. Олар қозғалуға қабілетті тіршілік ие- леріне ғана тән. Сондықтан сөйлеу ағымында қозғалуға қабілетті сөздердің белгісі ретінде жұмсалып, сондай сөздермен ғана тіркеседі. Мысалы: семіз адам, арық мал, т.б. Адам танымында әрбір зат пен құбылысқа тән ерекше қасиеттер (белгілер) орныққан. Олар заттар мен құбылыстардың мәнін, мағынасын анықтайтын белгілер болғандықтан, син- тагма құрамында табиғи болмысқа тән заңдылықтарға сүйенеді. Мысалы: адамға тән қаси- еттер (белгілер) – бас, көз, қол, аяқ, ақыл, ой, сөйлеу, жүру, т.б. болса, матаға тән қасиеттер – жұмсақтық, жыртылу. Өсімдікке тән қасет – өсу, өлу, т.б.; жапырақ, тамыр, бұтақ; биік, аласа, жасыл т.б. Олардың қасиетін (белгілерін), сипатын салыстырсақ үлкен айырмашылық байқалады. Осы айырмашылық сөйлеу ағымында да көрініс табады. Сөйлеуде «адам» сөзіне қатысты синтагмалар өте көп қолданылады. Себебі оның мәнін анықтайтын қасиеттер көп. Мысалы: адам сөйлейді, адам жүреді, адам ойлайды, ақылды адам, адам ақылды, адамның көзі, адамның ойы, т.б. Өсімдікке қатысты синтагмалардың да қолданылуы біршама көбірек болады. Мысалы: өсімдік өседі, өсімдіктің жапырағы, биік өсімдік, жасыл өсімдік т.б. Матаға қатысты синтагмалар оларға қарағанда әлдеқайда аз болады. Себебі оның мәнін анықтайтын қасиеттер (танымдық (когнитивтік) семантика) аз. Мысалы: жұмсақ мата, мата жыртылды, т.б. Мата, өсімдік сөздері сөйлеу ағымында бас, көз, жүру, ойлау т.б. сияқты сөздермен бай- ланыса алмайды, себебі олар матаға тән қасиеттер (когнитивтік семантика) емес. Ендеше, бір ұғымның мәнін ашатын сөздердің синтагмасында заттар мен құбылыстар және олардың қасиетін анықтайтын белгі атаулар ғана сөйлеу ағымына түсіп, өзара тіркесуге, байланысуға қабілетті болады екен. Сонымен қатар, дербес тұрғанда ұғым жағынан бір-біріне қатысы жоқ сөздер де сөй- леу ағымына түсіп, өзара байланысады. Олар да тіл мен танымның сабақтастығын көрсе- теді. Мысалы: Асқар үй салды, Құс ұя салды, Асқар кірпіш пайдаланады, Қарлығаш сазды пайдаланады т.б. десек, мұндағы Асқар салды, Құс салды, Асқар пайдаланады, Қарлығаш пайдаланады, кірпішті пайдаланады, сазды пайдаланады. Бұл синтагмаларының құрамын- дағы сөздер дербес тұрғанда ұғым жағынан бір-біріне қатыссыз. Салды, пайдаланды сөздері табиғат құбылыстарынан сақтану үшін, табиғат заңдарына икемдену үшін орындалатын әре- кеттің атауы ретінде адам танымында орныққан. Сондықтан бұл сөздер сол әрекеттің жүзеге асуына ықпал ететін сөздермен байланысып, синтагмалық құрылым түзеген. Асқар болмаса, құс болмаса, ұя болмаса салу әрекеті жүзеге аспайды; кірпіш, саз болмаса пайдалану әрекеті де болмайды. Аталған сөздердің сөйлеу ағымына түсіп, өзара тіркесуі әлеуметтік қажеттілікті танудан туындаған. Бұл – бірінші ерекшелігі. Екінші ерекшелігінің мәні мынада: адам таны- мында заттық ұғымды білдіру мақсатында орныққан және дербес тұрғанда ұғым жағынан

144 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

бір-біріне қатысы жоқ сөздер де синтагмалық құрылым түзуге қабілетті болады. Мысалы: Асқардың досынан алдым; Жанардың кітабын оқыдым; Өзінің киімін тазалады т.б. деген- де Асқардың досы, Жанардың кітабы, Өзінің киімі синтагмасының құрамындағы сөздер де әлеуметтік қажеттілікті танудан туындаған атаулар ретінде орныққан. Бір зат екінші затқа әлеуметтік тұрғыдан тәуелді болып, бірі екіншісінің меншігі екенін білдіру мақсатында олар синтагмалық құрылым түзген. Синтагманың бұл түрін әртүрлі ұғымның мәнін білдіретін сөздердің синтагмасы деп атаймыз. Бір ұғымын мәнін ашатын сөздердің синтагмасы мен әртүрлі ұғымды білдіретін сөз- дердің синтагмасы арасында ұқсастықтар мен айырмашылықтар бар. Бүгін қар жауды // Бүгін Марат хат жіберді дегенде, қар жауды және Марат жіберді синтагмалары; Ағаштың жапырағы сарғайды // Мараттың кітабы жоғалды дегенде, Ағаштың жапырағы және Мараттың кітабы синтагмалары ұқсастықтар мен айырмашылықтарға ие. Ұқсастықтары: формасы бірдей. Қар жауды // Марат жіберді синтагмалары атау септігі мен жіктік жалғаудың нөлдік формалары арқылы байланысып, предикаттық қатынаста жұмсалаған. Ағаштың жапырағы // Мараттың кітабы синтагмалары ілік септік (-тың) жалғауы мен тәуелдік жалғау (-ы) арқылы байланы- сып, атрибуттық қатынаста жұмсалған. Айырмашылықтары: қар жауды синтагмасындағы сөздердің арасында табиғи байланыс бар. Жауу – қардың табиғатына тән белгі (когнитивтік семантикасы). Марат жіберді синтагмасындағы сөздердің арасында ондай табиғи байланыс жоқ. Жіберу сөзі Мараттың (адамның) табиғи болмысына тән емес. Ағаштың жапырағы синтагмасындағы сөздер де табиғи байланыста. Жапырақ – ағаштың табиғатына тән бел- гі. Мараттың кітабы синтагмасында ондай байланыс жоқ. Табиғи байланысы бар сөздер бір ұғымның мәнін ашатын сөздер ретінде синтагмалық құрылым түзеді. Табиғи байланысы жоқ сөздер әртүрлі ұғымның мәнін анықтайтын сөздер ретінде синтагмалық құрылым түзеді. Сөйлеу ағымында ең жиі қолданысқа түсетін синтагмалар – әртүрлі ұғымның мәнін анықтайтын синтагмалар. Синтагма құрамындағы сөздердің әрқайсысы жеке тұрғанда дербе- стікке ие. Дербес сөздер әлеуметтік қажеттіліктің негізінде бір-біріне бағынып, синтагмалық құрылым түзеді. Сөздердің байланысуына белгілі бір объект арқау болып тұрады. Мысалы, көтеру, беру,озу, жазу, оқу т.б. сөздері – дербес тұрғанда белгілі бір әрекет туралы ақпарат бе- ретін жеке атау. Олар белгілі бір объектіге бағынғанда ғана синтагмалық құрылым түзе алады. Мысалы: баланы көтерді; балаға берді, баладан озу; кітапты жазу, газетті оқу т.б. Синтагма құрамындағы сөздердің бірі екіншісіне бағынып, белгілі бір объектіге қатысты әрекеттің өту процесі туралы ақпарат беріп тұр. Синтагма құрамында әрекеттің өту процесіне арқау болған объект – бала, кітап, газет сөздері. Олардың орнын сөйлеу жағдаятына байланысты басқа сөздермен емін-еркін ауыстыра береміз. Мысалы: кітапты көтерді, ағашты көтерді, қызды көтерді, столы көтерді, т.б. Дербес тұрып белгілі бір әрекетті білдіретін атаулар синтагма құрамына объектінің амалға, мезгілге, мақсатқа, мекенге, бағытқа, мөлшерге қатысты екенін білдіру мақсатында жұмсалады. Мысалы: оймен шешті, жазда басталды, үйге кетті, бір-бір- ден алды т.б. Сөйлеу жағдаятына қарай бұлар да басқа сөздермен емін-еркін орын ауыстыруға қабілетті. Бір ұғымның мәнін анықтайтын сөздердің синтагмасы Жаңбыр жауды, Жанар айтты, Жел соқты т.б. сияқты тек предикативтік қатынастағы байланыс арқылы ғана сөйлемдер бола алады. Басқа кезде әртүрлі ұғымның мәнін білдіретін синтагмалармен өзара жымдасып қана айтылатын ойдың қабылдаушыға толық, түсінікті жетуіне қызмет атқара алады. Мысалы: Мөп-мөлдір ауада тырналардың мойындары,тұмсықтары, аяқтары анық көрініп тұр (Шыңғыс Айтматов). Сөздердің сөйлеу ағымындағы байланысын синтагмаларға мүшелеу арқылы жік- тей отырып, олардың өзара жымдасу жолдарын былайша талдауға болады: Бір ұғымның мәнін анықтайтын сөздер синтагмасы: мөп-мөлдір ауа, тырналардың мойында- ры, тырналардың тұмсықтары, тырналардың аяқтары. Әртүрлі ұғымның мәнін анықтайтын сөздер синтагмасы: ауада көрініп тұр, мойын- дары көрініп тұр, тұмсықтары көрініп тұр, аяқтары көрініп тұр, анық көрініп тұр. Екі түрлі

145 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

синтагманың жымдасып, бір ойды жеткізуіне коммуникативтік (ақпараттық, ситуациялық) семантикалары негіз болады. Семантиканың бұл түрі синтагма құрамындағы сөздердің байланысынан туындайды. Мөп-мөлдір ауа синтагмасының коммуникативті семантикасы заттың (ауаның) табиғи күйі туралы ақпарат беру; тырналардың мойындары (тұмсықтары, аяқтары) синтагмасы зат пен заттың арасындағы табиғи қатынастан туындаған меншіктілік туралы ақпарат береді; ауада көрініп тұр синтагмасы іс-әрекеттің мекені туралы ақпарат береді: мойындары (тұмсықтары, аяқтары) көрініп тұр синтагмасы іс-әрекеттің иесі ту- ралы ақпарат береді; анық көрініп тұр синтагмасы іс-әрекеттің орындалу амалы туралы ақпарат береді. Синтагма құрамындағы осы коммуникативтік семантикалар олардың өзара жымдасып, ойдың жарыққа шығуына қызмет атқарады. Әртүрлі ұғымның мәнін анықтайтын сөздерден тіркескен синтагмалар өзара байла- нысып, сөйлеу процесінің жүзеге асуына қызмет атқара алады. Мысалы: Қажымұқан Па- рижде лом темірді тісімен майыстырды (Қалмақан Әбдіқадыров) деген ой әртүрлі ұғымның мәнін анықтайтын сөздердің синтагмасы арқылы жарыққа шыққан. Олар: Қажымұқан майыстырды; Парижде майыстырды; лом темір, темірді майыстырды; тісімен майысты- рды. Бұлар да коммуникативті семантикасы арқылы өзара жымдасып, сөйлемнің (ойдың) жарыққа шығуына қызмет атқарған. Қажымұқан майыстырды синтагмасы – іс-әрекеттің иесі туралы ақпарат береді; Парижде майыстырды – іс-әрекеттің орындалған орнын, мекені туралы ақпарат береді; лом темір – заттың сындық сапасы (жуан екені) туралы ақпарат бе- реді; темірді майыстырды – іс-әрекеттің тура объектісіне қатысы туралы ақпарат береді; тісімен майыстырды – іс-әрекеттің орындалу амалы туралы ақпарат береді. Синтагма құрамында семантикалық жақтан үйлесім тапқан сөздер ғана байланы- сады. Семантикалық үйлесімділік сөздердің лексикалық мағыналары мен грамматика- лық мағыналарының ұйысымынан пайда болады. Лексикалық мағына – танымның жемісі. Таным логикалық ұғымның, логикалық ұғым танымдық (когнитивтік) семантиканың, танымдық семантика лексикалық мағынаның қалыптасуына негіз болады дегенбіз. Лек- сикалық мағынадан сөздердің жалпы грамматикалық мағынасы қалыптасады. Жалпы грамматикалық мағына да ұғыммен байланысты анықталатыны белгілі. Дәлірек айтқанда, лексикалық мағынаның абстракциялануынан пайда болатын мағынаны жалпы граммати- калық мағына деп атаймыз. Жалпы грамматикалық мағынасы заттық ұғымды білдіретін сөздер зат есімдер тобын; сындық ұғымды білдіретін сөздер сын есімдер тобын, сандық ұғымды білдіретін сөздер сан есімдер тобын; мезгілдік, амалдық ұғымды білдіретін сөздер үстеулер тобын; қимыл, іс-әрекеттік ұғымды білдіретін сөздер етістік тобын құрайды. Заттық ұғымды білдіретін сөздер (зат есімдер) қимылдық ұғымды білдіретін сөз- дермен (етістіктермен) байланысуға қабілетті. Оқушы келді. Дәптерін көрсетті т.б. Сын- дық, сандық ұғымды білдіретін сөздер (сын есімдер, сан есімдер) зат есімдермен байла- нысуға (қызыл алма, он кітап); мезгілдік, амалдық ұғымды білдіретін сөздер (үстеулер) етістіктермен (кеше келді, биікке ұшты) тіркесуге қабілетті. Ал сын есім, сан есім, үстеу, етістік тобындағы сөздердің ұғымы біреу болғандықтан, олар бір-бірімен өзара байланыса алмайды. (бір бес, он жиырма, кеше ертең, келді жүрді түрінде байланыстыра алмаймыз.) Себебі олардың арасында семантикалық үйлесім жоқ. Түркі тілдерінде зат есімдер мен зат есімдер өзара байланысып, анықтауыштық қатынастағы есімдер тобын құрайды. Синтагма құрамындағы әрбір сөздің лексикалық мағынасы және лексикалық мағынаны анықтайтын танымдық (когнитивтік) семантикасы арқылы байланысады. Зат есімдердің лексикалық мағынасын анықтайтын танымдық (когнитивтік) семантиканың түрлері біркелкі болмай- ды. Бір топ зат есімдердің танымдық семантикасы бір ғана ұғымды білдіретін сөздерден тұрады. Бір топ зат есімдердің танымдық семантикасы әртүрлі ұғымды білдіретін сөздер- ден тұрады. Осыған орай, зат есімдердің синтагма құру статистикасын анықтауға болады. «Адам» сөзінің танымдық семантикалық өрісі гендік, физиологиялық, заттық, қимылдық, 146 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

сындық, танымдық қасиеттерінен (белгілерінен) көрініс табады. Гендік қасиеттері: ұл, қыз; физиологиялық қасиеттері: сәби, бала, жігіт, бойжеткен, еркек, әйел, кемпір, қария т.б.; заттық қасиеттері: бас, көз, қол, аяқ, т.б.; қимылдық қасиеттері: жүру, тұру, отыру, жү- гіру, секіру т.б.; сындық қасиеттері: ұзын, қысқа, арық, семіз, жас, кәрі, т.б.; танымдық қа- сиеттері: ойлау, сөйлеу, күлу, жылау, т.б. «Әйнек» сөзінің танымдық семантикасы тек жұқа, мөлдір, қатты, қалың, көк т.б. сияқты сындық қасиетімен, сипатымен анықталады. Осыған байланысты зат есімдердің байланысу амалдарын анықтауға болады. Қазақ тілінде адамның гендік қасиеті мен физиологиялық қасиетін білдіретін сөздер (зат есімдер) ешбір қосымша- сыз орын тәртібі тәсілі арқылы байланысып, синтагма құрайды. Мысалы: ұл бала, қыз бала. «Адам» сөзі толық лексикалық мағына ие сөз болғандықтан өзінің қасиетін айқындайтын кез келген сөздермен тіркесіп, синтагма құрайды. Соның ішінде физиологияқ қасиетін біл- діретін сөздермен (зат есімдермен) тіркесуге қабілетті. Мысалы: еркек адам, әйел адам, кемпір адам, қария адам т.б. Сонымен қатар, грамматикалық формалар арқылы өзінің қаси- етін анықтайтын басқа сөздермен әртүрлі синтагма құрайды. Ол айтылатын ойдың мазмұ- нына қарай түрленеді. Мысалы: адамның жүрісі, адамның ойлауы, адамның басы, арық адам, ұзын адам, адам жүр, адам ойлайды, т.б. «Әйнек» сөзінің танымдық семантикасы тек негізінен, сындық ұғымды білдіретін болғандықтан, жұқа әйнек, қалың әйнек, мөлдір әй- нек түрінде ғана синтагмалық құрылым түзеді. Сыну, жарылу сипатына байланысты әйнек сынды, әйнек жарылды синтагмасын қолданамыз. Ендеше, кез келген заттық ұғымды біл- діретін сөздер де өзара тіркесе бермейді екен. Ағаш, шөп, балдыр, саңырауқұлақ, қына т.б. сияқты атаулар «Өсімдікке» тән алуан түрлі биологиялық белгілер нәтижесінде қалыпта- сқан. Мәселен, ағаш бұтағы, жапырағы, сабағы т.б. сияқты заттық белгілерімен, шөп мұрт, шашақ, қауыз т.б. сияқты заттық белгілерімен, балдыр ұяшық, көкше т.б. сияқты заттық белгілерімен, саңырауқұлақ қалқан, жіпше т.б. сияқты заттық белгілерімен ерекшеліп, әр өсімдік жеке-жеке атауға ие болған. Ағаш, шөп, балдыр, саңырауқұлақ, қына сияқты зат- тарға ортақ белгілер – тұқымы болуы, топырақпен, сумен, күн сәулесімен, ауамен тыныс алып қоректенуі, жер бетіне шығып жоғары қарай өсуі. Осы ортақ белгілер оларға тән ор- тақ ұғымды көрсетеді. Ал ерекше белгілер семантикалық өрісін кеңейтеді. Сөздерге тән ортақ ұғым мен семантикалық өріс сөздердің қолданыс аясындағы ор- нын ашады. Мәселен, өсімдікке қатысты адам танымында орныққан ортақ ұғым – оның өсіп шығуы. Сондықтан өсімдікке қатысты қай атауыш сөз болса да, өсу деген қимылдық белгі-атаумен емін-еркін комбинацияланып, тілдік қолданысқа түседі. Гүл өсті, шөп өсті, саңырауқұлақ өсті т.б. Ерекше белгілерді ашатын семантикалық өрістегі атауларды алсақ, олар кез келген сөздермен байланыспайды. Мысалы, жоғарыда аталған жапырақ сөзі саңырауқұлаққа тән заттық белгі емес, яғни оның когнитивтік семантикасына жатпайды, саңырауқұлақтың си- патын аша алмайды, сондықтан саңырауқұлақтың жапырағы деген қолданыс болмайды. Жапырақ ағаштың, гүлдің когнитивтік семантикасын білдіретін заттық белгі-атау болған- дықтан, адамдар жапырақ сөзін ағаш, гүл т.б. сияқты табиғи жаратылысында жапырағы бар, дараланған, дербес атаулармен байланыстырып қолданады. Мысалы, ағаштың жапы- рағы, гүлдің жапырағы т.б. Сол сияқты кісінеу тек жылқыға тән қасиет болғандықтан, осы сөз тек жылқы сөзімен байланысты қолданылады. Тілімізде мұндай қолданыстар жиі кез- деседі. Мысалы, сиыр мөңіреді, ит үрді, адам сөйледі т.б. немесе сиырдың мөңіреуі, иттің үруі, адамның сөйлеуі т.б. Синтагма құрамындағы сөздердің семантикалық жақтан үйлесім табу жолдары, грамматикалық амал-тәсілдер арқылы байланысқа түсуі олардың семанти- калық-синтаксистік бірлік екенін көрсетеді. Ендеше мынадай тұжырым жасауға болады: сөйлеу ағымындағы сөздердің байла- нысуына атауыш сөздердің адам танымында орныққан сипаты арқау болады. Олар толық лексикалық мағынаға ие дербес атаулар мен танымдық (когнитивтік) семантикаға ие белгі 147 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

атаулардың байланысуы арқылы және толық лексикалық мағынаға ие дербес атаулардың байланысуы арқылы сөйлеу ағымына түседі. Сондықтан олар сөйлемнің, мәтіннің семан- тикалық жақтан ұйымдасу жолдарын [6] анықтауға арқау болады. Синтагма құрамындағы компоненттердің лексикалық мағынадағы атау мен когнитивтік семантикадағы белгі-атау арқылы байланысуы семасиологиялық мәндегі синтагма ретінде ерекшеленсе, лексикалық мағынадағы дербес атаулардың байланысуы атауыштық мәндегі синтагма ретінде дарала- нады [7]. Синтагмалық байланыс мұнымен бітпейді. Адамдар сөйлегенде ойын бейнелі, образды түрде жеткізуге, айтқан ойының прагматикалық жақтан әсерлі болуына күш жұм- сайды. Мұндай жағдайда дерексіз заттар мен құбылыстарды деректі заттардың танымдық семантикасына теңестіріп, салыстырып қолданады. Нәтижесінде экспрессивтік-эмоционал- дық мәні бар синтагмалар қалыптасады. Мысалы, қазақ тілінде қасқырдай қайратты, ары- стандай Исатай (Исатай арыстандай) т.б. сияқты синтагмалар көп. Мұнда қайраттылықтың сапасы қасқырға тән қасиеттерге; Исатайдың ерлігі, айбаты арыстанға тән қасиеттерге теңестірілген [8]. Бір ұғымның мәнін ашатын сөздердің синтагмасы мен әртүрлі ұғымның мәнін анықтайтын сөздердің синтагмасын нормативті синтагмалар; экспрессивті-эмоцио- налдық мәндегі сөздердің синтагмасын оккозионалды синтагмалар деп атауға болады. Синтагмалар семантикалық үйлесімділігі жағынан екі түрлі болғанымен, құрамын- дағы грамматикалық байланыс, синтаксистік қатынас бірдей болып, синтаксистік нормаға бағынады. Бұл лексикалық бірліктердің предикативтік [8] атрибуттық, адвербиалдық, объ- ектілік қатынаста жұмсалуға қабілеттілігін көрсетеді. Қорытынды. Адамзат заттар мен құбылыстарды, оның барлық қасиеттері мен бел- гілерін тереңінен тануға тырысады. Таныған сайын оны сөйлеу құралы ретінде жиі жұм- сайды. Оны бір ұғымның мәнін ашатын сөздердің синтагмасынан, әртүрлі ұғымның мәнін анықтайтын сөздердің синтагмасынан көруге болады. Синтагманы таным мен тілді байланыстырушы синтаксистік бірлік ретінде тануға мынадай белгілер арқау болады: - біріншіден, синтагма құрамында сөздер таным объектісіне айналып, болмыс (өмір шындығы) туралы ойды жеткізетін сөйлеу құралына айналады; - екіншіден, синтагма – шындық болмысты саналы түрде тану мен өмір тәжірибесін категориялаудан туындап, адамның когнитивтік қызметін айқындайтын құбылыс; - үшіншіден, синтагма сөйлеу кезіндегі сөздердің тіркесуі болып табылады. Адамдар сөздердің табиғи байланыстағы, әлеуметтік байланыстағы қызметіне қарай сөздерді тір- кестіреді. - төртіншіден, синтагма атауыштық қызмет атқаратын сөздердің грамматикалық жақтан байланысуы негізінде қалыптасады. Синтагма құрамындағы қосымшалардың (жұрнақтар мен жалғаулар) атқаратын қызметі зор. Олар ақпараттың мазмұнын (коммуни- кативті семантиканы) анықтайды; Қорыта келгенде, синтаксистік бірліктердің таныммен байланысын анықтайды. Ол тіл мен танымның сабақтастығын көрсететін сөйлеу компоненттеріне жатады.

Әдебиеттер тізімі

1 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. / Перевод из третьего фран- цузского издания. Е.В. Вентцель и Т.В. Вентцель. – Москва: Издательство Иностранной ли- тературы, 1955. [Электр. ресурс] -URL: https://www.booksite.ru. (Қараған күні: 10.11.2019.) 2 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. / Қ. Жұбанов - Алматы, 2010. - 608 б. 3 Соссюр Фернинанд де. Курс общей лингвистики. / Фернинанд де Соссюр - Москва, 1933. - 121 с. 4 Велнер М. Человек в системе. – Москва: Издательство АСТ, 2018. [Электр. ресурс] -URL: 148 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019 https://books.google.kz/books?id=Ua- (Қараған күні: 15.11.2019.) 5 Шилихина К. Лексическая сочетаемость как источник вербальной иронии / К. Шилихина // Вестник ВГУ. Серия «Лингвистика и межкультурная коммуникация», 2010. - №2. - С. 64-69 6 Ильясова Н.А. Сөз тіркесі синтаксисі. / Н.А. Ильясова - Алматы, Ғылым, 2009.- 276 б. 7 Ильясова Н.А. Тілдік бірліктердің коммуникативтік-танымдық мәні. / Н.А. Ильясова - Ал- маты, «Нұр-ДАс», 2017. - 328 б. 8 Власова Л.И. Уподобление слову как компонент лексической синтагмы / Л.И. Власова // Международный научно-практический журнал. Филологический аспект. - Нижний Новго- род, 2017. - №7 (27) [Электр. ресурс] -URL: http://scipress.ru/philology/articles/upodoblenie- slovu-kak-komponent- eksicheskoj-sintagmy.html (Қараған күні: 24.11.2019.)

Нагима Ильясова Казахский национальный педагогический университет им. Абая, Алматы, Казахстан

Синтагма – единица, связывающая теорию языка и познания

Аннотация. В данной статье раскрывается тезис о том, что благодаря связи слов в речи формируется синтагматическая структура. Подтверждается, что основу синтагматической структу- ры закладывают номинативные слова, их лексическое значение, когнитивная семантика и их пути грамматической связи. Синтагма отличается тем, что является тем самым феноменом, который образует связи с помощью грамматических приемов и формирует коммуникативную семантику. Благодаря этому свойству синтагма воспринимается и как единица речи, и как семантическая еди- ница. Поэтому синтагма считается единицей, которая обьединяет язык и понимание. Также статья анализирует логическую суть, познавательную (когнитивную) семантику и функции лексического значения в составе синтагмы. Показано, что они является фундаментальными инструментами для определения стереотипов синтагматической структуры. Приводятся доказательства того, что слова, имеющие природные и социальные характеристики сочетаются. Выясняется, что из сочетаний слов природной окраски формируется синтагма слов, раскрывающая значение одного понятия, в то вре- мя как из сочетаний слов, имеющих социальную связь, образовывается синтагма слов, обладающих различным значением. Они известны как нормативные синтагмы. Кроме того, в статье приводят- ся экспрессивно-эмоциональные значимые слова, которые также образовывают синтагматическую структуру. Они в свою очередь относятся к окказиональным синтагмам. Вместе с тем в статье вы- являются сходства и различия речи и языка, а также их роль в лингвистике. Ключевые слова: номинативные слова, логическое понятие, когнитивная семантика, грам- матическая связь, коммуникативная семантика, семантическая единица, единица речи, стереотип, норматив, окказионал.

Nagima Ilyassova Abay Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakstan

Syntagma – a Unit Combining Language and Cognitive Theory

Abstract. The article firmly states that a syntagmatic structure is formed due to the connection of words in speech. It is confirmed that the basis of the syntagmatic structure is laid down by nominal words, their lexical meaning, cognitive semantics and their ways of grammatical connection. Syntagma is distinguished by the fact that it is the same phenomenon that forms connections with the help of grammatical devices and forms of communicative semantics. Due to this property, syntagma is perceived as a unit of speech and a semantic unit. Therefore, syntagma is considered a unit that unites language and understanding. The article also analyzes the logical essence, cognitive (cognitive) semantics and functions of lexical meaning in the syntagma. The article finds out that they are fundamental tools for

149 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019 determining stereotypes of syntagmatic structure. Evidence is given that words that have natural and social characteristics are combined. It turns out that syntagma of words is formed from combinations of words of natural coloring, revealing the meaning of one concept, while at the same time, from combinations of words that have a social peculiarity, a syntagma of words with different meanings is formed. They are known as regulatory syntagms. In addition, the article points to expressive-emotional meaningful words that also form a syntagmatic structure. They, in turn, belong to occasional syntagms. At the same time, the article identifies similarities and differences between speech and language and their important role in linguistics. Keywords: nominal words, logical concept, cognitive semantics, grammatical connection, communicative semantics, semantic unit, unit of speech, stereotype, normative, occasional.

References

1 Bally C. General Linguistics and French Language Issues. Translation from the third French edition. E.V. and T.V. Wentzel. Publishing House of Foreign Literature [General Linguistics and French Language Issues. / Translation from the third French edition. E.V. Wentzel and T.V. Wentzel], (Moscow, 1955.). [Elektronіс resurs] Available at: https://www.booksite.ru. (Accessed: 10.11.2019) 2 Zhubanov K. Kazakh tili zhonindegi zertteuler [Researches on the Kazakh language], (Almaty, 2010, 608 p.). [in Kazakh] 3 Saussure Ferninand de. General Linguistics Course [General Linguistics Course], (Moscow, 1933, P. 121.). [in Russian] 4 Welner M. Man in the system [Man in the system], (AST Publishing House LLC, 2018.), [Elektronіс resurs] Available at: https://books.google.kz/books?id=Ua- (Accessed: 15.11.2019) 5 Shilikhina K.M. Lexical compatibility as a source of verbal irony [Lexical compatibility as a source of verbal irony], (Bulletin of the Voronezh State University. Series «Linguistics and Intercultural Communication», 2010, (2), Р. 64-69). [in Russian] 6 Ilyassova N.A. Soz tirkesi syntaxy [Phrase syntax], (Gylym, Almaty, 2009, 276 p.). [in Kazakh] 7 Ilyassova N.A. Tildik birlikterdin kommunikativtik-tanymdyk mani [Communicative-cognitive value of language units], (Nur-DiAs, Almaty, 2017, 328 p.). [in Kazakh] 8 Vlasova L.I. Comparison of the word as a component of lexical syntagma [Comparing the word as a component of the lexical syntagma], International Scientific and Practical Journal, Philological aspect [International scientific and practical journal. Philological aspect.], Nizhny Novgorod, 2017, (7)27, [Elektronіс resurs] Available at: http://scipress.ru/philology/articles/ upodoblenie-slovu-kak-komponent- eksicheskoj-sintagmy.html (Accessed: 24.11.2019)

Автор туралы мәлімет:

Ильясова Нағима – филология ғылымдарының докторы, Академик С.Қирабаев атындағы қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының доценті, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогика- лық университеті, Алматы, Қазақстан.

Ilyassova Nagima - Doctor of Philology, Associate Professor of the Department of Kazakh Language and Literature named after Academician S.Kirabayev, Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan.

150 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

МРНТИ 16.21.39

Майра Кадеева1, Наталья Дмитрюк2, Валентина Нарожная3 Южно-Казахстанский государственный педагогический университет, Шымкент, Казахстан (Е-mail: [email protected], [email protected], [email protected])

Об имплицитности именных грамматических категорий

Аннотация. В противоположность традиционному представлению о грамматическом уров- не языка «от формы к содержанию», доминирующему в академических грамматиках русского язы- ка, с точки зрения современных методологических подходов к анализу грамматических явлений с позиций человеческого мышления, более перспективным представляется направление исследова- ний «от значения к форме». Целью настоящей статьи является рассмотрение и описание этнонимов в составе русского языка, отличающихся неоднородностью номинативных единиц. Исследование посвящено проблеме вариативности в составе грамматических категорий, поэтому нас интересуют прежде всего те названия, в которых происходят различного рода семантические и грамматические процессы, приводящие к образованию словообразовательных, морфологических и синтаксических вариантов, т. е. слова, которые в первую очередь нуждаются в нормализации и кодификации. Ключевые слова: числовая оппозиция, грамматическая нерегулярность, вариативность, аналитизм, потенциальные pluralia tantum.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-151-158

1. Введение. Класс наименований национально-этнических общностей давно привле- кает к себе внимание языковедов. «Заимствованные из старинных книг имена народов» [1, с. 51] частично рассматривались еще в грамматиках М.В. Ломоносова, А.Х. Востокова, Н.И. Греча, Ф.И. Буслаева, И.И. Давыдова, В.Я. Стоюнина в связи с употреблением варьирующих- ся форм родительного множественного типа алан – алан(ов), варяг – варяг(ов), эфиоп – эфио- п(ов), хазар – хазар(ов), сармат – сармат(ов), сарацин – сарацин(ов), роксолан – роксолан(ов). «Противоречащие» различительной тенденции словообразовательные и словоизменительные формы «племенных названий» были предметом исследования в трудах Г.П. Павского, А.А. Шахматова, А.А. Потебни, В.И. Чернышева, С.П. Обнорского, Н.Н. Дурново, Р.И. Аванесова, В.Н. Сидорова, Д.И. Арбатского и др. В социально-лингвистических исследованиях 60-80-х годов широко обсуждались и разрабатывались проблемы словообразования класса национально-этнических номинаций [2, с. 83-91; 3, с. 77-84], вопросы синхронной вариативности форм родительного падежа мно- жественного числа в классе одушевленных существительных с собственно собирательным значением [4, с. 181-210; 5, с. 129-144]. Данные о составе анализируемых имен на материале толковых словарей русского языка представлены в работе Л.К. Чельцовой [6]. Класс наимено- ваний национально-этнических совокупностей лиц был представлен в работе Г.И. Петрови- чевой [7], посвященной проблеме словообразования номинаций, однако в этом описании не дифференцируются такие разные статусы лица, как «представители национально-этнических общностей» и «жители», по сути своей относящиеся к разным тематическим группам. При этом главное внимание автор уделяет словообразовательным вариантам в составе патрони- мической лексики, в частности, из 9 тыс. собранных в работе номинаций, включающих 4090 имен лиц мужского пола и 751 – женского пола, материал «Словаря названий жителей» (М., 1964) составил 68 %. Несмотря на то, что написан целый ряд работ о классе этнонимов, эта тема продолжает волновать лингвистов, например, в когнитивном, прагматическом аспектах [8; 9]. В то же вре- мя в нормативном аспекте этот материал исследован неполно. Однако одушевленные имена,

151 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

претерпевшие существенные сдвиги и благодаря общественной актуальности значений широ- ко распространившиеся в узусе, репрезентируют значительный (4 470 наименований) пласт особой группы – потенциальных pluralia tantum [10, с. 11], в пределах которой и наблюдаются типичные для категории множественности процессы развития языковых единиц. 2. Постановка задачи. Этнонимы, объединенные в один лексико-грамматический разряд слов идеей собирательности, обозначают множественное коллективное (pluralia collectivum). Это значение, выступающее в качестве дополнительной спецификации общей категории множественности, качественно отличается от множественного дистрибутивного грамматико-семантическими отношениями, зависящими от степени дискретности / слитно- сти составляющих элементов. При этом «семантическим фоном столкновения разных языко- вых тенденций в структуре множественного числа является антитеза между разъединенным множеством отдельных единиц и коллективной совокупностью» [11, с. 106]. Выбор числовой формы в качестве номинанты определяется самой системой языка, историческими особен- ностями формирования и развития грамматической системы, а также характером словоо- бразовательной модели. Так, ослабление количественно-числовых отношений, нарушающее корреляцию числовых оппозитов, происходит при выражении немаркированной формой мно- жественного числа идеи класса. Числовые формы теряют свое назначение, «теряют свое акту- ализирующее свойство и становятся средством выделения понятия как такового. Формы мно- жественного числа отражают в этом случае не единичный элемент множества и не актуальное множество элементов класса, а данный класс предметов в совокупности его элементов» [12, с. 31] в отвлечении от какой-либо количественной характеристики. Предметом нашего исследования явилась этнонимическая лексика, при обозначении которых немаркированное множественное выражает класс референтов, не являющийся тож- дественным как по смыслу «каждый Х», так и собирательному множеству индивидов дан- ного класса, равному единице. Другими словами, на первый план выдвигается заключенная в лексемах семантическая характеристика, общее понятие класса лиц в целом, поскольку «коллектив (этнос, народ) мыслится как нечто первичное, а индивид как нечто вторичное, “дериватное”. Не народ есть сумма автономных индивидов, а, наоборот, индивид есть лишь “парциальный” представитель автономного и суверенного целого – народа» [1, с. 84]. Так, логическую модель лексико-семантических отношений внутри исследуемых числовых кор- реляций имен, называющих «множественное дистрибутивное» (типа стол / столы) и «множе- ственное коллективное» (типа абазин / абазины), и графическую ее интерпретацию изобра- зим в схеме 1, где стрелки показывают направление движения форм при номинации. Схема 1 Логическая модель лексико-семантических отношений внутри числовой парадигмы

152 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Преимущественное функционирование в форме немаркированного множественного открывает широкие возможности для варьирования грамматических форм за счет изменений в финальной части идентификационной лексемы. 3. Цели исследования – охарактеризовать неоднородность состава этнонимической лексики русского языка с точки зрения вариативности грамматических категорий; обосновать происходящие в номинациях семантические и грамматические сдвиги с нормативной точки зрения в связи с практикой унифицированной их кодификации; провести вероятностно-ста- тистический анализ варьирующихся на словообразовательном, морфологическом, синтакси- ческом уровнях форм с применением метода компьютерной обработки данных и метода анке- тирования. 4. История грамматического варьирования этнонимов. История развития наиме- нований национально-этнических общностей лиц как «таких групповых обозначений людей, которые выделяют лиц, обладающих определенными этническими характеристиками, из мас- сы прочих людей, не обладающих этими характеристиками» [13, с. 72], свидетельствует об относительно динамическом равновесии грамматических норм, о борьбе в языке двух про- тивоположных тенденций: с одной стороны, тенденции к стабильности литературных норм, с другой – тенденции к их изменению, исторической подвижности. Вместе с тем трудность адекватного описания грамматических норм в классе этнонимов объясняется многообразием факторов, влияющих на становление и развитие нормы. Так, на современном этапе развития русского языка в составе этнонимической лексики происходят сдвиги, связанные как с соб- ственно языковыми, внутриструктурными, особенностями названий, так и действием ряда социальных, экстралингвистических факторов. В частности, к структурным факторам, ре- гулирующим характер нормы многочисленных этнонимов, представленных синтетическими формами существительных, следует отнести не только общий морфологический облик слова, его внешнюю грамматическую форму, но и словообразовательную модель номинативной еди- ницы. С этой точки зрения этнонимы распадаются на три основные группы, отличающиеся маркированностью грамматической и словообразовательной структуры номинаций. Первую группу образуют традиционные наименования, характеризующиеся относи- тельно устойчивой нормой употребления. Многие их этих этнонимов представляют собой производные имена с формантами -ец, -ак, -ек, -ит, -аш, -ус или это бесформантные образова- ния типа греки, сербы, чехи. Чаще всего они квалифицируются как широкоупотребительные в современном языке, ср. следующие общественно закрепленные наименования типа белору- сы, валлийцы, вьетнамцы, ингуши, казахи, китайцы, узбеки, украинцы, уругвайцы, францу- зы, шведы, эквадорцы, японцы и мн. др. Вторую группу составляют традиционные в русском языке номинации с основой на -ин, -ан, -ар, -мен, характеризующиеся неустойчивой, подвижной нормой употребления. Большую их часть образуют этнонимы, в которых образование соотносительных форм числа сопрово- ждается различием основ. Структурной особенностью этих наименований является то, что они имеют основу множественного числа, качественно отличную от основы соотносительного единственного числа именно в суффиксальной части слова, ср. названия типа англичан-(е), армян-(е), гаитян-(е), датчан-(е), славян-(е), финикиян-(е), образующие форму единственно- го числа при помощи суффикса единичности – англичан-ин, армян-ин, гаитян-ин, датчан-ин, славян-ин, финикиян-ин, а также от названий типа болгар-(ы), хазар-(ы), татар-(ы) – формы единственного числа болгар-ин, хазар-ин, татар-ин. К ним примыкают имена, также ослож- ненные элементом -ин (типа грузин, лезгин, литвин, осетин, удин), но имеющие ту же основу и в форме множественного числа: грузины, лезгины, литвины (устар.), осетины, удины. Третья группу составляют неизменяемые имена «нулевого» склонения, называющие различные национально-этнические общности людей (типа индеец-мискито, охотник-валь- бири, женщина-батонка; юноша нуэр, народ малинке, вождь племени тембу, индеанка пле- мени яномама, представительницы народности ге), характеризующиеся некоторыми особен-

153 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

ностями в структуре форм морфологического рода и числа, наиболее значимыми из которых выступают прогрессирующая роль аналитизма и стремление к языковой экономии. С расши- рением международных и межнациональных связей поток таких слов в текстах журнальной и газетной публицистики заметно увеличивается. Ярко выраженный заимствованный характер этих номинаций обусловливает сосуществование в этой группе склоняемых и несклоняемых форм, при этом выбор морфологической формы определяется не только денотативными свой- ствами обозначаемых объектов и их соотношением с другими объектами, но и собственно языковыми системными ограничениями, ср. нормативно-лингвистические рекомендации ор- тологических словарей типа: адыге / адыгейцы – БАС, ОрфСл, адыгейцы – МАС, СлОж; мари / марийцы – БАС, МАС, СлОж, ОрфС, СТрРЯ; удэге / удэгейцы – БАС, МАС, ОрфСл, СТрРЯ; манси / мансийцы – МАС, ОрфСл, СТрРЯ; манси – БАС; сомали / сомалийцы – БАС. 5. Методы исследования. В качестве методов решения исследовательских задач ис- пользовались лингвистический сравнительно-компонентный анализ патронимической лекси- ки, анкетирование, квантитативный метод. Наряду с этим был использован метод компьютер- ной обработки первичных данных (выборка реализовывалась на языке фортран): единицей представления социолингвистической информации выступил заполненный информантом во- просник-анкета, содержащий более 70 проверяемых позиций специфических случаев грамма- тического варьирования потенциальных pluralia tantum [10]. Материалы статического обследо- вания позволили получить сведения об употребительности варьирующихся форм в зависимости от разных социальных групп информантов, а также сделать процесс выработки нормативных критериев функционирования вариантов предельно наглядным для оценки их релевантности по шкале «употребительное» / «малоупотребительное» / «неупотребительное». 6. Результаты и их обсуждение. Общая неустойчивость грамматической нормы в классе этнонимической лексики обусловливается лексико-семантическими особенностями но- минаций, определившими наибольший функциональный вес родительного множественного. Преимущественное использование родительного множественного для выражения видового, обобщенно-собирательного значения, сочетающегося со значением конкретным – ‘реальное множество лиц’, является продуктивным грамматическим средством языкового выражения ка- тегории множественного коллективного (pluralia collectivum) как лингвистической универсалии. Чем же определяется употребительность у этнонимов особой формы родительного множественного? В поисках определяющих семантических и грамматических признаков ро- дительного множественного обратимся к известной теории Р.О. Якобсона, согласно которой корреляция числовых форм, представляющая собой привативную оппозицию с сильным оп- позитом во множественном числе, может быть связана с корреляцией в плане выражения [14]. Данную модель соотношения числовых коррелятов ученый представил в следующей схеме, где маркированные члены грамматической оппозиции помечены плюсом, а немаркированные члены – минусом (Схема 2). Схема 2 Корреляция числовой парадигмы существительных

Родительный падеж Множественное число + + - - Именительный падеж Единственное число

Однако этнонимическая лексика составляет в этом смысле группу исключений, по- скольку здесь установленное Р.О. Якобсоном соответствие грамматических форм явно на- рушается. В парах типа высокий грузин – делегация грузин, темнокожий индеец-мискито – группа индейцев-мискито оба члена числовой парадигмы имеют нулевую флексию (или

154 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

концевую финаль), т.е. наблюдается полное отсутствие формального различителя формы именительного единственного и родительного множественного, поэтому и по значению множественного числа и по их частотности употребления в речи знаки маркированности следует поменять местами (Схема 3). Схема 3 Тенденции развития числовой корреляции в этнонимической лексике

+ - Единственное число Множественное число

Интерес представляют собранные нами анкетные данные. Так, при составлении од- ного из вопросов-заданий анкеты ставилась задача выявить степень продуктивности той или иной морфологической или словообразовательной модели. Статистическое обследова- ние показало, что различные социальные признаки информантов оказывают неодинаковое влияние на распределение использования дублетных (суффиксальных и бесформантных) форм. Возрастающая продуктивность нулевых образований более последовательно про- слеживается в группе информантов молодого возраста, имеющих среднее образование. Возрастной фактор, определяющий вероятность выбора нулевого варианта без -ец, пере- крывается более сильным – территориальным (статистически значимые различия между лицами из России и Казахстана объясняются, вероятно, местными чертами агглютинатив- ного языка с наличием полисинтетизма). В зависимости от силы влияния все социальные признаки располагаются в следующей последовательности: 1) территориальная характери- стика – 0,120; 2) образование – 0,102; 3) возраст – 0,080 [10]. 7. Заключение. Границы между этими рассматриваемыми группами подвижны, на- звания могут переходить из одной группы в другую. Такая разнородность приводит неред- ко к варьированию ряда этнонимов, причем различия в грамматической структуре номина- ций обусловливают и разнотипность форм варьирования, с одной стороны, для названий 1-й и 2-й группы, в составе которых наблюдаются варианты в наиболее показательной для них форме родительного множественного, ср.: делегация грузин / грузинов, группа карел / карелов, алан / аланов, бушмен / бушменов, а также формы именительного множествен- ного: абазины / абазинцы, авары / аварцы, халдеи / халдейцы или ассирийцы / ассирияне, лаосцы / лаотяне, а с другой стороны – для названий 3-й группы, в которой наблюдаются вариативные формы в самом характере согласования и склоняемости: женщины-падауны – мужчины-падауны, свободолюбивые батонка – мудрый батонка, народ йоруба – общество йорубов, а также словообразовательные варианты типа ашанти / ашантийцы, мари / марий- цы, сомали / сомалийцы, тонга / тонганцы, удэге / удэгейцы, хауса / хаусанцы. Характер конкурентных отношений в исследуемых группах отчетливо проявился в тех количественных соотношениях варьирующихся единиц, которые были установлены нами в результате проведенного статистического обследования (с применением метода ан- кетирования). Средняя частотность использования нулевой флексии составляет 0,495 (т.е. около 50%), однако такая равновероятность форм родительного множественного склады- вается из различных показаний по конкретным лексемам. Для суждений о силе того или иного социального фактора показательным является вариационный размах, ср.: 1) возраст – 0,103; 2) образование – 0,022; 3) место длительного пребывания – 0,120. Наиболее силь- ные факторы – территориальный и возрастной – дают самые значительные колебания ча- стостей вариантов родительного множественного от одной социальной группы к другой [10]. В целом для 1-2 групп номинаций соотношение нулевых и полных (на -ов) форм роди- тельного множественного сравнительно с концом XIX – началом ХХ веков видоизменилось в сторону преобладания нулевой флексии (доля коррелятов повысилась на 6,2%). Утрата 155 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

избыточных форм, развитие нулевых вариантов слово- и формообразования – этими чер- тами определяются наиболее существенные сдвиги в норме употребления одной из самых подвижных лексико-грамматических разрядов потенциальных pluralia tantum с собственно собирательным значением. При этом учет принципа языковой экономии как одного из су- щественных факторов эволюции представляется необходимым для культурно-регулятив- ной деятельности в кругу исследуемой этнонимической лексики. Таким образом, явление вариативности в исследуемой группе наименований рас- сматривается не как нечто случайное, исключительное, а как сущностное их свойство. В их варьировании проявляются неоднородность языка, избыточность некоторых его форм, давление системы, взаимосвязь лексического и грамматического уровней, стремление го- ворящих к большей формальной четкости и т.п. Совокупность установленных в ходе иссле- дования вариантов дает возможность более осознанно регулировать протекающие процес- сы и кодифицировать их в непосредственной зависимости от коммуникативной нагрузки и других особенностей развития современного русского языка.

Список литературы

1 Русская грамматика А.Х. Востокова, по начертанию его же сокращенной грамматики пол- нее изложенная. – Изд. 8-е. – СПб., 1852. – 283 с. 2 Абаев В.И. Этнические названия на -ец в русском языке // Вопросы культуры речи. Вып. 11. – М.: Наука, 1959. – С. 83-91. 3 Демидова Г.И. О словообразовании этнических названий с суффиксами -ин, -анин, -янин, -чанин // Ученые записки ЛГПИ. – 1963. – Т. 248. – С. 77-84. 4 Граудина Л.К. О нулевой форме родительного множественного у существительных муж- ского рода // Развитие грамматики и лексики современного русского языка. – М.: Наука, 1964. – С. 181-210. 5 Воронцова В.Л. Варианты флексий -ов и Ø в родительном падеже множественного числа существительных мужского рода // Отд. оттиск. – М., 1976. – С. 129-144. 6 Чельцова Л.К. Форма множественного числа существительных как объект лексикогра- фии: автореф. дис. … канд. филол. наук. – М., 1976. – 26 с. 7 Петровичева Г.И. Образование имен существительных со значением ‘лицо по его отноше- нию к местности и национальности’: автореф. дис. … канд. филол. наук. – М., 1967. – 24 с. 8 Семенова Г.Н. Феномен pluralia tantum в грамматической системе: когнитивный и прагма- тический аспекты: автореф. дис. … канд. филол. наук. – Ростов-на-Дону, 2007. – 24 с. 9 Архипкина Г.Д. Когнитивные основания и антропоцентрические параметры грамматиче- ской категории числа: монография. – Ростов-на-Дону: ЗАО «Ростиздат», 2005. – 267 с. 10 Кадеева М.И. Вариативность в группе потенциальных pluralia tantum (нормативный аспект): автореф. дис. … канд. филол. наук. – М., 1989. – 24 с. 11 Виноградов В.В. Современный русский язык. Грамматическое учение о слове. – Вып. 1. – Л., 1938. – 162 с. 12 Кацнельсон С.Д. Типология языка и речевое мышление. – Л.: Наука, 1972. – 216 с. 13 Суперанская А.В. Групповые обозначения людей в лексической системе языка // Имя нарицательное и собственное. – М.: Наука, 1978. – С. 59-83. 14 Якобсон Р.О. В поисках сущности языка // Семиотика. Антология. / Под ред. Ю.С. Сте- панова. – М.: Деловая книга, 2001. – С. 111-128.

156 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Майра Кадеева, Наталья Дмитрюк, Валентина Нарожная Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Шымкент, Қазақстан

Атаулы грамматикалық категориялардың имплициттілігі

Аңдатпа. Орыс тілінің академиялық грамматикасында басым болатын «формадан мазмұ- нына» деген тілдің грамматикалық деңгейінің дәстүрлі ұсынылуына қарсы, грамматикалық құ- былыстарды адам ойлауы тұрғысынан талдауында заманауи тәсілдер көзқарасы бойынша талдауды «мәннен формаға» деген зерттеу бағыты перспективалы болып табылады. Осы мақаланың мақсаты номинативті бірліктердің әрекеттілік еместігімен ерекшеленетін орыс тілі құрамындағы этнонимдерді қарастыру және сипаттау болып табылады. Зерттеу вари- анттылық мәселесіне арналған, сондықтан бізді ең алдымен нұсқалардың пайда болуына әкелетін сөзжасамдық, морфологиялық және синтаксистік варианттардың қалыптасуына әкелетін әр түрлі семантикалық және грамматикалық процестер болып тұратын атаулар, яғни бірінші кезекте норма- лауды қажет ететін сөздер қызықтырады. Түйін сөздер: оппозиция, грамматикалық жүйесіздік, сандық, аналитизм вариативность, әлеуетті pluralia tantum.

Мaira Каdеyеvа, Nataliya Dmitryuk, Valentina Narozhnaya South Kazakhstan State Pedagogical University, Shymkent, Kazakhstan

On Implicitness of Nominal Grammatical Categories

Abstract. In contrast to the traditional representation of the grammatical level of the form-to- content language, which dominates the academic grammars of the Russian language, in terms of modern approaches to the analysis of grammatical phenomena from the perspective of human thinking, the direction of research “from meaning to form” seems more promising. The purpose of this article is to consider and describe ethnonyms in the Russian language, characterized by the heterogeneity of nominative units. The study is devoted to the problem of variability in the composition of grammatical categories, therefore, we are primarily interested in those names in which various kinds of semantic and grammatical processes occur that lead to the formation of word-formation, morphological and syntactic variants, that is, words that first of all need normalization and codification. Key words: numerical opposition, grammatical irregularity, variability, analyticism, potential pluralia tantum.

References

1 Russkaja grammatika A.H. Vostokova, po nachertaniju ego zhe sokrashhennoj grammatiki polnee izlozhennaja [Russian grammar A.H. Vostokov, according to the design of his same abbreviated grammar more fully stated] (Sankt-Peterburg, 1852) [in Russian]. 2 Abaev V.I. Jetnicheskie nazvanija na -ec v russkom jazyke [Ethnic names on -ec in Russian], Voprosy kul’tury rechi [Questions of the standard of speech], 11, 83-91 (Nauka, Moskow, 1959) [in Russian]. 3 Demidova G.I. O slovoobrazovanii jetnicheskih nazvanij s suffiksami -in, -anin, -janin, -chanin [On the word formation of ethnic names with suffixes -in, -anine, -anin, -chanine], Uchenye zapiski LGPI [Scientists of notes of Leningrad State Pedagogical Institute], 248, 77-84 (1963) [in Russian]. 4 Graudina L.K. O nulevoj forme roditel’nogo mnozhestvennogo u sushhestvitel’nyh muzhskogo roda [On the zero form of the related plural in nouns of the masculine kind] // Razvitie grammatiki i leksiki sovremennogo russkogo jazyka [Development of grammar and vocabulary of modern Russian language], 181-210 (Nauka, Moskow, 1964) [in Russian]. 157 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

5 Voroncova V.L. Varianty fleksij -ov i Ø v roditel’nom padezhe mnozhestvennogo chisla sushhestvitel’nyh muzhskogo roda [Variants of flexies -s and Ø in the birth fall of plural nouns of masculine kind], 129-144 (Moskow, 1976) [in Russian]. 6 Chel’cova L.K. Forma mnozhestvennogo chisla sushhestvitel’nyh kak obekt leksikografii [Form of plural nouns as lexicography object]: Dis. ... kand. filol. nauk [Paper of Cand. Sc. Philology] (Moskow, 1976) [in Russian]. 7 Petrovicheva G.I. Obrazovanie imen sushhestvitel’nyh so znacheniem ‘lico po ego otnosheniju k mestnosti i nacional’nosti’ [Formation of noun names with the meaning «person in relation to his/her locality and nationality»]: Dis. ... kand. filol. nauk [Paper of Cand. Sc. Philology] (Moskow, 1967) [in Russian]. 8 Semenova G.N. Fenomen pluralia tantum v grammaticheskoj sisteme: kognitivnyj i pragmaticheskij aspekty [The phenomenon of pluralia tantum in the grammatical system: cognitive and pragmatic aspects]: Dis... kand. filol. nauk [Paper of Cand. Sc. Philology] (Rostov-na-Donu, 2007) [in Russian]. 9 Arhipkina G.D. Kognitivnye osnovanija i antropocentricheskie parametry grammaticheskoj kategorii chisla [Cognitive grounds and anthropocentric parameters of grammatical number category] (Rostizdat, Rostov-na-Donu, 2005) [in Russian]. 10 Kadeeva M.I. Variativnost’ v gruppe potencial’nyh pluralia tantum (normativnyj aspekt) [Variability in the group of potential pluralia tantum (normative aspect]: Dis. ... kand. filol. nauk [Paper of Cand. Sc. Philology] (Moskow, 1989) [in Russian]. 11 Vinogradov V.V. Sovremennyj russkij jazyk. Grammaticheskoe uchenie o slovе [Modern Russian. Grammatical teaching of the word], 1, 162 (Leningrad, 1938) [in Russian]. 12 Kacnel’son S.D. Tipologija jazyka i rechevoe myshlenie [Language typology and speech thinking], 216 (Nauka, Leningrad, 1972) [in Russian]. 13 Superanskaja A.V. Gruppovye oboznachenija ljudej v leksicheskoj sisteme jazyka [Group designations of people in lexical system of language], Imja naricatel’noe i sobstvennoe [Name negative and own], 59-83 (Nauka, Moskow, 1978) [in Russian]. 14 Jakbson R.O. V poiskah sushhnosti jazyka [In search of the essence of the language] // Semiotika. Antologija [Semiotic. Anthology], 111-128 (Delovaja kniga, Moskow, 2001) [in Russian].

Сведения об авторах:

Кадеева Майра – кандидат филологических наук, доцент кафедры русского языка и литера- туры, Южно-Казахстанский государственный педагогический университет, ул. Байтурсы- нова, 13, Шымкент, Казахстан. Дмитрюк Наталья – доктор филологических наук, профессор кафедры русского языка и литературы, Южно-Казахстанский государственный педагогический университет, ул. Бай- турсынова, 13, Шымкент, Казахстан. Нарожная Валентина – доктор филологических наук, доцент кафедры русского языка и литературы, Южно-Казахстанский государственный педагогический университет, ул. Бай- турсынова, 13, Шымкент, Казахстан.

Каdеyеvа Мaira – Candidate of Fhilology, Associate Professor of the Department of Russian Language and Literature, South Kazakhstan State Pedagogical University, Bаytursynov str., 13, Shymkent, Kazakhstan. Dmitryuk Nataliya – Doctor of Fhilology, Professor of the Department of Russian Language and Literature, South Kazakhstan State Pedagogical University, Bаytursynov str., 13, Shymkent, Kazakhstan. Narozhnaya Valentina – Doctor of Fhilology, Associate Professor of the Department of Russian Language and Literature, South Kazakhstan State Pedagogical University, Bаytursynov str., 13, Shymkent, Kazakhstan.

158 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

МРНТИ 16.21.07 Самал Тулеубаева Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (E-mail: [email protected])

Преемственность традиций в лингвофилософии: от аль-Фараби к В. фон Гумбольдту

Аннотация. «Философия языка» и «логистическая теория языка» возникли и получили свое развитие в языкознании в XIX-XX вв. У истоков этих направлений стояли такие видные евро- пейские и русские ученые, как И. Гердер, А. Шлегель, В. Гумбольдт, А. Шлейхер, Г. Штейнталь, А.А. Потебня, В. Вундт, А. Уайтхед, Б. Рассел, Р. Карнап, Л. Витгенштейн и мн.др. Изыскания данных проблем носили междисциплинарный характер и разрабатывались представителями раз- личных отраслей науки, прежде всего лингвистами и философами. Однако подобные размышления о происхождении языка, его функциях, связи логики и грамматики, языка и мышления мы находим уже в трудах как древних, так и средневековых авторов. В связи с этим особого внимания заслу- живают достижения арабо-мусульманской науки, в частности, творчество Абу Насра аль-Фараби. Цель статьи - показать отдельные воззрения ученого касательно философских проблем языка, а также проследить их эволюцию на примере идей научных представителей последующих поколе- ний. В работе использованы такие научные методы исследования, как анализ, синтез, сравнение, классификация, дедукция и аналогия. Ключевые результаты проведенного изыскания позволяют заключить, что аль-Фараби еще в X в. высказал прогрессивные идеи касательно философских про- блем, которые нашли свое развитие и подтверждение в последующие эпохи. Ключевые слова: средневековая арабо-мусульманская наука, философские проблемы язы- ка, лингвистические воззрения, логика, происхождение языка, мышление.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-159-166

В современном языкознании рождение лингвофилософии часто относят к достиже- ниям европейской науки. С именем В. фон Гумбольдта связывают постановку проблемы соотношения языка и мышления. В XIX и XX вв. в лингвистике обозначились такие важ- ных направления, как «философия языка» и «логистическая теория языка». В то время, как указывают современные ученые, «наряду с конкретными сравни- тельно-историческими исследованиями, по преимуществу индоевропейских языков, шло философское осмысление онтологии языка. Это движение связано с именами таких видных исследователей, как И. Гердер, А. Шлегель, В. Гумбольдт, А. Шлейхер, Г. Штейнталь, А.А. Потебня, В. Вундт и др. Их усилия были направлены на создание общей теории языка, прежде всего на уяснение природы языка и его отношения к мышлению, а также на раз- работку основных принципов эволюционной теории языка [1, 291 с.]. В связи с этим «В. фон Гумбольдт (1767-1835), отличавшийся ярко выраженным философским складом ума и стремлением к философским обобщениям, явился первым исследователем языка XIX в., сделавшим попытку осмыслить весь обширный материал и имевшиеся результаты науч- ных открытий и сформулировать фундаментальные положения метода и философии линг- вистической науки… Гумбольдт по праву считается основоположником теоретического языкознания и создателем цельной системы философии языка XIX в.» [1, 297-320 с.]. Что касается логистической теории языка, то она была разработана «Уайтхедом и Расселом, а также Венской логистической школой и особенно Карнапом в его работах по синтаксису и семантике. Согласно логистической теории языка теоретическая мысль долж- на сводиться к идеальному языку, в котором каждый символ был бы обозначен. Над созда- нием подобного языка науки, помимо Карнапа, работали и другие ученые из разных стран» [1, 522 с.], в том числе английский логик, математик и философ Б. Рассел (1872-1970) и

159 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

австрийский философ Л. Витгенштейн (1889-1951), которые сыграли большую роль в соз- дании нового международного философского течения – неопозитивизма (или «логическо- го позитивизма», или «логического эмпиризма», или «логического анализа»). По мнению неопозитивистов, философия должна представлять собой основанный на математической логике «логический анализ языка (Витгенштейн) или логико-синтаксический анализ (Кар- нап)» [1, 506 с.]. Между тем, предтечей этих знаний можно с полной уверенностью назвать воззрения представителей средневековой арабо-мусульманской науки, среди которых особое место занимает творчество Абу Насра Мухаммада бен Узлага аль-Фараби (870-950), 1150-летие которого будет отмечаться в следующем году в мировом масштабе под эгидой ЮНЕСКО. Абу Наср Мухаммад ибн Мухаммад ибн Тархан ибн Узлаг аль-Фараби, ат-Турки, великий философ и мыслитель средневековья, стал известен всему миру как «Второй учи- тель» (после Аристотеля) в знак признания своих научных достижений и энциклопедиче- ского склада ума. К сожалению, не все грани богатейшего наследия ученого представлены широкой аудитории, которая больше знает его философские, логические, социально-эти- ческие, музыкальные трактаты. Одной из таких граней являются изыскания Абу Насра в области философии и теории языка. Аль-Фараби еще в средневековье высказал идеи, кото- рые были научно разработаны в лингвистике в XVIII-XX вв. В его трактатах мы находим содержание и разработку таких понятий и явлений, как языковая и концептуальная картины мира, языковое сознание, концептуализация и категоризация, вопросы когнитивной линг- вистики, лингвокультурологии, социолингвистики, психолингвистики. Одним из первых философов на Востоке он обратил внимание на важность языка в процессе мышления, важность языка как хранителя исторического сознания и философско- го опыта народа, как орудия создания, развития, хранения и передачи культуры. Изучение лингвистических воззрений мыслителя имеет важное научное значение, поскольку первые исследования в области теории языка имели место именно в трудах философов. Языковая концепция ученого до сих пор не нашла своего полного и должного от- ражения в трудах по истории и теории языкознания. Между тем, аль-Фараби, выступая прежде всего как философ и логик, подвергает глубокому анализу проблемы языка, его основные свойства и природу. Аль-Фараби одним из первых среди мусульманских философов задался вопросом о происхождении языка, его формировании и начал свои изыскания в этой области. При этом он подходил к рассмотрению проблемы как философ, способный воедино собрать и про- анализировать различные аспекты явления – исторические, географические, социальные, научные и собственно лингвистические. Именно философский подход позволил аль-Фара- би постичь основную структуру и деление языка на различные ярусы и ступени, так как он рассматривал язык в тесной связи с логикой, человеческим умом и мышлением, с тем чтобы показать его самое высшее проявление – превращение в язык философии [2, 262 с.]. Аль-Фараби в духе исламского универсализма вносит существенный вклад в раз- витие лингвистической мысли на Арабском Востоке. Этому способствует и то обстоятель- ство, что ученый глубоко изучает греческое наследие, которое было тесно связано с ос- мыслением философии языка. Как считают арабские исследователи, подобные попытки предпринимались и до аль-Фараби такими представителями арабской науки, как Джабер ибн Хайан, Хунайн ибн Исхак, Абу Йаъкуб Йусуф аль-Кинди. Но они не достигли той зре- лости и глубины, которые мы наблюдаем в идеях «Второго учителя» [3, 41 с.]. Интерес аль-Фараби к языку как явлению определяется тем, что ученый рассматри- вает язык как реальное выражение мысли, поскольку же мысль является чем-то общим, а не частным, то существует сходство между проблемами языка и его законами у различных народов. Абу Наср в процессе обучения своих учеников логике ставил в качестве условия 160 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

совершенное знание арабского языка, умение оперировать им, владеть его тонкостями, так как полагал, что владение языком и его грамматикой является основным требованием при изучении логики [3, 43 с.]. Воззрения аль-Фараби основываются на достижениях арабской науки о языке, имевших место в тот период, когда жил и творил мыслитель. Арабская лингвистическая традиция складывалась в течение нескольких веков и была сосредоточена в рамках дея- тельности сначала басрийской и куфийской школ, позже багдадской, египетской, андалус- ской, магрибской и др. На первых этапах своего развития она носила местный характер и была связана прежде всего с необходимостью правильного чтения Корана. Позже она подвергалась и иноземным влияниям, которые способствовали ее качественному скачку и систематизации. Лингвистические взгляды аль-Фараби касаются как отдельно взятого языка (в боль- шинстве случаев это арабский язык, который ученый избрал в качестве своего рабочего языка), так и языка в целом как общественного явления, атрибута человеческого рода и формы существования человеческой мысли. В трактатах «Второго учителя» мы находим наряду с освещением традиционных вопросов, касающихся непосредственно разделов языка (фонетика, лексикология, морфология, синтаксис) и его связи с другими видами наук и искусств (логика, риторика, каллиграфия, музыка, поэтика), различные проблемы тео- рии языкознания (определение языка, проблема языка и речи, формы существования языка, знаковая природа языка, проблемы развития и изменения языка, связь языка и мышления, взаимоотношение формы и содержания языка, роль языка в обществе, функции языка, про- исхождение и природа языка, языковая норма и др.). Таким образом, можно констатиро- вать, что в творчестве аль-Фараби лингвистическое учение представлено достаточно полно и содержательно. В связи c этим следует заметить, что если отдельные вопросы философ последовательно рассматривает в таких трудах, как «Книга классификации наук», «Книга букв», «Большая книга букв», «Термины, используемые в логике», то некоторая их часть излагается фрагментарно – в ходе изложения других проблем и разделов знания, науки и искусства, что подтверждает комплексный характер научного метода аль-Фараби [4, 34 с.]. Аль-Фараби проводит тесную связь между языком и средой обитания его носите- лей, когда оговаривает, что «звуки, причем определенные, возникают у членов коллекти- ва людей, которые проживают в определенном месте, имеют определенный внешний об- лик, настроения. И поэтому их души открыты знаниям, представлениям и воображениям в ограниченных качественно и количественно размерах» [5, 134 с.]. Именно эти факторы определяют тип того или иного языка, степень его использования в соответствии с уров- нем развития конкретного человеческого сообщества и его потребностей. Так возникают определенные знаки, знаки, звуки и выкрики для обозначения конкретных осязаемых и видимых предметов и явлений, после чего наступает этап абстракции. Аль-Фараби неоднократно указывает в своих трудах на социальную природу чело- века. Так, в трактате «Ас-сийаса аль-маданийа» («Гражданская политика») он заявляет, что одна нация отличается от другой в двух заданных природой вещах: по внешнему облику и качествам. Третье же, что их отличает, это условное (установленное) – язык [6, 70-71 с.]. Также аль-Фараби выделяет у человека эту особую врожденную способность, отличающу- юся достаточной степенью гибкости и соответствующими возможностями для развития примитивных звуков до уровня звучной и богатой речи. В «Книге букв» и «Большой книге музыки» философ весьма подробно описывает органы, участвующие в речеобразовательном процессе [5, 136 с.]. Данные сведения заслу- живают особого внимания, если учесть, что в эпоху аль-Фараби не существовала точной аппаратуры для определения физиологии речевого процесса. Среди проблем, которые нашли свою разработку в трактатах аль-Фараби, вопросы, 161 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

касающиеся возникновения речи и письма. Ученый посвятил этой проблематике три раз- Китаб аль-хуруф»), в частности разделы двадцатый» / «فورحلا باتك») «дела «Книги букв -двадцать пер ,(«اهظافلأو ةمألا فورح ثودح») «Происхождение букв и слов у данного народа» и двадцать («اهلامتكاو ةمألا ةغل لصأ») «вый «Основы языка народа и его совершенствование .(«ةيماعلا عئانصلا ثودح») «второй «Возникновение общих искусств Аль-Фараби связывает появление речи с возникновением у человека желания выйти на контакт с другим индивидом своего коллектива, поделиться с ним своими мыслями, то есть речь идет о коммуникативной функции языка как средства общения. При этом уче- ный указывает на то, что речи предшествуют другие системы общения (доязыковые, или неязыковые, или невербальные знаки) – жесты и голос, или «звуки как знаки мысли» [7, 337 с.]: «Если у человека возникнет необходимость ознакомить другого с тем, что у него в уме или с тем, что означает то, что у него в уме, он использует сначала знак для выражения того, что ему требуется от того, до сведения которого он хотел что-либо донести, если этот последний видит его знак. Затем он использует голос. Первыми звуками было обращение, таким образом, тот, до сведения которого он хотел что-либо донести, осознает, что именно он является адресатом, а не кто иной. Так происходит, когда человек ограничивается выра- жением того, что имеется у него внутри, путем указания на чувственно воспринимаемые предметы. После этого он использует различные звуки, посредством каждого из которых на отдельно взятый предмет из тех, на который он указывает знаками, и на чувственно воспринимаемые предметы. Таким образом, для каждого указанного предмета он устанав- ливает конкретный звук, который используется только для указания на этот предмет, и так происходит в отношении всего» [5, 135-136 с.]. Данный абзац раздела, небольшой по своему объему, резюмирует длительный про- цесс в истории человечества, связанный с движением от мысли к ее формальному выра- жению. Во-первых, аль-Фараби констатирует, что на определенном этапе своего развития человек испытывает потребность в передаче своих мыслей другому человеку. Именно это желание довести до сведения другого какое-либо свое намерение подталкивает его всту- пить в контакт с последним. В данном случае это чисто мыслительная операция (намере- ние). Также важно наблюдение ученого касательно того, что в этом процессе необходи- мо присутствие говорящего и слушающего и установление договора между ними. Итак, мысль, выступая первичной по отношению к речи и языку, нуждается во внешнем выра- жении. Сначала в качестве такого средства выступают знаки (жесты), которые в состоянии воспринимать адресат. Затем их сменяют звуки (голос), среди которых первыми возникают звуки обращения к тому лицу, с которым имеется намерение установить контакт. Так чело- век передает свои мысли путем указания на чувственно воспринимаемые предметы. Позже он использует соответственно большее количество звуков для передачи каждого отдельно взятого из этих предметов [8, 57 стр.]. Это так называемая «ономатопоэтическая» степень развития языка, когда «впервые звуками изображаются мыслимые явления» [7, 349 с.]. В данной связи А.А. Потебня замечает: «Мысль о звуке, без сомнения, не пройдет без следа, и невольно повлечет за собой свое осуществление, произнесение звука, потому что молчание есть искусство не давать представлению переходить в движение органов, с которыми оно связано – искусство, приобретаемое современным человеком довольно поздно и совсем не заметное в детях» [7, 350 с.]. Возвращаясь к трактату аль-Фараби, видим, как ученый развивает свое понимание данного вопроса именно в выше указанном аспекте, поскольку далее он останавливается на собственно процессе образования звука с физиологической точки зрения, что и является предтечей самой речевой деятельности: «Появление голосовых звуков является результа- том удара воздуха при вдохе или выдохе в одной части или в нескольких частях горла или в каких-то частях носовой полости или губ, поскольку именно они являются теми органами, 162 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

имеющими способность производить удары воздухом при дыхании. Это нечто ударяющее есть сила, которая незаметно и последовательно посылает воздух при дыхании из легкого и углубления глотки в сторону горла, которое примыкает к носовой полости, к полости рта и межгубью. Затем язык, принимая этот воздух, выталкивает его часть за частью из глубины полости рта к соответствующим частям оснований зубов и к зубам и ударяет им в какой-то части полости рта. Из каждой части воздуха, на которые давит язык и производит удар, создается определенный звук. Этот звук язык перемещает при помощи воздуха от одной части полости рта к другой. Таким образом, возникает большое количество непрерывных и определенных звуков» [9, 119 с.]). Аль-Фараби показывает в тексте процесс образования членораздельного звука, о кото- ром В. фон Гумбольдт позже отметит: «… В членораздельном звуке проявляет себя мыслящая сущность, в нечленораздельном – чувствующая… Вместе с тем звук допускает бесконечное множество модификаций, четко оформленных и совершенно обособленных друг от друга, что не свойственно в такой степени никакому другому чувственному восприятию» [7, 351 с.]. Таким образом, возникновение членораздельного звука представляет собой пере- ходный этап от неязыкового опыта существования человека к языковому. Современные исследователи указывают, что «создание языка объективно и стихийно. Однако его возник- новение возможно тогда, когда развитие довербального первобытного человека, его мыш- ления и органов достигли такого уровня, что оказались возможными образование артику- лируемого звука, расчлененной мысли и их синтез» [5, 13 с.], а также, что «усложнение отношений между людьми, развитие человеческой деятельности и мышления не могли в конечном счете удовлетворяться неязыковыми средствами. Потребовалось такое, которое в существующих условиях более всего соответствовало природе самой мысли. Именно она вызвала к жизни и единству с собой для своего выражения и развития звук как наиболее подходящее для этого средство» [7, 349-350 с.]. Это в свое время отмечал и А.А. Потебня, считая «высокую степень развития мышления, достигнутую неязыковыми средствами об- щения, необходимым условием для образования языка» [7, 349 с.]. Именно так еще в сред- ние века понимал проблему и аль-Фараби, когда писал, что на определенном этапе своего ,(«ةماعلا فراعملا») «развития человечество подходит к эре возникновения «общих знаний которая обусловлена всем ходом предыдущей эволюции физической и психической зрело- сти человека. Это – эра, когда души людей, «обитающих в определенном месте и в опре- деленной стране и по природе имеющих соответствие между собой по внешнему виду и сложению их физических тел», «нацелены и готовы к получению знаний, представлений и воображения в таком объеме, который определяется их количеством и качеством. И это для них является наиболее легким делом, чем что-либо другое» [9, 118 с.] Таким образом, возникновение речи, по аль-Фараби, обусловлено человеческой природой, и на момент своего возникновения она является врожденной способностью че- ловека, которую последующие поколения приобретают, практикуя ее многократно есте- ственным или искусственным образом. Первой появляется человеческая речь, и лишь затем – язык. В современной науке до сих пор актуальными остаются вопросы: как, когда и в каких условиях возникла человече- ская речь, каковы механизмы ее первоначального образования, как человек «научается ре- чевой деятельности, в которой он приобретает знание языка как формы, владение которой дает ему возможность выражать и понимать многообразное содержание» [10, 353 с.]. На основе выше изложенного можно заключить, что аль-Фараби еще в X в. высказал прогрессивные идеи касательно происхождения языка, обоснования разнообразия суще- ствующих языков, которые нашли свое развитие и подтверждение в современную эпоху. Глубина рассмотрения аль-Фараби проблем языка заключается в том, что он, не бу- дучи лингвистом, высказал, наряду с воззрениями по традиционным вопросам языка, ряд

163 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

ценных идей касательно философии языка, предложения по обновлению терминов и их переводу, дал логические определения грамматических понятий и обобщил все это на при- мере грамматических и философских терминов. Аль-Фараби, опережая на многие века развитие лингвистической мысли, одним из первых среди средневековых мыслителей Востока обращает внимание на важность и роль языка в процессе мышления, в философии и логике. В его трактатах имеются свидетель- ства признания ценности языка. Более того, ученый рассматривает его как часть предмета философии.

Список литературы

1 Амирова Т.А., Ольховиков Б.А., Рождественский Ю.В. История языкознания. / Т.А. Ами- рова, Б.А. Ольховиков, Ю.В. Рождественский – Москва, 2003. – 672 с. 2 Тулеубаева С.А. О философско-лингвистической концепции аль-Фараби // Научно-тео- ретический и прикладной журнал «Филологические науки. Вопросы теории и практики». / С.А. Тулубаева – Тамбов. – №2 (4), 2009. – 263 с. 3 Афифи З. Философия языка аль-Фараби (на ар.яз.). - Бейрут, 1997. – 121 с. 4 Тулеубаева С.А. Стратификация языковой личности аль-Фараби в сравнительно-истори- ческой парадигме: Автореферат… на соискание ученой степени доктора филологических наук. – Астана, 2010. – 42 с. 5 Аль-Фараби Абу Наср. Книга букв (на ар.яз.). – Бейрут, 1990. – 278 с. 6 Аль-Фараби. Гражданская политика (на ар. яз.). – Бейрут, 1964. – 140 с. 7 Гречко В.А. Теория языкознания. / В.А. Гречко – Москва, 2003. – 375 с. 8 Джанпеисова М.М., Тулеубаева С.А. Аль-Фараби о происхождении народов // Гумани- тарное образование в современном мире: проблемы, поиски, перспективы. Материалы международной научно-практической конференции. / М.М. Джанпеисова, С.А. Тулеубаева – Астана, 2012. – С.54-58 (http://egi.kz). 9 Абу Наср аль-Фараби. Книга букв / перевод, примечания и вводная статья К.Х. Таджико- вой. – Алматы, 2005. – 220 с. 10 Владимирова Т.Е. Призванные в общение: русский дискурс в межкультурной коммуни- кации. / Т.Е. Владимирова – Москва, 2001. – 304 с.

Самал Төлеубаева Л.Н. Гумилев ат. Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан

Лингвофилософиялық дәстүр сабақтастығы: әл-Фарабиден В. фон Гумбольдке дейін

Аңдатпа. «Тіл философиясы» және «тілдің логистикалық теориясы» тіл білімінде XIX- XX ғасырларда пайда болды және дамыды. Бұл бағыттардың басында әйгілі И.Хер- дер, А.Шлегель, В.Гумбольдт, А.Шлейхер, Г.Стинталь, А.А. Потебня, В.Вундт, А. Уайтхед, Б.Расселл, Р.Карнап, Л.Виттгенштейн сияқты еуропалық және ресейлік ғалымдар болған. Аталмыш мәселелер пәнаралық сипатқа ие болды және ғылымның әртүрлі салаларының өкілдері, ең алдымен лингвистер мен философтар тарапынан зерттелген. Алайда тілдің пайда болуы, оның функциялары, логика мен грамматика, тіл мен ойлаудың байланысы ту- ралы мұндай көріністерді біз ежелгі және ортағасырлық авторлардың еңбектерінде кезде- стіреміз. Осыған байланысты араб-мұсылман ғылымының жетістіктерін атап айтқанда Әбу Насра әл-Фарабидің еңбектері ерекше назар аударуға лайық. Мақаланың мақсаты – ғалым-

164 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ның тілдің философиялық мәселелеріне қатысты жеке көзқарастарын көрсету, сонымен қатар олардың эволюциясын кейінгі ұрпақтың ғылыми өкілдерінің идеялары мысалында зерттеу. Жүмыста талдау, синтез, салыстыру, жіктеу, дедукция және аналогия сияқты ғылы- ми зерттеу әдістері қолданылды. Зерттеудің негізгі нәтижелері әл-Фарабидің X ғ. айтқан ойлары әлі де өз өзектілігін жоғалтқан жоқ деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл прогрессивті идеялар келесі ғасырларда терең жалғасын тапты. Түйін сөздер: ортағасырлық араб-мұсылман ғылымы, тілдің философиялық мәсе- лелері, тілдік көзқарастар, логика, тілдің пайда болуы, ойлау.

Samal Tuleubayeva L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Linguophilosophy from al-Farabi to V. von Humboldt: Continuity of Tradition

Abstract. “Philosophy of language” and “logistic theory of language” arose and developed in linguistics in the XIX and XX centuries. The origins of these directions were created by such prominent European and Russian scientists as I. Herder, A. Schlegel, V. Humboldt, A. Schleicher, G. Steintal, A.A. Potebnya, W. Wundt, A. Whitehead, B. Russell, R. Karnap, L. Wittgenstein and many others. Researches of these problems were of an interdisciplinary nature and were developed by representatives of various branches of science, primarily linguists and philosophers. However, such reflections on the origin of the language, its functions, the relation of logic and grammar, language and thinking we can already find in the writings of both ancient and medieval authors. In this regard, the achievements of Arab-Muslim science, in particular the works of Abu Nasr al-Farabi, deserve special attention. The purpose of the article is to show the individual views of the scientist regarding the philosophical problems of language, as well as to trace their evolution by the example of ideas of scientific representatives of subsequent generations. The research used such scientific methods as analysis, synthesis, comparison, classification, deduction and analogy. The key results of the survey allow concluding that al-Farabi as far back as the X century expressed progressive ideas regarding philosophical problems, which found their development and confirmation in subsequent eras. Key words: medieval Arab-Muslim science, philosophical problems of language, linguistic views, logic, language origin, thinking.

References

1 Amirova T.A., Olkhovikov B.A., Rozhdestvensky Yu.V. Istoriya yazykoznaniya [History of Linguistics], (Moscow, 2003, 672 p.). [in Russian] 2 Tuleubaeva S.A. O filosofsko-lingvisticheskoy kontseptsii al’-Farabi [On the philosophical and linguistic concept of al-Farabi], Nauchno-teoreticheskiy i prikladnoy zhurnal «Filologicheskiye nauki. Voprosy teorii i praktiki» (Scientific-theoretical and applied journal «Philological Sciences. Questions of theory and practice», 2 (4), 2009, Tambov, 263 p.). {in Russian] 3 Afifi Z. Filosofiya yazyka al’-Farabi [Philosophy of the language of al-Farabi], (Beirut, 1997, 121 p.). [in Arabic] 4 Tuleubaeva S.A. Stratifikatsiya yazykovoy lichnosti al’-Farabi v sravnitel’no-istoricheskoy paradigme [Stratification of the linguistic personality of al-Farabi in the comparative historical paradigm], Avtoreferat… na soiskaniye uchenoy stepeni doktora filologicheskikh nauk [Abstract ... for the degree of Doctor of Philology], (Astana, 2010, 42 p.). [in Russian] 5 Al-Farabi Abu Nasr. Kniga bukv [Book of letters], (Beirut, 1990, 278 p.). [in Arabic] 6 Al-Farabi. Grazhdanskaya politika [Civil politics], (Beirut, 1964, 140 p.). [in Arabic]

165 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

7 Grechko V.A. Teoriya yazykoznaniya [Theory of Linguistics], (Moscow, 2003, 375 p.). [in Russian] 8 Dzhanpeisova M.M., Tuleubayeva S.A. Al’-Farabi o proiskhozhdenii narodov [Al-Farabi on the origin of peoples], Gumanitarnoye obrazovaniye v sovremennom mire: problemy, poiski, perspektivy. Materialy mezhdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferentsii [Humanities education in the modern world: problems, searches, prospects. Materials of the international scientific-practical conference], (Astana, 2012, P. 54-58.). [in Russian] 9 Abu Nasr al-Farabi. Kniga bukv [Book of letters], perevod, primechaniya i vvodnaya stat’ya K.KH. Tadzhikovoy [translation, notes and introductory article by K.Kh. Tajikova], (Almaty, 2005, 220 p.). [in Russian] 10 Vladimirova T.E. Prizvannyye v obshcheniye: russkiy diskurs v mezhkul’turnoy kommunikatsii [Summoned to Communication: Russian Discourse in Intercultural Communication], (Moscow, 2001, 304 p.). [in Russian]

Автор туралы мәлімет:

Төлеубаева Самал - филология ғылымдарының докторы, Шығыстану кафедрасының про- фессоры, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Сәтбаев к., 2., Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Tuleubayeva Samal - Doctor of Philology, professor of the Department of Oriental Studies at the L.N. Gumilyov Eurasian National University, Satpayev str., 2, Nur-Sultan, Kazakhstan.

166 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

МРНТИ 16.01.11

Гульнар Утебалиева1, Хорлан Каскабасова2 Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан (E-mail: [email protected], [email protected])

Коммуникативная компетенция как аспект в изучении процесса усвоения неродного языка

Аннотация. В статье рассматривается вопрос о формировании вторичной языковой лич- ности на основе анализа соотношения коммуникативной компетенции носителя языка и вторич- ной языковой личности. Изучение данного аспекта предполагает обращение к лингвистическим, социо-, психолингвистическим, психологическим, педагогическим исследованиям билингвизма. Анализ двух языковых систем языковой личности дает возможность выявить различия и сходства в структурах и элементах в родном и изучаемом языке, что в свою очередь позволяет определить особенности усвоения неродного языка, норм поведения, экстралингвистических знаний. Исследо- вание особенностей формирования коммуникативной компетенции вторичной языковой личности и носителя языка позволяет провести дифференциацию таких видов познавательной деятельности как изучение языка, овладение языком, усвоение языка и выявление их специфических признаков. Изучение проблемы коммуникативной компетенции вторичной языковой личности способствует решению вопроса о понимании механизма усвоения неродного языка и поиску оптимальных путей овладения новыми языковыми структурами. В статье дается определение коммуникативной ком- петенции носителя языка как части общей языковой способности. Характеристика коммуникатив- ной компетенции носителя языка помогает в описании процесса формирования коммуникативной компетенции изучающего второй язык. Формирование коммуникативной компетенции вторичной языковой личности предполагает «вхождение» новых знаний в структуры имеющихся в арсенале знаний, экстралингвистических и языковых. Описание процесса формирования коммуникативной компетенции носителя языка и вторичной языковой личности дается на обосновании такого яв- ления как взаимодействие «знаний», «умений», «навыков» с языковой способностью личности в процессе усвоения первого и второго языков. Ключевые слова: коммуникативная компетенция, носитель языка, вторичная языковая личность, билингвизм, полилингвизм, языковые знания, умения.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-167-176 Необходимость исследования компетенции в языке имеет многолетнюю традицию, обусловленную неослабевающим интересом языкознания к теории усвоения неродного языка. При решении вопроса о соотношении коммуникативной компетенции носителя язы- ка и изучающего второй язык неизбежно обращение к исследованиям проблем билингвиз- ма, среди которых наиболее существенными являются лингвистический, социолингвисти- ческий, психолингвистический, психологический и педагогический аспекты. Безусловно, данные аспекты необходимо рассматривать в комплексе с учетом диалектики соотношения языка и речи, языка и мышления, языка и общества [1, 5 с.]. Собственно лингвистический аспект двуязычия заключается в описании контакти- рующих друг с другом языковых систем. Выявленные различия в структурах и их элемен- тах в родном и втором языках демонстрируют фактические затруднения при овладении из- учаемыми структурами, а также вероятные проявления интерференции. Лингвистическое исследование двуязычия, проводимое в тесной связи с изучением экстралингвистического аспекта, дает возможность выявить отклонения от норм в поведении носителя языка и изу- чающего второй язык в отношении друг к другу. Как объект психолингвистики билингвизм рассматривается «в связи с механизмами 167 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

производства и восприятия (и понимания) речи» и определяется как «психический меха- низм (знания, умения, навыки), позволяющий человеку воспроизводить и порождать рече- вые произведения, последовательно принадлежащие двум языковым системам» [2, 134 с.]. Психологический аспект рассмотрения явления билингвизма охватывает отношение «би- лингвизм – индивид»: «особенности восприятия и порождения речи на Я2 билингвом, влияние билингвизма на личность (билингвизм и интеллект, билингвизм и характер и т.п.), способность к изучению Я2 и ее изменение, психические механизмы речевой деятельности на Я2 , особенности усвоения Я2 в детском и зрелом возрасте и т.п.» [3, 13-14 с.]. В тесной связи с психолингвистикой проводится изучение проблем теории усвоения языка: овладение языком/усвоение языка и изучение языка/ обучение языку. В свою оче- редь, исследование этих проблем немыслимы без изучения наиболее совершенных методов обучения языкам, а также разработки новых технологий в сфере преподавания языков. Из широкого спектра исследований в области билингвизма мы выбрали вопрос о соотношении коммуникативной компетенции носителя языка и изучающего второй язык, решение которого позволит в определенной степени понять механизм усвоения неродного языка. Коммуникативная компетенция носителя языка является частью общей языковой способности – многоуровневой иерархически организованной функциональной системы, формирующейся в психике носителя языка в процессе онтогенетического развития [4, 617], и приравнивается к свободному владению языком. Языковая способность дается каждому человеку от рождения, и в течение первых двух-трех лет жизни человек овладевает родным языком для практического общения. Данная способность приобретается и расширяется на основе способности к общению по мере развития индивидуума и совершенствуется в соответствии с ростом его интеллектуального потенциала посредством сформированных умений, не утрачивается в случае прекращения формирования того или иного умения. Личные языковые умения развиваются в разной степени, в зависимости от природных свойств носителя языка, от культурной среды, от общественных условий, что в очередной раз подчеркивает индивидуальный характер языковых знаний и умений. На начальном этапе усвоения первого языка наличествуют только два вида речевой деятельности – слушание и говорение. Далее, в процессе развития и обучения, субъект приобретает умения в чтении и письме. Знания о мире и языке объективируются в умения по видам речевой деятельности, которые формируются стихийно (слушание и говорение) и направленно (чтение и письмо) посредством обучения. Коммуникативная компетенция развивается в соответствии с выше- перечисленными периодами и становится частью общей языковой способности. Согласно гипотезе критического возраста, способность к овладению языком с возрастом ослабляется [5, 386]. Поэтому дальнейшее расширение коммуникативной компетенции происходит на базе сформировавшегося языка за счет приобретаемых личностью знаний. При изучении или усвоении второго языка знания в изучаемом языке накладывают- ся на знание первого языка и становятся частью общего знания. Знакомство с новыми язы- ковыми средствами при владении вторым языком приводит к образованию «новой системы речевых навыков». Данный ряд языковых средств «вступает в контакт со старым, уже име- ющимся у нас рядом лингвистических средств…» [6, 41]. Поэтому изучающий язык имеет две коммуникативные компетенции – компетенцию в первом языке, носителем которого является, и компетенцию в изучаемом языке. На начальном этапе обучения идет формирование умений по всем четырем видам речевой деятельности одновременно (хотя на практике имеются случаи формирования умений только по трем видам речевой деятельности, например, говорению, слушанию и чтению или слушанию, чтению и письму и так далее) на основе уже имеющихся умений в 168 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

первом языке. Другими словами, приобретаемое знание посредством умения первого язы- ка отрабатывается в новом навыке второго языка и формируется в умение использовать данное знание, поскольку основная часть коммуникативной техники, которой владеет лич- ность в языке, носителем которого является, «полностью переносится… на иностранный, и специальный арсенал средств для такой подготовки не требуется» [7, 190 с.]. По утверждению Р. Павловой, «различные виды речевой деятельности, обучение которым составляет основное содержание практического преподавания вторых языков, у ребенка, стихийно овладевающего языком, формируются в процессе общения с окружаю- щими. Сознательное обучение языку идет не через стихию речевой деятельности, а через специально упорядоченную деятельность и непосредственное усвоение языка как устрой- ства для производства и восприятия текстов. При этом упорядочение речевой деятельно- сти основывается на знании структуры и функционирования языкового устройства и имеет целью обеспечение высокой эффективности обучения через градуированное и частое по- вторение языковых элементов» [8, 27]. Для изучающего язык знания о мире и языке формируются направленно по всем видам речевой деятельности, но, как показывает практика, возможно стихийное формиро- вание (говорение и слушание) вне процесса целенаправленного обучения в условиях язы- ковой среды. Между способностью, с одной стороны, и умениями, с другой стороны, существуют сложные отношения взаимной зависимости. Компоненты «способность» и «умение» в ха- рактеристике коммуникативной компетенции носителя языка, как это представляется нам, занимают позиции сосуществования и взаимовлияния при доминирующей роли компонен- та «способность» [9, 2004]. В характеристике коммуникативной компетенции изучающего второй язык на пози- ции сосуществования и взаимовлияния накладываются другие функции: взаимодействия и взаимопроникновения внутри компетенции. При этом главенствующая роль отводится приобретаемым умениям, так как именно умением использовать полученные знания будет определяться само знание второго языка. Возвращаясь к вопросу о взаимовлиянии способности и умения, отметим, что при постижении языка немаловажную роль играет способность к изучению/усвоению языка – индивидуально-психологическая особенность личности, которая является условием успешного осуществления данной деятельности и динамики овладения знаниями, навыка- ми и умениями. Несомненно, приобретаемые умения помогают поддерживать и активизировать способность. Способность, в свою очередь, влияет на степень и скорость усвоения при- обретаемых умений, а также на быстроту их воспроизведения и может покрывать собой недостаток того или иного умения на определенном этапе усвоения. Однако способность не сводится к тем знаниям, навыкам и умениям, которые уже выработаны у данного человека. В соответствии с биологизаторской теорией решающую роль в успешности учения играют врожденные факторы, и обучением их не изменить. За- рубежный психолог Г.Айзенк утверждает, что основной путь к преодолению отставания в учении надо искать в медицине, а не в изменении системы обучения. Обучение может лишь дать небольшую поправку к достигнутому уровню развития способностей [10]. Итак, если коммуникативную компетенцию носителя языка можно рассматривать как базирующееся на способности человека к общению, приобретенное в процессе есте- ственной коммуникации и специально организованного обучения умение использовать имеющиеся знания и опыт для участия в коммуникативных актах во всех видах речевой деятельности, то коммуникативная компетенция во втором языке формируется и попол- няется на основе коммуникативной компетенции в первом языке в процессе изучения или 169 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

усвоения другого языка и активизируется по мере овладения субъектом умениями, необ- ходимыми для коммуникации на изучаемом языке. Носители языка успешно пользуются знаниями и умениями вести коммуникацию и в процессе общения совершенствуют свои коммуникативные компетенции в целом на про- тяжении всей своей жизни. Изучающий язык, имея опыт общения на родном языке, либо дополняет его новыми знаниями о правилах общения в новой языковой среде и формирует базу данных коммуникативной компетенции в иностранном языке, либо использует страте- гии речевого поведения языка, носителем которого он является, для реализации коммуни- кативных целей средствами изучаемого языка. Формируясь в процессе изучения, коммуни- кативная компетенция во втором языке становится частью коммуникативной компетенции первого языка, но не как способность, а как умение – результат отработанных на практике полученных знаний. Мы полагаем, что коммуникативная компетенция изучающего язык приобретается по формуле «знание + навык = умение», где знание – это, с одной стороны, информация, поступающая в базу данных коммуникативной компетенции, результат усвоения фактов, понятий, закономерностей, правил, с другой стороны, – результат обучения и жизненного опыта личности, который лежит в основе формирующихся умений; навык – автоматизи- рованное действие, вырабатывающееся в результате длительных организованных упражне- ний, практическое, стандартное применение полученных и имеющихся знаний, в частности, на уроке; умение – готовность к выполнению практического или теоретического действия на основе усвоенных знаний и навыков, правильное, соответствующее нормам языка, само- стоятельное и творческое использование знаний и навыков в аутентичных ситуациях. С психологической точки зрения, процесс усвоения языка на уровне понимания представляет собой очень сложную познавательную аналитико-синтетическую деятель- ность. Проникновение в суть воспринимаемой информации, понимание получаемой ин- формации всегда предполагает включение этого материала в систему уже имеющихся знаний, формирование связи между ними. Устанавливая связи между вновь вводимыми знаниями и уже известными, субъект тем самым делает новое знакомым, понимает смысл нового через знакомое старое. Однако, чтобы наступило полное такое понимание, возникли нужные связи, необходимо, чтобы у человека имелись те старые знания, которые требуются для понимания нового. При этом ранее усвоенные знания должны быть оперативными, лег- ко актуализироваться, то есть возникать в памяти личности в нужный момент, что требует активной мыслительной деятельности. Те учащиеся, в памяти которых прочно закреплены ранее изученные слова и словосочетания, имеется необходимый фонд требуемых знаний, без особого труда воспринимают новый материал, хорошо его понимают. Чем лучше зна- ния систематизированы и закреплены в долговременной памяти, чем свободнее они могут быть воспроизведены в соответствующей ситуации, чем шире у личности набор приемов, способов решения различных типов коммуникативных ситуаций, чем богаче набор автома- тизированных навыков, тем шире возможности успешного общения личности и участия в нестандартных коммуникативных ситуациях. Знание языка заключается в умении соотнести определенную языковую последо- вательность, языковое выражение с его содержанием и оперировать ею либо для передачи необходимого содержания в порождении речи, либо для понимания при ее восприятии. Большой фонд базы данных языковой компетенции, как показывает практика, еще не дает оснований для вывода о высоком уровне владения языком, так как о последнем следует судить по действенности языковых знаний, по возможности оперировать ими, применять их на практике. Знания, усвоенные формально, могут быть применены лишь в идентичных случаях, в очень узкой сфере задач, близких к изученному образцу. Сложными процессами усвоения знаний, перехода их в умения подтверждается кре- 170 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ативный аспект усвоения второго языка. Как отмечает Э.Д.Сулейменова, «феномен лингви- стического развития личности во втором языке – это не простое получение информации, а онтогенез личности во втором языке, интериоризация нового знания и нового опыта, пре- образование, созидание и обогащение личности в нейропсихологическом, социальном и др. отношениях, реализация языковой способности на новом уровне» [11, 80]. Не вызывает сомнения тот факт, что компетенция носителя языка как способность и компетенция изучающего язык, как умение не существуют изолированно. Они неизбежно взаимодействуют и, в первую очередь, в направлении от первой ко второй. Один из стан- дартных типов взаимодействия – заимствование ресурсов из компетенции первого языка для компетенции в изучаемом языке как одна из функций стратегической компетенции – компонента коммуникативной компетенции [9]. По утверждению П.В. Дурет-Андерсона, «уровни когнитивных структур универ- сальны в том смысле, что в сознании всех народов имеются одни и те же структуры» [12, 31]. Поэтому трудно не согласиться с предположением об универсальности для всех куль- тур коммуникативных стратегий. Именно в силу своей универсальности та или иная стра- тегия речевого поведения первого языка «экспортируется» в изучаемый язык. «Можно по- лагать, что, когда носитель культуры А, пытающийся усвоить культуру Б, сталкивается с какой-то формой этой культуры в конкретном локусе дистрибуции, он воспринимает тот же комплекс значений, что и в собственной культуре. А когда он сам активно включается в не- которую единицу поведения в культуре Б, он выбирает форму, которую он выбрал бы в соб- ственной культуре для передачи данного комплекса значений [13, 52]. Такое заимствование является механизмом, компенсирующим недостаточную сформированность компетенции во втором языке. Как показывает опыт работы, заимствование не всегда приводит к коммуникатив- ным неудачам изучающего язык и по мере овладения иностранным языком переходит в осознание сходств и различий между первым и вторым языками. Однако оно не способ- ствует формированию навыков, и, следовательно, умения использовать иностранный язык и, более того, ведет к закреплению неправильно сформированных навыков, которые, со- ответственно, не переходят в умение. В этом случае мы имеем дело с сигналами «интеря- зыков» – систематическими ошибками, которые не зависят от конкретного родного языка. Такое явление называют «явлением фосселизации «окаменения» («fossilisation») внутри условной латентной психологической структуры» [14, 322]. В сфере языковой компетенции такое заимствование, как правило, и корректируется, в процессе обучения иностранному языку. В сфере же стратегической компетенции заимствование скрыто от глаз преподавате- ля из-за отсутствия исследований этой области как в лингвистическом, так и методическом планах. Знание, не доведенное до умения, не восстанавливается в памяти с должной бы- стротой, поэтому учащийся замещает знание на уровне навыка уже имеющимся умением, которое в определенной ситуации может оказаться неуместным, либо не обеспечивающим в полной мере реализацию коммуникативной цели. Замещение может осуществляться за счет стратегий родного языка. В этом случае имеет место заимствование. Именно это свой- ство стратегической компетенции нередко выделяет иностранца на лингвокультурологиче- ском фоне страны изучаемого языка [9]. В связи с этим мы приводим утверждение Г. Хельбига, который отмечал, что: «При овладении иностранным языком источниками ошибок являются не только – как перво- начально считалось – сильные контрасты, но и главным образом сходства и слабые кон- трасты, локализация трудностей при овладении вторым языком никоим образом не может быть сведена к области сильно расходящихся языковых явлений» [14, 309]. Поэтому при формировании стратегической компетенции во втором / неродном языке важно знать, как действует говорящий и слушающий при выборе стратегии речевого поведения в родном 171 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

языке. Учитывая вышеперечисленные особенности проявления коммуникативной компе- тенции дадим определение коммуникативной компетенции носителя языка и коммуника- тивной компетенции изучающего язык. При этом отметим, что категорию коммуникатив- ной компетенции мы рассматриваем, с одной стороны, как структуру языкового знания личности, с другой стороны, как способность к реализации знания и умение использовать коммуникативную компетенцию в целях общения. В определении коммуникативной компетенции носителя языка способность – обоб- щающее понятие, которое используется нами как гипероним для терминов использование, реализация знания, умение. В определении коммуникативной компетенции изучающего язык понятие «умение» – качество языковой личности, сформированное в процессе усво- ения иностранного языка и проявляемое в соответствующем нормам языка самостоятель- ном и творческом использовании знаний и навыков в аутентичных ситуациях. Итак, коммуникативная компетенция носителя языка, в нашем понимании, – это концептуальная система, объединяющая экстралингвистические и языковые знания, при- обретенные в онтогенезе и в процессе обучения, проявляющиеся в знании и умении инди- видуума вести коммуникацию в различных ситуациях и сферах интеллектуальной деятель- ности, в основе которых заложена способность личности к речевой деятельности. Концептуальная система, или база данных коммуникативной компетенции носителя языка – это многокомпонентная структура, формирующаяся из концептов, которые возни- кают как результат познавательной деятельности человека (когниции), развивающей уме- ние ориентироваться в мире, продиктованное необходимостью отождествлять и различать объекты и явления [15, 90]. Коммуникативная компетенция во втором языке определяется нами как приобретен- ные личностью в процессе изучения языка знания, объективированные в умения по видам речевой деятельности, которыми владеет личность и оперирует ими для передачи необхо- димого содержания в порождении речи или для понимания при ее восприятии в ситуациях общения на иностранном языке и для удовлетворения коммуникативных потребностей по- средством второго языка [16-20]. База данных коммуникативной компетенции изучающего язык формируется на ос- нове коммуникативной компетенции родного языка путем включения в концептуальную систему знания иностранного языка. Коммуникативные компетенции носителя языка и из- учающего язык отличаются по ряду сторон. Их отличают: 1) объем и содержание языковой компетенции; 2) культурологический аспект экстралингвистической компетенции; 3) каче- ство стратегической компетенции. Эти отличия в той или иной степени прослеживаются практически на всех уровнях усвоения языка. Таким образом, исследование особенностей формирования коммуникативной ком- петенции вторичной языковой личности и носителя языка способствует решению вопроса о понимании механизма усвоения неродного языка и поиску оптимальных путей овладения новыми языковыми структурами. Изучение данного аспекта позволяет определить харак- теристики вторичной языковой личности и особенности формирования коммуникативной компетенции в неродном языке [21-24]. Вопрос о том, с какого момента можно считать личность двуязычной, т.е. какого уровня владения вторым языком она должна для этого достичь, остается открытым. Вла- дение вторым языком в совершенстве является высшей ступенью развития билингвизма. Можно предположить, что коммуникативная компетенция изучающего язык приравнива- ется к коммуникативной компетенции носителя языка только на верхнем уровне владения иностранным языком, когда умение по своей быстроте, глубине и прочности изоморфно способности. В перспективах исследования рассматривается вопрос о соотношении коммуни- 172 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

кативной компетенции вторичной языковой личности, формирующейся в условиях поли- лингвизма, а также о характеристиках полилингвальной личности, приобретающей нерод- ной язык в условиях функционирования языка.

Список литературы

1 Исаев М.К. Динамика фонетической интерференции при формировании казахско-англий- ского билингвизма. / М.К. Исаева – Алма-Ата:Наука, 1990. – 100 с. 2 Верещагин Е.М. Психологическая и методическая характеристика двуязычия (билингви- зма). / Е.М. Верещагин – Москва: Изд-во МГУ, 1969. - 162 с. 3 Карлинский А.Е. Основы теории взаимодействия языков. / А.Е. Карлинский – Алма-Ата: Ғалым, 1990. – 183 с. 4 Гэсс С., Ард Дж. Овладение вторым языком и онтология языковых универсалий // Новое в зарубежной лингвистике. // Вып. XXV. Контрастивная лингвистика. / С. Гэсс, Дж. Ард – Москва: Прогресс, 1989. - 256 с. 5 Щерба Л.В. Избранные работы по языкознанию и фонетике. / Л.В. Щерба - Ленинград, 1958. - 184 с. 6 Лингвистический энциклопедический словарь. – Москва: Советская энциклопедия, 1990. 7 Скалкин В.Л. Основы обучения устной иноязычной речи. / В.Л. Скалкин - Москва, 1981. 8 Павлова Р. Лингвистическое описание русского языка в учебных целях // Русский язык за рубежом. / Р. Павлова – 1990. – №6. – С. 27-30. 9 Утебалиева Г.Е. Стратегическая компетенция (структурная и качественная характеристи- ка, функции, формирование). / Г.Е. Утебалиева – Алматы, «Казак университетi», 2004. 10 Айзенк Г. Ю. Проверьте свои способности. – СПб.: Лань, 1995. – 160 с. 11 Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики. / Э.Д. Сулейменова – Алматы: Демеу, 1996. – 208 с. 12 Дурет-Андерсон П.В. Ментальная грамматика и лингвистические супертипы // Вопросы языкознания. / П.В. Дурет-Андерсон – 1995. – № 6. – С. 46-51. 13 Ладо Р. Лингвистика поверх культур // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. XXV. Контрастивная лингвистика. / Р. Ладо - Москва: Прогресс, 1989. – С. 32-62. 14 Хельбиг Г. Языкознание – сопоставление – преподавание иностранных языков // Новое в зарубежной лингвистике. Вып.ХХV. Контрастивная лингвистика. / Г. Хельбиг - Москва: Прогресс, 1989. – С. 307-327. 15 Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов. / Е.С. Кубрякова, В.З. Демьянкова, Л.Г. Лузина, – Москва: МГУ, 1996. – 245 с. 16 Утебалиева Г.Е. К вопросу об определении коммуникативной компетенции в языке. // Наука и жизнь Казахстана. / Г.Е. Утебалиева - №3 (46), - 2017. – С.42-45. 17 Утебалиева Г.Е. Коммуникативная компетенция как объект интегративных исследова- ний // Наука и жизнь Казахстана. / Г.Е. Утебалиева - №5 (41). - 2016. – С. 133-138. 18 Утебалиева Г.Е., Каскабасова Х.С. Понятие «компетенция» вторичной языковой лично- сти в структуре знания о языке (часть 1) // Вестник КазНПУ им. Абая. Серия «Филологиче- ские науки». / Г.Е. Утебалиева – №2(52), - 2015. – С. 85-89. 19 Утебалиева Г.Е. Каскабасова Х.С. Понятие «компетенция» вторичной языковой лично- сти в структуре знания о языке (часть2) // Вестник КазНПУ им. Абая. Серия «Филологиче- ские науки». / Г.Е. Утебалиева, Х.С. Каскабасова – №4(54), 2015б - С. 91-59. 20 Утебалиева Г.Е. Инклюзивное описание коммуникативной компетенции в языке в праг- матических целях // Наука и жизнь Казахстана. / Г.Е. Утебалиева - №3 (46), - 2017. – С. 45-51. 21 Утебалиева Г.Е. К проблеме формирования языковых знаний вторичной языковой лич- 173 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

ности на базе концептуального конструирования // ҚазҰУ хабаршысы. Филология серия- сы. / Г.Е. Утебалиева - №1 (159), - 2016. – С. 308-314. 22 Утебалиева Г.Е., Каскабасова Х.С. Комплексная трактовка понятия «коммуникативная компетенция» в структуре знаний о языке // Наука и жизнь Казахстана. / Г.С. Утебалиева - №2/2 (45), - 2017. – С. 103-107. 23 Утебалиева Г.Е., Каскабасова Х.С. О коммуникативной компетенции вторичной языко- вой личности и носителя языка // Наука и жизнь Казахстана. Серия Педагогика / Г.Е. Уте- балиева, Х.С. Каскабасова – №3 (38). - 2016. – С. 36-42. 24 Утебалиева Г.Е., Каскабасова Х.С. Исследование процесса усвоения неродного языка (когнитивный аспект) // Вестник КазНПУ им. Абая. Серия «Филологические науки». / Г.С. Утебалиева, Х.С. Каскабасова – №3(53), - 2015. – С. 97-102.

Гүлнар Өтебалиева, Хорлан Қасқабасова Әл-Фараби ат. Қазақ ұлттық университеті, Алматы, Қазақстан

Коммуникативтік құзіреттілік - шет тілін оқыту үдерісін зерттеу аспектісі

Андатпа.Тілдік тұлғаның екі тілдік жүйесіне талдау жасау үйреніп жатқан тіл мен ана тілін- дегі кездесетін элементтердегі және құрылымдағы айырмашылық пен ұқсастықтарын ажыратуға мүмкіндік береді, яғни өз кезегінде өзге тілді меңгерудің, тәртіп ережелерінің, экстралингвистка- лық білімнің ерекшеліктерін анықтауға болады. Екінші тілдік тұлғаның және тіл иесінің комму- никативтік құзыреттілігінің қалыптасу ерекшелігін зерттеу танымдық қызметтің тіл үйрену, тілді игеру, тілді меңгеру және олардың арнайы түрлерін анықтау секілді түрлерінің дифференциялануы- на себеп болады. Екінші тілдік тұлғаның коммуникативтік құзыреттілік мәселесін қарастыру өзге тілді меңгеру механизмін түсіну туралы сұрақты шешуге және жаңа тілдік құрылымдарды игерудің тиімді жолдарын іздеуге себеп болады. Мақалада тіл иесінің коммуникативтік құзыреттілігі жалпы тілдік қабілеттіліктің бөлігі ретінде анықталады. Тіл иесінің коммуникативтік құзыреттілік сипат- тамасы екінші тілді игерушінің коммуникативтік құзыреттілігінің қалыптасу үдерісін сипаттауға көмектеседі. Екінші тілдік тұлғаның коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыру тұлғаның өзін- де бар экстралингвистикалық, тілдік біліміне қосымша жаңа білімнің енуін көрсетеді. Тіл иесі мен екінші тілдік тұлғаның коммуникативтік құзыреттілігінің қалыптасу үдерісін сипаттау бірінші және екінші тілді меңгеру үдерісіндегі тұлғаның «білім», «дағды», «шеберлік» құбылыстарының өзара әрекетімен тілдік қабілеттілігі негізінде беріледі. Түйін сөздер: коммуникативтік құзыреттілік, билингвизм, сөйлеу қызметінің түрлері, өзге тілді меңгеру, дағды, шеберлік.

Gulnar Utebalieva, Khorlan Kaskabassova Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan

Communicative Competence: As an Aspect in Studying the Process of a Foreign Language Acquisition

Abstract. The article discusses the formation of a secondary linguistic personality based on the analysis of the relationship of communicative competence of a native speaker and a secondary linguistic personality. The study of this aspect involves the use of linguistic, sociolinguistic, psycholinguistic, psychological, and pedagogical studies of bilingualism. An analysis of the two language systems of a linguistic personality makes it possible to identify differences and similarities in structures and elements in a native and target languages, which, in turn, allows determining the features of learning a foreign language, norms of behavior, and extra-linguistic knowledge. Research of features of communicative competence 174 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019 formation of the second language trainee and native language user contributes to the differentiation of these types of cognitive activities such as language learning, language acquisition, and identify their specific characteristics. The study of the features of the formation of the communicative competence of a secondary linguistic personality and a native speaker allows differentiation of such types of cognitive activities as language studying, language learning, language acquisition, and the identification of their specific characteristics. Studying the problem of the communicative competence of a secondary linguistic personality helps in solving the problem of understanding the mechanism of mastering a foreign language and finding optimal ways to master new language structures. The article defines the communicative competence of a native speaker as part of a common language ability. The characteristic of the communicative competence of a native speaker helps in describing the process of forming the communicative competence of a second language learner. The formation of the communicative competence of a secondary linguistic personality involves the “entry” of new knowledge into the structures of available extralinguistic and linguistic knowledge. A description of the process of forming the communicative competence of a native speaker and a secondary linguistic personality is given on the basis of such a phenomenon as the interaction of “knowledge”, “abilities”, “skills” with the linguistic ability of a person in the process of mastering the first and second languages. Key words: communicative competence, native speaker, secondary linguistic personality, bilingualism, language proficiency, skills.

References

1 Isaev M.K. Dinamika foneticheskoj interferencii pri formirovanii kazahsko-anglijskogo bilingvizma [Kinetic interference dymamics in the formation of Kazakh-English bilingualism], (Nauka, Almaty, 1990, 100 p.). [in Russian] 2 Vereshagin. E.M. Psihologicheskaya i metodicheskaya harakteristika dvuyazychiya (bilingvizma) [Psychological and methodical characteristics of bilinualism], (Izd-vo MGU, Moscow, 1969, 162 p.). [in Russian] . 3 Karlinskij A.E. Osnovy teorii vzaimodejstviya yazykov [Fundamentals of the theory of language interaction], (Galym, Almaty, 1990, 183 p.). [in Russian] 4 Gess S., Ard. Dzh. Ovladenie vtorym yazykom i ontologiya yazykovyh universalij [Ovladeniye vtorym yazykom i ontologiya yazykovykh universaliy], Novoe v zarubezhnoj lingvistike [New in foreign linguistics], Vyp. XXY. Kontrastivnaya lingvistika [Vol. XXY. Contrastive linguistics], (Progress, Moscow, 1989, - 256 p.). [in Russian] 5 Sherba L.V. Izbrannye raboty po yazykoznaniyu i fonetike [Selected works on linguistics and phonetics], (Ltningrad, 1958, 158 p.). [in Russian] 6 Lingvisticheskij enciklopedicheskij slovar [Linguistic encyclopedic dictionary], (Sovetskaya enciklopediya, Moscow, 1990, 380 p.). [in Russian] 7 Skalkin V.L. Osnovy obucheniya ustnoj inoyazychnoj rechi [The basics of teaching verbalforeign language], (Moscow, 1981.). [in Russian] 8 Pavlova R. Lingvisticheskoe opisanie russkogo yazyka v uchebnyh celyah [Linguistic description of the Russian language for educational purposes], Russkij yazyk za rubezhom [Russian language abroad], 1990, (6), P. 27-30. 9 Utebalieva G.E. Strategicheskaya kompetenciya (strukturnaya i kachestvennaya harakteristika, funkcii, formirovanie) [Strategic competence (structural and qualitative characteristics, functions, formation)], (“Kazak uneversiteti”, Almaty, 2004, 160 p.). [in Russian] 10 Ajzenk G.YU. Proverte svoi sposopnosti [Check your abilities], (Lan, Sankt-Peterburg, 1995, 160 p.). [in Russian] 11 Sulejmenova E.D. Kazakhskij i russkij yazyki: osnovy kontrastivnoj lingvistiki [Kazakh and Russian languages: the basics of contrastive linguistics], (Demeu, Almaty, 1996, 208 p.). [in Russian] 12 Duret-Anderson P.V. Mentalnaya grammatika i lingvisticheskie supertipy [Mental grammar and linguistic supertypes], Voprosy yazykoznaniya [Linguistics Issues], 1995, (6), P. 46-51. [in Russian] 13 Lado R. Lingvistika poverh kultur [Linguistics on top of cultures], Novoe v zarubezhnoj lingvistike

175 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

[New in foreign linguistics. Vol. XXY. Contrastive linguistics.], (Progress, Moscow, 1989, P. 32-62.). [in Russian] 14 Helbig G. Yazykoznanie – sopostavlenie – prepodavanie inostrannyh yazykov [Linguistics – comparison – foreign language teaching], Novoe v zarubezhnoj lingvistike. Vyp. XXY. Kontrastivnaya lingvistika [New in foreign linguistics. Vol. XXY. Contrastive linguistics.], (Progress, Moscow, 1989, P. 307-327.). [in Russian] 15 Kubryakova E.S., Demyankov V.Z., Luzina L.G. Kratkij slovar kognitivnyh terminov [Concise dictionary of cognitive terms], (MGU, Moscow, 1996, 245 p.). [in Russian] 16 Utebalieva G.E. K voprosu ob opredelenii kommunikativnoj kompetencii v yazyke [On the question of the definition of communicative competence in the language], (Nauka i Zhizn Kazakhstana, (3) 46, 2017, P. 42-45.). [in Russian] 17 Utebalieva G.E. Kommunikativnaya kompetenciya kak obekt integrativnyh issledovanii [Communicative competence as an object of integrative research], (Nauka i Zhizn Kazakhstana, (5), 41, 2016, P. 133-138.). [in Russian] 18 Utebalieva G.E., Kaskabasova Kh.S. Ponyatie “kompetenciya” vtorichnoj yazykovoj lichnjsti v structure znaniya o yazyke (chast 1) [Concept of competence of secondary language personality in the knowledge structure of language. Part 1], (Vestnik KazNPU im.Abaya, Seriya “Filologicheskie nauki”, (2)52, 2015, P. 85-89.). [in Russian] 19 Utebalieva G.E., Kaskabasova Kh.S. Ponyatie “kompetenciya” vtorichnoj yazykovoj lichnjsti v structure znaniya o yazyke (chast 2) [Concept of competence of secondary language personality in the knowledge structure of language. Part 2], (Vestnik KazNPU im. Abaya, Seriya “Filologicheskie nauki”, (4)54, 2015, P. 91-99.). [in Russian] 20 Utebalieva G.E. Inklyuzivnoe opisanie kommunikativnoj kompetencii v yazyke v pragmaticheskih chelyah [Inclusive description of communicative competence in the language for strategic purposes], (Nauka i Zhizn Kazakhstana, (3), 46, 2017, P. 45-51.). [in Russian] 21 Utebalieva G.E. K probleme formirovaniya yazykovyh znanij vtorichnoj yazykovoj lichnosti na baze konceptualnogo konstruirovaniya [To the problem of forming the language knowledge of the secondary language person on the basis of conceptual design], (KazUU habarshisy, Filologiya seriyasy, (1) 159, 2016, P. 308-314.). [in Russian] 22 Utebalieva G.E., Kaskabasova Kh.S. Kompleksnaya traktovka ponyatiya “kommunikativnaya kompetenciya” v structure znanij o yazyke [Integrated interpretation of the “communicative competence” concept in the structure of knowledge about the language], (Nauka i Zhizn Kazakhstana, (2)2, 45, 2017, P. 103-107.). [in Russian] 23 Utebalieva G.E., Kaskabasova Kh.S.O kommunikativnoj kompetencii vtorichnoj yazykovoi lichnosti i nositelya yazyka [About the communicative competence of the secondaty language personality and of native speaker], (Nauka i Zhizn Kazakhstana, (Pedagogy. (3) 38, 2016, P. 36-42.). [in Russian] 24 Utebalieva G.E., Kaskabasova Kh.S. Issledovanie processa usvoeniya nerodnogo yazyka (kognitivnyj aspect) [Research of the process of learning of non-native language], (Vestnik KazNPU im. Abaya, Seriya Fililogicheskie nauki, (3) 53, 2015, P. 97-102.). [in Russian]

Сведения об авторах:

Утебалиева Гульнар - доктор филологических наук, профессор кафедры языковой и общеобразо- вательной подготовки иностранцев, Казахский национальный университет им.аль-Фараби, Алма- ты, Казахстан. Каскабасова Хорлан - старший преподаватель кафедры языковой и общеобразовательной подготов- ки иностранцев, Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан.

Utebalieva Gulnar - Doctor of Philology, Professor of the Department of Language and General Education of Foreigners, Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan. Kaskabasova Khorlan - Senior Lecturer, Department of Language and General Education of Foreigners, Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan.

176 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

SCSTI 16.21.27

Mariya Shingareva1, Valentina Narozhnaya2 South-Kazakhstan State Pedagogical University, Shymkent, Kazakhstan (E-mail: [email protected], [email protected])

Peculiarities of Analyzing Christmas Messages as an Element of Political Discourse

Abstract. Political discourse is one of the most famous and thoroughly analyzed varieties of discourse. Nevertheless, the study of political discourse is complicated by two factors: firstly, the diversity and heterogeneity of the political sphere of a society, which must be analyzed in the framework of studies of political discourse, and secondly, its mediation by the media. The latter is expressed in the fact that political discourse and texts within the discourse tend to contain several codes at the same time (verbal, visual, musical, etc.). A special place in the structure of politicians’ speeches is occupied by the Christmas messages of the heads of state. This message is traditional in celebration of the New Year. This “tradition” requires more than just recitation from the head of state. He should be more convincing, lively, for example, usually he/she smiles, takes off his glasses, makes a welcoming gesture, speaks with enthusiasm, etc. Therefore, Christmas greetings relate to communicative events. This means that the communicative practice (public speaking) in them is combined with the practice of the media (television format). In addition, Christmas messages are always a production. The production includes not only the operation of the cameras, the position in the frame, but also the use of national symbols, festive decorations and music, making the speech discourse merged with visual and sound. Key words: discourse, political discourse, multimedia discourse, Christmas message, cultural values, multimodality.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-678X-2019-129-4-177-184

Introduction. Values are divided into universal (universal), cultural and individual. Universal values do not depend on time, place, language and culture. They are constants, invariable landmarks and are mentioned in all the great books of mankind: in the Bible, the Upanishads, the Bhagavad-gita, the Koran, the Talmud, the Dhammapada. These values have not lost their relevance in our days. The person still resolves moral dilemmas, seeks to unravel the mysteries of the pyramids, feels awe at the medieval cathedrals, admires paintings and music, identifies himself with the Shakespearean heroes. All these facts confirm the existence of universal values and testify to them more eloquently than words. Universal values rise above the variety of social roles and reveal to us the vast space of infinite reality. Unity, self-sacrifice, peace, help, God, love and brotherhood are universal values, which are given little attention now, because we are too busy pursuing material goods. Cultural values are created to maintain and strengthen the existing order. They are reflected in laws and the form of state administration, philosophical doctrines and education, language, social systems, rules and norms. If you know only your culture, your knowledge are limited. Culture is a system of social norms that reflect what is acceptable or unacceptable, in the opinion of representatives of this society. When we mistakenly accept cultural values as universal values and declare them «universally accepted,» we put functional values in the place of absolute values. If cultural values perform a specific function, this does not mean that they are the only true ones. Meanwhile, we often fall into such a fallacy. We believe that our values are the most correct, and we build our beliefs in accordance with them. When two different cultures come into contact, a conflict occurs, because each of them considers its values to be the only true ones. Meanwhile, the creative interaction of the two cultures leads to mutual enrichment. An example of

177 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019 this is the current rapprochement between East and West. Studying foreign cultures deepens self- knowledge, helps us feel ourselves as a part of humanity and brings us closer to an understanding of the principle of unity. By understanding other cultures, we see more clearly universal values that are the same for all people. Individual values of each person are reflected in its purposes. Goals are indicators of our value systems, the knowledge of which is very important. Individual values are manifested in our relationships with people, in decisions, promises and preferences. They are the result of education, external influences and experience. A personal value system is a measure, an individual scale, with which we evaluate various subjects, events, ideas and relationships. Christmas values are the universal one and the same for all Catholic and Christian countries. Christmas time is filled with high spirits, love, kindness and mutual understanding. Objectives. The aim of our case study was to study the TV adaptation of Christmas greetings recorded by Donald Trump, Barack Obama, Queen Elizabeth and Theresa May. Christmas greetings are both related to media and political discourse, as they make a certain contribution to the face of the politician in the eyes of voters. At the same time, they are extremely staged and perfectly organized. Therefore, in our study we consider the image as a whole: speech, background, musical accompaniment, camera operation, all those factors that allow the viewer to relate the performance to the spirit of Christmas. So the first point that should be found in all Christmas messages is the reference to Christmas values. Next goes Christmas symbols. In TV adaptation of the heads of the states messages Christmas symbols play the role of the means of discourse anchoring, so they help to identify the event and percept the information. Sometimes discourse anchoring mean are more important then the message itself when, for example, family is celebrating Christmas in front of the television and they don’t hear the sound due to talking or other reasons. So the task of Christmas symbols at that moment is to make atmosphere appropriate for aims of the event. Among Christmas symbols used in the majority of Christmas messages we may point out following: 1. Christmas tree. The first Christmas tree appeared in the UK in the 1830s. The present popularity of Christmas trees purchased in 1841, when Prince Albert (Prince Albert), the German husband of Queen Victoria (Queen Victoria’s German husband) set a Christmas tree at Windsor Castle (Windsor Castle). Since then, the Christmas tree is part of the British Christmas. To avoid fire (ignition), in 1895 the American telephone operator (telephonist) invented the electric Christmas lights (electric Christmas lights), similar to the ones we use today. Christmas tree is a part of holiday background. 2. Christmas colours. In many countries, red and green are the only bright colors that remain in nature throughout the winter. In fact, at a time when most plants are bare, those that remain green like spruce and pine or with fruits like mountain ash attract attention. Since the bright red and green colors of these plants have long had a significant connection with winter, it seems natural that they will eventually join the most significant celebration of the season - Christmas. The colors of red and green also have an intriguing biblical meaning, especially with regard to life. Throughout the Bible, the color red has a strong association with life and blood. Interestingly, the first human life in all creation was a man named “Adam.” The name in Hebrew can be translated as “man” or “red.” This man was created as the first of all human life on earth, but he also became the first to bring death to humanity. In regard to the color green, it is used frequently throughout the Bible to describe living things in nature: leaves, grass, pastures, plants and trees. Yet, just as sin brought death into the world for man, it brought death and decay to all of nature. The course of nature follows the course of man. After time, all living things wither and die. However, Jesus came to redeem man back to life, and he will do the same for creation [1]. 178 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

3. Christmas candles. One of the main traditions of weeks - garlands (wreaths) with candles, which have special significance. Wreath is usually made of juniper (juniper), it necessarily should have four candles arranged circumferentially. Three candles purple (violet) and one pink (pink). Light candles in advance. The very first of them lit another four weeks before the Christmas holiday. Each subsequent Sunday for another lit candle. Purple candles symbolize the liturgical color of Advent (liturgical colour of Advent). The pink candle is lit on the third Sunday of Advent (Advent) and symbolizes the joyful expectation of the coming of Christ into the world. On Christmas Day in the center of the wreath set the fifth candle. It may be white or red. She lights up for Christmas and symbolizes Jesus Christ - «Light of the World» (Light of the World). 4. Christmas carrol. It was first performed in Europe thousands of years ago. But these were not the known Christmas songs. They were pagan songs (pagan songs), are sung around the stone circles during the celebration of the Winter Solstice (Winter Solstice). The winter solstice - the shortest day of the year, which usually falls around December 22. The word «Carol» means «dance» or «song of joy.» Songs of joy were written and performed in all seasons, but the tradition of their performance fix and maintain only at Christmas. Christmas songs - special songs, which are performed at Christmas. They sing about Jesus Christ and his birth. 5. Green Jewelry. Holly (holly), ivy (ivy) and other green vegetation, such as mistletoe (mistletoe) before Christmas used as decorations during the Festival of the Winter Solstice (Winter Solstice Festival). That’s what they symbolize: Holly has become a recognized symbol of Christmas. According to some versions of this plant was made wreath (wreath) of Jesus Christ (Jesus Christ). And after the blood of the Savior (Savior) was spilled on the holly, it turned red berries (reddened). Spiny leaves (prickly leaves) symbolize the crown of thorns (thorns) of the crucified Christ (crucified Christ). Red berries - a drop of blood shed by Jesus. Ivi must cling to something, to find support and grow. It reminds us that a person must hold on to the Almighty (Lord) for support and strength. History of Christmas sprig of mistletoe hanging in a house dating back to the times of the ancient Druids (ancient Druids). It has mystical properties that bring good luck to the house and cast out evil spirits (ward off evil spirits). In Norse mythology (Norse mythology) was used as a symbol of love and friendship. A tradition itself kissing under a sprig of mistletoe came to us from England! Before each kiss with mistletoe berry frustrated, and so it went until, until the berries on a branch no choice at all. Further we will discuss which of these Christmas symbols were used while preparing Christmas messages by the heads of states to provide the holiday atmosphere and how they contribute to the whole perception of the message. Material and Methods. As we have mentioned in the prevoius section the material for our research served TV adaptation of Christmas greetings recorded by current president of the USA Donald Trump, former president of the USA Barack Obama, Queen Elizabeth and former prime-minister of the UK Theresa May. The political discourse as a part of discourse itself have been studied in different years by prominent foreign researches: Laclau Е., Mouffe Cli. (1985), Dijk T. A. van. (1985), Torfing J. (1999, 2005), Hall S. (1997), Chilton P. (2004), Wodak R. (1997, 2001), Kress G. (1985), Carpentier N., Servaes J., Lie R. (2003). Political discourse in media has been thoroughly analyzed by Fetzer A. and Lauerbach G.E.(2007). In our analysis we use the same algorythm provided by Christopher Sauer (2001, 2002, 2007). The Christmas message as «multimedia show» represents not only the speaker, but also the video sequences of his or her in different environments, sometimes even other people who themselves contribute to the content of the Message by providing applications. 179 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

In brief our analyses includes the following steps. The first step is to re-oralise the written text, i.e. to find a balanced way of its realisation in accordance with the speaker’s oral style and body language. This is also what the rehearsal entails. The second step is the adaptation to the TV features in order to achieve an apt performance. That means that the ‘Christmas culture’ has to be reflected, not only in the choice of topics, but also in the choice of music, room decoration, props, symbols and the like. The third step is the choice of media design and how the televisuality is realised. Camera movements, sequence of shots, montage, size, angle, dynamics and other means are called for. The fourth step is to consider both the cultural elements expected and the discourse anchoring means, for they have to be visually and verbally adequate in order to support the processing of the Message. [2] Results and Discussions. We shall start with the opening sequences showing only final results of four Christams messages under study. In Table 1 (below), the corpus is introduced. What is interesting from the point of view of multimodal discourse is the attention paid to the framing of the Message: structure, length and complexity of the opening sequences. The announcements by television presenters were left out since they are clearly separated from the Message itself. Most countries use the Presidential or Royal Palace as an icon in order to clarify what may be termed the centre of the nation. This is very often accompanied by the National Anthem played or sung (sometimes with subtitles) and followed by flags or coats of arms. However the message by Teresa May has no real opening and Barack Obama’s one is a very short. Only in GB the opening sequence is not only a salute to the Queen but also a kind of report, which functions as a communicative practice borrowed from journalistic genres. Table 1 Country, representative function, occasion (time) and opening sequences

Country Head of Time Opening sequence state The USA 2016 President NY President emblem on the blue screen, national anselm. The USA 2017 President NY The national coat of arms, the flag and we see Mr. and Mrs.Trump in the doorway of the White house. United Kingdom / Great Prime C No opening sequence. Britain (GB) minister United King-dom/Great Queen C National Anthem, produced by Commonwealth Britain (GB) Youth Orchestra and Choir, the view of Buckinham palace changing to the view of London Eye then text The Queen, Windsor flag. The Monarch, wearing an ivory white dress by Angela Kelly is sitting at the table in her cabinet.

All opening sequences, as far as they had been produced, also reflect the time of the transmission. If it is at noon or later, daylight is shown; if it is in the evening, then the lighting is clearly artificial. In Table 2, the semiotic resources of the place, the message delivery style, the props on the head of state’s desk or in his or her environment, and the closing sequences are compiled. Whereas the question whether or not to make use of the teleprompter technology and thus to dispense with the showing of the manuscript may depend on the experiences and preferences of the different heads of state, the room from which the Message is delivered and its decoration are clearly in the

180 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019 centre of decisions and arrangements. The speakers and their appearances form the core activities. Everywhere we see festive clothes, albeit with some differences. The most remarkable examples are British Queen, who obviously prefers exclusive jewellery and Donald Trump, who seems to be on his way to a New Year’s Eve party in Florida immediately after the broadcast. The speakers usually sit at a desk so that only the upper part of the body is exposed. The Prime Minister Teresa May sits on a chair with no desk (at least we cant see any) which turns out to cause a bit of discomfort, Barack Obama and Michelle are sitting too, so their poses seem to be clenched and the bodies hunched. The movements, in general, are restricted: hardly any hand motions, some hand motions in order to accentuate the tenor of a passage and a lot of hand mo¬tions from Barak Obama which obviously aim at encouraging the public’s involvement. In such a way, speaker-related resources may comprise some clearly audience-related units produced by hand motions, gaze and looking into the camera. Heads of state obviously prefer the atmosphere of a study in order to display their working context even on a festive occasion. The occasion itself is referred to by Christmas symbols, bouquets, candles or more general means that indicate a festive moment. The rooms are mainly arranged and decorated as though they were studies. We call them pseudo-studies since the audience may see that these rooms are not real offices (as workplaces). Sometimes however, the rooms have the air of a home and are therefore termed pseudo-homes. A pseudo-home looks like the head of state’s home and gets the viewers to suppose that the speaker lives there as for example in the Christmas message by British Queen. Even family photographs contribute to this purpose. However, viewers cannot be sure that their impression is realistic. It is this oscillation between feeling invited and being part of the fabrication that is profited from. Apart from Christmas-related props, national symbols, like flags and coats of arms, are used in general. The British Message use the flags of the royal family: the kettledrums of the military band are decorated with the flag of the House of Windsor. The ‘natural’ context in which these national symbols are shown thus provides an air of self-evidence which avoids carefully the danger. Table 2 Delivery style, props used in room, closing sequences Country Message delivery Props Closing sequence USA Blue room in the White White christmas trees in the entrance Camera goes 2017 House, half bodies seem to be hall, blue room decorated, garlands, closer and closer standing, no manuscript, tele- framed gold paper silhouettes depiciting to Christmas prompter, no hand movements, early presidents celebrating Christmas tree, the last shot voice-over. in the green room, White House Crèche shows the star depicting Jesus birth, giant christmas tree on the top, black in the blue room, decorating with seals screen and White of every US state and territories, White House logo. house gingerbread, different videos. USA Green room in the White Christmas tree, mantelpiece decorated No closing 2016 House, sitting on a sofa, no with Christmas garland, retrospective sequence. manuscript, teleprompter, hand of their first christmas message. movements made by Barack Obama, laughing, heads turning, bodies bow to each other.

181 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

UK Study, sitting in the chair, no Christmas tree on the left background, No closing Prime manuscript, teleprompter, no a Chinese porcelain table lamp and sequence. Minister hand movements, voice-over a mantelpiece on the right, different videos. GB Pseudo-home, sitting at the Christmas tree on the right background, Children from desk, voice-over, interruptions, huge christmas bouquet in front of the Commonwealth tele¬prompter. mantelpiece, different videos, cards Youth orchestra and photographs, a prom dress. and choir are singing in a chapel “It came upon the midnight clear”.

The compositions of the props unveil a certain relationship between the production practices and the sociocultural practices. They gently inform the audiences that the royal representatives are exposed to the mass public with reference to eternal traditions (often shown in paintings of predecessors). Regarding Great Britain the pseudo-homes are predominant. They demonstrate normality, at least in Christmas customs and family photographs that contribute to the “body natural” [3]. The last category of this chart is devoted to the closing sequences. Do these sequences mirror the opening ones or do they add special meanings? In two cases (Obama and May) there are no closing sequences at all, while in the messages by Trump and British Queen the attention is paid to Christmas traditions. In Table 3, the camera work and the sub-mode of colour are taken into consideration as these constituents of TV media practices concern domains of meaning making which are both unavoidable and essential, such as number of cameras, their placement and their operations.

Table 3 Shot sizes, camera movements and general colour impression

Country Camera movements Colour impression in general The USA No zooming when addressing, but a lot of movements Red, white, gold, green, blue, 2017 in the isert videomatrials, documentary style. daylight. The USA No zooming, one camera. Purple, grey, white, green, 2016 daylight. The UK Zooming in, one camera, a lot of moovements in Grey, green, blue, yellow, it Prime Minister videomaterials, documentary style. seems to be evening time. GB Many movements in direct different sizes/ address, Message from screen in daylight, also in inserted angles in footage footage, many floral green, brown, pearl white, cameras, “documentary style”. most videos in daylight.

They may even respond to the verbal content, e.g. a close-up shot at a crucial moment or the zooming in on the speaker in order to concentrate on the ongoing passage. The fact that audiences are not accustomed to expecting a lot of camera work in sermon-like addresses and that the shot sizes and movements tend to be modest, contains a political dimension. It contributes to the solemnity that characterises a public appearance of a head of state and it reflects the dignity this office possesses. A nervously or excitingly shooting camera would be completely out of place. Yet a nearly motionless picturing (like in the USA 2016 or 2017) might be associated with other meanings: tedium, old-fashioned ideas or respecting traditional values.

182 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Conclusions. At the end we want to point out that the multimedia style of politicians changes through years, for example the British Queen seemed to be affected by a strong inclination towards modernity, which is reflected in experimental, innovative TV performances. This turned out to be specific for the role of the monarchy in GB, which had been challenged by various attacks and problems. In the case of GB we thus detected a cultural element, an element specific of that culture of royal representation. It made the representation a media event. Multimodal character of Christmas greetings, as it was shown in this paper, often leads to some discrepancy between what is shown and what is heard. In some cases the collapse of sense and image is obvious: what you see is absolutely different from what you hear. Some speakers are more suited to their roles than others. Moreover, the recognition of the multimodality as communicative practice and the connection with the expectations of the audience, namely with media habits, will allow us to include visual layers in the overall picture of the political discourse implementation as a whole. The very concept of «multimodality» opens up wide horizons for further research.

References

1 Kress, G. and Leeuwen, T. Van 2002. “Colours as a semiotic mode: notes for a grammar of colour”. Visual Communication 1(3): 343-368. 2 Sauer, C. 2002.“Ceremonial text and talk. A functional-pragmatic approach”. In Politics as Talk and Text. Analytic Approaches to Political Discourse, P.Chilton and C.Schäffner (eds.), 111–142. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. 3 Kantorowicz, E. H. 1957. The King’s Two Bodies. A Study in Mediaeval Political Theology. Princeton: Princeton University Press.

Мария Шингарева, Валентина Нарожная Южно-Казахстанский государственный педагогический университет, Шымкент, Казахстан

Особенности анализа рождественских поздравлений как элемента политического дискурса

Аннотация. Политический дискурс является одной из самых известных и тщательно ана- лизируемых разновидностей дискурса. Тем не менее, исследование политического дискурса ослож- нено двумя факторами: во-первых, многообразием и неоднородностью политической сферы обще- ства, которая подлежит анализу в рамках исследований политического дискурса, а, во-вторых, его опосредованностью масс-медиа. Последнее выражается в том, что политический дискурс и тексты в рамках дискурса имеют тенденцию содержать в себе одновременно несколько кодов (вербальных, визуальных, музыкальных и т.д.). Особое место в структуре выступлений политиков занимает рождественские пожелания глав-государств. Подобное обращение является традиционным в рамках празднования Нового года. Данная «традиционность» требует от главы государства большего, чем просто декламации. Он дол- жен быть более убедительным, живым, например, улыбнуться, снять очки, сделать гостеприимный жест, говорить с энтузиазмом и т.д. Поэтому рождественские поздравления относятся к коммуни- кативным событиям. Это означает, что коммуникативная практика (публичное выступление) в них совмещается с практикой СМИ (телевизионным форматом). Кроме того, рождественские поздравления всегда постановочны. Постановка включает не толь- ко работу камер, положение в кадре, но и использование национальных символов, праздничной атрибу- тики и музыки. Таким образом, происходит слияние речевого дискурса с визуальным и звуковым. Ключевые слова: дискурс, политический дискурс, мультимедийный дискурс, рождествен- ское послание, культурные ценности, мультимодальность.

183 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Мария Шингарева, Валентина Нарожная Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Шымкент, Қазақстан

Рождестволық құттықтауларды талдау ерекшелігі - саяси дискурс элементі

Аңдатпа. Саяси дискурс – ең танымал және мұқият талданған дискурстардың бірі. Соған қарамастан, саяси дискурсты зерттеу екі фактормен қарастырылады: біріншіден, қоғамның саяси сферасының әртүрлілігі мен көптүрлілігін, оны саяси дискурсты зерттеу аясында талдау қажет, екіншіден, бұқаралық ақпарат құралдарымен оның делдалдығын қарастыру қажет. Соңғысы саяси дискурс пен дискурстағы мәтіндер бір уақытта бірнеше кодтарды (ауызша, визуалдық, музыкалық және т.б.) қамтуы мүмкін екендігінде көрінеді. Саясаткерлердің сөйлеген сөздерінің құрылымында мемлекет басшыларының Рождество- лық тілектері ерекше орын алады. Бұл расім Жаңа жыл мерекесі аясында дәстүрлі болып саналады. Бұл «дәстүрге» тек мемлекет басшысының оқуы ғана қажет емес. Ол неғұрлым сенімді, белсенді болуы керек, мысалы, күлімсіреп, көзілдірігін шешіп, құшақ жаяу қимыл жасап, құлшыныспен сөй- леуі керек және т.б. Сондықтан Рождестволық құттықтаулар коммуникативті оқиғаларға қатысты. Бұл олардағы коммуникативті тәжірибе (көпшілік алдында сөйлеу) бұқаралық ақпарат құралдары- ның тәжірибесімен (теледидарлық формат) үйлеседі деген сөз. Рождестволық құттықтаулар әрдайым сахналанады. Өндіріске камералардың жұмысы, ка- дрдың орналасуы ғана емес, сонымен бірге ұлттық рәміздер, мерекелік нышандар және музыка қолданылады. Осылайша, сөйлеу дискурсының көрнекі және дыбыстық үйлесуі жүзеге асады. Түйін сөздер: дискурс, саяси дискурс, мультимедиялық дискурс, Рождество хабары, мәде- ни құндылықтар, мультимодалдылық

References

1 Kress, G. and Leeuwen, T. Van 2002. “Colours as a semiotic mode: notes for a grammar of colour”. Visual Communication 1(3): 343-368. 2 Sauer, C. 2002.“Ceremonial text and talk. A functional-pragmatic approach”. In Politics as Talk and Text. Analytic Approaches to Political Discourse, P.Chilton and C.Schäffner (eds.), 111–142. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. 3 Kantorowicz, E. H. 1957. The King’s Two Bodies. A Study in Mediaeval Political Theology. Princeton: Princeton University Press.

Сведения об авторах:

Шингарева Мария – филология ғылымдарының кандидаты, ағылшын тілі кафедрасының доценті, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Байтұрсынов көш., 13, Шымкент, Қазақстан. Нарожная Валентина – филология ғылымдарының докторы, орыс тілі мен әдебиеті кафе- драсының доценті, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Байтұр- сынов көш., 13, Шымкент, Қазақстан.

Shingareva Marіya – Candidate of Fhilology, Associate Professor of the Department of English language, South Kazakhstan State Pedagogical University, Bаytursynov str., 13, Shymkent, Kazakhstan. Narozhnaya Valentina – Doctor of Fhilology, Associate Professor of the Department of Russian Language and Literature, South Kazakhstan State Pedagogical University, Bаytursynov str., 13, Shymkent, Kazakhstan.

184 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

ӘДЕБИ ШОЛУ LITERATURE REVIEW РЕЦЕНЗИЯ

Абай Каиржанов Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Шакарим. Поиски абсолютного добра

Рецензируемая книга профессора Е.Б. Сыдыкова «Шакарим. – Москва: Молодая гвардия, 2012. – 351 [1] с.: ил. – (Жизнь замечательных людей: сер. биогр.; вып. 1397)» представляет собой обобщенное исследование жизни и творчества выдающегося казахско- го философа, труды которого являются вершиной казахской философской мысли XIX в. Это действительно была феноменальная личность рубежа XIX и XX вв.: поэт, историк, культуролог, музыкант и переводчик. Книга написана доступным языком. Я бы отметил еще одну стилевую особенность профессора Е.Б. Сыдыкова - безупречный слог или, как ее охарактеризовал бы А.С. Пушкин, написана она «забавным русским слогом». Книга состоит из предисловия, шести глав, послесловия, указателей основных дат жизни и творчества Шакарима, а в конце книги помещена историческая справка. Книга Е.Б. Сыдыкова о Шакариме многогранна: это жизнь и деятельность, посвя- щенная на благо людей, это борьба за жизнь людей в тяжелые 30-е годы XX века во время голодомора (именно за это он был убит чекистами), это музыкальные и поэтические творе- ния, философские труды, поэтому, анализируя книгу Е.Б. Сыдыкова, я остановлюсь только на философском наследии великого мыслителя казахской земли. Горы Чингистау - это истоки и творческие вершины Шакарима. Здесь он родил- ся, это парадиз родового гнезда, именно здесь он впервые пытался осознать и осмыслить архетипы Великой степи, дошедшие из глубин древнейшей эпохи. Он овладел арабским, турецким и персидским языками, обучался в школе, выстроенным дедом Кунанбаем, начи- ная с 1853 г. После смерти отца он был взят под опеку его дядей Абаем, который приносил ему много книг и рекомендовал учить русский язык. Однажды он привез ему повесть А.С. Пушкина «Дубровский», которую уже в зрелом возрасте Шакарим переведет на казахский язык. В эти годы Шакарим открыл для себя мир великих поэтов Востока: Навои, Низами, Саади, Фирдоуси. Абай стремился овладеть русским языком. Есть свидетельства о том, как постигал Абай этот язык. В его дом часто наведывался толмач (переводчик) Георгий Корнилов (отец будущего генерала Лавра Корнилова), который блестяще владел казахским языком и од- нажды сделал казахский подстрочник письма Татьяны из «Евгения Онегина» А.С. Пуш- кина, благодаря которому мы сегодня знаем прекрасный перевод, сделанный Абаем. Абай был привязан к старшему брату Кудайберды, дети которого любили дядю. Он читал им тво- рения персидских поэтов, арабские сказки и казахские богатырские эпосы. В такой твор- ческой атмосфере развивался Шакарим. В нем росла жажда совершать добро, он пытался понять и осмыслить законы Вселенной. Об этих своих юношеских увлечениях он оставил записи в «Зеркале подлинного счастья». Шакариму было всего 8 лет, когда в 1866 г. после продолжительной болезни умер его отец. Все заботы принял на себя его дядя Абай. Шакарим тяжело переживал смерть

185 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

отца и начал усваивать уроки одиночества. В это время он изучил тюркскую грамоту и русское письмо. Начал писать стихи. Абай стал обучать его премудростям стихосложения. Шакарим начинает изучать литературу Востока, читает произведения европейских просве- тителей и изучает русскую литературу. Наступают годы службы в должности волостного ага султана, Шакарим полностью погружается в проблемы жизни аулов и занимается устройством личной жизни. Из-под его пера появляются первые подражания Абаю и собственные оригинальные суфийские стихи. Он знакомится с творчеством поэтов Ибн аль-Фарида, Ибн аль-Араби, Ахмеда Яса- ви, Юнуса Эмре и ряда других суфийских поэтов. Поэты-суфии в своих творениях несли специфические идеи и образность, их символика и аллегории завораживали слушателей. Основная форма их стихов – это касыда, являющаяся небольшой поэмой из 80–120 стихот- ворных строк-бейтов. Шакарим проникается суфийской лирикой. В этих произведениях содержалась теосуфийская система, показывающая пути достижения субстанционального единства с божественной сутью в личном опыте верующего человека, но это достижение возможно без посредников, без вмешательства муллы. Этот опыт ему пригодится, когда он покинет свой аул, уйдет в отшельничество в 1920–1930-х годах и будет искать истину наедине с природой. Образная система у суфиев была бинарной, это был некий символиче- ский параллелизм. Этот символизм был усвоен Шакаримом. Например, «Возлюбленная», «Друг» обозначали Бога, локоны «Возлюбленной», закрывающие лицо, символизировали мирские соблазны на пути достижения божественной Истины; летящий на пламя свечи мо- тылек – это душа, находящаяся в поиске Истины; опьянение – религиозный экстаз; страст- ное любовное свидание – мистическое слияние с Богом. За внешним, реальным явлением, чувственным образом кроется мистический смысл, и в этом синергетическом переплетении происходит взаимопроникновение реального и аллегорического аспектов. В этой бинарно- сти суфийская поэзия обладает высокой художественной силой, проникающей в души, за- ставляя слушателей обрести мистическое блаженство через определенные ступени страда- ния. Шакарим понимает, что при всей мистической окрашенности и отрешенности — это религия любви, которая обращена к простому человеку: «я бога нашел в человеке». Поэто- му Шакарим призывал народ к единству, утверждал равенство людей. Этот опыт страданий пережил и сам Шакарим. Он думал о том, как постичь архетипы родной земли и как трудно это сделать обыкновенному человеку. В связи с этим приведу слова А.С. Пушкина из сти- хотворения «Возрождение», ведь поэт так точно выразил эту мысль: Художник-варвар ки- стью сонной / Картину гения чернит / И свой рисунок беззаконный / Над ней бессмысленно чертит. / Но краски чуждые, с летами, / Спадают ветхой чешуей; / Созданье гения пред нами / Выходит с прежней красотой. / Так исчезают заблужденья / С измученной души моей, / И возникают в ней виденья / Первоначальных, чистых дней. Не следует думать, будто общепринятая, индивидуальная идея сотворена Все- вышним, ведь эта идея вначале осуществляется конкретным деятелем, а потом, после его падения, может быть искажена им же. В таком случае положительное творчество поэта, мыслителя свелось бы почти к нулю. В действительности Всевышний наделяет творца-де- ятеля только отвлеченным логосом и сверхкачественной творческой силой. Пользуясь ею, мыслитель-деятель сам творит свое индивидуальное поведение в жизни. Шакарим после долгого, тяжкого и извилистого процесса развития стал поднимать- ся в поисках условий абсолютного добра прежде всего для окружающих людей и благодаря своему творчеству удостоился обожания со стороны потомков, так как он выдвинул для будущих поколений задачу - искать абсолютные ценности человеческого бытия, пользуясь совершенным всеведением. Даже в минуты гонений и отчаяния, в минуты трагических народных событий 30-х гг. XX века он сумел сохранить связь со всем миром и потому в

186 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

своем творческом наследии выдвинул и оставил неразрешенные для своего времени идеи и мысли, которые в последующее время стали явью в исследованиях многих ученых как Запада, так и Востока. Приведу три тезиса из философского тракта Шакарима «Три истины»: 1) «Истину человек видит и воспринимает не просто глазами, а глазами разума»; 2) «(…) сама природа не что-то отчужденное, стоящее вне созданных вещей»; 3) «(…) заметно именно то, что при каждом следующем процессе круговорота душа идет к новому качественному восхо- ждению». В этих тезисах философа подразумевается процесс рефлексии. Он рассуждает об эволюции природных явлений, «упорядоченности» происхождения и развития — именно так обретается гармония и целесообразность коллективной жизни. Здесь Шакарим развива- ет идеи рефлексии и антропоморфизма. Рефлексия понимается им как обращенность мыс- ли на субъект мышления и на собственно процесс мышления. Мы знаем, что существуют два типа мышления: 1) практическое мышление, когда на некий предмет заставляет обра- тить внимание внешняя ситуация; 2) рефлексия, когда предмет внимания включает процесс мышления. Антропоморфизм – это система взглядов, согласно которым природа наделяется че- ловеческими свойствами, уподобляется человеку, ее закономерности понимаются по форме поведения человека. В том же трактате Шакарим пишет: «Мне думается, не осталось таких мыслей, слов и дел, которые не осмысливались и не делались в древности». Он утверждает мысль о человеческой рефлексии, благодаря которой появляются и открываются новые за- коны природы и общества, поскольку при наличии антропоморфизма общество находится в рамках мифологического сознания. Ему не ведомы законы природы, так как такое состоя- ние мышления возможно только в присваивающем типе хозяйства, когда человек стремит- ся объяснить мир тем, что просто переносит человеческие свойства на окружающий его мир. Главным элементом мифологического сознания является миф. Миф – это субъектив- ное образование, имеющее для человека (носителя мифа) статус объективной реальности. В трактате Шакарима анализируются основные идеи Карла Г. Юнга, который писал, что сновидение и миф являются фактом субъективного образования. Такие идеи Шакарима су- мели предварить некоторые открытия в конце XX в. Как только человек начнет подвергать рефлексии и критике миф, он теряет свою реальность. Можно подвести интенцию древнего мифа к следующей логической схеме: ХА́ ОС ˃ порядок. Если этот переход проводить на уровне космоса, мы получим космогонические мифы, если на уровне ритуала – календар- но-обрядовые мифы и т.д. Главный персонаж-герой любого мифа подвергается мифологи- зации, но рефлексия выявляет основную причину некоторых событий того или иного мифа. Ср., например, миф о Прометее. Зевс приковал его к скале не за то, что он подарил людям огонь, а за то, что он знал тайну смерти Зевса. Приведу еще один тезис из трактата Шакарима: «Между телом и душой существует нечто промежуточное, которое, являясь их общим свойством, служит причиной их един- ства и гармонии». Я считаю, что такое высказывание Шакарима предопределило в буду- щем, особенно в конце XX в., появление такой науки, как культурология. К примеру, А.А. Радугин пишет, что «отношение человека к миру определяется смыслом. (…). Смысл – это содержание человеческого бытия (в том числе и внутреннего бытия), взятое в особой роли: быть посредником в отношениях людей с миром и с самим собой (…). Подлинный смысл адресован не только разуму, но и неконтролируемым глубинам души, и непосредственно затрагивает наши чувства и волю. Эти смыслы покоятся в бессознательных глубинах че- ловеческой души. Если эти смыслы становятся доминирующими, то они не только объе- диняют людей, но и образуют культуру». Итак, в основе такого смыслового мира лежит доминирующий смысл. Культура выражает себя через мир символических форм, которые 187 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

и передаются от одного поколения к другому. Эти символы живут вместе с человеком, на- ходятся в родном языке и реализуются через его активную творческую интенцию. Мысли Шакарима идентичны взглядам русских философов, прежде всего взглядам Н.А. Бердяева (Философия свободы. Смысл творчества. — Берлин, 1923). Поэтому я считаю, что философское наследие Шакарима можно обозначить как по- иски условий абсолютного добра для всего человечества. Его можно определить и другими словами — этика любви. Это философское кредо мыслителя было оформлено после хаджа в Мекку, когда он трудился в библиотеках Стамбула и Парижа, посещал лекции француз- ских философов Ожена Воннера, Виктора Моние, Августа Багери и др. Особенности его творчества подробнее вырисовываются при сопоставлении с теорией Спенсера и других европейских ученых. Спенсер утверждает, что Абсолютное, лежащее в основе мироздания, совершенно непознаваемо. Мы можем осознать его через мерцание символов, отражающее два начала: психические и физические явления. Такое толкование содержит в себе только символы, не дающие знания о подлинной сущности мира. Фактически эти два начала ни- когда не становятся равноправными: если выдвигается на первый план физическое явле- ние, то в это время психическое явление аннигилируется, и тогда все учение проявляется в рамках вульгарного материализма. Шакарим такой подход не принимает. Если на первый план выносится понятие сознания (например, душевно-духовная устремленность), то в это время физическое явление приобретает самостоятельность, а все учение — характер спи- ритуализма. Шакарим лично наблюдает спиритуальные опыты в Париже, когда люди, обла- давшие гипнотическим даром, внушали подопытному человеку необходимость совершать определенные действия. Шакарим считает, что абсолютная полнота бытия есть осущест- вленное единство всех согласуемых друг с другом содержаний бытия. Ведь каждый человек желает быть участником этой полноты бытия и, насколько это возможно в его силах, пыта- ется воплотить эту полноту прежде всего в себе. Шакарим понимает эту полноту бытия как полноту Всевышнего. Поэтому человек, овладевая полнотой бытия, стремится взрастить в себе три абсолютные истины: приращивать подлинные знания (а эти знания есть у Творца), сделать свою душу благородной и одухотворить ее при помощи уждан (казах. «совесть»). А как должен возвыситься человек? Информация имеет смысл, если вы будете его осмысливать и понимать. Итак, обучение и исследование меняет прежде всего мозг чело- века. Поэтому Шакарим и стремится найти новый Логос для себя и для народа. Ведь он по- нимает, что в его время уже начинается крах классической философии Запада, произошло падение Логоса, перешедшего в модернизм и постмодернизм, он воочию видит и конец нарратива и осознает, что этот Логос может нести и разрушение. Поэтому он начинает изу- чать русскую софиологию, например, Вл. С. Соловьева, Н.А. Бердяева и других представи- телей русской философии. Во-вторых, он ощущает, что мы, казахи, проспали расцвет этого Логоса и обнаруживает только осколки этого явления. Об этом он пишет во время пребы- вания в Париже, посещая лекции французских философов. Он чувствует, что мы смотрим на все это со стороны, как бы стоим на обочине дороги и потому стремится найти условия абсолютного добра, истину, чтобы правильно интерпретировать прежде всего себя и свою нацию, а для этого нужно построить собственный казахский Логос. Шакарим и Абай описывают нашу ментальность с сердечной болью. Для того чтобы научиться отрицать что-либо, нужно определить и выработать собственные доминирую- щие смыслы. Если этого нет, то остается одно: искать между двумя противоречиями другое противоречие. Он понимает, что у западного человека четко выработаны стереотипы пове- дения и мыслительные ориентиры, например, европейцу присуща жесткость отрицания. Приведу пример из казахского языка: такие обороты как kele zhatyr, bara zhatyr и т.д. Что они обозначают и какой предпонятийный смысл вкладывается в такие сочетания? Это же архимедленное действие: совершать что-либо крайне медленно, не торопясь, буквально де- 188 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

лать что-либо лежа, кое-как. Поиски нового Логоса – это освобождение от этого явления и изменение себя на ментальном уровне. Иначе останемся у разбитого корыта цивилизации. Нужно выработать другой способ мышления, без лакейского подражания другой культуре. Нужно что-то успеть схватить, уловить полезное из ускользающего, быстро меняющегося мира. Вот такой предстает перед нами философия Шакарима. Она близка к русской фило- софии, такова была ситуация того времени. Итак, перед нами предстает опыт реального участника тех событий, человека, в творчестве которого отразились перипетии двух революций и национальной катастрофы 20–30-х гг. XX в. Эти события и переживания, откровения и прозрения философа мы нахо- дим в его стихах, поэмах и философских трактатах. Е.Б. Сыдыков пишет: «Главный урок Шакарима – в непостижимой жажде познания. Непостижимой, потому что он стремился познать то, что нельзя понять в принципе – истину. Он доказал, что нужно идти именно таким путем, ибо только познающие люди свободны». Сочинения Шакарима учат человека жить с совестью, не терять чести и быть справедливым и добрым к окружающим людям. Его жизнь – это история степи, а его труды – кладезь премудрости, которые помогают чи- тателю осознать себя прежде всего человеком.

Труды Шакарима Кудайбердиева

1911 г. – «Родословная тюрков, киргизов, казахов и ханских династий», «Каноны мусульманства». 1912 г. – философско-поэтический сборник «Зеркало казахов», поэмы «Калкаман и Мамыр», «Енлик и Кебек». 1918 г. – эссе «Зеркало подлинного счастья». 1922–1923 гг. – поэма «Лейли и Меджнун» в журнале «Шолпан» в Ташкенте. 1924 г. – поэтический перевод повести А.С. Пушкина «Дубровский», статьи «Обра- щение к редактору газеты», «Критика и критика критики» в газете «Казахский язык». 1978 г. – стихотворения в переводе на русский язык в сборнике «Поэты Казахстана» (серия «Библиотека поэта») в Ленинграде. 1988 г. – «Шесть рассказов» в издательстве «Жазушы». 1990 г. – «Три истины» в альманахе «АЛЕМ», вып. 1.

Сведения об авторе:

Каиржанов Абай - доктор филологических наук, профессор, Евразийский национальный уни- верситет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан.

Kairzhanov Abay - Doctor Filol. Sciences, Professor of L.N. Gumilуоv Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.

189 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

«Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршысы. Филология сериясы» журналында мақала жариялау ережесі

1. Журналдың мақсаты. Филология ғылымдарының өзекті мәселелерін, тіл және әдебиетті оқыту әдістемелерін және де ғылыми конференциялардың ең маңызды материал- дарын, библиографиялық шолу мен сын пікірлерді көрсететін әдебиеттану және тілтану саласындағы мұқият тексеруден өткен ғылыми жұмыстарды жариялау. 2. Журналда мақаланы жариялаушы автор Ғылыми басылымдар бөліміне (мекен- жайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қаласы, Қ.Сәтпаев көшесі, 2, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Бас ғимарат, 402 кабинет) қолжазбаның қол қойылған бір дана қағаз нұсқасын тапсыру және Word форматындағы электронды нұсқасын [email protected] электрондық поштасына жіберу қажет. Қағазға басылған мақала мәтіні мен электронды нұсқасы бірдей болулары қажет. Мақаламен бірге автордың жұмыс орнынан алынған Ілеспе хат та тапсырылуы қажет. Мақалалар қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде қабылданады. 3. Авторлардың редакцияға мақалаларды жіберуі «Л.Н. Гумилев атындағы Еура- зия ұлттық университетінің Хабаршысында» басуға және шет тіліне аударып, қайта басуға келісімін білдіреді. Автор мақаланы редакцияға жіберу арқылы өз туралы мәлімет- тің дұрыстығына, мақала көшірілмегендігіне (плагиаттың жоқтығына) және басқа да заң- сыз көшірмелердің жоқтығына, барлық көшірмелердің, кестелердің, сұлбалардың, иллю- страциялардың тиісті түрде рәсімделгеніне кепілдеме береді. 4. Ұсынылатын мақала көлемі (жекедеректер мен әдебиеттер тізімін қоса): - мақалалар үшін - 8 беттен 16 бетке дейін; - сын пікірлер (монографияға, кітапқа) және конференция туралы пікір - 6 дан 12 бетке дейін. 5. Мақалаға қойылатын талаптар: – Microsoft Word (docx) форматындағы файлда; – Times New Roman шрифінде; – жақтау жолағы 2х2х2х2; – 1,5 жоларалық интервалы; – 14 кегл; – мәтінді жақтау көлеміне сәйкестендіру керек; – Әрбір азатжол қызыл сызықтан басталуы қажет (1 см шегініс); – транслитерация Library of Congress (LC) жүйесінде жасалуы керек. Мақаланың құрылымы: ХҒТАР http://grnti.ru/ - бірінші жолдың сол жақтауында; Автор(лар)дың аты-жөні – жолдың ортасында қою әріппен жазылады; Мекеменің толық атауы, қаласы, мемлекеті (егер авторлар әртүрлі мекемелерде жұмыс істесе, онда автордың тегі мен тиісті мекеменің қасында бірдей белгіше қойылады) Автор(лар)дың Е-mail-ы – жақша ішінде (курсивпен); Мақала атауы – жолдың ортасында (жартылай қою кіші әріппен жазылады) Аңдатпа – (100-200 сөз) формуласыз, мақаланың атауын мейлінше қайталамауы қажет; әдебиеттерге сілтемелер болмауы қажет; мақаланың құрылысын (кіріспе, зерттеу әдіснамасы мен әдістемесі, зерттеу нәтижелері, қорытынды) сақтай отырып, мақаланың қысқаша мазмұны берілуі қажет. Түйін сөздер («Түйін сөздер» сөз тіркесі жартылай қоюмен белгіленеді) (5-8 сөз немесе сөз тіркестері) - Түйін сөздер зерттеу тақырыбын өте дәл бейнелеу керек, сонымен қатар, ақпараттық-іздестіру жүйелерінде мақаланы жеңіл табуға мүмкіндік беретін мақала мәтінің терминдерін және де басқа маңызды ұғымдарды қамтуы қажет. Мақаланың негізгі мәтіні кіріспені, мақсат пен міндеттерді қоюылуын, зерттеу тақырыбы бойынша жұмыстардың шолуын, зерттеу әдістерін, нәтижелері/талқылауы,

190 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

қорытынды қамтуы қажет (жоларалық интервал - 1, азат жол «қызыл жолдан» - 1 см, беттеу жолағы – еніне сай жасалады). Кестелер, суреттер – аталғаннан кейін орналастырылады. Әр иллюстрация қасын- да оның аталуы болу қажет. Сурет айқын әрі сканерден өтпеген болуы керек. Мақаладағы формулалар тек мәтінде оларға сілтеме берілсе ғана нөмірленеді. Жалпы қолданыста бар аббревиатуралар мен қысқартулардан басқаларына міндетті түрде алғаш қолданғанда түсініктеме берілуі қажет. Қаржылай көмек туралы ақпарат бірінші бетте көрсетіледі. Әдебиеттер тізімі. Мәтінде әдебиеттерге сілтеме тікжақшаға алынады. Мәтіндегі әдебиеттер тізіміне сілтемелердің нөмірленуі мәтінде қолданылуына қатысты жүргізіледі: мәтінде кездескен әдебиетке алғашқы сілтеме [1, 153 б.] арқылы, екінші сілтеме [2, 185 б.] арқылы т.с.с. жүргізіледі. Мақаланың негізгі мәтініндегі кітапқа сілтеме колданылған бет- терді көрсету керек (мысалы, [1, 45 б.].) Жарияланбаған еңбектерге сілтемелер жасалмайды. Сонымен қатар, рецензиядан өтпеген басылымдарға да сілтемелер жасалмайды (әдебиеттер тізімін, әдебиеттер тізімінің ағылшынша әзірлеу үлгісін төмендегі мақаланы рәсімдеу үлгісінен қараңыз). Мақала соңындағы әдебиеттер тізімінен кейін библиографиялық мәліметтер орыс және ағылшын тілінде (егер мақала қазақ тілінде жазылса), қазақ және ағылшын тілінде (егер мақала орыс тілінде жазылса), орыс және қазақ тілінде (егер мақала ағылшын тілінде жазылған болса) беріледі. Авторлар туралы мәлімет: аты-жөні, ғылыми атағы, қызметі, жұмыс орны, жұмыс орнының мекенжайы, телефон, e-mail – қазақ, орыс және ағылшын тілінде толтырылады. 6. Қолжазба мұқият тексерілген болуы қажет. Техникалық талаптарға сай келме- ген қолжазбалар қайта өңдеуге қайтарылады. Қолжазбаның кейін қайтарылуы, оның жур- налда басылуына жіберілуін білдірмейді. 7. Электронды корректурамен жұмыс істеу. Ғылыми басылымдар бөліміне түскен мақалалар жабық (анонимді) тексеруге жіберіледі. Эксперттер ұсынылған мақалаға онын жариялау мүмкіндігі, жақсарту қажеттілігі немесе қабылданбауы туралы дәлелді қорытын- дысын қамтитын жазбаша сын пікір береді. Жарамсыз деп таныған мақала қайтара қарас- тырылмайды. Мақаланы түзетуге ұсыныс берген жағдайда авторлар үш күн аралығында мақаланың корректурасын жіберу керек. Мақаланың түзетілген нұсқасы мен автордың ре- цензентке жауабы редакцияға жіберіледі. Оң сын пікірлер алған мақалалар оларды талқы- лау және басылымға бекіту үшін журналдын редакциялық алқасына ұсынылады.

Журналдың басылым жиілігі: жылына 4 рет.

8. Төлемақы. Басылымға рұқсат етілген мақала авторларына келесі реквизиттер бойынша төлем жасау қажет (ЕҰУ қызметкерлері үшін - 4500 теңге; басқа ұйым қызмет- керлеріне - 5500 теңге).

191 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Реквизиттер:

1) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК АО «Банк ЦентрКредит» БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кпн 859- за статью

2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК АО «Bank RBK» Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16 Кнп 859 – за статью

3) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК АО «ForteBank» БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16 Кнп 859 – за статью

4) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК АО «НародныйБанкКазахстан» БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16 Кнп 859. - за статью

«Мақала үшін, автордың АТЫ-ЖӨНІ»

192 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Provisions on articles submitted to the journal “Bulletin of the L.N. Gumilyov Eurasian National University. Philology Series”

1. Goal of the journal. Publication of carefully selected original scientific papers in the fields of literary studies, linguistics, reflecting the actual problems of philology, language and literature teaching methods, most significant proceedings of scientific conferences, bibliographic summaries and reviews. 2. An author who wishes to publish a paper in the journal must submit the paper in one hard copy (printed version), signed by the author, to the scientific publication office (at the address: 010008, the Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, Satpayev St., 2. The L.N. Gumilyov Eurasian National University, Main Administrative Building, Office 402) and by e-mail vest_ [email protected] in Word format. At the same time, strict compliance between Word-version and the hard copy is required. And also the authors need to submit a cover letter.

Language of publications: Kazakh, Russian, English. 3. Submission of papers to the scientific publication office means the authors’ consent to the right of the Publisher, the L.N. Gumilyov Eurasian National University, to publish papers in the journal and their re-publication in any foreign language. By submitting the text of the paper for publication in the journal, the author guarantees the correctness of all information about themselves, lack of plagiarism and other forms of unauthorized use in the article, proper formulation of all borrowings of text, tables, diagrams, and illustrations. 4. The recommended volume of the paper (including metadata and references): – for papers – between 8-16 pages; – for reviews (of monographs, books), reviews on conferences – between 6-12 pages. 5. Text formatting requirements: – Microsoft Word file format (docx); – Times New Roman font; – the size of the fields 2 * 2 * 2 * 2; – line spacing 1,0; – size 14; – text alignment in width; – each paragraph beginning with the main line (indent 1 cm); – transliteration is carried out according to the Library of Congress (LC) system. Structure of the article: IASTI http://grnti.ru/ – first line, left The content of the metadata about the author (see Рәсімдеу үлгісі / Paper template) Initials and Surname of the author (s) – center alignment, italics Full name of the affiliation, city, country (if the authors work in different organizations, you need to put the same icon next to the name of the author and the corresponding organization) Author’s e-mail (s) – in brackets (italics) Paper title – center alignment (bold) Abstract (100-200 words) must not contain formulas or repeat the content of the paper; it must not contain bibliographic references; it must reflect the summary of the paper, preserving the structure of the paper – introduction, methodology and research methods, research results, conclusion. Key words (the phrase «Keywords» is bold) (5-8 words/word groups). Keywords must be extremely accurate to reflect the subject area of the study, include terms from the text of the paper and other important concepts that make it possible to facilitate and expand the possibilities of finding the paper by means of an information retrieval system). 193 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

The main text of the paper must contain an introduction, setting goals and objectives, a review of works on the research topic, research methods, results / discussions conclusion / conclusions – line spacing – 1, «main line» indent – 1.25 cm, justified alignment. Tables, figures must be placed after the mention. Each illustration must be followed bythe inscription. Figures should be clear, clean, and unscanned. Only those formulas referenced in the text are subjected to numbering. All abbreviations and shprtenings, with the exception of obviously well-known, must be decoded when first used in the text. Information about the financial support of the work is indicated on the first page in the form of a footnote. References. In the text, references are indicated in square brackets. References must be numbered strictly in the order of mention in the text. The first reference in the text to a reference must have the number [1, 153 p.], the second – [2, 185 p.], Etc. The reference to the book in the main text of the article should be accompanied by an indication of the pages used (for example, [1, 45 p.]). Links to unpublished works are not allowed. Undesirable references to unlicensed publications are not recommended (examples of the description of the list of references, descriptions of the list of references in English, see below in the sample article). At the end of the paper, after the list of references, it is necessary to indicate bibliographic data in Russian and English (if the paper is in Kazakh), in Kazakh and English (if the paper is in Russian) and in Russian and Kazakh (if the paper is in English language). Information about the authors: last name, first name, patronymic, scientific degree, position, affiliation, full business address, telephone, e-mail – in Kazakh, Russian and English. 6. The manuscript must be carefully verified. Non-compliant manuscripts will be returned for revision. Returning for revision does not mean that the manuscript has been accepted for publication. 7. Work with electronic proofreading. Papers submitted to the Department of Scientific Publications (editing office) are sent for anonymous review. Experts give a written review of the submitted paper with a reasoned conclusion about the possibility of its publication, the need to send for revision or (rejection) of the paper. Papers that have received a negative review are not accepted for reconsideration. Authors should, within three days, send the proofreading of the paper if it is decided to finalize the paper. Corrected versions of papers and the author’s response to the reviewer are sent to the editor. Papers with positive reviews are submitted to the editorial board of the journal for discussion and approval for publication.

Periodicity of the journal: 4 times a year.

8. Payment. Authors who have received a positive opinion on publication must pay to the following banking details (for ENU employees – 4,500 KZT, for outside organizations – 5,500 KZT).

194 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Реквизиты:

1) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК АО «Банк ЦентрКредит» БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кпн 859- за статью

2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК АО «Bank RBK» Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16 Кнп 859 – за статью

3) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК АО «ForteBank» БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16 Кнп 859 – за статью

4) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК АО «НародныйБанкКазахстан» БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16 Кнп 859. - за статью

«For the publication, Name of the author»

195 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Положение о рукописях, представляемых в журнал «Вестник Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева. Серия Филология»

1. Цель журнала. Публикация тщательно отобранных оригинальных научных ра- бот в области литературоведения и языкознания, отражающих актуальные проблемы фи- лологических наук, методы преподавания языка и литературы, а также наиболее значимые материалы научных конференций, библиографические обзоры и рецензии. 2. Автору, желающему опубликовать статью в журнале, необходимо представить рукопись в твердой копии (распечатанном варианте) в одном экземпляре, подписанном ав- тором, в Отдел научных изданий (по адресу: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Сатпаева, 2, Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Учебно-административный корпус, каб. 402) и по e-mail [email protected]. При этом должно быть строго выдержано соответствие между Word-файлом и твердой копией. Также авторам необходимо предо- ставить сопроводительное письмо. Язык публикаций: казахский, русский, английский. 3. Отправление статей в редакцию означает согласие авторов на право Издателя – Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева – публикации статей в журнале и переиздания их на любом иностранном языке. Представляя текст работы для публикации в журнале, автор гарантирует правильность всех сведений о себе, отсутствие плагиата и других форм неправомерного заимствования в рукописи, надлежащее оформле- ние всех заимствований текста, таблиц, схем, иллюстраций. 4. Рекомендованный объем (включая метаданные и список литературы): – для статей – от 8 до 16 страниц; – для рецензий (на монографии), отзывов о конференциях – от 6 до 12 страниц. 5. Требования к форматированию текста: – формат файла Microsoft Word (docx); – шрифт Times New Roman; – размер полей 2*2*2*2; – междустрочный интервал 1,0; – кегль 14; – выравнивание текста по ширине; – каждый абзац должен начинаться с красной строки (отступ 1 см); – транслитерация осуществляется по системе Library of Congress (LC). Схема построения статьи: ГРНТИ http://grnti.ru/ – первая строка, слева Содержание метаданных об авторе (см. Рәсімдеу үлгісі/Образец оформления статьи/ Template) Инициалы и фамилия автора(ов) – выравнивание по центру (начертание курси- вом) Полное наименование организации, город, страна (если авторы работают в раз- ных организациях, необходимо поставить одинаковый значок около фамилии автора и со- ответствующей организации) Е-mail автора(ов) – в скобках (начертание курсивом) Название статьи – выравнивание по центру (начертание полужирным) Аннотация (100-200 слов) не должна содержать формулы, по содержанию повто- рять название статьи; не должна содержать библиографические ссылки; должна отражать краткое содержание статьи, сохраняя структуру статьи – введение, методологию и методи- ку исследования, результаты исследования, заключение. Ключевые слова (словосочетание «Ключевые слова» выделяется полужирным) (5-8 слов/словосочетаний). Ключевые слова должны предельно точно отражать предметную область исследования, включать термины из текста статьи и другие важные понятия, позволяющие об-

196 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

легчить и расширить возможности нахождения статьи средствами информационно-поисковой системы). Основной текст статьи должен содержать введение, постановку цели и задач, обзор ра- бот по теме исследования, методы исследования, результаты/обсуждение, заключение/выводы – межстрочный интервал – 1, отступ «красной строки» – 1,25 см, выравнивание по ширине. Таблицы, рисунки необходимо располагать после упоминания. С каждой иллю- страцией должна следовать надпись. Рисунки должны быть четкими, чистыми, несканиро- ванными. В статье нумеруются лишь те формулы, на которые по тексту есть ссылки. Все аббревиатуры и сокращения, за исключением заведомо общеизвестных, долж- ны быть расшифрованы при первом употреблении в тексте. Сведения о финансовой поддержке работы указываются на первой странице в виде сноски. Список литературы. В тексте ссылки обозначаются в квадратных скобках. Ссылки должны быть пронумерованы строго по порядку упоминания в тексте. Первая ссылка в тек- сте на литературу должна иметь номер [1, 153 с.], вторая - [2, 185 с.] и т.д. Ссылка на кни- гу в основном тексте статьи должна сопровождаться указанием использованных страниц (например, [1, 45 с.]). Ссылки на неопубликованные работы не допускаются. Нежелатель- ны ссылки на нерецензируемые издания (примеры описания списка литературы, описания списка литературы на английском языке см. ниже в образце оформления статьи). В конце статьи, после списка литературы, необходимо указать библиографические данные на русском и английском языках (если статья оформлена на казахском языке), на казахском и английском языках (если статья оформлена на русском языке) и на русском и казахском языках (если статья оформлена на английском языке). Сведения об авторах: фамилия, имя, отчество, научная степень, должность, место ра- боты, полный служебный адрес, телефон, e-mail – на казахском, русском и английском языках. 6. Рукопись должна быть тщательно выверена. Рукописи, не соответствующие техническим требованиям, будут возвращены на доработку. Возвращение на доработку не означает, что рукопись принята к опубликованию. 7. Работа с электронной корректурой. Статьи, поступившие в Отдел научных из- даний (редакция), отправляются на анонимное рецензирование. Эксперты дают письмен- ную рецензию на представленную статью с мотивированным заключением о возможности ее опубликования, необходимости направить на доработку или (отклонении) статьи. Ста- тьи, получившие отрицательную рецензию, к повторному рассмотрению не принимаются. Авторам в течение трех дней необходимо отправить корректуру статьи в случае принятия решения о доработке статьи. Исправленные варианты статей и ответ автора рецензенту присылаются в редакцию. Статьи, имеющие положительные рецензии, представляются редколлегии журнала для обсуждения и утверждения для публикации.

Периодичность журнала: 4 раза в год.

8. Оплата. Авторам, получившим положительное заключение к опубликованию, необходимо произвести оплату по следующим реквизитам (для сотрудников ЕНУ – 4500 тенге, для сторонних организаций – 5500 тенге):

197 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы №4 (129)/2019

Реквизиты:

1) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК АО «Банк ЦентрКредит» БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16 Кпн 859- за статью

2) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК АО «Bank RBK» Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16 Кнп 859 – за статью

3) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК АО «ForteBank» БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16 Кнп 859 – за статью

4) РГП ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК АО «НародныйБанкКазахстан» БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16 Кнп 859. - за статью

«За публикацию ФИО автора»

198 ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series №4 (129)/2019

Редактор: Дихан Қамзабекұлы Шығарушы редактор: І.Р. Құрманғалиев Дизайн: Ілияс Рысбекұлы

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. Филология сериясы. - 2019. - 4 (129). - Нұр-Сұлтан: ЕҰУ. 207-б. Шартты б.т. - 19,0 Таралымы - 35 дана

Мәтін мазмұнына типография жауап бермейді.

Редакция мекенжайы: 010008, Қазақстан Республикасы, Нұр-Сұлтан қаласы, Қ. Сәтбаев көшесі, 2. Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Tел.: +7(7172) 709-500 (ішкі 31-413)

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің баспасында басылды

199