Trelastutførsla Frå Tysvær I Første Del Av 1600-Talet 185
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
- Årbok for Karmsund 1993-1994 Karm.sund Folkem.useum. Haugesund 1994 Haugesund Bok & Offset A.S. 184 Ei oppgangssag. (Foto frå Bull, E., Nordmenn før oss, Oslo 1980, med løyve av Ta no Forlag). TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 185 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYS VÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET Av: Svein Ivar Langhelle. Tollistene for første delen av 1600-talet syner at det blei utført store mengder trelast frå det området som idag utgjer Tysvær kommune: Skorne bord og furub jelkar til byggjematerialer, bandstakar av hassel til tønneband, ved og noko skipsmaterialer til master og pumper. Det totale omfanget veit me ikkje, men i perioden 1605-1623 kan det i gjennomsnitt årleg ha blitt betalt nærare 4000 skil ling i trelasttoll på varer som personar busette i Tysvær utførde. Me veit ikkje så nøyaktig kva desse varene var verd. På varer som ikkje var førde opp spesielt i tollsatslistene, skulle tollsatsen vera fj erdeparten av verdien. I så fa ll låg verdien på nærare 12000 skilling i året, eller verdien av 80-100 kyr. l Men verdien låg nok likevel langt høgare enn dette: Prisen på det viktigaste einskildproduktet, skorne bord, var minst 10-15 gonger høgare enn tollverdien,2 slik at verdien på utførsla i eit gjennomsnittsår på denne tida like gjerne kan ha vore 60000 skilling, eller verdien av 400-450 kyr. Me trur det kan vera nokolunde realistisk å rekna med at verdien på trelasten kan ha vore det tidoble av tollen, og skal i det fylgjande bru ka dette som målestokk, sjølv om det må understrekast at tala er svært usikre. I så fa ll har utførsla av trelast årleg gitt like store inntekter som bøndene ville ha få tt om de i hadde seid 260 kyr. Me veit ikkje kor store bølingar bøndene hadde på denne tida, men i 1668 er det oppgitt til 2769 storfe. 3 Men dette var berre eksporten, og då den delen av han som ikkje blei smugla ut. Salet av trelast på den lokale marknaden ligg i mørkre for oss, medan smug linga truleg ikkje var så reint lita .4 Samla sett må såleis dei årlege inntektene frå trelasthandelen ha spela ei svært stor rolle. Av dei kjende utskipingshamnene 1610-1647 la over 40% av skipa til ved Straumen. Sommaren 1615 var t.d. ni skuter innom Straumen og lasta trelast, alle skotske. I juni låg det jamt fire skuter samtidig. 16.juni gjekk David Hegge av Dunbar ut, medan Eggbald Helles av Culross, George Reid av Aberdeen og John Pollow av Anstruther fortsatt låg og lasta. Dei to fø rste kom saman 7.juni og gjekk ut saman 20.juni. 17.juni kom så Simon Brown av Largo inn, han blei lig gjande heilt til 20.juli. Då gjekk han ut saman med Walter Scott av Anstruther og Jacob Binden av Dundee, som hadde kome inn saman 8.juli. Aktiviteten på lade staden i Straumen må ha vore stor denne sommaren. Ved sida av Straumen var det Kalsheimsholmen ved strandstaden Nedstrand som oftast fekk besøk av dei utanlandske trelasthandlarane. Tilsaman hadde des se to hamnene 2/3 av alle skipsanløpa. Andre mykje brukte hamner var Tende landsvågen, Hinderåvågen og Kvamskroken. Ein del la til ved Hapnes, men elles 186 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 1YSVÆR ,� \ l l l l l \ \ ' \ l l Kvamskr ken 1 l l Ness jøen : Hinderåvågen Tendelands l vågen sheim-1 lmen ,' l l l l - -- --- -- --- _, ....... --- , / l l l l l l ' ' l \ .-fl l l � l \ (/ , ', \}' ....... -P.a. r- - ----- - - - - - ,... "" - - Utførslehamnerfor trelast 1610-1647. (Teikn.: Knut Vaksdal, Teknisk etat i Tysvær) var både Hervik, Lindanger, Sandvik, Baustadvika, Nessavågen (det same som Nessasjøen?), Dokkskar, Vatsenvik og Yrkje nytta som utførslehamner. I den tida me har meir detaljerte opplysningar om utførsla, var det skottane som dominerte, sjølv om nederlendarane einskilde år var vel så store. Med nederlendarar meiner me her dei som kom frå Holland og Frisland. Forskjellane var m.a. at skottar var her nesten årvisst, medan innslaget av nederlendarar vari erte mykje frå år til år. Etter 1623 kan me ikkje sjå at nederlendarane kom fleire gonger, slik at skottane blei endå meir dominerande. Eit visst innslag av andre land sine skip var her likevel, i tida etter 1632 særleg frå Holstein, men elles frå Noreg, Danmark, Bremen, Lubeck, Wismar og engelske hamner. Var hollendarane først? Me veit ikkje kva tid den store trelastutførsla tok til, men det kan ha vore hol lendarane som var dei første. Kring 1650 var Holland blitt leiande i Europa når TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 187 AME LAND / WORKUM HINDERLOPPEN - STAVEREN ----- ---- --� ----- ROTTERDAM Kart over Nederlanda kring 1600. (Teikn.: Tina Røvær, Tysvær kulturkontor.) 188 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET det galdt frakt, handel og finanser. Den store fra mgangen for dette landet starta alt kring 1400 med sildefiske i Nordsjøen. Frakt av fangstane, særleg til Sør-Euro pa, sysselsette ei stor flåte som også kunne driva annan handel. Desse sildefiske ria er ofte blitt kalla "the Dutch gold mine", ei gruva som aldri blei tom. 5 Etter kvart utvida dei denne kysttrafikken til Skandinavia og Austersjøen. Hol lendarane fekk innpass i hansaen sitt gamle område, godt hjelpte av kongelege priviligeiebrev frå 1443 av som ga dei rett til å driva handel utan hinder overalt i Noreg. I 1490 blei hollendarane likestilt med hanseatane i sjølvaste Bergen. Tyngdepunktet i handelen i Nord-Europa blei flytta frå Austersjøen til Nordsjøen.6 Tilgangen til billeg tømmer frå Noreg skal ha hatt nesten like mykj e å seia som silda for utviklinga i hollandsk skipsfart og næringsliv) Hollendarane kunne frakta billeg, det blei sagt at dei var ein tredjedel eller ein halvdel billegare enn andre land. 8 Dei dreiv såleis ikkje berre fraktefart på eige land, men overalt. Lan det låg svært sentralt både for handel til sjøs og innetter elvane og blei ein laste plass for alle slag varer i Europa. Ryfylke og Tysvær-området låg sentralt i skipsleia, og det er difor all grunn til å tru at vårt område kom med i denne tidlege utførsla av trelast. Også vårt områ de må ha vore ein del av den hollandske "gullgruva". Oppgangssaga kom i bruk i Noreg tidleg på 1500-talet, og kan gjerne ha blitt tatt i bruk også her ut over på 1500-talet, sjølv om me har få opplysningar om dette. I alle fall kan dei ha utførd hogne bjelkar, eit produkt som i dei fø rste åra etter 1600 spela like stor rolle som sagborda. På 1500-talet spela utførsla til Spania og Portugal stor rolle, og særleg Spania betalte for det meste med importert amerikansk sølv. Denne fraktefarten var det hollendarane som dominerte. Men frå 1600 gjekk det tilbake med Spania og Por tugal, og innførsla av trelast frå Noreg minka mykje. Snart gjekk det også tilbake med etterspurnaden på det vest-europeiske fa stlandet. At de i hollandske og fri siske fartya ser ut til å ha blitt borte etter 1630, kan me truleg sjå i samanheng med dette.9 I Holland og Frisland var det hamnene kring Ijseelmeer som var heilt domine rande i det me kjenner til av trelastfart på Tysvær, byar som Medemblik, Enkhui zen, Hoorn, Edam, Monnikendam og Amsterdam i Holland og Hindeloopen, Sta veren og Workum i Frisland. Sjå kartet. Utanom byggematerialer til hus og ved, må me rekna med at ein del av nederlendarane si last kan ha gått til skipsbyg gjing, og nederlendarane tok med seg det aller meste av typisk skipsvyrke som master og pumpetrær. Elles dreiv hollendarane fart på ulike land, så ein del kan ha gått til andre land enn deira eige. Såleis kan tømmer t.d. også ha gått til gru vene i Nordaust-England. Skottefarten Seinast i 1550-åra kom oppgangssagene til Ryfylke og trelasteksporten tok til for alvor. lO Kring 1547 gjekk det ut eit brev frå kongen til alle lensmennene ved TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 189 KIRKWALL CROMARTY PERTHEAD C RAIL ANSTRUTER PITTENWEEM ST. MONANS ELIE LARGO LEVEN DYSART MONTROSE KIRKCALDY DUNDEE ST. ANDREWS --- FIFE NESS DUN BAR : j GLASGOW BO'NESS CULROSS EDINBURGH LEITH Kart over Skotland. (Teikn.: Tina Røvær, Tysvær kulturkontor) 190 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET sjøsida i Noreg, der lensmennene blei bedne om å sjå etter at ikkje skottane låg ved kystane og "bytta og parta", eller delte sjørøvargods.11 Dette kan kanskje ha vore ein reaksjon på at skottane alt då dreiv handel med trelast i bytte for varer. At kongen såg med ublide auger på dette, må ha hatt samanheng med at utførs la av trelast var ulovleg. Dessutan gjekk skottane byborgarane og deira handels verksemd i næringa. Det hadde kome mange klager over forbodet mot utførsle av trelast før det blei oppheva i 1564. I 1567 var det 38 utanlandske farty i Ryfylke-fjordane. Av desse var 25 skottar, resten tyskarar, frisarar og engelskmenn.12 Også seinare var det skottane som dominerte trelasthandelen på Ryfylke. Var denne handelen viktig for hollendarane, må han ha hatt mykje meir å seia for skottane. Deira eigen skog tok til å bli hoggen ut der det var lett å få han frakta fram, og farten over Nordsjøen må i stor grad ha vore den måten dei skaffa seg trelast på. Ryfylke spela slik sett ei viktig rolle i skotsk historie. Bakgrunnen for skottane sin trelasthandel kan ha vore litt av det same som for hollendarane, sildefiske og fiskehandel. Særleg byane på sørkysten av Fife, dei same som spela størst rolle i trelasthandelen på Tysvær, skal ha hatt ein bløman de handel og skipsfart tidleg på 1600-talet.13 Etter unionen med England i 1603 skal handelen etter kvart ha tatt til å lida, og ut over på 1600-talet stagnerte skips fartsbyane.