Trelastutførsla Frå Tysvær I Første Del Av 1600-Talet 185

- Årbok for Karmsund 1993-1994

Karm.sund Folkem.useum.

Haugesund 1994

Haugesund Bok & Offset A.S. 184

Ei oppgangssag. (Foto frå Bull, E., Nordmenn før oss, Oslo 1980, med løyve av Ta no Forlag). TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 185

TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYS VÆR

I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

Av: Svein Ivar Langhelle.

Tollistene for første delen av 1600-talet syner at det blei utført store mengder trelast frå det området som idag utgjer Tysvær kommune: Skorne bord og furub jelkar til byggjematerialer, bandstakar av hassel til tønneband, ved og noko skipsmaterialer til master og pumper. Det totale omfanget veit me ikkje, men i perioden 1605-1623 kan det i gjennomsnitt årleg ha blitt betalt nærare 4000 skil ling i trelasttoll på varer som personar busette i Tysvær utførde. Me veit ikkje så nøyaktig kva desse varene var verd. På varer som ikkje var førde opp spesielt i tollsatslistene, skulle tollsatsen vera fj erdeparten av verdien. I så fa ll låg verdien på nærare 12000 skilling i året, eller verdien av 80-100 kyr. l Men verdien låg nok likevel langt høgare enn dette: Prisen på det viktigaste einskildproduktet, skorne bord, var minst 10-15 gonger høgare enn tollverdien,2 slik at verdien på utførsla i eit gjennomsnittsår på denne tida like gjerne kan ha vore 60000 skilling, eller verdien av 400-450 kyr. Me trur det kan vera nokolunde realistisk å rekna med at verdien på trelasten kan ha vore det tidoble av tollen, og skal i det fylgjande bru ka dette som målestokk, sjølv om det må understrekast at tala er svært usikre. I så fa ll har utførsla av trelast årleg gitt like store inntekter som bøndene ville ha få tt om de i hadde seid 260 kyr. Me veit ikkje kor store bølingar bøndene hadde på denne tida, men i 1668 er det oppgitt til 2769 storfe. 3 Men dette var berre eksporten, og då den delen av han som ikkje blei smugla ut. Salet av trelast på den lokale marknaden ligg i mørkre for oss, medan smug linga truleg ikkje var så reint lita .4 Samla sett må såleis dei årlege inntektene frå trelasthandelen ha spela ei svært stor rolle. Av dei kjende utskipingshamnene 1610-1647 la over 40% av skipa til ved Straumen. Sommaren 1615 var t.d. ni skuter innom Straumen og lasta trelast, alle skotske. I juni låg det jamt fire skuter samtidig. 16.juni gjekk David Hegge av Dunbar ut, medan Eggbald Helles av Culross, George Reid av Aberdeen og John Pollow av Anstruther fortsatt låg og lasta. Dei to fø rste kom saman 7.juni og gjekk ut saman 20.juni. 17.juni kom så Simon Brown av Largo inn, han blei lig gjande heilt til 20.juli. Då gjekk han ut saman med Walter Scott av Anstruther og Jacob Binden av Dundee, som hadde kome inn saman 8.juli. Aktiviteten på lade staden i Straumen må ha vore stor denne sommaren. Ved sida av Straumen var det Kalsheimsholmen ved strandstaden Nedstrand som oftast fekk besøk av dei utanlandske trelasthandlarane. Tilsaman hadde des se to hamnene 2/3 av alle skipsanløpa. Andre mykje brukte hamner var Tende landsvågen, Hinderåvågen og Kvamskroken. Ein del la til ved Hapnes, men elles 186 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

1YSVÆR

,� \ l

l l l l \ \ ' \ l l Kvamskr ken 1 l l Ness jøen : Hinderåvågen Tendelands l vågen sheim-1 lmen ,'

l l l l ------_, ...... --- , / l l l l l l ' ' l \ .-fl l l � l \ (/ , ', \}' ...... -P.a. r------,... "" - -

Utførslehamnerfor trelast 1610-1647. (Teikn.: Knut Vaksdal, Teknisk etat i Tysvær) var både Hervik, Lindanger, Sandvik, Baustadvika, Nessavågen (det same som Nessasjøen?), Dokkskar, Vatsenvik og Yrkje nytta som utførslehamner. I den tida me har meir detaljerte opplysningar om utførsla, var det skottane som dominerte, sjølv om nederlendarane einskilde år var vel så store. Med nederlendarar meiner me her dei som kom frå Holland og Frisland. Forskjellane var m.a. at skottar var her nesten årvisst, medan innslaget av nederlendarar vari erte mykje frå år til år. Etter 1623 kan me ikkje sjå at nederlendarane kom fleire gonger, slik at skottane blei endå meir dominerande. Eit visst innslag av andre land sine skip var her likevel, i tida etter 1632 særleg frå Holstein, men elles frå Noreg, Danmark, Bremen, Lubeck, Wismar og engelske hamner. Var hollendarane først?

Me veit ikkje kva tid den store trelastutførsla tok til, men det kan ha vore hol lendarane som var dei første. Kring 1650 var Holland blitt leiande i Europa når TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 187

AME LAND /

WORKUM

HINDERLOPPEN - STAVEREN ------�

-----

ROTTERDAM

Kart over Nederlanda kring 1600. (Teikn.: Tina Røvær, Tysvær kulturkontor.) 188 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

det galdt frakt, handel og finanser. Den store fra mgangen for dette landet starta alt kring 1400 med sildefiske i Nordsjøen. Frakt av fangstane, særleg til Sør-Euro pa, sysselsette ei stor flåte som også kunne driva annan handel. Desse sildefiske ria er ofte blitt kalla "the Dutch gold mine", ei gruva som aldri blei tom. 5 Etter kvart utvida dei denne kysttrafikken til Skandinavia og Austersjøen. Hol lendarane fekk innpass i hansaen sitt gamle område, godt hjelpte av kongelege priviligeiebrev frå 1443 av som ga dei rett til å driva handel utan hinder overalt i Noreg. I 1490 blei hollendarane likestilt med hanseatane i sjølvaste Bergen. Tyngdepunktet i handelen i Nord-Europa blei flytta frå Austersjøen til Nordsjøen.6 Tilgangen til billeg tømmer frå Noreg skal ha hatt nesten like mykj e å seia som silda for utviklinga i hollandsk skipsfart og næringsliv) Hollendarane kunne frakta billeg, det blei sagt at dei var ein tredjedel eller ein halvdel billegare enn andre land. 8 Dei dreiv såleis ikkje berre fraktefart på eige land, men overalt. Lan det låg svært sentralt både for handel til sjøs og innetter elvane og blei ein laste plass for alle slag varer i Europa. Ryfylke og Tysvær-området låg sentralt i skipsleia, og det er difor all grunn til å tru at vårt område kom med i denne tidlege utførsla av trelast. Også vårt områ de må ha vore ein del av den hollandske "gullgruva". Oppgangssaga kom i bruk i Noreg tidleg på 1500-talet, og kan gjerne ha blitt tatt i bruk også her ut over på 1500-talet, sjølv om me har få opplysningar om dette. I alle fall kan dei ha utførd hogne bjelkar, eit produkt som i dei fø rste åra etter 1600 spela like stor rolle som sagborda. På 1500-talet spela utførsla til Spania og Portugal stor rolle, og særleg Spania betalte for det meste med importert amerikansk sølv. Denne fraktefarten var det hollendarane som dominerte. Men frå 1600 gjekk det tilbake med Spania og Por tugal, og innførsla av trelast frå Noreg minka mykje. Snart gjekk det også tilbake med etterspurnaden på det vest-europeiske fa stlandet. At de i hollandske og fri siske fartya ser ut til å ha blitt borte etter 1630, kan me truleg sjå i samanheng med dette.9 I Holland og Frisland var det hamnene kring Ijseelmeer som var heilt domine rande i det me kjenner til av trelastfart på Tysvær, byar som Medemblik, Enkhui zen, Hoorn, Edam, Monnikendam og Amsterdam i Holland og Hindeloopen, Sta veren og Workum i Frisland. Sjå kartet. Utanom byggematerialer til hus og ved, må me rekna med at ein del av nederlendarane si last kan ha gått til skipsbyg gjing, og nederlendarane tok med seg det aller meste av typisk skipsvyrke som master og pumpetrær. Elles dreiv hollendarane fart på ulike land, så ein del kan ha gått til andre land enn deira eige. Såleis kan tømmer t.d. også ha gått til gru vene i Nordaust-England. Skottefarten

Seinast i 1550-åra kom oppgangssagene til Ryfylke og trelasteksporten tok til for alvor. lO Kring 1547 gjekk det ut eit brev frå kongen til alle lensmennene ved TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 189

KIRKWALL

CROMARTY

PERTHEAD

C RAIL ANSTRUTER PITTENWEEM ST. MONANS ELIE LARGO LEVEN DYSART MONTROSE KIRKCALDY

DUNDEE ST. ANDREWS

--- FIFE NESS

DUN BAR

: j GLASGOW

BO'NESS

CULROSS EDINBURGH

LEITH

Kart over Skotland. (Teikn.: Tina Røvær, Tysvær kulturkontor) 190 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

sjøsida i Noreg, der lensmennene blei bedne om å sjå etter at ikkje skottane låg ved kystane og "bytta og parta", eller delte sjørøvargods.11 Dette kan kanskje ha vore ein reaksjon på at skottane alt då dreiv handel med trelast i bytte for varer. At kongen såg med ublide auger på dette, må ha hatt samanheng med at utførs la av trelast var ulovleg. Dessutan gjekk skottane byborgarane og deira handels verksemd i næringa. Det hadde kome mange klager over forbodet mot utførsle av trelast før det blei oppheva i 1564. I 1567 var det 38 utanlandske farty i Ryfylke-fjordane. Av desse var 25 skottar, resten tyskarar, frisarar og engelskmenn.12 Også seinare var det skottane som dominerte trelasthandelen på Ryfylke. Var denne handelen viktig for hollendarane, må han ha hatt mykje meir å seia for skottane. Deira eigen skog tok til å bli hoggen ut der det var lett å få han frakta fram, og farten over Nordsjøen må i stor grad ha vore den måten dei skaffa seg trelast på. Ryfylke spela slik sett ei viktig rolle i skotsk historie. Bakgrunnen for skottane sin trelasthandel kan ha vore litt av det same som for hollendarane, sildefiske og fiskehandel. Særleg byane på sørkysten av Fife, dei same som spela størst rolle i trelasthandelen på Tysvær, skal ha hatt ein bløman de handel og skipsfart tidleg på 1600-talet.13 Etter unionen med England i 1603 skal handelen etter kvart ha tatt til å lida, og ut over på 1600-talet stagnerte skips fartsbyane. Skottane tok imot lite av typisk skipstømmer, noko som gjer at me trur verftsindustrien ikkje kan ha spela noka stor rolle som avtakar. Det er rime leg å tru at utførsla til Skottland må ha gått til byggjing, forutan kanskje noko til den spirande kolgruveindustrien. I Skotland kom dei frå heile kystlina mot Nordsjøen, frå Dunbar aust for Edin burgh i sør og til Kirkwall på Orknøyane i nord, sjølv om det blei langt mellom skipa nordover Highlands. Utanom dette kom eit einsleg skip frå Glasgow. Det var fylket Fife som vog mest med kring halvparten av alle skipa. Særleg distriktet frå Fife Ness og vestover langs nordbredden av Firth of Forth var viktig, stader som Crail, Anstruther, Pittenweem, St.Monans, Elie, Largo, Leven, Dysart og Kirk caldy låg på rekke og rad innover fjorden, fleire av dei er i dag svært små byar eller hamner. Nest viktigst var kysten av Tayside med nær fjerdeparten av skipa. Ingen by hadde fleire farty i trelasthandelen enn Dundee.

Livleg gjensidig handel

Handelen med trelast var nok det viktigaste ved denne farten, men var langt frå den einaste handelen som foregjekk. Oppgåvene over kva skiprane hadde med seg, er nokså ufullstendige, men eit visst inntrykk får me likevel. I nokre til feller kan det ha dreidd seg om ein rein bytehandel, der trelasta blei bytta mot dei innførde varene. I andre høve blei handelen heilt eller delvis gjort opp i klingande sølvmynt. TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 191

Hukkert. Dette var ein mindre, hollandsk fa rtytype, my kje brukt i kystfartenpå Skan dinavia. Pa rtyet blei kalla "einmaster" sjølv om det var utstyrt med to master. (Ill.frå 1otuns Skips-serie", utg. av jotun Fabrikker AlS, Sandefjord.)

Frå engelske hamner kom det korn, erter og klede, to skip frå Bremen og eit frå Stavanger betalte for trelasta med pengar, medan skipperen Jan Jansen frå Fredrikstad i Holstein i juli 1637 seide 100 liter fransk brennevin og 80 liter fransk vin. Tollaren på Nedstrand, Hans Pedersen, kjøpte sjølv 40 liter brennevin, halv parten av dette var slikt han trang til sitt eige hus. Så langt me kjenner, førde dei hollandske og frisiske skiprane inn brennevin, malt og humle til ølproduksjonen, samt matvarer som korn, brød og ost. Dessu tan betalte dei ein del med reide pengar. Med dei hollandske fartya skal det ha fulgt "sutlarar" eller kjøpmenn som dreiv den lokale handelen kringom bygde ne, 14 men dette finn me ikkje spor etter i våre kjelder. Det ser ut til handelen med skottane i større grad skjedde gjennom varebytte, av 24 skotske skip i åra 1602-1606, var det berre seks skip som hadde pengar med seg. Elles var malt den vara som gjekk oftast igjen, i 1646 kjenner me t.d. til innførsle av 85 tønner som skulle brukast til ølbrygging. Innførsle av humle frå Skotland kjenner me derimot berre til ved eitt høve. Mesteparten av varene var nok etande, og skottehandelen må ha spela ei vik tig rolle som eit tillegg eller alternativ til den heimeavla havren, særleg i det litt "finare" kosthaldet. Hjå tollaren på Nedstrand var det bakaromn, slik at dei kun ne baka brød av kveite og rug.15 Slike bakaromnar må det truleg ha vore fleire av kringom i bygda. Frå gamalt av var det elles hellebakt flatbrød som blei brukt 192 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

Galjot. Hollandsk fartytype, to eller tre master. Her i landet blei galjoten mykje brukt på slutten av 1700-talet. (Ill. frå ':]otuns Skips-serie", utg. av jotun Fabrikker AlS, Sandefjord). blant folk. I 1646 blei det såleis innført 406 tønner korn, fe m tønner mjøl, 11,5 tønner brød og ei tønne kveitebrød. To år tidlegare var kornet oppgitt til 57 tøn ner rug og 12 tønner bygg. Totalt er brødet i halvparten av tilfella oppgitt til kvei tebrød. Ved eit høve i 1605 er kveitebrødet kalla "mørt". Ve d eit par tilfeller blei det innført kveite og havremjøl. Av andre matvarer blei det innført mindre meng der erter og bønner. Eit par hundre liter brennevin kjenner me også til frå skotte handelen. I 1611 førde Edward Robertsen frå Dunbar inn ei last på eit tonn sild. Me kjenner til tre skip som førde inn salt. Klær og sko spela også ei viss rolle i innførsla . Me kjenner seks skip som før de inn sko, fire som kom me klede, tre me d lerret, medan John Myr i 1646 førde inn 16 alner raudt "pladin" til ein verdi av 2,5 dalar. Av andre varer kan me nem na at Robert Wollson av Bo'ness i 1646 førde inn 12 tønner grønsåpe. På den andre sida var det heller ikkje berre trelast som blei førd ut. Det kan lenge ha vore ei viss utførsle av hestar frå distriktet, og i 1578 klaga bøndene i Hetland og Skåre skipreider over utførsletollen på desse dyra. l6 I 1602-1603 blei det ført ut 20 hestar. Jacob Boell frå La Rochelle i Frankrike og Thybj Zadzkers fr å Holland hadde hestane som einaste last, me dan Klaus Korneliussen fr å Edam i Holland førde med seg ein hest i tillegg til trelasta. Også i 16 10 gjekk det hestar til Holland, medan Arian Arisen av Medemblik i Holland same året låg ved Kals heimsholmen og lasta småstein i tillegg til trelasta. Småsteinen gjekk tollfritt, tru- TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 193

leg hadde han få tt han vederlagsfritt . Seinare kom hasselnøtter med i utførslelis tene, sjølv om det aldri blei dei store mengdane. Etter den kongelege forordninga av 1607 var handelen mellom utlendingane og bøndene ulovleg, då han skulle skje gjennom byborgarane. l7 Me kan likevel vera visse på at han fortsette, direktehandelen må ha vore alt for vanskeleg å kontrollera til at dei skulle kunna stoppa han. Mange av fartya gjekk med ballast då dei kom hit. Me veit lite om denne bal lasten, men på sjøbotnen ved Selvik i Muslandsvågen ligg det ei steinrøys kalla "Barlastå", og som etter tradisjonen skal stamma frå trelastfartya . Også ved Lang øysundet ligg ein slik dumpeplass for ballaststein. 18 Me veit ikkje i kva grad jord blei nytta som ballast, men me kan ikkje sjå bort frå at noko av jorda dei nytta til å fylla på i hagane på Nedstrand, kan ha kome frå utlandet.19

Tilbod og etterspurnad

Utførsla varierte mykje frå år til år. I åra 1602-1605 var den årlege tonnasjen 370 tonn på trelastfartya som la til i Leiranger skipreide. Åra 1606-1609 veit me ikkje noko om, men i 1610- 1611 låg tonnasjen på i gjennomsnitt 880 tonn, saman med 1615 var dette toppåra målt etter tonnasje. Også etter utførd mengde var dette truleg toppåra i den første fj erdeparten av 1600-talet. I 1615 blei det t.d utførd 6228 sagbord, 120 fu rubjelkar på 12 alner og 6014 på 9 alner, 36 ma ste trær, 72480 bandstakar og 234 fa mnar ved frå personar som heldt til i det områ det som idag utgjer Tysvær kommune. Målt etter tonnasjen på skip som la til i Leiranger skipreide, låg nivået på dei åra me kjenner i perioden 1616-1623 på i gjennomsnitt 380 tonn årleg. I åra 1632-1641 låg tonnasjen på i gjennomsnitt 310 tonn årleg, i 1642 kom han opp i 700 tonn, dei neste to åra vel 400 tonn, for så i 1646 å koma opp i 820 tonn. Det te året blei det elles førd ut 10860 sagbord frå hamner i Tysvær, det høgaste talet me kjenner for eit einskilt år. Dei skotske skipa var minst, i åra fram til 1623 var gjennomsnittstorleiken litt over 20 tonn, men midt på 1640-talet var dette auka til omlag 55 tonn. Dei skot ske skipa kunne likevel vera så små som heilt ned i 10 tonn, slik som John Lynn av Dundee sin dogger, som var på Kalsheimsholmen i 1611, medan Sander Prest av Dundee i 1614 låg på Vats sokn med ei fiskeskute på 12 tonn. Truleg var ikkje desse to fartya så ulike, då doggerskutene blei brukte til doggeri eller linefiske til havs. 20 Eit inntrykk av inventaret får me av rettsaka mot Siksten Toftøy som i 1623 var tiltala for vrakrøveri. Skotten Robert Hug hadde nattestid kome ut i sterk storm på Boknafjorden, og hadde med folka sine fo rlatt skipet og lasta og kome seg til Paul Borgenvik og der bede om hjelp til å berga skipet. Då dei kom fra m til det, synte det seg at Siksten Toftøy, saman med Ånen Vik og Knut i Stavanger, alt hadde vore der og tømt det for lausøyre. Blant godset Siksten hadde tatt med seg 194 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

heim, var noko reiskap, gryte, kjel, skåler, tønner og fat, fire par lerretsbukser, to kompass, to timeglas, to lodd og ei lykt.21 Dei små skipa må ha vore heller utsette i storm og uvær over Nordsjøen, og det må ha vore ein god del som ikkje nådde fram. 11.april 1643 gjekk skotten Ertzball Oelsen av Pittenweem sin pinass "Jeanette" på 40 tonn ned ved Bokn. Trelasta må likevel ha blitt berga, for i juni tok David Scott av Montrose både skipperen og lasta med seg. 22 Dei hollandske fartya var litt større enn dei skotske , gjerne 40-50 tonn, medan andre land sine skip gjerne var 60-80 tonn. Nå kan skipa i gjennomsnitt ha vore noko større enn det som blei oppgitt, og me må re kna me d at det var fleire enn John Durrie av Culross i Skotland som prøvde å sleppa med billegare skipstoll ved å gi opp for låge tal på lasteevna. I 1643 ga han opp storleiken på fløyteskipet "Fortuna" til 88 tonn, medan tollvisi tø ren takserte skipet til 120 tonn. Seinare fann dei at storleiken var heile 140 tonn.23 Samansetninga av vareslaga endra seg noko. Fram til 1624 var tollverdien på sagborda og bjelkane omlag like stor for leverandørar frå Tysvær, 39o/o av tollver dien på kvar varegruppe. Etter 1630 er dette noko annleis, etter tollverdien utgjer då sagbord meir enn halvparten og bjelkane under ein tredjedel. Det som slår oss endå meir, er likevel at bjelkane gjennomgåande var blitt kortare . Fram til 1624 var berre 0,4o/o av furubjelkane under 9 alner, medan dette var storleiken på 69o/o av bjelkane etter 1632. Medan 86o/o av bjelkane var på 9 alner i den fø rste perioden, galt dette ikkje meir enn Bo/o i den andre perioden. På den andre sida utgjorde dei største bjelkane, dei over 9 alner, 23o/o i siste perio den mot 14o/o i den fø rste . Andre trekk ved utviklinga var at etter 1640 var det slutt på utførsla av band stakar. På den andre sida kjem det på denne tida ein del nye produkt til , gjerne oppgitt etter bruken: Bjørkestykke til skaft på økser og hammarar og til harver, tønnestav av furu, trenaglar av selje, skipsnaglar av selje, bjørkehandspik. Eigentleg veit me ikkje så mykje om samspelet mellom tilbad og etterspurnad, men det kan sjå ut til at etterspurnaden til sine tider var større enn tilbodet. Til vanleg låg skipa kring tre veker og lasta, me n då Oluff Suderland frå St. Andrews i Skotland 22.juli 1610 kom inn til Vats sokn, var dette det 19. skipet som kom inn til distriktet denne sesongen. Han blei såleis liggjande heilt til 12.august fø r han fe kk lasta opp det 40 tonn store skipet sitt.

Elles må me tru at det i store trekk fu ngerte slik at det var etterspurnaden som avgjorde utførsla, og at bøndene leverte så lenge dei hadde varer som det var avsetnad på. At bjelkane blei kortare, tyder på at skogen blei tynt og at det blei vanskelegare å få tak i store trær. I samband me d sakene om Suldalsbruket i 1660-åra, var hovudklagemålet mot bøndene i Ryfylke at dei hadde drive rov hogst, slik at dei i høgda fe kk tre til fire bord av kvart tre , medan forordninga sa TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 195

sju til åtte . På den tida skulle ikkje borda ha vore breidare enn 6-8 tomar, medan forordninga sa 10-12 tomar.24 Handel med ulovleg trelast

I 1602 la kongen ned forbod mot utførsle av ask, eiketømmer, hasseltrær og begerholt eller emnetre av lauvtre .25 Det hindra likevel ikkje Obbe Gjertsson frå de n frisiske øya Ameland å føra ut begerholt i desember 1603. I 1619-1620 var Bjørn Erland, Johannes Borgøy, Tørres Slogvik, Johannes Tveit, Knut Leiranger, Torbjørn Søvik, Torbjørn Finshus, Siver Ikdal og Peder smed i Vats skipreide tiltalte og dømde for å ha selt ulovleg tømmer til ein skip per som låg ved Borgøy, Jacob Timandsen av Worckum i Frisland. Bjørn Erland ve dgjekk at han, på grunn av sin store fattigdom, hadde fått lov å hogga tre tylft begerholt eller ·emnetre av ask i skogen til Holger Lindanger. Den same tiltalen blei reist mot Johannes Borgøy. Bjørn Erland påsto at han ikkje hadde fått betalt for dette tømmeret, og at han heller ikkje visste det var ulovleg å selga ask til fra mande. Tørres Slogvik, Johannes Tveit og Knut Leiranger blei tiltalte for å ha selt eik og Askild Hervik for knapholt eller tønnestav i eik. Torbjørn Søvik blei tiltalt og dømt for å ha selt ein seks alner eikestolpe, eit eikekne og hundre tønnesta var, medan Peder smed, Torbjørn Finshus og Siver Ikdal i Vats skipreide blei til talte og dømde for å ha selt asketømmer.26 Etter at ein del av eikeskogane hadde vore synfarte i 1633, kom det nye for ordningar om m.a skogane på Eikje, Hundsnes, Fikstveit, Lindanger og Ned strand. Det var strengt forbode å hogga eiketømmer i nokon av desse skogane, bortsett frå til små "Danmarks-Bjelker" som blei førde til Danmark som bygnings tømmer i bytte mot brødkorn. Utførsle til utlandet var forbode . Eiketømmeret skulle først og fremst brukast til flåten.27 To år seinare blei det ført ut ein del eikelast til Gliickstadt og Breedsted i Holstein, som då var dansk område . I 1619 sende Helge Svinali klagebrev til kongen på vegne av bøndene i Ryfylke, der dei m.a. klaga over at dei ikkje fe kk betalt for alt eiketømmeret dei leverte .28 Sjørøvarar

I 1649 ba tollaren om at tollbua på Nedstrand måtte bli sett i stand slik at det ikkje skulle vera så lett for fr ibyttarar og sjørøvarar å få tak i tollkista med store mengder sølv i. I 1650, medan Laurits Rasch var tollar, kom ein engelsk sjørøvar eller fribyttar inn til Nedstrand, og like ved tollbua plyndra han ein skotsk skip per med namn Mogens Jørgensen frå Montrose. I dette byttet var også ein del lin som skotten hadde innført. 29 I 1666 var strandstaden på ny utsett for sjørøvaråtak, denne gongen av ein skotte og langt alvorlegare enn i 1649. Ve d nattestid 14. september såg m.a. Odd og Jakob Kleiberg eit framant skip seglande inn på sjøen, og dei to gjekk då til tollaren Erik Jørgensen og ba om å få undersøkja kva slag skip som kom, noko tollaren var glad for. Då dei kom ut i fj orden og kunne sjå at skipet truleg var ein 196 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

Pinass var eit raskt tremasta skip med langt, smalt skrog og aktespegel. Namnet kjem av at det var bygd i furu. (Ill. frå 1otuns Skips-serie", utg. av jotun Fabrikker AlS, Sandefjord.)

kaper, torde dei ikkje dra rett tilbake, etter som skipet nærma seg. I staden la dei to vegen om Hinderåvågen, der Jakob straks la på sprang. Då han kom på Sandsbakken, ropa han: "Varrer eder det er enn Kaper der Kommer". Navar Aks land, som høyrde dette, sprang straks til tollbua og fortalde dette vidare. Kaperen var då alt komen inn på hamna, sluppen var full av folk og nesten komen inn til tollbua. Hadde ikkje Navar kome akkurat då, hadde dei alle blitt overfalt, meinte tollaren. Han fekk likevel ikkje tatt med seg meir enn kona og to bøsser før sjø røvarane var inne. Den skotske sjørøvaren Thomas Bennet og folka hans overrumpla likevel tal laren, og tollkista med tre låsar blei førd ombord på sjørøvarskipet medan Jakob Jørgensen, Peder Nilsen, Tore Jonsen Leira og Ola Torgieldsen alle ser ut til å ha blitt førde ombord på skipet, der dei var då også tollkista kom ombord. Ola for talde at etter at tollkista var blitt sett ned i kahytta, snudde mannskapet på kape ren henne. Ola, Jakob, Peder og Tore høyrde alle at det risla i pengane. Ingenting av tollaren Erik Jørgensen si eiga formue blei redda, korkje av hus geråd eller kjøpmannsvarer. Alt blei ført bort, eller gjekk opp i røyk då tollbua saman med andre tollbuhus blei rov for flammane. Grannane Jakob Jørgensen og Peder Nilsen kjende til at mellom det oppbrente var 7000 gode kjøpmanns bord, to lester salta sild og makrell, ein del bukkeskinn, samt røykt og salta kjøt. Jakob Jørgensen sine hus sto fast i tollbuhusa, og også desse var blitt lagt i TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 197

Fløyteskipet var eit tremasta handelsfarty med fyldig skrog og kahytt bakerst. Skips typen var mykje brukt som handelsfarty. (Ill. frå ,Jotuns Skips-serie", utg. av jotun Fabrikker AlS, Sandefjord.) oske. Jakob blei likeeins frårøva eller fekk oppbrend alt han eigde, og etterpå skulle han ikkje ha hatt annan eigdedom enn klærne han gjekk og sto i. Jakob, som hadde kone og born, levde såleis i "største Elendighed". Borgaren Jens Iversen, som hadde vore i Stavanger då åtaket skjedde, hadde ogs å blitt frårøva eller fått oppbrent alt han eigde. Jens hadde difor korkje "det eine eller andre" til sine stakkars born. Ein annan borgar, Ole Sandersen, var likeeins blitt røva av kaperen. Hadde ikkje allmugen kome til hjelp, hadde også alle husa til Ole brunne ned, då det brann i ikringliggjande hus. Ole hadde fått sundhogge skrivekista og skap, medan klær, kåper og alt jernlagt husgeråd var blitt røva frå han. Ole Sandersen hadde etterpå ikkje så mykje som ei gryte han kunne koka seg fisk i. Samstundes med at det blei ført vitner om dette overfallet, sto Willum Jakob sen smed på Nedstrand fra m for retten. Han hadde budd her i lenet og skipreidet i 18 års tid nå, og med stort slit og treldom tent sitt brød. Ettersom han nå tenkte på å flytta til ein annan stad, ville han ha skussmål av allmugen. Det fekk ha n, dei visste ikkje anna om han enn det som var sømmeleg og ærleg, og at dei nødig såg �t haf! flytta . Den nære tilknytninga mellom dei to sakene får oss til å spørja om Willum kan ha vore skotte, og at han kan ha vore mistenkt som med skuldig i noko av det som skjedde.30 Det høyrer elles med til historia at Willum blei verande på Nedstrand. 198 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

Kjennskap og venskap? Med ein så stor fraktehandel som dette, får me mistanke om at det kan ha knytt seg band me llom utlendingane og folk i bygdene. Var det tilfeldig kvar dei landa, eller kom dei tilbake til dei same stadene og dei same bøndene gong etter gong? Namn som Skottesteinen ved innløpet til Nedstrand har truleg oppstått i samband med denne handelen. Sander skott og Kristoffe r hjelte førde ut trelast i 1605, William skott i 1614, Jon skott i 1618 og Jørgen skotte i 1623. Torbjørn tysk budde på Øvre Helle 31 og Tomas skotte på Sandsgård.32 Tomas hollendar er nemnt 1654.33 Alle hadde dei namn som fortel at nokre av utlendingane må ha slått seg til her. Anders Willumsen Sandvik kan ha vore frå Holland.34 På Ringja budde det folk av den skotske Blank-slekta. Soldaten Sander Robertsen Falkeid hadde eit namn som kling svært skotsk, likeeins hadde Hans Koch vevar på Ytre Kvam eit namn som lyder utanlandsk. Me skal difor sjå om me kan finna noko som kan fortelja oss om her har vore noka slag mønster i trafikken. Den første me skal sjå nærare på, er Gjert Didrichsen av Hoorn i Holland, som var her sju ganger i åra 1610-16 12. På desse sju turane handla Gjert Didrichsen seks ganger med Eilif Baustad, fire ganger me d herr Anders og tre ganger med Paul Li. Elles handla han to ganger med fe m andre, og ein gong med 21 ulike menn. Tilsaman handla Gjert Didrichsen med 28 forskjellege menn, dei fleste i Nedstrands-distriktet, det var berre Askild Hervik som budde utafor Nedstrand sokn. Elles var Olav Kjellsen borgar i Stavanger, resten var lokale bønder. Me kan såleis seia at Gjert Didrichsen "gjekk på Nedstrand" og at han gjerne kan ha hatt eit visst tilhøve til Eilif Baustad og presten Anders, sjølv om desse to storek sportørane av trelast hadde kontakt me d mange ulike skiprar. Me merkar oss elles at Gjert Didrichsen sine skip va rierte mellom 30 og 60 tonn. Kanskje var han ansvarleg for fleire skip, me n det kan også tenkjast at det var same skipet han kom med alle gangene, og at det var registreringa som var så ulik. Skiprane frå Largo i Skotland kom også gjerne tilbake fleire ganger. Simon Luckle kjenner me til at var her ni ganger, me ir enn nokon annan. I 1615-1620 seks ganger, og i 1632, 1633 og 1634 var det likeeins ein Simon Luckle frå Largo med kreierten "Giftegod" ("Gift of God") . Det er vanskeleg å sjå noka mønster i Simon Luckle sin handel. Eit visst mønster kan me derimot sjå hjå Simon Brown av Largo, som me kjen ner til va r her seks ganger i åra 1615- 1622, i 1620 må han ha lege her med to skuter på 20 tonn på ein gong. Simon handla ein del med folk frå Tysvær-sokna, m.a. tre ganger med Olav Brekke og Olav Tysvær, samt to ganger med Tørres Slogvik, Hans skreddar i Straumen og Holger Lindanger. Elles handla han med 24 ulike menn, av dei tilsaman 11 frå Tysvær-sokna. Me kan også sjå eit visst mønster hjå eit par av dei andre skiprane frå Largo. John Piteloch ser ut til å ha halde seg til bøndene langs Hervikfjorden og Skjol dafjorden. Han la til ved Straumen, men gjekk også inn til Frøvik. Han handla tre TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 199

ganger med Holger Lindanger og to ganger med Erik Hundsnes. I tillegg handla han ein gong med 11 andre bønder, mellom dei Olav Tysvær og Halvor Håland i Tysværbygda. Me veit ikkje om John Pitelock hadde ein slektning som heitte Humprey som også budde i Largo og som også var skipper på trelastfarty. Denne Humprey Pitelock var i alle fall i Straumen tre ganger i 1623. Han handla alle tre gangene med Holger Lindanger og Anders Sandvik i Nedstrand, medan han handla med Johannes Borgøy to av gangene . I tilleg kjøpte han trelast av Erik Hundsnes, Nils Ytre Amdal, Olav Tysvær og Ingebret Straum. Det er påfallande at dei tre første gangene me har registrert at Olav Brekke handla trelast, var det med Simon Brown. Elles er det ikkje sambandet med ein skildbønder, men heller med distrikt, som peikar seg ut . I dei 12 tilfella der me kjenner anløpstad for skiprar frå Elie, la dei til ved Straumen 10 ganger, William Smith frå Peterhead er re gistrert fem ganger i åra 1633-40, alle med anløp i Hin de råvåg, John Gimson av Crail var her tre ganger, alle i Straumen, John Valt av Cromarty to ganger i 1611, begge i Te ndelandsvågen. Andre brukte fleire ham ner, som Jacob Binnen av Pittenweem som fordelte dei fem anløpa 1636-1643 på Straumen, Tendelandsvågen og Kalsheimsholmen, og William Wackker av Aber deen, som i åra 1641-1642 var to ganger på Straumen og to ganger på Te nde landsvågen. For dei fleste skiprane var likevel venskap og kjennskap ikkje særleg aktuelt. Det store fleirtalet av dei ser ut til å ha kome berre ein gong. Dundee var t.d. den byen som hadde flest farty på vårt område, ialt 54 skip. Jacob Hey og Sander Prest har me registert tre ganger, Jacob Binden, Robert Foster, John Peterson, Walter Rinchen og Gilbert Knight to ganger. Dei andre 45 skiprane ser det ut til berre har blitt registert ein gong kvar i våre kjelder. Anstruther var den byen som hadde nest flest farty på vårt område, tilsaman 36. Thomas Watson var her fire ganger, John Pett tre ganger, William Ross, San der Guthry, John Pollow, Walter White og John Gurly to ganger. Dei andre 26 ser det ut som me berre har fått med ein gong. Nå kan desse tala dekka over at same skipperen kan ha operert frå fleire byar, og nokre av namna kjem igjen frå fleire stader, t.d. er det ein Sander Guthry både i Anstruther og Dysart. På den andre sida kan me her ha oversett tilfelle der fleire menn har hatt same namn.

Dei viktigaste trelastområda

Ser me på kva slag distrikt som sto for utførsla av trelast 1605-1623, er det som peiker seg ut først og fremst eit samanhengande område frå Lindanger og Yrkje langs heile nordsida av Nedstrand-halvøya, medrekna området langs Lyse-vatnet sørover til Hinderå og den austre delen av Nedstrand-halvøya. Her kan me omtrentleg rekna at kvar bonde i gjennomsnitt førde ut trelast for minst 6-7 dalar 200 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL A V 1600-TALET

TYSVÆR \ l , , ...0- l l l

... - \ l l ' l

\ l \ l \ ' \ ' \

l l

l l l l l l l \

------' ------.. �-- / l l

l l l l l ' l - · Y � l \ / ( l '... Q' ... - -"a.·'- - - .... ------

An tau årleg verd i på trelasteksporten frå Tysvær 1605-1624.

D 6-7 dalar pr. bonde.

� 4-5 dalar pr. bonde.

(::;>:<11-3dalar pr. bonde.

0 Kring 4-5 dalar pr. bonde.

� Verdi under 1/2 dalar pr. bonde

D Ingen registrert eksport.

Trelastutførsle. (Teikn.: Knut Vaksdal, Teknisk etat i Tysvær.) TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 201

i året.35 I område kring Espevik og langs Hervik-fjorden frå Hervik til Svinali spela trelastutførsla også stor rolle, men likevel klart mindre enn i det førstnemde området. Her kan me rekna den gjennomsnittlege utførsla for kvar bonde til 4-5 dalar i året. I ei tredje gruppe etter verdien av trelastutførsla, kjem gardane kring garden Tysvær, vestsida av Straumen, Dalsbygda aust for Straumen og i Leirang er-området. Her blei det i gjennomsnitt ført ut for meir enn ein dalar pr bonde og år. Ei viss rolle spelte trelasthandelen også for Våreneset og Neset mot Toftøy. Her kan me rekna omlag ein halv dalar i året på kvar bonde. I andre område hadde utførsla av trelast endå mindre å seia. Det galt områda vest ved Grinde fjorden, kring Falkeid-bygda, området kring Førland og Norde Askeland, samt områda på austsida av Førdesfjorden. Utførsla frå det siste området besto i at Siver Sørvåg i 1612 førde ut 60 furubjelkar på 9 alen og Osmund Kallevik i 1614 førde ut 1200 bandstakar. Frå resten av nåverande Tysvær, frå områda ved Førre, Aksdal og utløpet av Førlandstjorden, kjenner me ikkje til utførsle av trelast. Totalt utgjorde verdien på sagbord og furubjelkar 78% av all utførsle, målt etter tollverdien. Det var likevel viktige forskjellar. I dei beste utførsleområda utgjorde sagborda og bjelkane 81%, medan desse varetypane utgjorde berre 48% av tollverdien i områda ved Leiranger, Neset og Espevik. I desse siste områda spela salet av bandstakar av hassel etter måten stor rolle, frå 16% på Neset til 24% ved Espevik, medan bandstakane totalt sett berre utgjorde 7% av tollverdien. Området kring Espevik var viktigast av alle når det galt utførsle av bandstakar. Her utgjorde også utførsle av ved 24% av tollverdien, mot 12% totalt sett. Også kring Leiranger og Neset spela utførsla av ved etter måten stor rolle.

Dei viktigaste eksportørane Ser me nærare på dei personane som sto bak utførsla 1605-1623, ser me at nokre få menn var svært dominerande. Eilif Baustad sto åleine for nær ein femte part av utførsleverdien, dei fem største eksportørane, Eilif Baustad, Holger Lin danger, Knut Elfarvik, presten Anders Kjellsen og bror hans, Stavanger-borgaren Olav Kjellsen, sto tilsaman for over halvparten av utførsla, målt etter tollverdien. Desse fem var særleg dominerande i utførsla av sagbord, og sto åleine for 2/3 av denne. Tar me også omsyn til dei fem andre som førde ut meir enn 900 sag bord i denne perioden, Helge Svinali, Ingemund Tysvær, Laurits Ringja, Anders Indre Amdal og Peder Indre Kvam, får me at desse 10 mennene førde ut 81% av alle sagborda, det mest verdfulle trelastproduktet. Når det galt furubjelkane, sto desse ti mennene for 44% av utførsla, for band stakane sto dei for 23% og for veden 37%. Me ser at det var forskjell på folk etter kva slag produkt det var snakk om: Medan sagborda i stor grad var "dei store" si vare, var bjelkane, veden og særleg bandstakane for dei vanlege bøndene. Eilif Baustad kan desse åra i gjennomsnitt ha førd ut trelast for over 100 dalar i 202 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

Kreierten var ein mellomstor skipstyp e med to eller tre master. (Ill.fr å 1otuns Skips serie", utg. av jotun Fabrikker AlS, Sandefjord.)

året,36 eller verdien av omlag 50 kyr på den lokale marknaden.37 Han utførde årleg over 600 bord, 250 furubjelkar, 5700 bandstakar og 25 famnar ved. I meng de må dette ha utgjort fleire hundre kubikkmeter hogst i året. I 1617 eigde han jordegods tilsvarande 6540 skyldmarkeiningar, heile Øvre Amdal og Litle Bjel land, samt delar i Baustad, Musland, Landråk, Hetland i Nedstrand, Vatland og Aukland i Skjold, Sønnaland i Bokn og Bjørke(?) i Hjelmeland. I 1624 hadde han fått auka dette til 7755 skyldmarkeiningar gjennom pant på lån han hadde gitt. Holger Lindanger var den nest største eksportøren, han kan ha ført ut for over 50 dalar i året. Holger var frå Skiftun i Hjelmeland, son til Olav Koll, som var den største skatteytaren i Hjelmeland i 1563. Morfar til Holger var Odd Fevoll, ein av dei aller rikaste i Ryfylke kring 1520.38 I 1617 var Holger Lindanger den største jordeigaren av alle i nåverande Tysvær, med ein eigedom på i alt 10230 skyld markeiningar. Han eigde då heile Lindanger, Yrkje og Tveitarå i Jelsa og delar av gardane Fikstveit, Erland, Straum og Meland, alle i Skjold, Ørnes i Vikedal, Nedre Vikedal, Hogganvik og Midsedberg i Årdal. Like mykje gods eigde han i 1624, men då med ei litt anna samansetning av gardar. Me veit ikkje i kva grad han før de ut frå desse andre gardane han eigde, men han førde i alle fall fleire ganger ut trelast frå Hogganvik-området. Presten Anders Kjellsen har truleg ført ut for over 30 dalar i året. Han eigde ikkje for meir enn 600 skyldmarkeiningar i 1617, men i 1624 hadde han greidd å TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 203

auka det til 4500 skyldmarkeiningar. Han hadde då fått hand om Aksland, Ljot hellar, samt Venja på Sjernarøy gjennom pant. Som prest hadde han berre lov til å handla det han trang for huset, men herr Anders si verksemd må ha vore langt meir omfattande enn det. Me ser likevel ikkje at det var nokon som prøvde å gri pa inn mot han, slik det skjedde med prestane i Hjelmeland, Jelsa og Suldal i 1613.39 Stavanger-borgaren Olav Kjellsen var bror til herr Anders Kjellsen og førde ut for omlag 25 dalar året i den 11-års perioden han ser ut til å ha ført ut trelast frå vårt område. 25 dalar i året var også omlag det nivået utførsla til Ingemund Tysvær låg i dei fem åra me veit han var med på eksporten. Ingemund var son til Gunnar Førre, som eigde mykje jordegods. Alle desse mennene må ha høyrt til velståande familiar og kan ha arva midlar som dei sette inn i trelasthandelen, ei næring som så skaffa dei meir rikdom. For andre var ikkje dette så opplagt. Knut Elfarvik, som førde ut for omlag 30 dalar i året, kan rett nok ha gifta seg til nok o rikdom, 40 men me kan ikkje sjå at han eigde jordegods. På same måte som Peder Indre Kvam, Anders Indre Amdal og Helge Svinali budde han som leiglending på garden han dreiv. Desse fire siste kan kvar i gjennomsnitt ha utført for i underkant av 10 dalar i året. Me kan heller ikkje sjå at Anders Indre Amdal eigde jordegods, medan Peder Kvam eigde par tar i Hetland, Baustad, Jelsa og Tjøsvoll. Som me har sett, må noko av inntektene frå trelasthandelen ha blitt brukte til å handla jord med, og då gjerne på den måten at dei lånte ut mot pant i jorde gods, og at dei seinare tok over dette pantet. For ein del må inntektene ha gjort det mogeleg å skaffa_ seg ettertrakta varer, andre kan ha lagt sølv på kiste botnen eller skaffa seg smykke som både var kapitalreserve og eit synleg prov på rik dom. På den andre sida må inntektene frå trelasthandelen for mange ha vore det som gjorde det mogeleg i det heile tatt å greia seg.

Sagene

Dei store trelasteksportørane sto også sentralt som eigarar av sagene. Eilif Baustad var eigar av Dokkskar sag og saga på Baustad, samt deleigar i saga på Indre Amdal. I tillegg er det mogeleg at Eilif Baustad har hatt rettar i saga på Øvre Amdal. Holger Lindanger eigde ei sag på Yrkje i åra 1610-1625. Seinare kom det ei anna sag på Yrkje. Etter at den første saga på Yrkje blei liggjande øyde kring 1640, kan Holger ha tatt over saga på Ikdal. Knut Elfarvik eigde saga som sto på Elfarvik mellom 1613 og 1639. I 1618 var Olav Kjellsen førd som ansvarleg for saga på Tendeland. I 1620 og 1622 brukte Olav Kjellsen saga saman med broren, presten Anders Kjellsen. Saga på Hinderå var det Anders Kjellsen som eigde, medan Helge Svinali var brukar av saga i Romsalandsvågen. Hervik sag var Askjell Hervik eigar av. Saga 204 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

på Sandvik var det Håkon Sandvik som brukte. Saga på Ringstveit var Johannes Borgøy ansvarleg for. Elles var det sager på Indre Amdal, Sandsgård, Ikdal, Gau pås og Breidal. Først på 1600-talet kan her i alt ha vore 11 sager. Me veit ikkje kor mange som var i drift samtidig, då fleire av dei låg øyde. Det etter måten høge talet fo rtel oss noko om tida før 1603 , om den tida som elles ligg mest i mørkre. Det er vanske leg å forstå det annleis enn at utførsle av sagbord må ha vore ein interessant næringsveg for mange på slutten av 1500-talet. Flyttinga av saga på Øvre Amdal i 1595 og dei avtalane som blei gjort for å skaffa tømmer til denne saga, fortel vel akkurat noko om dette.41 Øvre Amdal var elles ein gard som låg noko usentralt til, og det er rimeleg å tru at eit oppsving her må ha kome i etterkant av opp svinget i sagbruksdrifta andre stader i våre bygder. Kanskje fortel talet på sager at den store byggjetida for sagene var åra rett før hundreårsskiftet, og at det då kan skje blei sett opp fleire sager enn det eigentleg var grunnlag for? Det som skjedde framover mot 1620, var i alle fa ll at mengda trelast auka på, samstundes som talet på sager minka. Samstundes ser me at dei sagene som blei verande i drift, for det meste var dei som dei store eksportørane hadde hand om. Det er mykje kring eigartilhøva me ikkje kjenner, men det ser ut til at det var dei vanlege bøndene sine sager som det gjekk ut med. Eigentleg var det berre Ikdal saga som kring 1620 ikkje var i hendene på dei store trelasthandlarane i bygda, og også den kom seinare i Holger Lindanger si eiga. Kong Kristian IV si forordning av 1616, som sette forbod mot ein del sager på kongen sin grunn, må ha gjort sitt til å redusera talet på sager. Etter denne for ordninga skulle ingen ha eller bruka sager, utan at dei hadde odelsgrunn med rett til å setja demning og eigne skogar som dei kunne få sagtømmer frå. Det skulle bli slutt på at sageigarar som hadde for lite tømmer sjølv skulle få kjøpa av bønder med skog.42 Dette må ha ramma saga på Dokkskar, som sto på krong ods. Hinderå-saga blei også ramma, det same kan saga på Sandvik ha blitt, då denne sto på grunn som kongen rådde over gjennom Utstein Kloster sitt gods. Saga i Romsalandsvågen låg truleg ved bekken som skil Svinali og Hundsnes, og kan såleis også ha blitt ramma av forbodet. Elfarvik høyrde også til Utstein Klos ter, men denne saga fortsette likevel etter forordninga. I 1619 sende fire menn frå Ryfylke, mellom dei Helge Svinali, eit klageskriv til kongen. Der klaga dei m.a. over at bortsett frå nokre få sager, var alle sagene på krona sitt gods blitt rivne ned, sjølv om ingen hadde brukt dei etter at forord ninga kom. Dette førde til at berre nokre av sageigarane hadde råd til å føra dei opp igjen, sjølv om dei hadde fått løyve til dette. Det ser elles ut til at dei nå fekk løyve til det. Elles skapte det også problem at det nokre stader var sameige mel lom kongen og odelsbønder. 43 Saga på Indre Amdal var i 1622 verd 18 dalar, ein pris som nok var prega av'at ho var i dårleg stand.44 I 1623 fekk Erik Asbjørnsen Mauranger kvart tiande bord i løn for å vera sagmeister hjå Holger Lindanger,45 i 1668 skal sagløna ha vore TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 205

TYSVÆR

l � � l

l l l Nordre Askel and l l • \ e Vassenden ' ' l l eøvre l Am dal l. l � l l l l l l l l

------' ------.. / l l

l l l

l l l ;;? � l , ' Q• - ·--��------

Sager på 1600- og 1700-talet. (Teikn.: Kn ut Va ksdal, Teknisk etat i Ty svær)

ein dalar pr hundre bord.46 Prisen på 12 stakkar tømmer kan ha vore ein dalar, noko som skulle tilsvara kring ein skilling for kvart bord viss dei måtte kjøpa tømmer.47 Mest å seia for fortenesta på sagene ser likevel skattane ut til å ha hatt. Sjølve sagskatten betalte dei for å ha sag, og denne blei auka frå ein til to dalar frå 1605 til 1611, ein skattcaukc som må ha gjort sitt til å leggja små sager øyde. I tillegg kom skatten for borda som blei skorne på dei, i praksis sett til i underkant av 10%.48 Dette gjorde at det blei dyrt å ha ei sag som skar lite. I 1611 kan det sjå ut til at dette førde til at Askild Hervik på si sag i Hervik måtte skatta 48% av sals verdien av dei 60 borda som blei skorne der, medan Eilif Baustad slapp med 21% av dei 360 borda som blei skorne på saga på Dokkskar. I tillegg måtte dei så kanskje ut med 10% av fortenesta i sagmeisterløn og 15-20% viss dei måtte kjøpa tømmeret. Utover dette kom utgifter dei måtte ha med å hogga tømmeret og 206 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

bringa det fram. Til slutt kom kostnadene ved sjølve saga for dei som eigde i henne sjølv, eller sagleige for dei som måtte gå til andre for å saga tømmeret sitt. På den andre sida kom inntekta av det dei måtte få for salet av hun og flaskes korne bord på den lokale marknaden. Dei måtte såleis ha tilgang på ganske mykje godt sagtømmer for at det skulle vera god forteneste ved sagdrifta. Gjekk mesteparten av fortenesta bort i skattar og løner, kunne alternativet for mange bli å hogga tømmeret til bjelkar. Særleg må det ha vore tilfellet for dei med små tømmermengder og utan tilgang til eigne sager. Kvaliteten på tømmeret må dessutan i seg sjølv ha gjort at ikkje alt eigna seg for å bli sagbord. Det er usikkert kva dei kan ha fått for bjelkane, men det kan gjerne ha vore 5-15% av det dei ville få tt om stokken hadde blitt skoren til sagbord.49 Den beste måten å frakta tømmeret på, må ha vore som flåter på sjøen eller langs Lysevatnet. I 1624 blei det betalt åtte skilling for å frakta 24 stakkar frå Sjer narøy til Stavanger. 50 Det må ha vore langt dyrare å frakta over land, då dei mange stader truleg var avhengige av vinterføre og i alle fall av små laster pr tur. Dette kan ha vore forklaringa på at det blei levert så lite trelast frå området kring Norde Askeland.

Handel og tettstadutvilding

Lagmann Morten Nilsen, som eigde saga på Øvre Amdal på slutten av 1590- talet, var nok ikkje den einaste sageigaren som kjøpte tømmer. Blant dei største trelasteksportørane var det truleg fleire som dreiv slik handel, det er t.d. vanske leg å sjå at Eilif Baustad kan ha hogge alt tømmeret i Baustad sin skog. Olav Kjellsen må ha kjøpt si trelast, og det var merkeleg om ikkje også presten har handla til seg sagtømmer. Utanom dette må utførsla av trelast også ha ført med seg ein god del annan handelsverksemd og aktivitet. Sjølve handelen var det byborgarane som hadde rett på. Borgarane i Stavang er ville gjerne ha einerett på handelen med Ryfylke, men etter kongebrevet om Stavanger-borgarane sine rettar i 1607, kom heile nåverande Tysvær til å liggja i eit område der alle byborgarane hadde like rettar. I praksis ville dette seia at folk her kunne handla med både Bergen og Stavanger. Handel med utlandet, bortsett frå trelasthandelen, var det likevel berre borgarane i Stavanger som kunne stå for. Bøndene i Ryfylke klaga i 1619 over desse rettane, då dei meinte at kjøp mennene frå Stavanger betalte mykje dårlegare og var mindre å lita på enn kjøp mennene frå Bergen.51 Stavanger-borgarane kjempa innbitt for å sikra denne eineretten og helst utvi da han mest mogeleg, og dei likte svært lite at Nedstrand blei tollstad i 1630. I 1631 fekk Stavanger-borgarane einerett på all handel i Ryfylke, og etter kvart tok dei hand om meir og meir også av trelasthandelen. I 1672 blei det slått fast at borgarane skulle driva all trelasthandel med omverda. Frå då av gjekk det mykje tilbake med utførsla av trelast frå Ryfylke. Utførsla gjekk ned totalt sett, og ein TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 207

større del blei fortolla i Stavanger.52 Frå 1683 var det så slutt for tollstaden Ned strand. Seinare kom aldri skogen til å spela slik rolle som han hadde gjort i første halvdelen av 1600-talet. Me treng ikkje vera i tvil om at det foregjekk handel, t.d. mellom bøndene, på ein måte som var i strid med borgarane sine privilegium. Det var truleg ikkje så lite som gjekk føre seg på ulovleg vis, og i 1653 måtte kanslaren Jens Bjelke ved gå at det blei innført store mengder klede, lerret, brennevin og andre kramvarer og utført ei rekke husdyrprodukt og andre forbodne varer over Nedstrand.53 På grunn av all den ulovlege handelen som fann stad i distriktet og som kon gen tapte tollinntekter på, fekk borgarane i Stavanger i 1619 løfte om at dei skul le få behalda 5o/o av verdien på det godset dei kunne prova var ufortolla og ulov leg innført, selt eller kjøpt.54 Eit døme på slik handel er sakene mot Tomas skotte, som budde på Sandene under Sandsgård. I 1622 sto han for retten og ba om unnskyldning for at han hadde latt skipet sitt gå med last frå Nedstrand til andre ladestader. Han lova "strengeligen" å ikkje gjera slikt meir. I så fall måtte han ta på seg straffa dette førde med seg.55 Det var neppe bøndene i nabolaget som blei ramma av han delsverksemda hans. Bakom saka låg nok borgarane i Stavanger og på Ned strand si redsle for at handelspriviligia deira skulle bli undergravne. Men Tomas lot seg fortsett freista til smughandel. I 1626 reiste presten herr Anders sak mot Tomas Sand fordi han trass i forbodet styrde skip frå Nedstrand og til andre hamner, ei verksemd presten meinte var til stor skade både for han sjølv og grannane hans. Tomas møtte ikkje i retten, og Jakob Øverland fortalde at kona til Tomas var sjuk.56 Dei sentrale rollene Straumen og Stranda spela i utførsla, kan tidleg ha gitt dei eit slag "sentrum" -rolle. Kjeldene fortel at det må ha budd fleire smedar og sag meistrar i nærleiken av desse stadene. Hans skreddar budde ved Straumen, og må såleis ha funne nok kundar til at han kunne driva næringsdrifta si. På Gaupås laga Nils kiper tønner for sal. Skotten Jon Henriksen Sinklar var skreddar på Sandsgård, medan Mads skreddar kan ha drive næringa si frå Stranda. På Ytre Kvam budde Hans vevar, Kristen snekkar budde på Espevik, medan Nils snekker kan ha budd på Stranda. Tilsaman gir desse handverkarane oss eit inntrykk av næringsverksemd utanom jordbruket. I tillegg kjem truleg ei rekke tenestefolk og husmannsfolk som skaffa seg inntekt og leveveg gjennom det arbeidet dei kunne få ved hogst og transport av tømmer. Stavanger-borgaren Anders Povelsen Rosenov, til vanleg berre kalla Anders Rostocker, var ein av dei rikaste mennene i Stavanger. Då han døydde i 1632, hadde han fleire hus ved Straumen.57 Me veit ikkje sikkert kvar i Straumen "hamna" låg, men namnet Bådsvik kan gjerne ha hatt samanheng med denne fraktefarten . Det var likevel på Stranda eller strandstaden Nedstrand det viktigaste senteret i Ryfylke låg. Denne strandstaden fungerte i mangt og mykje som ein by for folk i 208 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

Ryfylke. Det var denne staden som blei det naturlege vaiet då kongen 24.mars 1630 ga Hans Knutsen brev på at han var blitt tollar i Ryfylke.58 I 1637 blei det ført opp ei tollbu, taksert til vel 50 dalar, på Nedstrand.59 Mykje tyder på det det då alt sto fleire hus på Stranda og som blei brukte av tollaren. I 1639 nytta han fem ulike hus, ei stor stove med loft og sju vindauge, og ei mellomstor røykstove med bakaromn, kammer og kleve der tenestefolka sov. Vidare var det ei lita røykstove, eit eldhus eller bryggjarhus og eit fjøs. Utanom dette var der vedbu og anna som høyrde garden til. Kring tollargarden var det eit gjerde av trebord som m.a. hegna inn ein kålhage. Alt i alt var dette taksert til 350 dalar. I 1649 sto her også to sjøhus, det eine blei brukt til pakkhus, det andre var eit "attasjehus" der embetsmenn på vitjing kunne overnatta. Seinare ser det ut til at den store stova blei halden utafor, og i 1656 blei tollstova vurdert og funnen svært forfallen og nedrotna, t.d. var det ingen av dei sju vindauga som var heile. Det var uråd å bu der for tollaren Henrik Kristensen, kone og barn. Etter som me kan sjå, må dette vera same huset som den mellomstore røykstova frå 1639.60 Det blei så bygd ei ny tollbu som sto her til ho blei tatt ned for lagring i 1978.

Skamhogst?

Med all denne utførsla av trelast, er det naturleg å sjå litt på om skogen tålte hogsten. Me har ikkje oppgåver som kan fortelja oss kor mykje som blei hogge og kor stor gjenveksten var, men la oss likevel sjå litt på dei usikre kjeldene me trass i alt har. Noko av det som slår oss først, er at det etter våre oppgåver var så lite trelast som blei førd ut frå Neset i den sørvestlege delen av Nedstrand-halvøya. Frå vår tid veit me at furuskogen veks godt i dette område, og det låg dessutan svært sentralt i leia for trelastfarty som skulle inn til Ryfylke. Me veit det ikkje, men har likevel tru på at furuskogen på Neset for det meste alt kan ha vore uthoggen ved inngangen til 1600-talet. Forordninga av 1616 om at ingen skulle ha sager på kongen si jord utan at dei sjølv hadde sagtømmer, var grunna i at skogane var i ferd med å bli uthogne.61 Nå var ikkje denne forordninga mynta på vårt område spesielt, men i 1623 reiste futen på Utstein kloster, Peder Kristensen, sak mot fire leiglendingar under klos teret og skulda dei for skamhogst av skogen. Mellom desse fire var Knut Elfarvik og Asbjørn Helgeland, og dei blei skulda for både å ha skamhogge sjølv og latt andre få skamhogga skogen. Skogen på Elfarvik var blitt synfart, men Peder Kris tensen påsto at Knut Elfarvik hadde vist dei feil skog. Han ville difor ha saka utsett til han kom tilbake frå Danmark. Knut Elfarvik påsto på si side at skogen ikkje var blitt hoggen ut på ulovleg vis, og at klosterfuten ikkje ville setja segl under synfaringsbrevet, då dette synte at det ikkje hadde skjedd nok o ulovleg. 62 Etter dette høyrer me ikkje meir til denne saka. Samansetjinga av trelasta syner at bjelkane etter kvart blei gjennomgåande TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 209

ls htvtl/tfl

Stranda på Ne dstrand. He r var det tollstad frå 1630 til 1683 . (Teikn. A. Høiland Berg/Arkeologisk Museum i Stavanger.) kortare. Dette er eit klårt teikn på at ein del av skogen var i ferd med å bli uthog gen. I 1660-åra blei det retta harde klagemål mot bøndene i Ryfylke for at dei had de drive rovhogst i skogane.63 I samband med matrikuleringsarbeidet i 1668 blei også skogane vurderte. I mange høve var det ein heller dårleg attest som her blei gitt til nokre av dei gamle trelasteksportørane. Eit av dei klaraste tilfella av skamhogst kan ha vore Baustad, der den største av alle eksportørane, Eilif Baustad, budde. Då futen 14. november 1631 fredlyste alle kongen og kyrkjene sine skogar i 12 månader, tok han også med Baustad sin skog som den einaste privateigde.64 I 1668 var her kun tilbake det dei trong til vedaskog, og det ser ikkje ut til at skogen vaks særleg til dei neste 200 åra hel ler.65 Ein del av dei andre gardane som også jamnt hadde utførsle av trelast først på 1600-talet, hadde likeeins berre vedaskog til huset i 1668. Mest dramatisk virkar 210 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

denne utviklinga for Vassvåg, Helgeland, Øvre Amdal og Borgøy, som alle spelte ei sentral rolle i den store utførsla av trelast i første delen av 1600-talet. Dette må ha vore skogrike gardar som i løpet av nokre tiår var blitt forvandla til det nærast motsatte. Også Øvre Li, Haukali, Hapnes, Tveit, Østenstad, Finshus, Straum, Svi nali, Narravik og Hervik gjekk gjennom same forvandlinga. Endringa her kan likevel ha vore noko mindre dramatisk, då desse gardane ikkje spela same sen trale rolla i trelastutførsla. Håland i Tysvær-bygda eksporterte ein del sagbord og furubjelkar tidleg på 1600-talet. I 1668 heitte det at her tidlegare hadde vore skog, men at han var blitt hoggen ut. Om Ytre Kvam heitte det i 1668 at garden før hadde "schiønn" skog, men at han nå var ganske uthoggen. Dei hadde fortsett noko ringt brenne til eige bruk, men seinare blei det slutt på det også. 66 På Indre Kvam budde ein av dei større eksportørane, Peder Kvam. I 1668 heit te det at her før var skjønn tømmer- og bjelkeskog, men at han nå var uthoggen. Etter matrikuleringsarbeidet i 1723 var her då også blitt knapt med brenneved. Indre Amdal hadde spela ei viktig rolle i trelastutførsla, men i 1668 hadde gar den berre tømmer til eige bruk. Noko liknande galt for Dokkskar. Borgenvik selde tjøre i 1519, omlag 100 år seinare kjenner me ikkje til at den ne garden førde ut anna fu ruvyrke enn 60 furubjelkar på 9 alner, i tillegg til ein del hasselbandstakar og ein famn ved. Truleg var furuskogen i Borgenvik nærast hoggen ut alt på den tida. I 1668 hadde garden berre det dei trang av vedaskog. Lindanger kan ha tolt den store hogsten til Holger Lindanger litt betre, då gar den i 1668 fortsatt kunne avsetja furubjelkar. Sagtømmeret var det likevel slutt på, slik at mykje av skogsdrifta låg øyde. Også Yrkje var blitt hardt ramma. I 1668 var her berre noko ring skottelast til bake, medan brukarane av Yrkje tilsaman kan ha hatt ei trelastutførsle som sette dei blant dei ti største eksportørane først på 1600-talet. Mellom dei gardane som i 1668 fortsatt kunne tena pengar på sal av bjelkar og sagtømmer, var Elfarvik, Breidal, Vassenden, Solheim, Ringja, Sandvik, Hunds nes, Slogvik og Tysvær. Kring år 1500 er det rimeleg å tru at furuskogen dekka mykje av dei same områda som idag har fu ruskog. I tillegg må lauvskogen ha breidd seg ein del ut over dei gardane som blei liggjande øyde. Framover mot år 1600 må arealet med skog ha minka ein god del, og me har tidlegare vore inne på at alt før 1600 kun ne ein del område vera nærast avskoga. Dette skjedde dels fo rdi utførsla av tre last gjennom mesteparten av 1500-talet må ha krevd sitt, dels fordi eit veksande fo lketal med stort fo rbruk av ved må ha halde lauvskogen nede i store delar av distriktet. Alt i alt er tømmereksporten frå Tysvær i 1611 anslått til 2000-3000 kubikkme ter, truleg nærast 3000. I tillegg er det rimeleg å rekna forbruket av ved og trelast lokalt til minst det same. Det må likevel understrekast at desse tala er heller usi- TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 211

kre.67 Tilveksten på skogen i Tysvær er i dag 15000-20000 kubikkmeter, frå Skjoldastraumen og innover Nedstrand kring 10000- 12000 kubikkmeter.68

Tysvær - ein del av Europa

Utførsla av trelast syner at området vårt på mange måtar var nær knytta til andre europeiske land, og særleg dei som ligg kring Nordsjøen. Det må ha vore slik alt tidleg på 1500-talet, og i siste delen av dette hundreåret var denne tilkny tinga blitt svært sterk. Bøndene her leverte varer som utlendingane hadde bruk fo r, og sjølv skaffa dei seg utanlandske varer både til nytte og nyting. Denne samhandelen var sjølve drivkrafta for utviklinga i dei meir skogrike bygdene, i dei nordre og austlege delane av Nedstrand var det meir skogen enn jorda som avgjorde kvar folk ville bu. Bak dei tørre og sparsomme opplysningane me har frå den første trelasttida, får me ei kjensle av "Klondyke" -stemning og "trelastfe ber". "Hogg skogen, skjer plankar! Utlendingane tar imot det me kan levera, og dei betaler godt!", tenkjer me oss at omkvedet kan ha vore. Nokre må ha blitt ganske rike på denne handelen, for andre har han meir fu ngert som ei sikring av liv og levemåte. Samhandelen med Europa var ikkje berre med og avgjorde busetnaden og velstandsutviklinga, med den store aktiviteten fulgte også framande inntrykk og ny lærdom, moroskap og konfliktar. Kanskje var det eit hundretals utlendingar som låg her nokre veker kvart år, og fo lk må ha hatt ein god del omgang med utlendingane også utanom det forretningsmessige. Dei har vore nyfikne på kvar andre når det galt språk og skikkar, men også funne personar dei kunne lika eller som dei gjekk dårleg saman med. Venskap og uvenskap fekk gro. Nokre av utlendingane fann seg ei jente for kortare tid eller for livet, truleg var det langt fleire enn dei me veit om som slo seg til her. Gutar frå vårt område må ha blitt med skipa ut, enten for å søkja lykka eller for å ryma unna krigsteneste eller eit uheldig farskapstilfelle. Nokre kan ha kome tilbake frå utlanda, andre blei der. Kontakten med den skotske austkysten og dei hollandske og frisiske sjøfartsbya ne må ha vore tettare og nærare enn med det aller meste av nordmennene sitt land. Avstanden til Oslo var svært mykje "lenger" enn avstanden til Dundee, Edinburgh eller Amsterdam. Dette fø rde også til at fo lk på skogsgardane knytta skjebnen sin til uti endinga ne. Det fekk mange av dei også svi for. Etter kvart som den europeiske markna den blei dårlegare og den lokale skogen mykje uthoggen, fall grunnlaget for den store rikdomen bort. Nå råka fattigdommen mange gardar sder bonden hadde vore vel uvøren med hogsten. Fleire måtte nytta meir av tida på jorda og i fiske- ' båten i staden for med skogsøksa. 212 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

NOTAR: l Prisen pr ku er då rekna til 2 dalar. (Etter utlegg hjå Anders Mehus i Handel og vandel i lensrekneskapa for 1610-1611) 2 Tollverdien var på denne tida 6 skilling pr tylft. Talet på skillingar pr dalar a uka, og var i 1617-1618 komen opp i 80 . På denne tida var verdien l dalar pr tylft (Arnvid Lillehammer: Soga om Sauda Ill, s. 141). Skillingverdien fall frå 66 skilling pr dalar i 1604-1605 til 96 skilling pr dalar i 1623-24 . Etter det låg han stabilt. (Lensrekneskapa) Fram til midt i 1630-åra var prisen på sag bord tolleg stabil, l dalar pr tylft bord. Frå då av hadde prisane ein fallande tendens. (Stein Tveite: Engelsk-norsk trelasthandel 1640-1710, s. 354) I 1644 takserte tollaren i Stavanger 6000 fu rubord til ein verdi av 400 dalar. (Lensrek neskapa) I 1683 fekk allmugen 4 til 4 1/2 dalar for hundre bord. (Tingbok Ryfylke 1683, p 6a) 3 Etter matrikkelarbeidet. 4 Elgvin: En by i kamp, s. 118f. 5 "Norway was almost as important a catch as were the herrings, for she sup plied the cheap timber and navel stores which were the raw materials of Hol land's vast merchant fleet" (Herbert Heaton: Economic History of Europe, s.275) 6 Kristin Røgeberg: Holland og Norge - kulturell påvirkning. Dugnad 2-1990, s. 55f. 8 Heaton, s. 276. 9 Stein Tveite: Engelsk-norsk trelasthandel l640- 1710, s. 355 og 411. 10 Arnvid Lillehammer i "Fra Vistehola til Ekofisk", I, s. 179. 11 Norske Rigs-Registranter 1523-1571, s. 96 12 Johannes Elgvin: En by i kamp, s. 38. 13 Til 1603 hadde godsa hatt noko å seia i styret av landet. Nå (kring 1700) had de skottane mista kontroll med sin eigen utanrikshandel. Dobbeltmonarkiet hadde fe ila. Andrew Fletcher skreiv i 1689: "Our trade was formerly in so flourishing a condition that the shire of Fife alone had as many ships as now belong to the whole kingdom; that ten or twelve towns, which lie on the south coast of that province had at that time, a very considerable trade, and in our days are little better than so many heaps of ruins; that our trade with France was very advantagous, by reason of the great priviliges we enjoyed in that kingdom; that our commerce with Spain had been considerable and began during the wars between England and that nation; and that we drove a great trade in the Baltic with our fish, before the Dutch had wholly possessed themselves of that advantageous traffic". (Tom Steel: Scotlands story, s.152) 14 Stein Tveite: Engelsk-norsk trelasthandel 1640-1710, s. 411. 15 Etter takstforretningar 1639 og 1649 i lensrekneskapa. I motsetnad til havre og bygg eignar kveite og rug seg til gjærbakst. TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET 213

16 Norske Herredagsdombøker, l R. , Dombok 1578, s. 178. 17 NRR 1603- 1618, s. 224. 18 Opplyst av Sigve Djursvoll. 19 Tingbok Ryfylke 1793-1802, p.648b-650a. 20 Norsk Historisk Leksikon, s. 72. 21 Tingbok Ryfylke, bind Il, s. 91ff., 15 .11.1623. 22 Lensrekneskapa for 1643-1644. 23 Lenrekneskapen, tollrekenskap for 1643-1644. 24 Tingbok Ryfylke 1670, p 34b-42b og Elgvin: En by i kamp, s. 164. 25 NRR 1588- 1602, s.681. 26 Tingbok Ryfylke, bind I, s. 155, 11.11.1619, s.158, 13 .11.1619, s. 183, 28.1.1620 og s.198, 16.3.1620. 27 Norske Rigs-Registrantar 1628-1634, s. 453f. 28 Norske Herredagsdombøker, 2 R, Dombok 1619, s. 223f. 29 Lenrekneskapa. Det er usikkert om denne siste hendinga var i 1650 eller 1656 . Skrifta er uklar, men ser ut til å vera 1650. Enka etter Laurits Rasch skreiv brevet 28.mai 1656, og så langt me kan sjå, var Laurits tollar til han døydde i 1650. 30 Tingbok Ryfylke 1666, p 35a-38a. 31 Sjå t.d. Tingbok Ryfylke 1616-1663 , bind I, s.260. 32 Tingbok Ryfylke, bind Il, s. 53, 14.11.1622. 33 Tingbok Ryfylke, bind VIII, s. 153 , 10. 11. 1654. Han reiste sak mot Just Bård sen i Hetland skipreide for skuld. 34 Tingbok Ryfylke Il, 1622-1624, s. 197. Jakob Øverland ga der Anders Sandvik "Mange spodsche Ord fo r hand Wor en Sørlendingh". Folk frå det sørlege Noreg blei gjerne kalla austlendingar, og det er difor rimeleg å tru at Anders kan ha vore frå eit land i sør. Det mest sannsynlege i så fall er at han var frå Holland. I same saka blei herr Anders spotta for at han var utlending. 35 Tollverdi til minst 50 skilling i året og eksportverdien sett til minst 10 gonger tollverdien. Dette gjeld også i det fylgjande. 36 Tollverdi til minst 50 skilling i året og eksportverdien sett til minst 10 gonger tollverdien. Dette gjeld også i det fylgjande. 37 Etter verdien som blei sett då det blei gjort utlegg i Anders Mehus sin eige dom 1610-1611, sjå Lenrekneskapa, "Handel og Vandel". 38 Tingbok Ryfylke, bind Ill, s. 234ff, 20.2. 1626 og Trygve Brandal: Hjelmeland, Gardar og folk, l. 39 Elgvin: En by i kamp, s. 121. 40 Ein svoger var presten Nils Pedersen i Vikedal, ein annan Peder Møllgård, også i Vikedal. 41 Norske Herredagsdombøker, l R, Dombok 1599, s. 108ff. 42 NRR 1603-16 18, s. 602ff. 43 Norske Herredagsdomsbøker, 2 R, Domsbok 1619, s. 221ff. Utan om Helge 214 TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEL AV 1600-TALET

Svinali var supplikken underskriven Halvard Trulsen, Laurits Olsen og Anders Mortensen, alle saman på vegne av allmugen i Ryfylke. 44 Tingbok Ryfylke, Il, s. 29ff. 45 Tingbok Ryfylke, bind Il, s. 106f, 16.2. 1623. 46 Tingbok Ryfylke 1668, p 35b-38b. 47 Lensrekneskapa 1621. I 1638 kjøpte elles tollaren av Peder Vassenden 3 tylt godt 16 alner tømmer for sju ort pr tylft, fem 12-alner tømmer for seks ort pr tylt og 2,5 tylft furusperr for ein dalar og ein ort. Det er her rekna med -seks bord pr tømmerstokk. I 1676 selde Tollak Vik tømmer til Ole Sandersen for ein dalar pr tylft. Prisen ved skadeerstatninga var derimot l 1/2 dalar pr tylft, jfr Tingbok Ryfylke 1676, p 49b. 48 Etter sagskattlistene i lensrekneskapa. Ei tylft sagbord er der rekna til 3 mark eller 0,75 dalar, medan prisen i realiteten kan ha vore opp imot l dalar. 49 Etter tollistene i lensrekneskapa 1640 var prisen 1/3 dalar pr tylft for furubjel kar 9 alner, året etter var prisen den same. I åra 1640-1642 er prisen på 12 alen furubjelkar sette til l dalar pr tylft. Dette var på i ei tid då prisen på bord hadde falle med omlag 20% i høve til 1617-nivået. Det er ikkje urimeleg å tru at bjelkane kan ha falle like mykje, ja, til og med meir, ettersom utførsla av bord auka på kostnad av bjelkane. Tollistene hadde same tollsats for ei tylft bord og ei tylft furubjelkar på 9 alner, medan tollen på 12 alnar furubjelkar var det dobbelte. I 1683 blei prisen på furubjelkar 6-7 alen oppgitt til 20 skil ling pr tylft , jfr Tingbok Ryfylke 1683 , p 6a. 50 Tingbok Ryfylke, bind Ill, s. 52ff. 51 Norske Herredagsdombøker, 2 R, Domsbok 1619, s. 227f. 52 Stein Tveite: Engelsk-norsk trelasthandel 1640-1710, s. 536. 53 Arnvid Lillehammer, Soga om Sauda Ill, s. 204f. 54 NRR 1619-1627, s. 59. 55 Tingbok Ryfylke (eldre) A 5, p. 26a 56 Tingbok Ryfylke (eldre) A 9, p. 21a 57 Elgvin: En by i kamp, s. 108. 58 NRR 1628-1634, s. 210f. 59 Etter lenrekneskapa. 60 31.oktober 1639 hadde hus nr l ein storleik på 17,5 alner lengde og 12 alner breidde. Høgda var 15 stakkar, av dei 10 i l.etasje. Huset hadde 7 vindu. Hus nr 2, eldhuset, var 18,5 langt og 9 alner breidt. Dette huset var oppført i bin dingsverk. Hus nr 3 var ei røykstove med bakaromn og to glasvindu, var 10 alner langt og 12,5 alner breidt. Til dette huset høyrde det eit kammer og ei sengekleve. Hus nr 4 var ei kvadratisk røykstove med 9 alner vegger. I 1656 er det nemnt at tollstova innan veggene var 10,5 alner lang og 10 alner breid med kammer kleve og 7 vindu. Røykstova er nå oppgitt til 7 alner vegger inn anhus. Alle måla ser ut til å vera norske alner. 61 NRR, IV, 602ff, 15.8. 1616. TRELASTUTFØRSLA FRÅ TYSVÆR I FØRSTE DEl. AV 1600-TALET 215

62 Tingbok Ryfylke Il, s. 123, sak 15.3.1623. 63 Elgvin: En by i kamp, s. 164. 64 Tingbok Ryfylke fe mte bind, s.105 f 65 Etter seinare matrikuleringsarbeid: I 1723 er det nemnt at garden hadde ved og noko "ubeleilig" skog. I 1803 hadde dei brensel. I 1866 blei skogen her verdsett til 11,5 spesiedalar. 66 Etter matrikuleringsarbeida: I 1803 mangla dei noko brensel, i 1866 var sko gen verdsett til null. 67 Fylkesskogmeister Lars Slåttå i brev av 7.12.1991 68 Ifølge Larsen ved Landbrukskontoret i Tysvær, 7.1.1992