YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV Uluslararası Uzay İstasyonu Ve Uzay İstasyonlarının Geleceği

YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV Uluslararası Uzay İstasyonu ve Uzay İstasyonlarının Geleceği

ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020 ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

İşbu eserde yer alan veriler/bilgiler, yalnızca bilgi amaçlı olup, bu eserde bulunan veriler/bilgiler tavsiye, reklam ya da iş geliştirme amacına yönelik değildir. STM Savunma Teknolojileri Mühendislik ve Ticaret A.Ş. işbu eserde sunulan verilerin/ bilgilerin içeriği, güncelliği ya da doğruluğu konusunda herhangi bir taahhüde girmemekte, kullanıcı veya üçüncü kişilerin bu eserde yer alan verilere/bilgilere dayanarak gerçekleştirecekleri eylemlerden ötürü sorumluluk kabul etmemektedir. Bu eserde yer alan bilgilerin her türlü hakkı STM Savunma Teknolojileri Mühendislik ve Ticaret A.Ş’ye aittir. Yazılı izin olmaksızın işbu eserde yer alan bilgi, yazı, ifadenin bir kısmı veya tamamı, herhangi bir ortamda hiçbir şekilde yayımlanamaz, çoğaltılamaz, işlenemez.

2 YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

STM ThinkTech

1. GİRİŞ

“Yeni Uzay Çağı: 21’inci Yüzyılda Kozmik Rekabet” ko- işlevleri, verimli olup olmadıkları, yeni istasyon projeleri nulu araştırma raporumuzun önceki bölümlerinde[1], [2], [3] ve bu tür uzay yapılarının gelecekteki evrimine ilişkin ko- belirttiğimiz üzere, uzay yeteneklerini geliştirmenin çok nular ele alınacaktır. sayıda avantajı bulunmaktadır. Uydular askeri ve sivil ile- tişimi kolaylaştırmaktadır. İnsanlı uzay seyahatleri ulusla- rarası prestij sağlarken, aynı zamanda bilim ve teknoloji 2. UZAY İSTASYONLARI VE için fırsatlar da sağlamaktadır. Uzayda yapılan deneyler İŞLEVLERİ Dünya’daki tıbbi, çevresel ve teknolojik zorlukları ele al- mak için kullanılan çok sayıda atılımla sonuçlanmaktadır. Uzay istasyonları, insanların içinde yaşayıp bilimsel, as- Ayrıca yeni yeni gelişen özel sektör katılımlı uzay ekono- keri ve ticari deneyler yapabileceği kalıcı uydulardır. Bir misi, yeryüzünde refahın artması ve ekonomik rekabet başka deyişle yörüngeye yerleştirilmiş ve insan yerleşi- avantajı elde edilmesine katkı sunmaktadır. mini uzun süreler boyunca desteklemek için gerekli olan Söz konusu getirilerinden ötürü uzay, jeo-stratejik basınçlı muhafaza, güç, kaynaklar ve çevre sistemlerine alanda yeni rekabet sahası haline gelmiştir. Uzayda ticari sahip yapay yapılardır. faaliyetlerin artmasına paralel olarak tehdit algısında deği- İnsanlı uzay istasyonları, yeryüzünde yapılma imkânı şim söz konusudur[4]. Dünyanın belli başlı ülkeleri uzaydan olmayan ya da yapılırsa da maliyeti çok yüksek olacak gelebilecek tehditlere karşı girişimlerini artırmış, istihbarat bir dizi çalışmanın yürütülebileceği uzay laboratuvarla- uydularının sayısını çoğaltmış[5], uzay kuvvetleri tesis et- rı, Ay ve Mars’a planlanan insanlı yolculuklar veya diğer miş[6] ve uydusavar füzeleri[7] geliştirmiştir. Uzayda hakimi- derin uzay çalışmaları için ikmal veya aktarma istasyonu yet kuran ülkenin yeryüzünde büyük jeo-stratejik avantaj olarak işlev görebilmektedir. elde edeceği görüşü[8] giderek taraftar kazanmaktadır. Fırlatma araçlarının kapasite sorunları, atmosferden Ancak uzay, sadece rekabete değil, yeryüzünde eşine çıkış ve dönüşte yaşanan zorluklar bu tür istasyonlara az rastlanır bir işbirliğine de sahne olmaktadır. ABD, Rus- ilginin artmasına sebep olmuştur. Uzay istasyonlarının ya, Avrupa (ESA), Kanada ve Japonya uzay ajanslarının varlığı, yakıt, yapı malzemeleri, parçalar, ekipmanlar ve işbirliğinde inşa edilen Uluslararası Uzay İstasyonu pro- diğer malzemelerin parça parça uzaya götürülüp bura- jesi, Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterilmeyi hak edecek da aktarılması, birleştirilmesi, yeniden düzenlenmesi ve nitelikte bir barış projesidir[9]. “Yeni Uzay Çağı: 21’inci uzay araçlarının ihtiyaçlarının karşılanmasına imkân ta- Yüzyılda Kozmik Rekabet” konulu araştırma raporumu- nımaktadır. Sayıları giderek artmakta olan yeniden kul- zun bu dördüncü ve son bölümünde, uzay istasyonları, lanılabilir fırlatma araçlarıyla küçük miktardaki kargo yö- Uluslararası Uzay İstasyonu (International Space Sta- rüngedeki uzay istasyonlarına taşınabilir ve burada insan tion –ISS) özelinde incelenecektir. Uzay istasyonlarının eliyle veya robotik araçlarla bir araya getirilebilirler.

YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ 3 ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

Konfigürasyonuna bağlı olarak bir uzay istasyonu, çe- kaybedebilmektedir. Nitekim Uluslararası Uzay İstasyo- şitli aktiviteler için bir üs görevi görebilir. Güneş ve diğer nu/ International Space Station (ISS), her yıl iki kilometre astronomik nesnelerin gözlemleri; Dünya’nın kaynakları alçalmaktadır. Bu etkiden kurtulabilmek için ISS’nin tah- ve çevresi üzerine çalışmalar; askeri istihbarat, keşif ve rik sistemleri bulunmaktadır[11]. gözlem faaliyetleri; insan fizyolojisi ve biyokimyası dahil Ancak, yine NASA’ya göre, uzay radyasyonunun in- biyolojik sistemlerle, mühendislik aygıtları ve yapılarının san ve makineler üzerindeki olumsuz etkilerinden kaçı- ağırlıksız veya mikro (düşük) yerçekimi durumunda dav- nılması için yaklaşık 800 km irtifanın altında konuşlan- ranışlarının uzun vadeli araştırmaları bu aktiviteler ara- dırılması faydalı olacaktır. Nitekim ISS’nin irtifasının 380 sında bulunmaktadır. km ila 460 km arasında tutulması tavsiye edilmektedir[12]. Uzay üslerinin eşsiz ortamları, Dünya’da mümkün olmayan deneylerin yapılmasına imkân tanımaktadır. Uzay 2.1 Uluslararası Uzay İstasyonu Öncülleri ve Paralel üsleri çok sayıda algılayıcı ve ölçüm cihazıyla evreni ve Projeler yeryüzünü doğrudan gözlemleyerek araştırma ve üretim Büyük, kalıcı, insanlı bir Dünya uydusunun önemi, roket için mükemmele yakın havasız ve mikro yerçekimi orta- uçuşu tarihinin oldukça erken dönemlerinde anlaşılmış- mını kullanmaktadır. tır. 1920’li yıllarda bile Dünya yörüngesinde insanların Uzay istasyonu, ekipman için bir hazırlık üssü olması- konaklayabileceği üslerin kurulmasının pek çok yarar nın yanı sıra, personel için de bir transfer noktası olarak getireceğine dair makaleler kaleme alınmıştır[13]. O za- kullanılabilir. Uzun uzay yolculukları için hazırlanan mü- mandan bu yana literatürde, uzay istasyonlarının ve özel rettebat, yola çıkmadan önce istasyonda, uzay ortamına uzay araçlarının kullanımları ve işletilmesi hakkında çok bir ön adaptasyon döneminden geçebilir. İstasyon, ka- sayıda görüş dile getirilmiştir. rantina için de kullanılabilir. Zira geri dönen uzay aracı ve Uzay istasyonu kurulmasına yönelik somut adımların personel patojen mikrop veya bakteri taşıyabilir. atılması için İkinci Dünya Savaşı sonrasını beklemek ge- Bir uzay istasyonu tasarlamak ve inşa etmek için çe- rekmiştir. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) şitli öneriler geliştirilmiştir. Küçük uzay istasyonları bütün ve Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) 1950’li yılların or- halinde uzaya taşınmıştır. Büyük uzay istasyonları ise talarından itibaren giriştikleri uzay yarışında uzaya insan modüller halinde uzaya fırlatılmış ve yörüngede birbirine gönderilmesinin yanı sıra, Dünya yörüngesinde kalıcı bir monte edilmiştir. istasyona sahip olma fikri de erken dönemde gelişmiştir. Ancak insanların uzun süre kalabileceği bir istasyon Ancak geliştirilen projeler, uzay yarışında ülkelerin önce- için olmazsa olmaz koşullar vardır. Bunların başında, is- liklerinin sürekli değişmesi, gerekli teknolojilerin olgunlaş- tasyonun ve mürettebatın temel ihtiyaçlarını karşılaya- masının beklenmesinin gerekliliği ve mali sıkıntılar nede- cak düzenli kargo seferlerinin tesis edilmiş olması gel- niyle 1970’li yılların başına kadar hayata geçirilmemiştir. mektedir. Uzay istasyonlarının yeterli sayıda yanaşma Çin ve diğer ülkeler ise uzay istasyonu çalışmalarına on ve kenetlenme limanlarına sahip olması da hayati önem yıllar sonra katılmışlardır. Bugün 80’den fazla ülkenin taşımaktadır. Bu limanlar, uzay istasyonlarında yaşamın, uzay programı olmasına rağmen yörüngede sabit bir is- dolayısıyla bilimsel çalışmaların yürütülmesi için gerekli- tasyon sahibi ülkelerin sayısı hayli kısıtlıdır ve bunlardan dir. Uzay istasyonları sınırlı kapasitede depolama alanına çok azı hayata geçirilmiş veya ilk adımları atılmıştır. sahip olacağından sık sık kargo araçları tarafından ziyaret edilmek durumunda kalacaklardır. 2.1.1 Salyut Programı (SSCB) İkinci olarak ise yaşama uygun basınçlı kabin ve mo- Uzay çalışmalarında pek çok ilke imza atan Sovyetler düllerin varlığı gelmektedir. Bu kabinler uzaydaki insan- Birliği, uzayda ilk kalıcı istasyonu da kuran ülke olmuş- ların hava ihtiyacını karşılamakta, onları uzayın soğuğu tur. Mir Uzay İstasyonu’nun kurulmasından önce Salyut ve kozmik radyasyondan koruyabilmektedir. Üçüncü programı başlatılmış ve çok sayıda istasyon protototi- önemli öncelik, enerji sistemlerinin varlığıdır. Uzay is- pi uzaya gönderilerek, teknoloji geliştirilmesinin yanı tasyonlarında bilimsel çalışmaların yürütülmesi, gerekli sıra uzay araçlarının istasyonla kenetlenme kabiliyetleri manevraların yapılması, bilişim sistemlerinin işlerliğinin artırılmıştır. sağlanması ve en önemlisi yaşam destek ünitelerinin Salyut (“Selam” veya “Havai Fişek” anlamına gel- devamlılığı için enerji sistemleri şarttır. Bunun için bu- mektedir) adı verilen bu program, 1971’den 1986’ya ka- güne kadar güneş panelli elektrik üretim sistemlerine dar sürmüştür. 15 yılık süre zarfında bir dizi insanlı araş- başvurulmakta ancak acil durumlar için kimyasal yakıtlar tırma laboratuvarı ve iki adet askeri amaçlı keşif modülü depolanmaktadır. uzaya gönderilmiştir. Uzay istasyonlarının türü, şekli, irtifası ve bileşenleri 1971’de yörüngeye giren Salyut 1 istasyonu, aslında konusunda belli bir şablon (prototip) söz konusu değil- Almaz ve Soyuz uzay aracı sistemlerinin bir kombinas- dir. NASA’ya göre alçak Dünya yörüngesine konuşlan- yonudur. Almaz sistemi başlangıçta uzay askeri amaçları dırılacak bir uzay istasyonunun ömrünün uzun olması, için tasarlanmış, sivil amaçlı Salyut Uzay İstasyonu için “atmosfer çekişi” etkisinden kaçınması ve yakıt avanta- yeniden tasarlanmıştır. Soyuz uzay aracı, kozmonotların jından yararlanması için en az 350 kilometre irtifada ol- Dünya’dan uzay istasyonuna ulaşımını sağlamıştır. ması gereklidir[10]. Atmosfer çekişi etkisi nedeniyle alçak Salyut 1, yaklaşık 15 metre uzunluğunda ve yemek Dünya yörüngesindeki araçlar her yıl kilometrelerce irtifa ve dinlenme alanları, yiyecek ve su depoları, bir tuvalet,

4 YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

kontrol istasyonları, egzersiz ekipmanları ve bilimsel başlamıştır. ABD’nin Ay misyonlarını taşıyan Saturn V ekipmanı barındıran üç ana bölmeye sahip bir istasyon roketiyle uzaya fırlatılan SkyLab’da hemen hemen ilk olmuştur. Salyut 1’de konaklayan ilk ekip uzayda 24 gün günden itibaren teknik sorunlar çıkmıştır. Buna rağmen, geçirmiştir. Ancak söz konusu mürettebat Dünya’ya dö- yaklaşık 10 aylık sürede üç Skylab misyonu gerçekleş- nüşte Soyuz 11 kapsülünün basıncının düşmesi nede- tirilebilmiştir. Bu üç misyonda astronotlar uzayda top- niyle yaşamını yitirince Salyut 1’in diğer görevleri iptal lam 171 gün kalmış yine de 300’e yakın bilimsel deney edilmiş ve Soyuz uzay aracı yeniden tasarlanmıştır[14]. gerçekleştirebilmişlerdir[16]. Ancak kısa süre sonra programa geri dönülmüş, Salyut Skylab’a giden astronotlar uzay yürüyüşü ile labo- uzay istasyonlarının ilk neslinde yedi uzay istasyonu, ratuvarın güneş panellerini onarmayı başarmışlar ve bu ikinci neslinde ise iki uzay istasyonu daha uzaya gönde- da ileride uzay inşa çalışmaları için önemli deneyimler rilmiştir. Bunlardan üçünde sivil amaçlı araştırma modül- sağlamıştır. Ancak ABD, SkyLab’ı uzun vadeli bir üs lerine askeri amaçlı modüller de eklenmiştir. olarak düşünmemiştir. Nitekim 3 Şubat 1974’te son Salyut uzay istasyonlarında, uzayda insan yaşamını astronotlar da uzay üssünü terk ettikten sonra SkyLab olumsuz etkileyen faktörler konusunda testler yapıldığı kaderine terk edilmiş, 1979’da atmosfere girerek yok gibi çok sayıda astronomi, biyoloji ve yeryüzü kaynakla- olmuştur[13]. rına ilişkin deneyler yapılmıştır. Salyut uzay modüllerinin her biri dört kozmonot ka- 2.1.3 Mir Uzay İstasyonu (SSCB-Rusya) pasiteli tasarlanmıştır. Kozmonotlar Salyut istasyonların- Sovyetler Birliği’nin 1986’da uzaya gönderdiği Mir Uzay da uzayda kalma rekorları kırmış, çok sayıda uzay yü- İstasyonu, gerçek anlamda ilk uzay istasyonu olarak rüyüşü faaliyeti gerçekleştirmiştir. Kozmonotlar uzayda anılmaktadır[17]. İstasyon 15 yıl yörüngede kalmış ve son toplam 1.697 gün geçirmiştir. Programın son iki istas- dokuz yıl boyunca üste her zaman bir kozmonot bulun- yonu Salyut 6 ve Salyut 7 öncekilere kıyasla daha fazla muştur. Uzay istasyonu, ömrü boyunca 12 farklı ülkeden mürettebat ağırlamıştır. Bu iki istasyonda geçirilen gün 125 kozmonot ve astronotu ağırlamıştır. İstasyon ayrı- sayısı 1.499’a ulaşmıştır (Toplam Salyut programında in- ca 17 uzay seferinde geçici konaklama merkezi olarak sanlı geçirilen gün sayısının yüzde 88’i). Salyut 6 ve 7 kullanılmıştır. aynı zamanda, yanaşma limanına (Docking port) sahip İstasyona ömrü boyunca, ABD’nin uzay mekikleri da- ilk uzay istasyonları olmuştur. hil 31 uzay aracı yanaşmış, 64 insansız kargo gemisi pe- Salyut ve devamındaki Soyuz programı, uzay istas- riyodik olarak Mir’e malzeme ve ekipman taşımıştır. İs- yonu teknolojisinin gelişiminde büyük katkı sağlamıştır. tasyonda 23.000’den fazla bilimsel deney yapılmıştır[18]. Program, Sovyetler’in Mir Uzay İstasyonunun iskeletini Mir sayesinde ilk kez Dünya dışı bir mekânda tohumdan de oluşturmuştur. bir buğday ürünü yetiştirilmiştir[19]. Salyut 1’den yedi kat daha büyük Mir, 19 metre 2.1.2 Skylab (ABD) uzunluğa, 31 metre genişliğe kadar ulaşmıştır. İstasyo- ABD’nin ilk uzay üssü prototipi 1973 yılında uzaya gön- nun toplam ağırlığı son döneminde 129.700 kilograma derilmiştir. Skylab adı verilen tek parçalı istasyon kalıcı ulaşmıştır[20]. bir istasyon için teknoloji geliştirme ve kabiliyet artırma Mir’in çekirdek modülünün yanı sıra Kvant-1 (Kuan- görevini üstlenmiştir. tum-1) teleskoplu kainat gözlem modülü; biyolojik araş- ABD Uzay Ajansı NASA, uzayda bir üs kurmayı tırmalar, yeryüzü gözlem ve uzay yürüyüşlerinin yapıldığı 1950’li yılların başından itibaren planlamaya başlamış Kvant-2 modülü; biyolojik ve malzeme işleme deneyle- ancak SSCB’nin uzaya ilk uydu (Sputnik-1) ve ilk in- rinin yapıldığı Kristall modülü; Dünya kaynakları ve at- sanı (Yuri Gagarin) göndermesinin ardından Ay’a in- mosferinin incelendiği Spektr (Spektrum) modülü; Dün- sanlı uçuş misyonuna odaklanarak uzay üssü planını ya atmosferinin incelendiği radar ve spektrometre gibi ertelemiştir. araçlarının bulunduğu Priroda (Doğa) uzaktan algılama Ajans, 1969 yılında 10 astronotun barınabileceği ve modülü ve yanaşma modülleri yer almıştır[18]. Ay’a seyahatlerde bir geçici barınma, aktarma ve Ay’a Mir, 15 yıl boyunca Dünya’nın etrafında 86.000’den seyahat edecek astronotları taşıyacak “Uzay römorkör- fazla tur atmıştır. Üç kozmonot kapasiteli istasyonun, lerinin” yanaşabileceği bir uzay üssü de (Space Base) uzayda kaldığı sürenin yüzde 80’inden fazlasında en az tasarlamış ancak bu proje hayat bulmamıştır[15]. bir kozmonot bulunmuştur. Valeri Polyakov, Mir’de 437 Space Lab ise Ay’a insanlı seyahatlerde bir geçici gün 18 saat geçirerek uzayda en uzun süre kalan insan merkez olarak tasarlanmıştır. Boş bir roket çeperinden rekorunu kırmıştır[18]. devşirilen üç mürettebat kapasiteli küçük Skylab, NA- Mir Uzay İstasyonu son döneminde ISS’ye hazırlık SA’nın kabul ettiği üzere çok sayıda tasarım sorununa çalışmalarına da ev sahipliği yapmıştır. NASA astronot- sahip olmasına rağmen, “SSCB’yi dünyanın uzayda is- ları 1994 yılında, ISS’ye hazırlık olarak, Mir’de zaman tasyon sahibi tek ülkesi olarak bırakmamak adına” Ma- geçirmişledir. yıs 1973’te apar topar uzaya gönderilmiştir. İstasyonun Mir Uzay İstasyonu, 20’nci yılına girdikten sonra, yaşam alanları eksik, var olanları dağınık ve yetersizdir. kaza ve arızaları artmıştır. Genellikle bilgisayar arızala- Ayrıca istasyonun araştırma olanakları kısıtlıdır. Dola- rı, oksijen emici ünitelerin arızaları ve elektrik kesintileri yısıyla istasyonda daha ilk günlerde sorunlar çıkmaya yaşanmıştır. 1997 yılında Progress tedarik aracıyla olan

YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ 5 ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

çarpışması, Spektr’ın gövdesinin bütünlüğünü bozmuş ve modülü yaşanmaz hale getirmiştir. Mir istasyonunda 3. ULUSLARARASI UZAY çıkan sorunlar ve kazalar, istasyonun bazı modüllerini İSTASYONU VE ÖNEMİ devre dışı bırakıp maliyetleri artırmış, Rus Uzay Ajansı ROSCOSMOS Mir’in bakım masraflarını karşılayamaz ISS, alçak Dünya yörüngesinde (Low Earth Orbit -LEO) hale gelince, NASA ile ortak ISS projesine yönelmiştir. yaklaşık 400 kilometre irtifada yerleştirilmiş modüller- Rusya’da Mir’in devre dışı bırakılmaması yönünde yürü- den oluşan, gelişmiş canlı yaşamına uygun uluslararası tülen kampanyalara rağmen ROSCOSMOS, 2000 yılın- araştırma tesisidir. Son basınçlı modül Leonardo, 2011 da Mir’i devre dışı bırakma kararı almış, Şubat 2001’de yılında eklenmiştir. 2016 yılında ise Bigelow Industries’in Mir’in roket motorları, istasyonu yavaşlatmak için ateş- deneysel amaçlı şişirilebilir bir modülü istasyona eklen- lenmiştir. Mir, 23 Mart 2001’de Dünya atmosferine ye- miştir. Rusya’nın 2020’den sonra istasyona yeni modül- niden girmiş ve yanarak dağılmıştır. Enkaz, Avustral- ler eklemesi beklenmektedir. Kullanımı uluslararası an- ya’nın 1.667 km doğusunda Güney Pasifik Okyanusu’na laşma ile belirli olan ISS’nin 2028’den sonra hizmetten düşmüştür. alınması beklenmektedir. ISS, alçak dünya yörüngesinde ekvatora yaklaşık 2.1.4 Tiangong Uzay İstasyonları (Çin) 51,6 derecelik bir açı yaparak, saatte 28.163,52 km hızla ISS yörüngedeyken programa katılmayan Çin, kendi tur atmaktadır. ISS, sürekli olarak yavaşlar ve yüksekli- uzay istasyonu programını sürdürmüştür. Uzay yarışı- ğini korumak için periyodik olarak yeniden yükselmesi na ABD ve SSCB-Rusya’ya göre daha geç atılan Çin, gerekmektedir. İstasyon, yörüngedeki tehlikeli nesnele- 1980’lerden itibaren uzayda bir istasyon sahibi olma rin (Diğer uydular, füze parçaları ve uzay çöpleri) tehdi- planları yapmış, 1990’lı yılların başında insanlı uzay ça- dinden korunabilmek için manevra yapma kabiliyetine lışmaları için 30 yıllık bir program açıklamıştır. Bu plana de sahiptir. Dünya’nın etrafındaki bir turunu 90 dakikada göre, önce insanlı bir kapsül uzaya gönderilecek, ardın- tamamlayan ISS, 24 saatte toplam 16 kez Dünya çevre- dan insansız araçlarla yanaşma ve kenetlenme tekno- sinde tur atmaktadır. Bu nedenle astronotlar, 16 kez gün lojileri geliştirilecek; nihayetinde 2020 yılı gibi 20 tonluk batımı, 16 kez gün doğumuna şahit olmaktadırlar. sürekli bir uzay istasyonu geliştirilecektir[21]. ISS, uzaydaki en büyük insan elinden çıkmış yapıdır. Bu planın ikinci fazı kapsamında Tiangong-1 ve Tian- Neredeyse 72,8 metre uzunluğunda ve 108,5 metre ge- gong-2 uzay istasyonları hayata geçirilmiştir. Tiangong-1 nişliğindeki ISS, Mir’in iki katı büyüklüğündedir. ISS, bir (Gökyüzü Sarayı) 2011’de uzaya gönderilmiş, 2 Nisan Amerikan futbol sahası büyüklüğünde olup, 860 m³’lük 2018’de atmosfere girerek yok olmuştur. Ancak yaklaşık bir basınç hacmine sahiptir. Toplam ağırlığı 400 tondur altı buçuk yıl uzayda kalmasına rağmen Çinli taykonotlar ve 36 ayrı parçadan oluşmaktadır. Güneş panelleri 2,247 sadece 21 gün istasyonu kullanmışlardır. m²’lik bir alanı kaplar ve yılda 735.840 kw-saat elektrik Tiangong-1 iki taykonot kapasiteli küçük bir uzay enerjisi üretir. istasyonu olarak tasarlanmıştır. Sadece iki modülü (ya- Yapımı 1998’de tamamlanan, ilk astronotlarını Tem- şam ve deney modülü ile tahrik modülü) bulunan Tian- muz 2000’de ağırlamaya başlayan ISS, bu tarihten itiba- gong-1, 10,4 metre uzunluğunda ve 3,4 metre genişli- ren hiç boş kalmamıştır. İstasyondaki mürettebat sayısı ğindedir. Çin, uzay istasyonu prototipi olarak kullandığı zaman zaman üç, beş veya 10 kişi olarak değişiklik gös- Tiangong-1’de özellikle kenetlenme deneyleri yapmıştır. termektedir. Ancak genelde istasyonda altı mürettebat Uzay araçlarını birbirine kenetleme kabiliyeti, daha bü- bulunmaktadır. Görev süreleri ekseriyetle altı aydır. ISS yük uzay istasyonları, Ay veya Mars yörünge araçlarına astronotları 2010 yılında, Mir’in uçuş günlerinin rekorunu sahip olmak isteyen ülkeler için önemlidir. Bu amaçla kırmıştır. İstasyonu, Kasım 2020 itibarıyla 19 farklı ülke- Tiangong-1’e yaklaşık bir yıl boyunca sadece insansız den 243 bilim insanı ve uzay turistleri ziyaret etmiştir. araçların yanaşması ve kenetlenmesi sağlanmıştır. Ar- dından iki grup halinde toplam altı taykonot tarafından 3.1 Uluslararası Uzay İstasyonu Anlaşmasına ziyaret edilmiştir[22]. Götüren Koşullar Çin, 2016’da, henüz Tiagong-1 ile temasın yitirildiği ISS, ABD (NASA), Rusya (RUSCOSMOS), Japonya yıl, Tiangong-2 uzay istasyonunu alçak yörüngeye gön- (JAXA), Kanada (CSA ASC) ve Avrupa Uzay Ajansı (ESA) dermiştir. İlki gibi Tiangong-2 de uzay istasyonu tekno- tarafından ortaklaşa, bu ülkeler arasındaki anlaşmalar lojilerinin test edilmesi amacını taşımıştır. uyarınca yönetilmektedir. Yaklaşık 150 milyar dolara mal Tiangong-2 de ilki gibi iki astronot kapasiteli küçük olduğu[23] ileri sürülen ve yıllık operasyon maliyetlerinin bir uzay üssüdür. Çinli uzay insanları istasyonda sa- üç milyar dolara ulaştığı belirtilen ISS, 15 yıllık bir ömür dece 26 gün geçirmişlerdir. Bu süre zarfında, bir dizi için tasarlanmıştır. Ancak 2014’te ISS’nin 10 yıl daha kul- bilimsel ve teknik deneyin yanı sıra, yerçekimsiz orta- lanılmasına karar verilmiştir. ABD hükümetinin 2024 son- mın psikolojiye etkileri ve insan-makine uyumuna dair rasında ISS’nin finansmanına katılmayacağını açıklama- deneyler gerçekleştirmişlerdir. Taykonotların ayrılması- sına rağmen Rusya ve diğer ortaklar, ana modüllerinin 30 nın ardından istasyonda bir dizi insansız yanaşma ve yaşına ulaşıp bakım maliyetinin faaliyetlerini yürütmeyi manevra deneyi daha yapılmış, istasyon 2018’de devre engelleyeceği 2028 yılına kadar istasyonun kullanılması dışı bırakılmıştır. gerektiğini savunmaktadır.

6 YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

ISS’nin oluşturulma fikrini 1981-1989 yılları arasında 1998’de kabul edilen Uzay İstasyonu Devletlerarası An- görev yapan 40’ıncı ABD Başkanı Ronald Reagan ortaya laşması’dır. Sonrasında ortaya çıkan birçok husus (ör- atmıştır. Reagan, 1984 yılında NASA’ya sürekli bir uzay neğin istasyona turist kabulü) çok sayıda alt anlaşma ile istasyonu kurulması yönünde uluslararası işbirliği arama düzenlenmiştir. görevini vermiştir. Reagan, istasyonun özel sektöre de açık olmasını istemiştir. 3.2 ISS Fiziki Yapısı ve Kabiliyetleri Uluslararası işbirliği öncesinde NASA “Freedom” ISS, belirli ülkelerde inşa edilen bileşenlerin bir araya ge- (Özgürlük), ROSCOSMOS ise “Mir-2” uzay istasyonları tirilmesiyle yapılmıştır. İstasyon, basınçlı yaşam modü- projelerini geliştirmiş ancak yüksek maliyetlerinden ötürü leri, yapısal bağlantı modülleri, güneş panelleri, termal her iki proje de hükümetler tarafından kabul görmemiştir. radyatörler, yanaşma ve kenetlenme limanları (Docking Mir-2 uzay istasyonu, modüller eklenerek istenildiği ports), deney alanları ve robotik kollardan oluşmaktadır. kadar büyüyebilen yapısı ve ilk modülden itibaren mü- İstasyon idari açıdan iki ana kısımdan oluşmaktadır: rettebat konaklamasına imkân tanıyan tasarımı ile dikkat Rus Yörünge Bölümü ve ABD Yörünge Bölümü. Rus bö- çekmiştir[24]. lümü ROSCOSMOS tarafından yönetilmekteyken, ABD Freedom ise NASA’nın uzay mekiği programı parale- kesimi çok sayıda ülke tarafından paylaşılmaktadır. linde hazırladığı kalıcı yörünge uzay istasyonu projesinin İstasyonda, mürettebatın içinde yaşayabildiği tek adıdır. Uzay mekikleri aslında yeryüzü ile istasyon ara- alan modül sistemleridir. Bu modüller şunlardır[27]: sında yeniden kullanılabilir fırlatma araçları olarak görev yapmak üzere tasarlanmıştır. Ancak uzay mekiği progra- mının gecikmesi ve mali sorunlar uzay istasyonu progra- Zarya: ISS’nin inşa edilen ilk modülüdür ancak mül- mının rafa kaldırılması sonucunu getirmiştir[25]. kiyeti ABD’ye aittir. İstasyon bir araya getirilirken ana ABD, istasyonun yüksek maliyetinin karşılanması için elektrik üretim istasyonu, depolama ve tahrik sistem- 14 ülkeyle işbirliğine gitmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılma- lerine sahip bölümü olmuştur. Halen depolama alanı sının ardından Rusya da projeye davet edilmiştir. Böylece ve yakıt tankı hizmeti görmektedir. katılan ülke sayısı 1993’te 15’e yükselmiştir (ABD, Rusya, Unity: ABD tarafından üretilen ilk modüldür. Si- Kanada, Japonya, Brezilya ve Avrupa Uzay Ajansı ESA’ya lindir şeklindedir ve modüller arasında bağlantı üye 10 ülke). Başlangıçta Brezilya’nın da programa katıl- kurmaktadır. ması, istasyona kargo taşıyacak araçların üretimini yap- ması öngörülmüştür. Ancak Brezilya söz konusu araçları Zvezda: İstasyona monte edilen ilk yaşam destek geliştirmediği gibi, ISS’nin bazı parçalarını üretme taahhü- ünitesidir. Halen iki mürettebatın yaşam alanı olarak dünü de yerine getirme yönünde adım atmamıştır[26]. kullanılmaktadır. Yine de ISS, siyasi ve hukuksal açıdan tarihin en kar- Destiny: ABD tarafından üretilen araştırma modülü- maşık uzay araştırma projesidir. İstasyonun temel yasası dür.

YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ 7 ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

Quest: Mürettebatın uzay yürüyüşü yapmasını sağla- Tıp ve Farmakoloji yan hava kilidi modülüdür (Airlock). Quest Hava Kilidi, Alzheimer, Parkinson, kanser ve astım hastalıklarına astronotların dış uzay aktivitelerini gerçekleştirmek yol açan mutasyonlar uzay ortamında incelenerek bu için kullandıkları ve bu aktiviteler için uzay kıyafetleri- hastalıkların tedavi süreçlerinde ilerleme sağlanmıştır. ni (EMU) giydikleri bir alandır. Uzay istasyonunda yapılan protein kristali büyüme- Pirs and Poisk: Rusya’nın hava kilidi modülleridir. si deneyleri kanserden diş eti çekilmesine kadar çok Kozmonotların uzay elbiselerini giydiği ve uzay yürü- sayıda hastalığın tedavisinde kullanılan ilaçların geliş- yüşü için çıktıkları kapaklar buradadır. tirilmesini sağlamıştır. Harmony: ABD, ESA ve Japonya’nın modülleri ara- Uzay çalışmaları kemik ve kas erimesi sorunlarının sında bağlantıyı sağlayan modüldür. İstasyonunun anlaşılması ve önlenmesine ilişkin bilginin artmasını, elektrik kaynaklarından biri ve elektronik verilerinin kireçlenmeye ilişkin tedavi yöntemlerinin geliştirilme- saklandığı yerdir. Dört uyku kabini de buradadır. sini beraberinde getirmiştir. Tranquilty: ESA ve İtalyan Uzay Ajansı tarafında inşa Uzay istasyonundaki bilim insanlarının sağlıklarının edilen modül, yaşam destek sistemleri, çevre kontrol kontrol altında tutulması için geliştirilen uzaktan kont- sistemleri, tuvalet, egzersiz aletleri ve Cupola gözlem rollü ultrason sistemi geliştirilmiştir. Bu sistem uzak- alanını kapsamaktadır. Özelikle dünya ve uzayın ne- tan sağlık hizmetlerine ulaşmada devrim yaratacak redeyse 360 derece gözlemine imkân veren Cupola niteliktedir. gözlem alanı ile ünlüdür. Columbus: Avrupa Uzay Ajansının ISS’ye en büyük Fizik katkısı olan deney laboratuvarı modülüdür. 1,4 milyar “Soğuk alev” yaklaşık 150 yıldır bilinmesine rağmen avroya mal olmuştur ve ISS’ye 2008’de eklenmiştir. gözlenmesi için ISS deneyindeki keşfini beklemiştir. Kibo: Japon Uzay Ajansının ürettiği ISS’nin en bü- Bu keşfin yeni motor ve tahrik sistemlerinin geliştiril- yük modülüdür. Üç bölümden oluşmaktadır ve Ja- mesinin önünü açması beklenmektedir. pon ekiplerin bilimsel çalışmaları ile yaşam alanlarını Geliştirilen içme suyu arıtma sistemleri sayesinde içermektedir. astronotlar kullandıkları suların yüzde 93’ünü arıta- Rassvet: Rusya’nın Mir istasyonu ile aynı özelliklere bilmektedir. Söz konusu sistemler dünyada su kıtlığı sahip yanaşma ve depolama modülüdür. çekilen bölgelerde çözüm olabilir. Leonardo: ISS’ye en son eklenen basınçlı modül- Düşük yerçekimli ortamda sıvı akışkanlığı deneyleri dür. 2011’de istasyona kenetlenmiştir. Asıl amacı yapılarak ileri medikal cihazlardan ısı transferi sistem- yedek parçaların stoklanmasını sağlamak ve atık lerine kadar pek çok yeniliğe kapı aralanmıştır. yönetimidir. Bigelow: Bigelow, Aerospace tarafından geliştirilen Astrofizik şişirilebilir deneysel modüldür. 2016’da istasyona ke- “Kara madde” olarak da anılan maddenin beşinci hali netlenmiş, şişirilerek basınçlı hale getirilmiştir. teorik olarak bilinmekle birlikte ilk kez ISS’de yapılan deneyde varlığı kanıtlanmıştır. 3.3 ISS’nin İşlevleri ISS’nin sahip olduğu Alpha manyetik spektrometre ISS başlangıçta bir laboratuvar, gözlemevi ve üretim te- sayesinde 100 milyar kozmik partikül incelenmiş ve sisi olarak tasarlanmıştır. Daha sonra eğitim, ticari Ar-Ge kainatın nasıl oluştuğuna dair bilgilerin artmasına kat- çalışmalarıyla uzay turizmi faaliyetlerine de izin verilmiş- kı sağlanmıştır. tir. Bu değişim başlangıçta bir prestij ve diplomatik görev İstasyonun dışına yerleştirilen NICER ve MAXI adı ve- atfedilen istasyonu bilim ve teknoloji geliştirme merkezi rilen cihazlar sayesinde pulsarlar ve karadelikler hak- haline getirmiştir. kında yeni bilgiler elde edilmiştir. 3.3.1 Bilimsel Çalışmalar Yer Bilimleri Bilim insanları tarafından kullanılmaya başlamasının ISS, modüllerinin içindeki ve dışındaki sensör ve üzerinden 20 yıl geçen ISS, yeryüzünde yapılması güç [28] cihazları sayesinde yeryüzünün coğrafyası, su kay- 3.000’den fazla deneye ev sahipliği yapmıştır . İstasyondaki bilim deneylerinin çoğu, mikro yerçe- nakları, tarım arazileri, bitki kuşakları, havası ve kiminde işlerin nasıl farklı işlediğini araştırmayı amaç- tüm karasal alanları hakkında, diğer uzaktan algıla- lamaktadır. Diğer deneyler, gezegene veya uzaya göz ma uydularının elde edebileceğinin ötesinde veriler atmak için istasyonun alçak Dünya yörüngesindeki ko- sağlamıştır. numundan yararlanmaktadır. ISS, dünyadaki doğal felaketlerle mücadelede uzay- İstasyon mikro seviyede yerçekimli ortamda ve uza- dan önemli veriler sağlamıştır. yın sert koşullarında çok sayıda araştırmanın aynı anda gerçekleştirilmesine imkân tanımıştır. Astrobiyolojiden Biyoloji ve Yaşam Bilimleri astronomiye, meteorolojiden tıbba ve insan bilimleri- ISS, düşük yerçekimi ortamında bitki yetiştirile- ne kadar pek çok alanda araştırma gerçekleştirilmiş- bileceğinin kanıtlandığı yer olmuştur. Astronotlar tir. NASA tarafından derlenen belli başlı araştırmalar Ağustos 2015’te uzayda yetiştirilen bitkilerle salata şunlardır[29]: yapabilmiştir.

8 YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

ISS’de mikroplar üzerinde de araştırmalar yapılmıştır. Deniz taşımacılığında güvenliği ve tasarrufu artıran Ağustos 2020’de bilim insanları Dünya’da bulunan genişletilmiş menzilli “Otomatik Tanımlama Sistemi Deinoccoccus Radiodurans adı verilen bakterinin (Automatic Identification System -AIS)”nin ilk dene- uzayda üç yıl yaşayabildiğini bildirmiştir. Bu bulgu, meleri ISS’de yapılmıştır[36]. kainatta yaşamın uzay tozları, meteorlar, göktaşla- Yeni nesil uyduların görev yüklerinin performansını rı, kuyruklu yıldızlar ve küçük gezegenler veya uzay artıran Güvenilir Çok İşlemcili Görev Yükü İşlemci- araçları aracılığıyla yayılabileceği hipotezini kısmen si (Dependable Multiprocessor Payload Processor) doğrulamaktadır. ISS’de denenmiştir[37]. Düşük yerçekimli ortamın insan bedenine etkile- Bir havacılık şirketi, 7–10 metre çapındaki asteroitler ri ISS’nin en çok meşgul olduğu konulardan biridir. ve diğer yörünge enkazları için ağ yakalama sistemi- NASA, uzay uçuşunun insan vücudunda neden ol- nin yeteneklerini göstererek, teknoloji hazırlık seviye- duğu değişiklikleri izlemek için aynı ikiz astronotlara sini yükseltmiştir[38]. sahip olma avantajını kullanmıştır. 2015 ila 2016 yılla- rında astronot Scott Kelly ISS’de yaklaşık bir yıl ge- Çeşitli araştırma kurumları, akademik kuruluşlar ve çirirken, ikiz kardeşi Mark, Dünya’da kalmıştır. Deney özel şirketler, hücre kültürü, protein kristali büyümesi, sonunda uzayda uzun zaman geçirmeye bağlı bazı malzeme testi ve diğer alanlarda ISS’yi laboratuvar genetik değişiklikler saptanmıştır. olarak kullanmaktadır.

3.3.2 Teknoloji Geliştirme ve İnovasyon 3.3.3 Eğitim ISS, güçlü bir Ar-Ge platformu sağlamanın yanı sıra, mü- ISS’nin ana misyonlarından biri de bilimsel ve teknolo- rettebatlı ve mürettebatsız uzay keşifleri için yetenekleri jik (Science Technology Engineering and Mathematics genişletebilecek yenilikleri göstermek için kullanılabilen -STEM) eğitim çalışmalarına katkı sağlamaktır. Program tek uzun süreli uzay tabanlı platformdur. ISS, uydu bile- üyesi ülkelerde çocuklar ve gençlerin ISS’ye bağlana- şenlerinin ve sensörlerin test edilmesinden yörünge içi rak burada görevli astronotlarla birlikte bilimsel deneyler üretime ve gelişmiş Ar-Ge için yeni tesislerin çalıştırıl- yapmalarını sağlayacak onlarca program bulunmaktadır. masına kadar çok çeşitli girişimleri kapsayan teknoloji ISS astronotları kendi ülkelerindeki eğitim kurumları geliştirme fırsatları sunmaktadır. ile canlı bağlantılar kurmakta; temel bilimler, astronomi ISS, yeryüzü gözlem uydularının yaygın olarak kullan- ve teknoloji konusunda bilgi paylaşmaktadır. maya başladığı çok sayıda sensör, ölçüm cihazı ve uzak- ISS’de sürekli yayın yapan bir radyo ve gerçek za- tan algılama cihazının ilk kez denendiği yerlerin başında manlı Dünya görüntülerini paylaşan Earthcam bulun- gelmektedir. Bu çalışmalar ISS’yi büyüklüğü 300 milyar maktadır. Bu olanaklar öğretmen ve öğrencilerle müret- doları aşan uzay ekonomisinin gelişmesinde ön saflara tebatı bir araya getirmektedir. yerleştirmektedir. Bunun dışında ISS’nin öncülük yaptığı ISS’ye taraf ülkelerin ajansları, yapılan çalışmalara il- teknoloji geliştirme çalışmalarından bazıları şunlardır: ginin sürmesi için halkla ilişkiler çalışmalarına da önem vermektedir. Fırlatma, geri dönüş ve uzay yürüyüşü Ay ve Mars misyonlarında kullanılacak hidrojen yakıt gibi faaliyetler canlı olarak yayınlanmakta; astronotların pilleri ve diğer bazı yeni elektrik üretimi ve depolan- uzayda yaptığı bilim dışı faaliyetlerin videoları (Dünya gö- masına yönelik teknolojiler ISS’de denenmiştir[30]. rüntüleri, şarkılar, oyunlar, yerçekimsiz ortamın avantaj ve dezavantajlarının anlatıldığı videolar ve diğer sanat- Uzayda imalatın ilk temelleri ISS’de atılmıştır. “Ku- sal faaliyetler) yayınlanmakta; oyuncaklar, bilimsel deney sursuz” fiber optik kabloların üretilmesi bunlardan biridir[31]. setleri ve diğer eğitim malzemelerinin üretimi ve dağıtımı desteklenmekte; farklı ülkelerin astronotları istasyonda 2014’te ISS’de üç boyutlu yazıcı kurulmuştur. O za- konuk edilerek bu ülkelerde uzay çalışmaları cesaret- mandan beri düşük yerçekimli ortamda farklı malze- [32] lendirilmektedir. Nitekim Rusya, Cumhuriyetin 100’üncü melerle katmanlı imalat deneyleri yapılmaktadır . yılının kutlanacağı 2023 yılında Türkiye’ye bir Türk astro- Söz konusu çalışmalar astronotlara ihtiyaç duyduk- notunu ISS’de konuk etmeyi önermiştir[39]. ları parça ve araçları uzayda üretme imkânı tanırken, katmanlı imalat sürelerini kısaltacak yöntemin gelişti- [33] 3.3.4 Turizm rilmesinin de önünü açabilecektir . Uzay çalışmalarının artan maliyeti uzay ajanslarını ek ISS, yörüngeye çok sayıda bilimsel ve ticari küp uy- gelir arayışına itmiştir. Bunun neticelerinden biri ISS’nin dunun yerleştirilmesini sağlamıştır. İstasyondaki bilim uzay turizmine açılmasıdır. insanları, uyduların son kontrollerini yaparak yörün- 2001 yılında ABD’li işadamı Dennis Tito, 20 milyon geye sorunsuz yerleşmelerini sağlayıp, düşük bütçeli dolar karşılığında ISS’nin Rus bölümünü ziyaret eden ilk [34] uydu projelerine katkı sağlamaktadır . uzay turisti olmuştur. ISS’nin Rus bölümü bugüne kadar Ticari bir şirket, uzay tabanlı Ar-Ge için uydu sistem- sekiz turist ağırlamıştır. NASA da 2019 yılında ISS’ye tu- lerinin maliyetlerini önemli ölçüde azaltabilecek bir rist kabul etmeye başlayacağını açıklamıştır[40]. Bu yöne- nano uydu sisteminin yörünge içi montajı ve konuş- lişinin ardında ABD eski Başkanı Donald Trump’ın, 2025 landırılmasını yapmıştır[35]. yılından sonra ABD’nin ISS bütçesine fon sağlamayı

YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ 9 ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

keseceğini açıklamasının etkisi olduğu belirtilmektedir. 3.4.1 Ortak Ülkeler ISS Giderlerine Katkılarını NASA’nın ISS’ye turist taşınmasını özel sektöre bıraka- Artırabilir cağı tahmin edilmektedir. Nitekim, Dragon kapsülleriyle NASA dışında ISS ortaklarının istasyonun ömrünü uzat- ISS’ye kargo taşıyan ve Temmuz 2020’de istasyona ast- ma veya maliyetlerine daha fazla katkı sağlama yönün- ronot taşıyarak insanlı uzay uçuşu gerçekleştiren ilk özel de inisiyatif geliştirdiğine dair işaret yoktur. Yıllık bütçesi şirket konumuna yükselen SpaceX, 2021 sonunda üç NASA’nın 22,6 milyar dolarlık bütçesinin onda biri kadar uzay turistini ISS’de 10 günlük konaklama için taşıyaca- olan ROSCOSMOS (2,77 milyar dolar), NASA’nın Soyuz fır- ğını açıklamıştır[41]. ISS’yi 2024 veya 2028 sonrası satın latma araçlarını kullanmaya son vermesiyle en önemli gelir alıp özel bir işletme yapacağı konuşulan Axiom Space kaynağından da olmuştur[46]. Gelecek bölümde aktarılacağı şirketinin de Space X ile işbirliği yaparak ISS’ye turist üzere Rusya, ISS’deki modüllerini sökerek alçak yörünge- götürme planı bulunmaktadır[42]. de daha küçük bir uzay istasyonu kurmayı planlamaktadır.

3.4 Uluslararası Uzay İstasyonu’nun Geleceği 3.4.2 İstasyon Özel Sektöre Devredilebilir ISS programı, uluslararası anlaşmaya göre 2015 yılında Özel sektör uzay şirketlerinin artan faaliyetleri yeni bir uzay istasyonun kullanımının sona ermesini öngörmüştür[43]. ekonomisi ortaya çıkarmıştır. Özel uzay şirketleri ISS’nin Ancak ISS 1998 yılından itibaren uzaydadır ve 2 Kasım 2024 sonrası geleceğinde de önemli bir rol oynayabilir. 2000 tarihinden bu yana mürettebatsız kalmamıştır. Nitekim SpaceX’in ardından yeni şirketler de yeniden kul- Dolayısıyla yoğun bir şekilde kullanılmakta ve bilimsel lanılabilir fırlatma araçlarıyla uzay seferleri düzenlemeye araştırmalara büyük katkı sağlamaktadır. ABD Kongresi hazırlanmaktadır. Fırlatma seçeneklerinin artması ve bera- istasyona 2024 yılına kadar fon sağlanması kararı alın- berinde getireceği maliyet avantajı daha fazla özel şirketin ca, istasyonun da ömrü uzamıştır[44]. Üç ila dört milyar uzayda ticari faaliyetler yürütmesinin kapısını aralayacak- dolar arasında olduğu belirtilen ISS’nin yıllık işletme tır. Bu şirketlerden bazıları ISS ile ilgilenmeye başlamış- giderlerinin yüzde 77’si ABD tarafından karşılanmak- tır. Bigelow Industries ISS’ye şişirilebilir BEAM modülünü tadır. Rusya ise ISS’nin 2028’e, yani inşa edilmesinin eklemiş[47], Axiom Space ve Space X ISS’ye uzay turisti 30’uncu yıl dönümüne kadar kullanılmasını önermiştir. taşıyacağını açıklamış[42], NASA Axiom’u ISS’nin ilk ticari Uzayın çetin şartlarında uzay istasyonunun 30 yıldan modülünü geliştirmekle yetkilendirmiştir[48]. daha fazla kullanılması, metal yorgunluğu, atmosfer NASA da ISS’nin ticari faaliyetlere daha fazla açıl- çekiş etkisi, uzay radyasyonu ve uzay çöpleriyle çar- ması taraftarıdır ve 2019 yılında beş aşamalı bir plan pışma riski gibi nedenlerle tehlikeli olabilecektir[45]. Bu açıklamıştır[49]. koşullarda ISS’nin geleceğine ilişkin seçenekler sınırlı İlk aşamada istasyonda üretimden pazarlamaya ka- kalmaktadır. dar çeşitli faaliyetlerin gerçekleşmesine izin verecek yeni

10 YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

bir ticari kullanım politikasının oluşturulacağı kaydedil- ASELSAN RF Birimi[50], Aralık 2016-Mayıs 2017 döne- miştir. Bu aşamada istasyona kargo taşınması ve ilgili minde ISS’de aşırı soğuk, radyasyon ve yerçekimsiz hizmetlerin fiyatlandırılması yapılacaktır. ortam gibi uzay şartlarına maruz bırakılmış ve başarıyla NASA ikinci aşamada, uzay turistlerinin yanı sıra özel sona eren testlerin ardından Dünya’ya geri getirilmiştir[51]. amaçlı bilimsel ve ticari faaliyet yönetecek “Özel astro- İTÜ ise aynı uçuşta, üniversitenin bilim insanları tara- notların” ISS’yi kullanmasına izin verecektir. Ancak özel fından geliştirilen uydu teknolojilerinde kullanılacak, ken- astronotlar ISS’de en fazla 30 gün kalabilecektir. NASA, dini çok yönlü onarabilen nano kompozit malzemeleri de söz konusu konaklama ve çalışmalardan günlük 35.000 test etme imkânı bulmuştur. Söz konusu malzemeler dolar almayı planlamaktadır. ISS’nin dış yüzeyinde başarıyla denenmiştir[51]. NASA’nın ISS’nin ticarileştirilmesi planının üçüncü İTÜ ayrıca Japonya’nın modülü aracılığıyla ISS’yi kul- aşamasında ise özel şirketlere istasyona kendi modül- lanmıştır. Japonya’da geliştirilen İTÜ’ye ait UBAKUSAT lerini ekleme izni verilmesi gelmektedir. En az üç şirketin uydusu, Mayıs 2018’de SpaceX tarafından ISS’ye taşın- istasyona modül eklemekle ilgilendiği belirtilmektedir. mış ve JAXA’nın KİBO modülünden Dünya alçak yörün- NASA ayrıca özel sektörden ISS’ye ilişkin beklentileri bir gesine bırakılmıştır. 3U küp uydu olan UBAKUSAT, görev araya getirerek gerekirse değişikliklerde bulunmayı da yükü olarak, bir lineer transponder ve radyasyon ölçümü planlamaktadır. yapacak bir kart uydu taşımaktadır. Ses verisi transferin- NASA, ISS’den ticari uzay istasyonlarına kademeli bir de kullanılan uydu yaklaşık 3,3 kilogram ağırlığındadır[52]. geçiş öngören ve NASA’nın birçok müşteriden biri ola- Türkiye’de kurumlar ISS’den faydalanmak için Avru- cağı uzun vadeli bir vizyonun parçası olarak istasyonun pa Birliği ile işbirliğine de başvurmuştur. Avrupa Birliği’nin daha fazla ticari kullanımını teşvik etmektedir. Bu da, in- QB50 Projesi kapsamında HAVELSAN ile İTÜ ortaklı- sanlı ay görevlerini yeniden başlatmak için NASA kay- ğında geliştirilen HAVELSAT, 17 Nisan 2017’de ISS’ye naklarını serbest bırakacaktır. NASA’nın son aşamadaki gönderilmiş ve 2017’nin Mayıs ayında buradan serbest planı ise talebe bağlı olarak istasyonun mülkiyetini 2028 bırakılarak alçak kutupsal yörüngeye yerleştirilmiştir[52]. sonrası özel sektöre devretmektir. 2U küp uydu olan HAVELSAT, iletişim amaçlı SDR an- tenlerine ve görüntü işleme donanımına sahiptir. HAVEL- 3.4.3 İstasyon Servis Dışı Bırakılabilir SAT’ın QB50 için taşıdığı görev yükleri arasında çok an- ISS’nin yaşı ve yönetim yapısı nedeniyle 2024 veya 2028 tenli Langmuir cihazı (mNLP) da bulunmaktadır. Bu cihaz sonrasında kullanılma olasılığı giderek azalmaktadır. Bu çevresindeki elektron yoğunluğunu ölçmektedir[53]. durumda ISS’nin güvenli biçimde yörüngeden çıkarılma- sı dışında seçenek kalmamaktadır. Ancak ISS’yi devre dışı bırakmak büyük maliyetli bir iştir. NASA’nın tahminle- 4. GELECEK UZAY İSTASYONU rine göre, ISS’nin yararlı ekipmanlarının sökülüp güvenli PROJELERİ biçimde atmosfere sokularak yanarak yok olması veya okyanusa gömülmesinin sağlanması üç yıl alacak ve bu 4.1 Ulusal Uzay Ajanslarının Projeleri operasyon en az 950 milyon dolara mal olacaktır[45]. ISS ömrünün sonuna doğru yaklaşırken, uzayda sürekli ISS’nin atmosfere sokulmak yerine uzayın derinlikle- insan varlığını sürdürecek çok sayıda proje ortaya ko- rine gönderilerek yörüngeden çıkarılması mümkündür. nulmuş ve bunlardan bazıları hayata geçirilmeye başlan- Ancak bunun için yaşlı istasyona yeni tahrik sistemleri mıştır. Gelecekte, özel aktörlerin ISS’nin geride bıraktığı eklenmesi ve son bir kez manevra yaptırılıp Dünya’ya boşluğu giderek daha fazla doldurması ve bazı devlet- güvenli bir uzaklığa götürülmesi ve burada gelecek ku- lerin kendi uzay istasyonlarını kurmaya çalışması muh- şakların ziyaretini beklemeye bırakılması mümkündür. temeldir. Bu bölümde söz konusu projelerden bazıları Ancak bu işlemin maliyetinin de en az atmosfere soku- incelenecektir. lup yok olmasını sağlamakla hemen hemen aynı olduğu belirtilmektedir[46]. 4.1.1 Lunar Gateway ———————————————————————— 3.5 Türkiye’nin Uluslararası Uzay İstasyonu’ndaki Lunar Gateway Faaliyetleri İşletici Kuruluş : NASA (ABD) Uluslararası işbirlikleri aracılığıyla ISS’de bilimsel çalış- Partner kuruluş: : ESA (Avrupa), CSA (Kanada) malar ve teknolojik test yapan ülkeler arasında Türkiye Yörünge : Ay yörüngesi de bulunmaktadır. Türkiye’nin uydu ve uydu görev yük- Montaj başlangıcı : 2023 lerinin denemeleri ISS’de yapılmıştır. Faaliyete geçiş tarihi : 2026 İlk çalışmalar ASELSAN ve İstanbul Teknik Üniver- Öngörülen ömür : 15 yıl sitesi (İTÜ) tarafından yürütülmüştür. ASELSAN, Türk Maliyet : 375 milyon dolar Silahlı Kuvvetleri’nin uydu haberleşme ihtiyacını karşı- lamak amacıyla geliştirdiği üç mikro modülü Japonya Kaynak: NASA[54], CSA[55], parabolic Arc[56]. Uzay Ajansı aracılığıyla ISS’deki KIBO modülünde test ———————————————————————— etmiştir[49]. Ka Bant Katı Hal Güç Yükselteç (SSPA) mo- Lunar Gateway, NASA’nın Ay ve Mars misyonları için dülü, X-Bant Düşük Gürültülü Yükselteç (LNA) modülü aktarma, lojistik ve komuta merkezi olarak tasarladığı bir ve bunların içine konulduğu mekanik kutudan oluşan uzay üssüdür. ISS’nin yaklaşık beşte biri büyüklüğünde

YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ 11 ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

tasarlanan bu istasyon, tamamlandığında bilimsel araş- araçların Dünya’ya dönüşünde geçici konaklama alanı tırma için modüller ve dört astronottan oluşan mürette- olacaktır[60]. bat için yaşam alanlarını kapsayacaktır. 2024’te yapılma- Rusya tarafından ISS’nin halef istasyonu olarak kabul sı planlanan Ay’a insanlı yolculuk (Artemis) misyonundan edilen OPSEK’in, başlangıçta ISS’nin artık kullanımda önce de insansız olarak faaliyete başlayacaktır. olmayan Rusya’ya ait modülleriyle inşa edilmesi plan- Lunar Gateway, ISS gibi yeni teknolojiler için bir test lanmıştır. Ancak 2017’de projenin teknik olarak uygula- ortamı olacaktır. Ancak istasyonun asıl işlevi Ay yüzeyinin nabilir olmadığı ortaya çıkmıştır. Bu nedenle OPSEK’in keşfi çalışmalarında bir buluşma noktası ve ay operasyon- 2020’den itibaren yeni unsurlarla geliştirileceği belirtil- ları için komuta kontrol merkezi görevi görmektedir. Lunar mektedir. İstasyonun ana modülünü bir top şeklindeki Gateway ileride Mars’a yapılacak insanlı uçuşlar için de Prichal modülü oluşturacaktır. Altı kenetlenme limanına lojistik ve iletişim aktarma merkezi görevi görecektir. sahip olacak şekilde tasarlanan Prichal, OPSEK’in tek ISS’den farklı olarak, Lunar Gateway sürekli olarak sabit modülü olacağı, ona eklenecek modüllerin mis- mürettebatlı olmayacak, ancak yılda en az bir kez yerle- yon süreleri ve ömürlerinin farklı olabileceği belirtilmek- şik olacaktır. Yapay zekâ tabanlı bir robotik sistem olan tedir[61]. Rusya’nın ISS’nin ilk modülü olan Zarya’nın bir Canadarm3, uzay gemisinde hiç kimse olmadığında, Ay kopyası olan bilimsel araştırma modülü Nauka (Bilim) ileri karakolunda yapılan bilim deneyleri de dahil olmak modülünün Ağustos 2020’de son testler için Baykonur üzere, Lunar Gateway’e yönelebilecektir[55]. Uzay Üssü’ne götürüldüğü belirtilmektedir[62]. Giderek daha fazla ülke Lunar Gateway’e ilgisini dile Yine de Rusya’nın yeni uzay istasyonunun adı dahil getirmektedir. NASA ve ESA Ekim 2020’de işbirliklerini pek çok konu belirsizdir. Projenin ne zaman faaliyete ge- imzaya dökmüşlerdir[57]. ESA, istasyonun lojistik ve ya- çeceği bilinmezliğini korumaktadır. Ancak ROSCOSMOS şam modüllerinden birini inşa edecek, lojistik modülü, yöneticileri Ekim 2020’de Rusya’nın “Fazla Amerikan ISS’nin Cupola’sı gibi, geniş açılı bir seyir ve gözlem merkezli” olduğu gerekçesiyle Lunar Gateway projesine penceresine sahip olacaktır. Kanada Uzay Ajansı Cana- katılmayı düşünmediğini ve LEO’da yeni bir istasyonu darm3 adı verilen robot kol ile istasyona katkıda buluna- tek başına kurmaya odaklanacağını belirtmiştir[63]. Ancak caktır[54]. Japonya Uzay Ajansı JAXA da istasyona kendi OPSEK projesinin henüz bütçe bulamadığı, ROSCOS- modülü ile katılma niyetini dile getirmiştir[54]. Ancak ABD MOS’un NASA ve ESA’ya projeye katılma çağrılarının ise yönetiminin diğer ülkelerin katılımına henüz sıcak bak- henüz yanıt bulmadığı belirtilmektedir. madığı belirtilmektedir[58]. 4.1.3 TİANGONG Uzay İstasyonu (ÇİN) 4.1.2 OPSEK (Rusya) ———————————————————————— ———————————————————————— Çin Büyük Modüler Uzay İstasyonu OPSEK (Chinese Large Modular Space Station veya sadece Chinese Space Station –CSS) İşletici Kuruluş : ROSCOSMOS (Rusya) Partner Kuruluş : Belirsiz İşletici Kuruluş : ROSCOSMOS (Rusya) Yörünge : Alçak Dünya Yörüngesi Partner Kuruluş : Belirsiz (370-450 km, 70o) Yörünge : Alçak Dünya Yörüngesi Montaj Başlangıcı : 2021(Tahmini) (340 - 450 km, 41 o-43o) Faaliyete Geçiş Tarihi : Belirsiz Montaj Başlangıcı : 2021(Tahmini) Öngörülen Ömür : 15 yıl Faaliyete Geçiş Tarihi : 2023 (Tahmini) Maliyet : Belirsiz Öngörülen Ömür : 10 yıl Maliyet : Belirsiz Kaynak: Russian Space News[59] ———————————————————————— Kaynak: Xinhua Haber Ajansı[64] ———————————————————————— Rusya Uzay Ajansı tarafından geliştirilen Yörünge ko- mutalı Montaj ve Deney Kompleksi (Orbital Piloted ISS projesine bazı iddialara göre ABD’nin itirazı üzerine Assembly and Experiment Complex -OPSEK) prog- katılamayan Çin, kendi bağımsız uzay üssünü faaliyete ramı, Lunar Gateway’in aksine, ISS gibi alçak Dünya geçirmeye yakındır. yörüngesinde (LEO) kalacaktır. OPSEK görevlerden Bazı kaynaklarda adı Tiangong Çin Büyük Modüler dönüş yolculuğunda kozmonotları barındırırken gele- Uzay İstasyonu veya sadece Çin Uzay İstasyonu (CSS) cekteki insanlı uzay aracının inşası için bir üs görevi olarak geçen istasyonun 2023’te faaliyete geçmesi görecektir. beklenmektedir. Rusya yeni uzay istasyonunun çoklu görevleri üst- CSS, 1992’de Çin hükümeti tarafından açıklanan lenebilir olmasını planlamaktadır. OPSEK, hem Rusya uzay istasyonu programının üçüncü ve son halkası- topraklarını daha çok kapsayan bir yörüngeye yerleşti- nı oluşturmaktadır. Bu büyük modülün öncülleri Tian- rilip, yeryüzü gözlem ve uzaktan algılama faaliyetleri yü- gong-1 ve Tiangong-2’dir. Bunlar artık hizmet dışıdır. rütecek, hem bilimsel araştırma laboratuvarı olacak hem CSS’nin ilk modülü Tianhe’nin fırlatılması COVID-19 sal- Rusya’nın Ay ve Mars misyonlarının uzay araçları için gını nedeniyle çeşitli tarihlerde ertelendikten sonra 2021 montaj istasyonu olarak kullanılacak hem de söz konusu yılının ilk yarısında uzaya gönderilmesi beklenmektedir.

12 YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

Tianhe’den sonra, diğer iki modül, Wentian ve Meng- küçük boyutlarda olması CSS’nin maliyetini önemli öl- tian uzaya gönderilecektir. Tamamlandığında, T şeklin- çüde azaltacaktır. Ancak küçük istasyon daha az müret- deki uzay istasyonu Çin’in uzay araştırmaları, yaşam bi- tebat konuk edecek, daha az bilimsel çalışma alanına ve limleri, biyoteknoloji, malzeme bilimi ve temel fizik alan- ekipmana sahip olacaktır. CSS, altı ayda bir değişecek larındaki deneylerine ev sahipliği yapacaktır. üç taykonot için tasarlanmıştır. Tianhe adlı istasyonun ana modülü, toplam 16,6 CSS’nin Tianhe-1 adı verilen çekirdek modülü 18,1 metre uzunluğa, maksimum 4,2 metre çapa ve 22,5 ton metre uzunluğunda ve 22 ton ağırlığında olacaktır. İs- kalkış kütlesine sahip ve şu anda Çin tarafından geliş- tasyonun temel tasarımında Wentian ve Megtian adı tirilen en büyük uzay aracıdır. Tianhe çekirdek modülü, verilen iki deney modülünün bulunduğu belirtilmektedir. mürettebatın yönetim ve kontrol merkezi ve ana yaşam İstasyonun beş yanaşma ve kenetlenme modülüyle, ro- alanı olacak ve bazı bilimsel ve teknolojik deneyleri des- bot kollar ve bir vince sahip olacağı da belirtilmektedir. tekleyecektir. Çekirdek modüldeki yaşam alanı yaklaşık İstasyonda Hubble uzay teleskopunun görüş mesafesi- 50 metreküptür. İki laboratuvar kapsülü ile birlikte, tüm nin 300 katı kabiliyette bir uzay teleskopunun da CSS’te yaşam alanı 110 metreküpe çıkacaktır. bulunması beklenmektedir[65]. Çekirdek modül, iki laboratuvar kapsülüne bağlanan Çin yönetimi istasyonda uluslararası işbirliğine açık iki kenetlenme limanına ve mürettebat uzay aracı, kargo olduğunu bildirmektedir. Mayıs 2018’de istasyonun tüm ve diğer uzay gemileri için üç kenetlenme limanına sa- Birleşmiş Milletler üyelerinin işbirliğiyle kullanılabileceği hiptir. Aynı zamanda astronotların olağanüstü faaliyetler [65] yürütmesi için bir çıkışa sahip olacaktır. bildirilmiştir . Ek olarak, Çin, insanlı uzay istasyonunu Wentian adlı ilk laboratuvar kapsülü, esas olarak bi- uzayda daha fazla başarı elde etmek için bir sıçrama limsel ve teknolojik deneylerin yanı sıra acil durumlarda taşı olarak kullanmayı ummaktadır. Çin’in uzun vadeli çalışma ve yaşam alanı ve barınak için kullanılacaktır. hedefleri arasında Mars’a insansız bir araç göndermek Mengtian adlı ikinci laboratuvar kapsülü, ilkine ben- ve Ay’da insanlı bir araştırma üssü kurmak bulunmak- [66] zer işlevlere sahip olacaktır. Astronotlar ve mekanik kol- tadır . Çin, Temmuz 2020’de Mars’a üç araçlık bir mis- [67] lar yardımıyla kargo ve aletlerin giriş ve çıkışını destekle- yonu başlatmıştır . Çin’in üçüncü bir hedefi ise 2030 mek için özel bir hava kilidi odası ile donatılacaktır. yılına kadar Jüpiter’e uzay aracı göndermektir[68]. Çin’in CSS, tamamlandığında ISS’nin beşte biri büyüklü- derin uzay çalışmaları ve uzay istasyonunun ihtiyaçlarını ğünde, bir başka deyişle Rusya’nın Mir Uzay İstasyonu karşılamak için yeniden kullanılabilir bir fırlatma aracını ile hemen hemen aynı boyutta olacaktır. ISS’den daha Eylül 2020’de test ettiği de iddia edilmektedir[69].

YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ 13 ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

4.2 Özel Sektör Uzay İstasyonu Planları Ayrıca ASS’nin Dünya’ya bakan bölümünde neredeyse Uzay istasyonları, uzayın insan yaşamı üzerine etkileri- 360 derece seyir imkânı bulunan bir gözlem odası da ne ilişkin değerli bilgiler sağlarken, uzay çalışmalarına inşa edilmesi planlanmaktadır. ilginin artmasına da katkı sağlamıştır. Bugün çok daha fazla insan uzay çalışmalarıyla yakından ilgilenmekte, 4.2.2 Bigelow B330 uzay çalışmalarının getirilerinden yararlanmak ve uzay Özel bir uzay istasyonu kurma çabası gösteren şirket- deneyimini yaşamak istemektedir. Artan ilgi firmaları lerden biri de ABD merkezli Bigelow Airspace’tir. Firma, uzay turizmi, uzayda özel araştırma ve eğitim çalışmaları kendi tasarımı şişme modüllerle ticari uzay üsleri inşa et- yürütmek veya derin uzay çalışmaları yürüten kuruluş- meyi amaçlamaktadır. lara lojistik ve konaklama hizmetleri sunmak amacıyla Şişme modüller Bigelow’dan çok daha önce, 1960’lı uzay istasyonları planlamaya sevk etmiştir. Tümü ABD yıllarda NASA tarafından geliştirilmiş ve kullanılmıştır. merkezli olan şirketlerin programları farklı olgunluk düze- Bigelow, bu konsepti geliştirerek, geniş, düşük maliyetli yindedir. Bunlardan bazıları bu bölümde incelenecektir. ancak uzay koşullarına dayanıklı modüller geliştirmiştir. Bunlardan biri 2016’da ISS’ye eklenmiştir. 2021’de Bi- 4.2.1 Axiom Space Station gelow bu nedenle kendi başına yola çıkacak ve 16,5 m Adını NASA ile ISS için yaptığı ticari modül üretimi ve uzunluğundaki iki yaşanabilir canlı modülü uzaya gön- uzay turizmi anlaşması ile duyuran ABD merkezli Axiom dermeyi planlamıştır. Space, tarihin ilk özel teşebbüse ait uzay istasyonunu 330 metreküp hacme sahip bu modüller B330 olarak kurmaya çok yakındır. adlandırılmıştır. Modüller 110 metrekare kullanım alanına Alçak Dünya yörüngesinde kurulması planlanan Axi- ve üç metre çapa sahiptir. Bu geniş hacim hem yaşam om Space Station (ASS), şirketin NASA ile yaptığı yedi olarak hem de lojistik depolama alanı olarak kullanılma- yıllık anlaşma uyarınca üreteceği modüllerle, ISS’nin ya müsaittir. Bigelow bu modüllerin her birinin ayrı ayrı ömrünü tamamlamasının ardından inşa edilecektir[70]. Bu uzay istasyonu olarak kullanılabileceğine inanmaktadır. süre zarfında Axiom, ISS üzerindeki modüllerin ticari iş- Şirket Eylül 2019’da modüllerin “dört astronotun sınırsız letmesini yapacak, uzay turistleri ve uzay araştırmacıları- süre, beş astronotun ise aylarca kalabileceği” nitelikte nın istasyona ulaşmasını ve konaklamasını sağlayacaktır. olduğunu iddia etmiştir[72]. ASS’nin tasarımı diğerlerinden hayli farklık arz et- Şirket B330’ları ilerleyen zamanda birbirine bağla- mektedir[71]. ASS’nin güneş panelleri, lojistik ve tahrik yarak devasa özel uzay istasyonları oluşturmayı plan- sistemlerinin yer aldığı bölümü, yaşam modüllerinden lamaktadır. Şirketin bu tür istasyonları uzay ajansları ve dik bir açıyla ayrılmaktadır. Bu tasarım konaklama bö- özel firmalara kiralamayı veya “uzay oteli” olarak işlet- lümlerine daha fazla dünya manzarası kazandırmaktadır. meyi planladığı belirtilmektedir[73]. Ancak firma bir dizi

14 YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

mali zorluk içine girmiştir. Ocak 2020’de şirket, yeterli elde edilen verimin düşük kaldığını, bu tür projelere para fon alamadığını gerekçe göstererek NASA’nın ISS’ye harcamak yerine uzay robotlarının kullanıldığı projelere ticari modül eklenmesi ve istasyonda daha fazla ticari kaynak ayrılması gerektiğini savunmaktadır[23]. faaliyet yürütülmesine ilişkin programına katılmayacağını Benzer şekilde NASA’nın Lunar Orbiter planı da eleş- açıklamıştır[74]. Son olarak COVID-19 pandemisi şirketi tirilmektedir. İstasyonun sadece yeni Ay misyonunun zora sokmuş, firmanın tüm çalışanları Mart 2020’de iş- maliyetini artıracağı, yarım yüzyıl önce yapıldığı gibi Ay’a ten çıkarılmıştır. Projenin geleceği belirsizliğe girmiştir[75]. doğrudan gidilmesi gerektiği kaydedilmektedir[58]. Bir grup bilim insanı ise sadece uzay istasyonları de- 4.2.3 Blue Origin ğil, Mars ve Ay’a kurulması planlanan üsleri, hatta tüm ABD’li işadamı Jeff Bezos’un kurduğu uzay ve havacılık insanlı uzay programlarını eleştirmektedir. Bir grup ABD’li şirketi Blue Origin, fırlatma araçlarının geliştirilmesinin bilim insanı, Ay ve Mars şartlarının insan yaşamına uy- ardından uzay yapılarının geliştirilmesiyle de ilgilenme- gun olmadığına, uzayda uzun süreli yolculukların insanın ye başlamıştır. Bezos, Eylül 2020’de yakın gelecekte fiziki ve ruhsal sağlığına olumsuz etkilerine dikkat çeke- “milyonlarca kişinin yaşayıp çalışacağı uzay yapıları gerek söz konusu projelerin iptal edilip, uzay çalışmalarının liştirmek üzere” hareket geçeceğini duyurmuştur. Blue robotik araçlarla yapılması gerektiğini savunmuştur[78]. Origin, 2019’da NASA’ya ticari bir uzay üssü konsepti de Nobel Fizik ödüllü Steven Weinberg bunlardan biridir. sunmuştur[76]. Ancak projenin detayları henüz kamuoyu “Uzayda insanları canlı tutmak için boşu boşuna para ile paylaşılmamıştır. harcandığını” savunan Weinberg, bilimsel getirisi olmayan insanlı programlar nedeniyle, özellikle astrofizik ve 4.2.4 Potansiyel Uzay İstasyonu Projeleri diğer temel bilimlere katkı sağlayacak araştırmalara büt- ABD’de uzay istasyonu projeleri geliştiren şirketler çe ayrılamadığını savunmuştur[79]. yukarıdakilerle sınırlı değildir. Örneğin NASA’nın Ay ve Mars’a insanlı uçuşlarında ara istasyon olarak kul- 6. SONUÇ lanmak için 2019’da açtığı “Derin Uzay Yaşam Alanı” geliştirme çağrısına altı firma tasarımlarıyla başvurmuş- Uzay istasyonları, Soğuk Savaş ortamında ideolojik re- tur. Bunlardan biri olan Bigelow Aerospace, daha önce kabetin unsurlarından biri olarak başlayan uzay çalışma- belirtildiği üzere çekilmiştir. Lockheed Martin, Northrop larında, tarafların uzay çalışmalarına ilgisinin azaldığı bir Grumman, Sierra Nevada Corporation, Boeing Space dönemde, bilimsel çalışmaların sürmesini sağlamıştır. ve NanoRacks firmalarının geliştirdiği prototiplerin test- İnsanlı uzay istasyonları pek çok alanda bilimsel ve tek- [77] leri de başlamıştır . Söz konusu prototipler gerek ha- nolojik gelişmeyi teşvik etmiştir. İstasyonlardaki insanları cim gerekse teknoloji açısından yeni bir uzay üssü nes- canlı tutma çabası, daha güçlü ve daha düşük maliyetli iyi linin habercisi olarak nitelenebilecek türdendir. NASA fırlatma araçlarının; mürettebatı uzayın zararlı etkilerinden testler sonucunda sadece bir konsept üzerinde durma- koruyacak kıyafet, ekipman ve uzay araçlarının ve uzayda yacağını, ihtiyaca göre birden fazla istasyona onay ve- üretim gibi kabiliyetlerin geliştirilmesinin önünü açmıştır. rebileceğini bildirmiştir. O nedenle söz konusu şirketler Uzay istasyonlarının bilimsel laboratuvar olarak iş- gelecekte uzay istasyonu kabiliyetine sahip şirketler levlerinin kısıtlı kaldığına dair, “Verimine göre oldukça olarak anılabilir. pahalı” olduğu yönündeki eleştirilerde haklılık payı göz ardı edilemez. Ancak uzay istasyonlarının, özellikle Ulus- 5. UZAY İSTASYONU VE DİĞER lararası Uzay İstasyonu’nun, 21’inci yüzyılda canlı bir uzay ekonomisinin gelişmesinin lokomotiflerinden biri İNSANLI UZAY PROJELERİNE olduğu da göz ardı edilmemelidir. İstasyondaki ekiplerin ELEŞTİRİLER ihtiyaçlarının makul maliyetlerde karşılanmasına yönelik arayışlar, canlı bir uzay ekonomisinin doğmasına yardım- İnsanlı uzay istasyonları uzay çalışmalarının önemli bir cı olmuştur. parçası olarak görülürken, söz konusu projeler üzeri- Uzaya daha fazla insanın erişiminin sağlanmasına im- ne kuşkularını dile getirenlerin sayısı da gün geçtikçe kân tanıyan uzay istasyonları, uluslararası kamuoyunun artmaktadır. uzaya ilgisini canlı tutmaktadır. Bu sayede uzay ajans- Özellikle ISS’nin yüksek kurulum ve işletim maliyetleri ları bilimsel ve teknolojik çalışmaları için gerekli fonla- büyük eleştiri konusudur. Örneğin, İngiliz astrofizikçi Lord ra erişebilmektedir. Bu nedenle uzay istasyonları uzay Rees, başta ISS olmak üzere insanlı uzay projelerinin bi- çalışmalarının önemli bir parçası olmayı sürdürecek gibi limsel katkısının düşük olduğunu, yapılan deneylerden görünmektedir.

YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ 15 ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

KAYNAKÇA

[1] STM ThinkTech, (2020), “YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA [22] Howell, Elizabeth; (2018), “Tiangong-1: China’s First Spa- KOZMİK REKABET I - Uzay Teknolojilerinin Geleceği”, (4 Haziran ce Station”, Space.com, (26 Mart 2018), https://www.space. 2020), https://thinktech.stm.com.tr/detay.aspx?id=346 com/27320-tiangong-1.html [2] STM ThinkTech, (2020), “YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA [23] Hollingham, Richard; (2020), “Should astronauts abandon the KOZMİK REKABET II - Seçili Ülkelerin Uzay Programları Işığında space station?”, BBC, (2 Kasım 2020), https://www.bbc.com/ Uzay Stratejileri”, (27 Temmuz 2020), https://thinktech.stm.com. future/article/20201030-should-astronauts-abandon-the-spa- tr/detay.aspx?id=359 ce-station [3] STM ThinkTech, (2020), “YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA [24] NickD’s Orbiter Vault, “Mir-2 (project 1993) Space Station”, KOZMİK REKABET III - Takım Uydular Çağında Fırsat ve Teh- http://nickd.freehostia.com/OrbiterVault/mir2.html ditler”, (30 Kasım 2020), https://thinktech.stm.com.tr/detay. [25] Chang, Kenneth; (2020), “How the Space Station Became a aspx?id=391 Base to Launch Humanity’s Future”, The New York Times, (2 Ka- [4] STM ThinkTech, (2019), “Uzayda Silahlanma Yarışı”, (6 Mayıs sım 2020), https://www.nytimes.com/2020/11/02/science/inter- 2019), https://thinktech.stm.com.tr/detay.aspx?id=229 national-space-station-20-anniversary.html [5] Defense Intelligence Agency, (2019), “Challenges To Security [26] Russian Space Web, “International Space Station, ISS”, http:// In Space”, (Ocak 2019), https://www.dia.mil/Portals/27/Docu- www.russianspaceweb.com/iss.html ments/News/Military%20Power%20Publications/Space_Thre- [27] NASA, (2015), “Reference Guide To The Space Station”, (Eylül at_V14_020119_sm.pdf 2015), https://www.nasa.gov/sites/default/files/atoms/files/np- [6] United States Space Force, https://www.spaceforce.mil/ 2015-05-022-jsc-iss-guide-2015-update-111015-508c.pdf. (Eri- [7] Mizokami, Kyle; (2020), “Anti-Satellite Weapons Are Becoming şim Tarihi: 27 Aralık 2020) a Very Real Threat”, Popular Mechanics, (1 Nisan 2020), https:// [28] Witze, Alexandra; (2020), “Astronauts have conducted nearly www.popularmechanics.com/military/weapons/a32008306/an- 3,000 science experiments aboard the ISS”, Nature, (3 Kasım ti-satellite-weapons/ 2020), https://www.nature.com/articles/d41586-020-03085- 8#:~:text=Over%20that%20time%2C%20astronauts%20 [8] Blake, Duncan; (2017), “Space could become the battleground on,’Research%20in%20orbit of the future”, World Economic Forum, (24 Kasım 2017), https:// www.weforum.org/agenda/2017/11/the-conflicts-of-the-future- [29] NASA, (2020), “20 Breakthroughs from 20 Years of Science will-take-place-in-space-heres-one-way-were-preparing aboard the International Space Station”, (26 Ekim 2020), https://www.nasa.gov/mission_pages/station/research/news/ [9] Roberts, Michael; (2020), “Why the International Space Station iss-20-years-20-breakthroughs Deserves Consideration for a Nobel Peace Prize”, ISS National Laboratory, (5 Ağustos 2020), https://www.issnationallab.org/ [30] ABB, (2020), “Hydrogen fuel cells: driving sustainable mobility blog/international-space-station-deserves-consideration-no- on the Moon and beyond”, (23 Nisan 2020), https://new.abb. bel-peace-prize/ com/news/detail/60918/hydrogen-fuel-cells-driving-sustainable-mobility-on-the-moon-and-beyond [10] NASA, (2011), “Higher Altitude Improves Station’s Fuel Eco- nomy”, (14 Şubat 2011), https://www.nasa.gov/mission_pages/ [31] Wired, (2019), “The Best Place to Make Undersea Cables Might station/expeditions/expedition26/iss_altitude.html Be ... in Space”, (9 Kasım 2019), https://www.wired.com/story/ the-best-place-to-make-undersea-cables-might-be-in-space/ [11] Lepoutre, Philip; (2019), “Why the International Space Station orbits at 400 kilometers in space?”, Veto, (3 Ocak 2019), https:// [32] Saunders, Sarah; (2018), “3D Printing with Human Waste: Ast- www.veto.be/artikel/why-the-international-space-station-or- roplastic Takes Raw Materials from Colon to Mars Colony”, bits-at-400-kilometers-in-space 3Dprint.com, (10 Nisan 2018), https://3dprint.com/209622/human-waste-3d-print-bioplastic/ [12] Forbes, (2017), “What Are The Highest And Lowest Points In The Orbit Of The ISS?”, (15 Mart 2017), https://www.forbes.com/si- [33] P., Alexandrea; (2018), “A new 3D printer aboard the International tes/quora/2017/03/15/what-are-the-highest-and-lowest-points- Space Station?”, 3Dnatives, (25 Mayıs 2018), https://www.3dna- in-the-orbit-of-the-iss/?sh=6cd05c4d4053 tives.com/en/3d-printer-space250520184/# [13] Shira Teitel, Amy; (2015), “A Brief History of Space Stations be- [34] NASA, (2015), “Deploying Small Satellites From ISS”, (10 Kasım fore the ISS”, Popular Science, (23 Kasım 2015), https://www. 2015), https://www.nasa.gov/mission_pages/station/research/ popsci.com/brief-history-space-stations-before-iss/ benefits/cubesat [14] Freudenrich, Craig; “How Space Stations Work - Salyut: the [35] NASA, (2020), “On-orbit Autonomous Assembly from Nano- First Space Station”, How Stuff Works, https://science.howstuf- satellites (OAAN)”, (29 Ocak 2020), https://data.nasa.gov/da- fworks.com/space-station2.htm taset/On-orbit-Autonomous-Assembly-from-Nanosatellites-O/ k6ad-vd7c [15] NASA, “SP-400 Skylab, Our First Space Station”, https://history. nasa.gov/SP-400/ch2.htm [36] The European Space Agency, “AIS on ISS”, http://www.esa.int/ Enabling_Support/Space_Engineering_Technology/AIS_on_ISS [16] D. Launius, Roger; “Space Stations: Base Camps to the Stars”, Re- pository, https://repository.si.edu/bitstream/handle/10088/17610/ [37] Bassett, Renee; (2014), “The Industrial Internet of Things…in nasm_Space_Stations-v35_Chapter_23rev-Final.pdf Space”, Automation World, (16 Ekim 2014), https://www.auto- mationworld.com/products/data/blog/13312566/the-industri- [17] PBS, “The Station -Russian space history”, https://www.pbs. al-internet-of-thingsin-space org/spacestation/station/russian.htm [38] Hoyt, Robert; (2015), “WRANGLER: Capture and De-Spin of [18] NASA, “Mir Space Station”, https://history.nasa.gov/SP-4225/ Asteroids & Space Debris”, Tethers Unlimited, (23 Nisan 2015), mir/mir.htm https://www.nasa.gov/sites/default/files/atoms/files/2014_pha- [19] B Salisbury, F; (1995), “Growing super-dwarf wheat in Svet on se_i_robert_hoyt_wrangler.pdf Mir”, National Library of Medicine, https://pubmed.ncbi.nlm.nih. [39] Abay, Emre Gürkan; (2019), “Rusya’dan ‘Türk astronot’ teklifi”, gov/11538572/ Anadolu Ajansı, (27 Ağustos 2019), https://www.aa.com.tr/tr/ [20] Freudenrich, Craig; “How Space Stations Work - Mir: the First dunya/rusyadan-turk-astronot-teklifi/1566405 Permanent Space Station”, How Stuff Works, https://science. [40] Tangermann, Victor; (2019), “It’s Official: NASA Is Opening howstuffworks.com/space-station4.htm The International Space Station to Tourists”, Science Alert, [21] China Space Report, “Tiangong”, https://chinaspacereport.wor- (11 Haziran 2019), https://www.sciencealert.com/nasa-is-ope- dpress.com/spacecraft/tiangong/ ning-the-space-station-to-tourists

16 YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

[41] O’Kane, Sean; (2020), “SpaceX will send three tourists to the [60] Russian Space, “A concept of the Russian successor to the ISS”, International Space Station next year”, The Verge, (5 Mart 2020), http://www.russianspaceweb.com/opsek.html https://www.theverge.com/2020/3/5/21166657/spacex-tou- [61] Russian Space, “Prichal Node Module, UM”, http://www.russi- rists-iss-international-space-station-orbit-falcon-9-dragon)y anspaceweb.com/iss_node.html [42] Sheetz, Michael; (2020), “SpaceX signs deal to fly 3 space tou- [62] Clark, Stephen; (2020), “Russia’s long-delayed space station rists to the International Space Station late next year”, CNBC, (5 research module arrives at launch base”, Space Flight Now, (25 Mart 2020), https://cnb.cx/3m1oo2i Ağustos 2020), https://spaceflightnow.com/2020/08/25/russi- [43] Rinehart, Will; (2018), “The Options for the Future of the In- as-long-delayed-space-station-research-module-finally-arri- ternational Space Station”, American Action Forum, (25 Eylül ves-at-launch-base/ 2018), https://www.americanactionforum.org/insight/the-opti- [63] Clark, Stephen; (2020), “Russia’s space agency unlikely to join ons-for-the-future-of-the-international-space-station/ NASA-led lunar program”, Space Flight Now, (25 Ağustos 2020), [44] Explaining Science, (2018), “The future of the International https://spaceflightnow.com/2020/10/14/russias-space-agen- Space Station”, (1 Kasım 2018), https://explainingscience. cy-unlikely-to-join-nasa-led-lunar-program/ org/2018/11/01/future-of-the-international-space-station/#:~:- [64] Xinhuanet, (2020), “China Focus: More details of China’s space text=Soyuz%20MS%20spacecraft%20docked%20to,for%20 station unveiled”, (15 Mayıs 2020), http://www.xinhuanet.com/ the%20ISS%20by%202025 english/2020-05/18/c_139067133.htm [45] K. Martin, Paul; (2018), “Examining The Future Of The Interna- [65] ChinaPower, “What’s Driving China’s Race to Build a Space Sta- tional Space Station”, NASA, (16 Mayıs 2018), https://oig.nasa. tion?”, https://chinapower.csis.org/chinese-space-station/ gov/docs/CT-18-001.pdf [66] Xinhuanet, (2018), “Spotlight: China welcomes all UN member [46] Grush, Loren; (2020), “What the future of the space station looks states to jointly utilize its space station”, (29 Mayıs 2018), http:// like after SpaceX’s historic launch”, The Verge, (2 Haziran 2020), www.xinhuanet.com/english/2018-05/29/c_137213340.htm https://www.theverge.com/21276881/nasa-spacex-iss-interna- [67] Jones, Andrew; (2020), “China’s Tianwen-1 Mars probe snaps tional-space-station-future-commercial epic deep-space selfie (photos)”, Space.com, (12 Ekim 2020), [47] Atkinson, Nancy; (2013), “NASA to BEAM Up Inflatable Space https://www.space.com/china-tianwen-1-mars-spacecraft-sel- Station Module”, Universe Today, (16 Ocak 2013), https://www. fie-deep-space universetoday.com/99486/nasa-to-beam-up-inflatable-spa- [68] Sinha, Ritvik; (2019), “The rise of the Chinese aerospace sector”, ce-station-module/ Prescouter, (Kasım 2019), https://www.prescouter.com/2019/11/ [48] Foust, Jeff; (2020), “NASA selects Axiom Space to build com- rising-chinese-aerospace-sector/ mercial space station module”, Space News, (28 Ocak 2020), ht- [69] O’Callaghan, Jonathan; (2020), “China seems to have laun- tps://spacenews.com/nasa-selects-axiom-space-to-build-com- ched a secret reusable space plane”, New Scientist, (4 Eylül mercial-space-station-module/ 2020), https://www.newscientist.com/article/2253813-china-se- [49] Foust, Jeff; (2019), “NASA releases ISS commercialization plan”, ems-to-have-launched-a-secret-reusable-space-plane/ Space News, (7 Haziran 2019), https://spacenews.com/nasa-re- [70] NASA, (2020), “NASA Selects First Commercial Destination Mo- leases-iss-commercialization-plan/ dule for International Space Station”, (28 Ocak 2020), https:// [50] Yıldırım, Göksel; (2016), “ASELSAN uzaya çıktı”, Anadolu Ajansı, www.nasa.gov/press-release/nasa-selects-first-commerci- (14 Aralık 2016), https://www.aa.com.tr/tr/bilim-teknoloji/asel- al-destination-module-for-international-space-station san-uzaya-cikti/705949# [71] Axiom Space, “Orbiting above Earth”, https://www.axiomspace. [51] Ünal, Arife Yıldız; (2018), “‘Mikrodalga modüllerinin’ uzay testleri com/axiom-station başarıyla tamamlandı”, Anadolu Ajansı, (2 Aralık 2018), https:// [72] Neilson, Susie; (2020), “The space station is showing its age af- www.aa.com.tr/tr/ekonomi/mikrodalga-modullerinin-uzay-test- ter housing people for 20 years. Companies are already desig- leri-basariyla-tamamlandi/1327323 ning new space habitats to take its place.”, Business Insider, [52] Gunter’s Space Page, “HAVELSAT (QB50 TR02)”, https://space. (3 Kasım 2020), https://www.businessinsider.com/space-stati- skyrocket.de/doc_sdat/havelsat.htm on-getting-old-companies-making-new-versions-2020-11 [53] STM ThinkTech, (2019), “Küçük Uydular ve Başarı Potansiyelle- [73] Chang, Kenneth; (2018), “How Many Space Stations Does This ri”, (Şubat 2019), https://thinktech.stm.com.tr/uploads/raporlar/ Planet Need?”, The New York Times, (22 Ekim 2018), https:// pdf/222201917224520_stm_kucuk_uydular_ve_basari_potansi- www.nytimes.com/2018/10/22/science/private-space-stations. yelleri.pdf html [54] NASA, “Gateway”, https://www.nasa.gov/gateway [74] Foust, Jeff; (2020), “Bigelow Aerospace sets sights on free-flying [55] Canadian Space Agency, “The Lunar Gateway”, https://www.as- station after passing on ISS commercial module”, Space News, c-csa.gc.ca/eng/astronomy/moon-exploration/lunar-gateway.asp (29 Ocak 2020), https://spacenews.com/bigelow-aerospace-sets-sights-on-free-flying-station-after-passing-on-iss-com- [56] Messier, Doug; (2020), “Lunar Gateway’s Power & Propulsion mercial-module/ Element Faces Cost Increases”, Parabolic Arc, (29 Mayıs 2020), http://www.parabolicarc.com/2020/05/29/lunar-gateways- [75] Foust, Jeff; (2020), “Bigelow Aerospace lays off entire workfor- power-propulsion-element-faces-cost-increases/#:~:text=T- ce”, Space News, (23 Mart 2020), https://spacenews.com/bige- he%20first%20element%20of%20NASA’s,Government%20 low-aerospace-lays-off-entire-workforce/ Accountability%20Office%20(GAO) [76] NASA, (2018), “LEO Commercialization Concept”, (11 Aralık [57] NASA, (2020), “NASA, European Space Agency Formalize Ar- 2018), https://www.nasa.gov/sites/default/files/atoms/files/leo_ temis Gateway Partnership”, (27 Ekim 2020), https://www.nasa. commercialization_study_results.pdf gov/press-release/nasa-european-space-agency-formalize-ar- [77] NASA, (2019), “NASA Begins Testing Habitation Prototypes”, temis-gateway-partnership (27 Mart 2018), https://www.nasa.gov/feature/nasa-begins-tes- [58] Foust, Jeff; (2019), “NASA’s Lunar Space Station Is a Great/ ting-habitation-prototypes Terrible Idea”, IEEE Spectrum, (8 Temmuz 2019), https://spect- [78] Boyle, Rebecca; (2020), “Can a Moon Base Be Safe for Astrona- rum.ieee.org/aerospace/space-flight/nasas-lunar-space-stati- uts?”, Scientific American, (22 Ekim 2020), https://www.scienti- on-is-a-greatterrible-idea ficamerican.com/article/can-a-moon-base-be-safe-for-astrona- [59] Jones, Andrew; (2020), “China selects 18 new astronauts ahe- uts/ ad of space station construction”, Space News, (2 Ekim 2020), [79] Than, Ker; (2007), “Nobel Laureate Disses NASA’s Manned https://spacenews.com/china-selects-18-new-astronauts-ahe- Spaceflight”, Space.com, (19 Eylül 2007), https://www.space. ad-of-space-station-construction/ com/4357-nobel-laureate-disses-nasa-manned-spaceflight.html

YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ 17 ARAŞTIRMA RAPORU ARALIK 2020

http://thinktech.stm.com.tr

18 YENİ UZAY ÇAĞI: 21’İNCİ YÜZYILDA KOZMİK REKABET IV - ULUSLARARASI UZAY İSTASYONU VE UZAY İSTASYONLARININ GELECEĞİ