Arkusz PIECKI (179)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz PIECKI (179)

Warszawa 2012

Autorzy: Aleksander Frankiewicz*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec * , Jerzy Król**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne „PROXIMA SA”, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp (A. Frankiewicz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Frankiewicz) ...... 4 III. Budowa geologiczna (A. Frankiewicz) ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (A. Frankiewicz) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Frankiewicz) ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (A. Frankiewicz) ...... 14 VII. Warunki wodne (A. Frankiewicz) ...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 19 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 26 IX. Składowanie odpadów (J. Król) ...... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Frankiewicz) ...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Frankiewicz) ...... 35 XII. Zabytki kultury (A. Frankiewicz) ...... 43 XIII. Podsumowanie (A. Frankiewicz, J. Król) ...... 44 XIV. Literatura ...... 45

I. Wst ęp

Arkusz Piecki Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Pa ń- stwowym Instytucie Geologicznym (plansza A) i Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wro- cławiu (plansza B) zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). W celu opracowania mapy wykorzystano wykonany w 2006 roku arkusz Piecki Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Krzak, 2006). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Za- gro Ŝenia powierzchni ziemi” opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składo- wania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki pod- ło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne przy wskazywaniu optymalnych kierun- ków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego i surowcami mineralnymi. Analiza jej tre ści powinna stanowi ć nieodzowny etap realizacji postanowie ń ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa o ochronie środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. W celu opracowania mapy przeanalizowano materiały archiwalne i publikowane, oraz przeprowadzono konsultacje i uzgodnienia w: Urz ędzie Marszałkowskim Województwa

3 Warmi ńsko-Mazurskiego, Warmi ńsko-Mazurskim Urz ędzie Wojewódzkim, Regionalnej Dy- rekcji Ochrony Środowiska, Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olszty- nie oraz w nadle śnictwach, urz ędach gmin i urz ędach powiatowych. W czasie zwiadu terenowego (wrzesie ń 2011 roku) zaktualizowano i zweryfikowano zebrane informacje. MG śP jest map ą seryjn ą sporz ądzon ą w ci ęciu arkuszowym na podkła- dzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych „1942”. Przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) wykorzystuj ą- cej i uzupełniającej inne bazy danych Pa ństwowego Instytutu Geologicznego. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputero- wej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Piecki rozci ąga si ę mi ędzy 21º15’–21º30’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53º40’–53º50’ szeroko ści geograficznej północnej i zajmuje powierzchni ę około 305 km 2. Administracyjnie obszar ten poło Ŝony jest w obr ębie województwa warmi ńsko-mazurskiego. Swym zasi ęgiem obejmuje powiat mr ągowski z gmin ą Piecki oraz fragmentarycznie Mr ągowo i Mikołajki, powiat piski z cz ęś ci ą gminy Ruciane-Nida oraz skrawek gminy Świ ętajno powiatu szczycie ńskiego. Pod wzgl ędem fizyczno-geograficznym w podziale J. Kondrackiego (2000) teren omawianego arkusza nale Ŝy do makroregionu Pojezierze Mazurskie i obejmuje dwa mezoregiony – Pojezierze Mr ągowskie i cz ęś ciowo Krain ę Wielkich Jezior Mazurskich (fig.1). Pojezierze Mr ągowskie obejmuje środkow ą cz ęść Pojezierza Mazurskiego. Charaktery- zuje si ę wyst ępowaniem południkowo uło Ŝonych rynien polodowcowych oraz równole Ŝni- kowo uło Ŝonych ła ńcuchów morenowych. Wzdłu Ŝ rynien ci ągn ą si ę wały ozów i kemów, a na wysoczyznach, pomi ędzy rynnami, wyst ępuj ą zwały gliny morenowej. Morfologia obszaru jest zatem do ść zró Ŝnicowana, ukształtowana czynnikami glacjalnymi, zmodyfikowana pó ź- niej młodymi holoce ńskimi procesami denudacyjno-akumulacyjnymi. Na ogół jest ona falista, miejscami pagórkowata. Szczególnie urozmaicon ą rze źbą terenu charakteryzuje si ę cz ęść północna obszaru arkusza w rejonie: Brejdyn, Jakubowa i Lipowa. Wyst ępuje tam fragment równole Ŝnikowo rozci ągni ętej strefy moren czołowych, do której nale Ŝą Góry Krzywe, wzno- sz ące si ę na wysoko ść ponad 40 m nad poziom wysoczyzny z kulminacj ą 206,3 m. n.p.m. Liczne, wypełnione wod ą, rzadziej osadami pojeziernymi i bagiennymi, rynny s ą dalszym elementem krajobrazu. Kraina Wielkich Jezior Mazurskich le Ŝy w obni Ŝeniu w stosunku do

4 mezoregionu Pojezierze Mr ągowskie. W obr ębie arkusza znajduje si ę jedynie marginalna cze ść tej krainy. Wyst ępuj ą tu niewielkie wzgórza wysoczyznowe, kemy i sandry.

Fig.1. Poło Ŝenie arkusza Piecki na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granice mezoregionów 2 – wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko – Białoruski, Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie, Makroregion: Pojezierze Mazurskie, Mezoregiony: 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.87 – Równina Mazurska

Obszar arkusza Piecki pokryty jest w około 45% lasami, 18% gruntami rolnymi najwy Ŝszych klas u Ŝytków, 7% jeziorami, 2% ł ąkami na podło Ŝu organicznym, a tereny o zwartej zabudowie stanowi ą około 1% powierzchni. Pozostał ą cze ść zajmuj ą nieu Ŝytki oraz grunty najni Ŝszych klas u Ŝytków rolnych. Pod wzgl ędem klimatycznym omawiany teren le Ŝy w obr ębie strefy pojeziernej, dziel- nicy mazurskiej. W strefie tej dochodzi do stałego ścierania si ę mas powietrza atlantyckiego i kontynentalnego. W ostatnich kilku latach obserwowany jest tak Ŝe wzrost ilo ści dni, zwłasz- cza wiosn ą i wczesnym latem, z napływem powietrza zwrotnikowego. St ąd te Ŝ pojawiaj ą si ę tu mro źne i słoneczne, b ądź ciepłe i deszczowe zimy lub gor ące i suche lata na przemian

5 z chłodnymi i wilgotnymi. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi tu ok. 6,5 °C, natomiast średnia temperatura powietrza miesi ęcy letnich waha si ę od 15,5 °C w czerwcu do 17,4 °C w lipcu i 16,3 °C w sierpniu. Wiosna zaczyna si ę zazwyczaj 10–14 dni pó źniej ni Ŝ w centralnej Polsce (w połowie kwietnia) i jest stosunkowo chłodna, a przygruntowe przy- mrozki mog ą pojawia ć si ę nawet w ko ńcu maja. Jesie ń jest natomiast przewa Ŝnie długa i cie- pła, dzi ęki zbiornikom wodnym, oddaj ącym nagromadzone w czasie lata ciepło otoczeniu. W ci ągu całego roku jest tu ok. 110 dni z pełnym zachmurzeniem i ok. 160 dni z zachmurzeniem cz ęś ciowym. Roczna suma opadów wynosi tu średnio 550–570 mm, ich maksimum przypada na czerwiec i lipiec, natomiast minimum na stycze ń i marzec. Wiatry, cz ęsto o du Ŝej pr ędko ści, wiej ą najcz ęś ciej z kierunków północno- i południowo-zachodnich. Wpływ wód powierzchniowych zaznacza si ę tak Ŝe w wilgotno ści powietrza. Średnio w roku notuje si ę 38 dni z mgł ą. Długo ść okresu wegetacyjnego wynosi około 209 dni (Grz ądka, 2000). Podstawow ą form ą działalno ści gospodarczej na terenie arkusza Piecki jest rolnictwo, w którym pracuje ponad 50% ogółu zatrudnionych. Z tej liczby ponad 90% stanowi ą pracuj ą- cy w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Poziom zatrudnienia w rolnictwie ulega sys- tematycznemu obni Ŝaniu. W istniej ących gospodarstwach rolnych dominuje produkcja ro ślin- na, ich średnia wielko ść szacowana jest na 10,6 ha. Wyst ępuj ą tu gleby kompleksów: pszennego dobrego, pszennego wadliwego, Ŝytniego bardzo dobrego oraz Ŝytniego słabego korzystne dla produkcji rolnej. Te ostatnie wyst ępuj ą zasadniczo w s ąsiedztwie obszarów le- śnych i cechuje je obni Ŝona wilgotno ść . W obr ębie ł ąk na podło Ŝu organicznym wyst ępuj ą w przewadze gleby: torfowe i murszowo-torfowe, murszowo-mineralne i murszowate oraz mułowo-torfowe i torfowo-mułowe. Gleby chronione obejmuj ą klasy bonitacyjne IIIa (około 3%), IIIb (około 37%) i IVa (około 60%) (Jarubas, 1979). Le śnictwo jest dominuj ącym działem gospodarki pod wzgl ędem wielko ści areału zaj- mowanych gruntów. Lasy w obr ębie arkusza nale Ŝą do tzw. Le śnego Kompleksu Promocyj- nego (LPK) „Lasy Mazurskie” – najwi ększego tego typu obiektu w Polsce – powołanego w celu promocji trwale zrównowa Ŝonej gospodarki le śnej oraz ochrony zasobów przyrody. Znaczn ą cz ęść obszaru LKP stanowi ą zwarte drzewostany Puszczy Piskiej (zwane dawniej Puszcz ą Ja ńsborsk ą). Lasami tymi administruj ą w obr ębie arkusza nadle śnictwa Strzałowo podlegające RDLP Olsztyn i Maskuli ńskie z RDLP Białystok. Przemysł na obszarze arkusza Piecki oparty jest na przetwórstwie surowców lokalnych, wytwarzanych w: rolnictwie, rybołówstwie i le śnictwie. Najwi ększe zakłady produkcyjne zlokalizowane s ą w Pieckach. Nale Ŝą do nich: MM-International – producent mebli, Lastor SA

6 Mr ągowo zakład w Pieckach – produkcja tarcicy, ABS JH Wood Products – wytwórca płyt meblowych. W Nawiadach znajduje si ę ferma trzody chlewnej AGRO-Sokołów Sp. z o.o. Obszar obj ęty arkuszem, a zwłaszcza jego cz ęść południowa oraz zachodnia obejmuj ąca szlak rzeki Krutyni posiada ponadto bardzo korzystne warunki do rozwoju turystyki. Obser- wowany jest tu szybki rozwój sektora usług w zakresie: gastronomii, handlu oraz bazy nocle- gowej. Najwi ększymi miejscowo ściami s ą Piecki (ok. 3300 mieszka ńców) i Ukta (ok. 650 mieszka ńców). Przewa Ŝaj ą małe wioski i osady licz ące od kilku, kilkunastu mieszka ńców do około 100–200. W ostatnich kilku latach obserwowane s ą znacz ące, ujemne przyrosty rze- czywiste ludno ści. Do ść dobrze rozwini ęta jest infrastruktura drogowa. Przez obszar arkusza przebiegają trzy drogi krajowe: nr 16 w cz ęś ci północno-wschodniej relacji Grudzi ądz – przej ście gra- niczne Ogrodniki, nr 58 relacji Olsztynek – Grajewo i przecinaj ąca arkusz z południa na pół- noc droga nr 59 relacji Rozogi – Gi Ŝycko. Oprócz szlaków komunikacyjnych o znaczeniu krajowym dobrze rozwini ęta jest sie ć dróg lokalnych (nr 600, 601, 610). We fragmencie pół- nocno-wschodnim przebiega linia kolejowa w kierunku Olsztyna i Ełku.

III. Budowa geologiczna

Do scharakteryzowania budowy geologicznej obszaru arkusza Piecki wykorzystano Szczegółow ą map ę geologiczn ą Polski w skali 1:50 000 arkusz Piecki z obja śnieniami (Lisic- ki, 1995a, b). Obszar arkusza Piecki le Ŝy w obr ębie regionalnej jednostki tektonicznej Polski zwanej wyniesieniem mazursko-suwalskim. Jest to obszar płytkiego wyst ępowania utworów krystalicznych prekambru. W otoczeniu wyniesienia wyst ępuj ą utwory kambryjsko-ordowic- ko-sylurskie, przykryte niezgodnie skałami cechsztyńsko-triasowymi. Na utworach triaso- wych, a na wi ększo ści powierzchni wyniesienia wprost na skałach prekambru, zalegaj ą niezgodnie zredukowane utwory pokrywy mezozoicznej zbudowane ze skał jury i kredy. Cało ść przykrywaj ą utwory paleogenu, neogenu i czwartorz ędu (fig. 2). Najstarsze, znane z wierce ń osady reprezentuj ą eocen. S ą to morskie iły, laminowane mułkami, przewarstwiane w sp ągu piaskami drobnoziarnistymi. Obecno ść osadów oligoce ń- skich jest przypuszczalna, znane s ą one z wierce ń wykonanych na s ąsiednich arkuszach, wi ęc ich wyst ępowanie w obszarze arkusza Piecki jest wielce prawdopodobne. Wykształcone s ą najpewniej jako morskie piaski kwarcowo-glaukonitowe oraz iły i mułki. Przypuszczalna mi ąŜ szo ść tych osadów oceniana jest na 70 m. Utwory miocenu, nawiercone w okolicach Jakubowa i Babi ęt, to iły, mułki i piaski z wkładkami w ęgla brunatnego oraz piaski kwarcowe

7 z pyłem w ęglowym. Ł ączna mi ąŜ szo ść osadów wynosi 18-85 m. Osady pliocenu reprezentuj ą iły, miejscami z licznymi szcz ątkami flory. Na całym obszarze arkusza Piecki wyst ępuje gruba pokrywa osadów czwartorz ędo- wych. Jej mi ąŜ szo ść , zale Ŝna od morfologii starszej powierzchni, waha si ę od około 110 m w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza do 250 m w cz ęś ci północno-wschodniej. Utwory preglacjalne: iły, lokalnie mułki jeziorne, miejscami z humusem i szcz ątkami ro ślin zalegaj ą na utworach mioce ńskich i prawdopodobnie plioce ńskich. Ich mi ąŜ szo ść szacowana jest na około 35 m. Osady zlodowace ń południowopolskich reprezentowane s ą prawdopodobnie przez pi ęć poziomów glin zwałowych. Rozdzielaj ą je utwory zastoiskowe, wodnolodowcowe, rzeczne i jeziorne. Gliny zwałowe obecne s ą w osadach zlodowacenia nidy (2 poziomy), zlodowacenia sanu (2 poziomy) i wilgi (1 poziom). Gliny s ą przewa Ŝnie piaszczyste, szare, silnie zwarte i wapniste z lokalnymi wkładkami Ŝwirów, fragmentów ksylitów w ęgla brunatnego, a w cz ę- ściach stropowych nagromadzone s ą ich residua. Najwi ększym rozprzestrzenieniem cechuj ą si ę gliny zwałowe zlodowacenia wilgi, które poza okolicami Babi ęt obecne s ą na całym obszarze arkusza. Osady pomi ędzy poziomami glin wykształcone s ą jako: mułki i iły zastoiskowe, piaski i Ŝwiry lodowcowe i wodnolodowcowe, piaski ilaste i zastoiskowe oraz czerwone iły i gliny limnoperyglacjalne. Piaski s ą zazwyczaj drobno- i średnioziarniste, sporadycznie osi ągaj ą frakcj ę gruboziarnist ą. Cz ęsto zawieraj ą fragmenty lignitu. Mułki i iły zastoiskowe s ą wapniste, cz ęsto z domieszk ą glaukonitu nadaj ącego im zielonkawego odcienia barwy. Mi ąŜ- szo ść utworów zastoiskowych jest niekiedy znaczna i osi ąga ponad 30 m, jak w przypadku mułków zlodowacenia nidy. Zlodowacenia południowopolskie rozdzielone s ą osadami interglacjałów. Akumulacja obejmowała wtedy piaski rzeczne, średnio- i gruboziarniste, dobrze obtoczone i przemyte oraz iły jeziorne z torfami i glinami deluwialnymi. Te ostatnie stwierdzono jedynie w okolicach Baranowa. Do osadów interglacjału mazowieckiego (wielkiego) zaliczone zostały mułki i piaski jeziorne, miejscami z torfami. Do tego wydzielenia zaliczane s ą równie Ŝ piaski rzeczne nawiercone w Baranowie wypełniaj ące rozległe obni Ŝenie w starszych osadach. Do osadów zlodowace ń środkowopolskich w obr ębie arkusza Piecki zaliczono trzy poziomy glin zwałowych oraz rozdzielaj ące je utwory wodnolodowcowe i zastoiskowe.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Piecki na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006), Ci ągi drobnych form: 1 – zasięg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły, 2 – kemy, 3 – jeziora;

Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Czwartorz ęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach Plejstocen: zlodowacenie północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjo-deluwialne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Zlodowacenia środkowopolskie: 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z mapy MGP w skali 1:500 000

Pierwszy poziom, nale Ŝą cy do zlodowacenia odry, reprezentowany jest przez silnie wapniste, piaszczyste, miejscami ilaste gliny. Gliny te zawieraj ą ponadto du Ŝo materiału Ŝwi- rowego. Miejscami s ą zast ępowane mułkami zastoiskowymi, lokalnie z porwakami mułków jeziornych. Mułki zawieraj ą liczne szcz ątki dobrze zachowanej fauny ślimaków i mał Ŝy. Ze schyłkiem zlodowacenia zwi ązane s ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe wyst ępuj ące powszechnie w rejonie: Babi ęt, Machar i Baranowa. Dwa dalsze poziomy glin zwałowych reprezentuj ą zlodowacenie warty. Poziom starszy buduj ą zwarte, ciemnoszare gliny przewar-

9 stwiane piaskami gliniastymi z 4-metrow ą warstw ą jasnoszarych iłów warwowych w sp ągu. Poziom młodszy odsłaniający si ę w dolinie Babi ęckiej i Strugi obejmuje gliny wapniste, silnie zapiaszczone, w cz ęś ci sp ągowej z brukiem Ŝwirowo-głazowym. Gliny rozdzielaj ą mi ąŜ- sze (do 37 m) kompleksy piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych obejmuj ące swym zasi ę- giem cały obszar arkusza. Oprócz nich wyst ępuj ą ponadto mułki i piaski zastoiskowe. Osady najmłodszych zlodowace ń – północnopolskich pokrywaj ą niemal cał ą powierzchni ę arkusza Piecki. Najstarsze s ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe wypełniaj ące rynn ę w Czaszkowie. Nadległe gliny zwałowe i ich rezydua tworz ą prawie ci ągł ą pokryw ę na całym obszarze. S ą one zwi ęzłe, wapniste i silnie zapiaszczone. Nad glinami wyst ępuj ą piaski, Ŝwiry i gliny wodnomorenowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Najmłodszy okres glacjalny (sta- diał górny zlodowacenia wisły) rozpoczyna si ę silnie piaszczystymi glinami zwałowymi ze Ŝwirem. Gliny tworz ą charakterystyczne, rozległe i faliste formy terenu w postaci wysoczyzn, szczególnie w zachodniej i północnej cz ęś ci arkusza. Wysoczyzny urozmaicone s ą wzgórzami i pagórami moren martwego lodu zło Ŝonych z: piasków, Ŝwirów, głazów i glin. Osady czoło- womorenowe (koło Nawiadów i na linii Krzywe-Jakubowo – jezioro Inulec) zbudowane s ą z: piasków, Ŝwirów, głazów i glin zwałowych. Formy szczelinowe wypełnia ten sam mate- riał. DuŜą cz ęść arkusza pokrywaj ą sandry zbudowane z piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Sandrom towarzysz ą małe zastoiska, wypełnione iłami miejscami o charakterze war- wowym. Schyłek zlodowace ń północnopolskich odznacza si ę sedymentacj ą mułków i kredy jeziornej o niewielkiej mi ąŜ szo ści w rejonie na północ od Piecek (Lisicki, 1995a, b). U schyłku plejstocenu rozpocz ęła si ę akumulacja eluwiów piaszczystych glin zwało- wych o mi ąŜ szo ści zazwyczaj poni Ŝej 1 m oraz piasków, Ŝwirów i glin deluwialnych. Osady holocenu wyst ępuj ą powszechnie w obr ębie arkusza. Najwi ększymi mi ąŜ szo- ściami (do 12 m) odznaczaj ą si ę utwory jeziorne – gytie i torfy. Oprócz nich wyst ępuj ą iły, mułki oraz piaski jeziorne. W misach jeziornych do dzi ś trwa akumulacja kredy jeziornej i gytii wapiennych, a tak Ŝe namułów torfiastych.

IV. Zło Ŝa kopalin

Obszar arkusza Piecki jest ubogi w kopaliny. Udokumentowane s ą tu 3 czwartorz ędowe złoŜa kruszywa naturalnego i 1 zło Ŝe kredy jeziornej (tabela 1), nale Ŝą ce do kopalin pospoli- tych. Zło Ŝe w okolicach Brejdyn zwi ązane jest z akumulacj ą wodnolodowcow ą fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich, natomiast zło Ŝa w Macharach reprezentuj ą osady moreny czołowej tej samej fazy. Kopalin ę w zło Ŝach stanowi piasek ze Ŝwirem. Zło Ŝe kredy jeziornej zwi ązane jest z basenem akumulacyjnym utworów zastoiskowych oraz materiału w ęglanowego.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Kategoria Stan Numer Wiek geologiczne Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja rozpozna- zagospodarowania Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj Kompleksu bilansowe (tys. t) kopaliny złó Ŝ nia zło Ŝa konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. t) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2010 (Szuflicki i in. 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

3 Brejdyny II pŜ Q 308 C1 G 169 Skb, Sd 4 A 4 Dobry Lasek kj, t Q 666 B N – Sr 4 B K

5 Machary pŜ Q 972 C1 G 83 Skb, Sd 4 A 6 Machary 2 pŜ Q 3 419 C1 N - Skb, Sd 4 A Brejdyny III pŜ Q - C1 ZWB – - - - Brejdyny pŜ Q - C1+C 2 ZWB - - - -

Rubryka 3 – pŜ – piaski i Ŝwiry, kj – kreda jeziorna, t- torfy;

11 Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd;

Rubryka 6 – B, C 1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych; Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9 – kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe, Sr – rolnicze; Rubryka 10 – 4 – zło Ŝa powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12 – K – ochrona krajobrazu;

Zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Brejdyny” i „Brejdyny III” zostały skre ślone z bilansu z po- wodu wyczerpania zasobów bilansowych (Zaprzelski, 2008a, 2008b). Na południe od zwartej zabudowy Brejdyn zlokalizowane jest zło Ŝe „Brejdyny II” (Za- przelski, Bieniek, 2005). Ma ono powierzchni ę około 5,5 ha. Kopalin ę zło Ŝa stanowi piasek ze Ŝwirem o mi ąŜ szo ści od 2,0 do 11,4 m ( średnio 7,8 m). Seri ę zło Ŝow ą przykrywaj ą: gleba, piaski i Ŝwiry gliniaste oraz gliny piaszczyste o mi ąŜ szo ści 0,3–2,2 m (średnio 0,9 m). Para- metry jako ściowe kopaliny: zawarto ść ziaren o φ do 2 mm 62,2–74,8 % ( średnio 68,6%), zawarto ść pyłów mineralnych 1,5–4,8% ( średnio 2,95%) wskazuj ą na mo Ŝliwo ści jej wykorzystania w drogownictwie i budownictwie. Podczas prac dokumentacyjnych nie stwierdzono zawodnienia zło Ŝa (Zaprzelski, Bieniek, 2005). Na zachód od wsi Nawiady, na powierzchni 4,98 ha, udokumentowano zło Ŝe „Macha- ry” (Borawska, 2001). Kopalina zalega pod do ść grubym (0,7–5,5 m, śr. 2,3 m) nadkładem piasków gliniastych i glin piaszczystych. Mi ąŜ szą seri ę zło Ŝow ą (od 6,5 do 17,8 m, śr. 13,6 m) cechuje znaczna zmienno ść wykształcenia kopaliny, zarówno pozioma jak i pio- nowa. Serie piaszczysto-Ŝwirowe cz ęsto s ą silnie zaglinione b ądź zapylone. Podstawowe parametry kopaliny zawarto ść ziaren o φ do 2 mm: 40,7–76,0% ( średnio 59,1%), zawarto ść py- łów mineralnych: 8,06–23,1% (średnio 13,1%), wskazuj ą na mo Ŝliwo ść jej wykorzystania w drogownictwie i budownictwie. Zło Ŝe nie jest zawodnione. Bezpo średnio od północy do zło Ŝa „Machary” przylega zło Ŝe „Machary 2” o udoku- mentowanej powierzchni 14,69 ha. Kopalin ą w zło Ŝu s ą piaski i Ŝwiry moren czołowych wyst ępuj ące w formie pokładowo-soczewkowej o mi ąŜ szo ści 7,6–23,0 m ( średnio 13,1 m), przykryte gleb ą, glinami i piaskami gliniastymi o grubo ści 0,1–7,0 m ( średnio 3,4 m). Zawar- to ść ziaren o φ do 2 mm wynosi 38,3–95,8% ( średnio 59,3%), a zawarto ść pyłów mineralnych 3,3–14,0% ( średnio 6,1%). Zło Ŝe jest suche. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystana na potrzeby budownictwa i drogownictwa (Januszkiewicz, Babiel, 2010). Zło Ŝe kredy jeziornej „Dobry Lasek” (Makowiecki, 1981) jest najwi ększym obszarowo zło Ŝem na arkuszu Piecki i obejmuje teren ponad 16 ha. Akumulacja materiału w ęglanowego (kredy jeziornej i gytii) miała miejsce w rozległym, nieckowatym obni Ŝeniu na powierzchni około 22 ha, w którym dochodziło do odwapnienia wód nasyconych kwa śnym w ęglanem wapnia. Znaczne nagromadzenie osadów w ęglanowych spowodowało spłycenie zbiornika i w konsekwencji jego pó źniejsze zarastanie. Grubo ść nagromadzonej kredy wynosi 1,2– 6,4 m (średnio 3,88 m). W nadkładzie kredy jeziornej wyst ępuj ą torfy, które podczas dokumentowania zło Ŝa uznano za kopalin ę towarzysz ącą. Mi ąŜ szo ść torfów waha si ę od 0,3 do 3,0 m, a ich kubatur ę oceniono na około 241 tys. m 3. Kred ę cechuj ą nast ępuj ące średnie pa-

rametry jakościowe: zawarto ść CaO – 47,51%, zawarto ść Fe 2O3 – 0,7%, zawarto ść Al 2O3 –

0,19%, zawarto ść SiO 2 – 1,26, wilgotno ść naturalna – 57,47% i mo Ŝe by ć ona wykorzystana do produkcji nawozów mineralnych. Tak Ŝe towarzysz ący kredzie torf mo Ŝe znale źć zastosowanie w rolnictwie. W trakcie dokumentowania zło Ŝa na gł ęboko ści od 0,4 do 1,3 stwierdzono wyst ępowanie poziomu wodono śnego. Wszystkie zło Ŝa zaliczono do kopalin powszechnych, licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych. Według klasyfikacji sozologicznej zło Ŝa kruszyw naturalnych zaliczono do mało- konfliktowych (klasa A), natomiast zło Ŝe kredy jeziornej, z racji wyst ępowania na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego do konfliktowych (klasa B).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Piecki prowadzona jest obecnie eksploatacja złó Ŝ „Brejdyny II” i „Machary”. Pozostałe zło Ŝa nie były dotychczas zagospodarowane górniczo. Zło Ŝe „Brejdyny II” jest u Ŝytkowane przez na podstawie koncesji wa Ŝnej do stycznia 2018 roku. Ma zatwierdzony obszar (o powierzchniach odpowiednio 5,17 i 10,02 ha). Kopa- lina w wyrobisku urabiana jest sposobem przedsi ębiernym za pomoc ą koparek. Nadkład zło Ŝa był usuwany i zwałowany za pomoc ą spychaczy. W wyniku dotychczasowej eksploatacji po- wstało wyrobisko wgł ębne o ścianach wysoko ści 4 m. W 2010 r. ze zło Ŝa wydobyto 169 tys. ton kruszywa naturalnego (Szuflicki i in., 2011), które wykorzystywane jest do celów budowlanych i drogowych. Eksploatacja zło Ŝa „Machary” jest trudna, ze wzgl ędu na du Ŝą zmienno ść pionow ą i poziom ą zło Ŝa. Wyst ępuj ące cz ęsto przewarstwienia i soczewy gliniaste lub piaszczysto- gliniaste komplikuj ą wydobywanie kruszywa, prowadz ąc do powstawania du Ŝych strat eks- ploatacyjnych. Zwi ększa si ę ponadto kubatura zdejmowanego nadkładu. Eksploatacja, prowadzona w sposób ci ągły od 2002 roku, odbywa si ę jednym poziomem wydobywczym. Wy- robisko ma wymiary około 150x250 m i gł ęboko ść do około 12 m. W wyrobisku nie wyst ępu- je woda. Uszlachetnianie kopaliny odbywa si ę „na mokro”. Nadkład zło Ŝa i odpady eksplo- atacyjne zdeponowane s ą w sp ągu wyrobiska, cz ęś ciowo tylko na zwałowisku zewn ętrznym. Przewidywany kierunek rekultywacji okre ślono na le śny. W 2007 roku zmienił si ę u Ŝytkow- nik zło Ŝa, który posiada koncesj ę na eksploatacje wa Ŝną do listopada 2021 roku. Dla zło Ŝa wyznaczono nowy obszar i teren górniczy o powierzchni 9,51ha. W 2010 r. ze zło Ŝa wydoby- to 83 tys. ton kruszywa naturalnego (Szuflicki i in., 2011), które wykorzystywane jest do ce- lów budowlanych i drogowych.

Zasoby wykre ślonych z bilansu złó Ŝ „Brejdyny” i „Brejdyny III” zostały całkowicie wyeksploatowane, a wyrobiska s ą wyrównane i przygotowywane do rekultywacji. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Machary 2” i kredy jeziornej „Dobry Lasek” nie s ą eks- ploatowane. Oprócz eksploatacji koncesjonowanej, prowadzonej na terenie udokumentowanych złóŜ, na obszarze arkusza Piecki ma miejsce niekoncesjonowane pozyskiwanie kruszywa naturalnego. Piasek ze Ŝwirem i piasek był eksploatowany w ostatnim roku w 14 punktach, któ- re zostały naniesione na map ę. Dla jednego sporz ądzono kart ę informacyjn ą wyst ępowania kopaliny. Wydobycie było prowadzone dorywczo i bez wymaganych dokumentów. Niektóre z punktów wyst ąpie ń kopaliny nosz ą ślady świe Ŝej działalno ści. Wyst ąpienia te notowane s ą w okolicach: Gniazdowa, Jeziora Krzywego i Probarskiego, Koloni Mojtyny i Ostrowa Piec- kowskiego. Niedu Ŝa Ŝwirownia przy drodze Piecki – Mr ągowo w miejscowo ści Brejdyny została zasypana popiołami i zrekultywowana. Przetwórstwo kopalin ogranicza si ę do prostych operacji sortowania, bez konieczno ści budowy zakładów przeróbczych, i odbywa si ę na bie Ŝą co przy eksploatacji kruszyw.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Piecki istniej ą nieznaczne mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ. Ograniczaj ą si ę one jedynie do piasków i Ŝwirów oraz torfów, dla których wyznaczono obszary perspektywiczne. Nie wytypowano natomiast obszarów prognostycznych z uwagi na ograniczenia środowiskowe i brak szczegółowego rozpoznania geologiczno-zło Ŝowego. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Piecki z obja śnieniami (Lisicki, 1995a, b) i zwiadu terenowego wyznaczono sze ść niewielkich obszarów perspektywicznych dla udokumentowania piasków ze Ŝwirem. Obszar w rejonie Śmietków buduj ą piaski i Ŝwiry moren czołowych zlodowace ń północnopolskich o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 10 m. W rejonie Macharów, Nawiadów i Prusinowa utwory okruchowe reprezentuj ą osady moren martwego lodu i moren czołowych zlodowace ń północnopolskich. Z uwagi na bliskie sąsiedztwo z udokumentowanymi zło Ŝami „Machary” i „Machary 2” nale Ŝy oczekiwa ć w tych obszarach zbli Ŝonych parametrów jako ściowych kopaliny do wy Ŝej wymienionych złó Ŝ (mi ąŜ szo ść ponad 20 m). W rejonie zło Ŝa „Machary” nale Ŝy liczy ć si ę jednak Ŝe z mo Ŝli- wą du Ŝą zmienności ą serii piaszczysto-Ŝwirowej. Kopalina z obszarów perspektywicznych mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Ze wzgl ędu na rol ę torfów w ekosystemach wykorzystanie ich jako paliwa uległo znacznemu ograniczeniu. Na mapie zaznaczono tylko takie obszary, na których mo Ŝna prze-

14 widywa ć udokumentowanie złó Ŝ mo Ŝliwych do eksploatacji bez istotnych ogranicze ń przepi- sami ochrony środowiska. Najbardziej rozległe obszarowo torfowiska w okolicach Krzywego Rogu, Szklarni, Golenia i Machar zostały uznane za obszary perspektywiczne. W opracowaniu Ostrzy Ŝka i Dembka (1996) uznano je za spełniające kryteria bilansowo ści, niewchodz ące jednak w skład potencjalnej bazy zasobowej. S ą to torfowiska niskie i mieszanotypowe zmiennego rodzaju: turzycowiskowe, mszarno-turzycowiskowe, mechowiskowo-olesowe, turzycowiskowo-olesowe, mszarne przej ściowe i wysokie o zmiennej mi ąŜ szo ści od 1,68 do 3,76 m (warto ści średnie). Z torfami współwyst ępuje zazwyczaj gytia organiczna lub w ęgla- nowa. Pospolity charakter kopaliny i ograniczone zapotrzebowanie sprawia, Ŝe ich zagospo- darowanie górnicze jest w ątpliwe. W rejonie Krzywego, Jeziora Wierzbowskiego (Wal, 1964) prowadzono prace poszu- kiwawcze za zło Ŝami kruszywa naturalnego. Ze wzgl ędu na mał ą mi ąŜ szo ść , du Ŝą zmienno ść serii piaszczysto-Ŝwirowych oraz nie spełnienie kryteriów bilansowo ści uznano obszary za negatywne. Obszar arkusza Piecki ma niewielkie perspektywy powi ększenia bazy zasobów mineralnych. Wydaje si ę wła ściwe by chroni ć obszary perspektywiczne dla złó Ŝ przed takim zago- spodarowaniem przestrzennym, które by uniemo Ŝliwiło wykorzystanie zasobów mineralnych i zmuszało np. do kosztownego importu z odleglejszych obszarów.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Piecki posiada słabo rozwini ętą sie ć rzeczn ą. Wody powierzchniowe w obr ębie arkusza nale Ŝą do dwóch zlewisk. Cz ęść południowa obejmuj ąca dorzecze Pisy nale Ŝy do zlewiska Wisły, cz ęść północna natomiast, poło Ŝona jest w dorzeczu Łyny, stanowi ącej fragment zlewiska Pregoły i Zalewu Wi ślanego. Najwi ększ ą, i w zasadzie jedyn ą rzek ą jest Krutynia, płyn ąca w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Jej średni wieloletni przepływ notowany w Nowym Mo ście (miejscowo ść tu Ŝ za wschodni ą granic ą arkusza) wynosi 4,0 m 3/sek. Ł ączna długo ść Krutyni, wraz z jeziorami przez które przepływa wynosi 99,9 km. Rzeka uchodzi do jeziora Bełdany. Krutynia jest ty- pow ą rzek ą pojeziern ą o w ąskiej i kr ętej dolinie, przepływaj ąca przez liczne jeziora (w obr ę- bie arkusza płynie przez jeziora Mokre i Kruty ńskie). Na poszczególnych odcinkach swego biegu przybiera ró Ŝne nazwy, cho ćby Babi ęcka Struga (w cz ęś ci południowo-zachodniej ar-

15 kusza). Wła ściw ą nazw ę przyjmuje dopiero od Jeziora Kruty ńskiego. Krutynia, ze wzgl ędu na spławno ść na znacznej długo ści, stanowi popularny turystyczny szlak kajakowy. W obr ębie arkusza Piecki licznie wyst ępuj ą jeziora. Zajmuj ą prawie 7% powierzchni arkusza. W przewadze s ą to jeziora rynnowe, wypełniaj ące obni Ŝenia dawnych rynien polodowcowych. Zazwyczaj s ą długie, w ąskie i kr ęte, gł ębokie, cz ęsto o stromych brzegach. Oprócz nich wyst ępuj ą jeziora wytopiskowe, o regularnym kształcie i spokojnej linii brzegowej. W lokalnych obni Ŝeniach terenu, w obr ębie dawnych mis jeziornych cz ęsto wyst ępuj ą rozległe podmokło ści. Do najwi ększych jezior nale Ŝą : Mokre o areale 841 ha, z czego na arkusz Piecki przypada około 3/4 jego powierzchni, Probarskie (205 ha), Nawiady (199,8 ha), Inulec (178 ha), W ągiel (176,8 ha), Majcz Wielki (163,5 ha) i Krzywe (155,5 ha). Poni Ŝej 100 ha maj ą jeziora: Kuc, Kołowin, Kruty ńskie i fragment Białego. Liczne s ą małe, bezi- mienne jeziorka, zwłaszcza w lasach Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Gł ęboko ść jezior jest znaczna, najgł ębsze – Mokre osi ąga 51 m, pozostałe mieszcz ą si ę w przedziale gł ęboko ści od 7,2 m (Kołowin) do około 30 m (Białe, Kuc, Nawiady, Probarskie). Wiele jezior u Ŝytko- wanych jest w celach rekreacyjnych, turystycznych i wypoczynkowych, tylko nieliczne np. Kołowin, z racji trudnej dost ępno ści pozostaj ą w stanie niemal nienaruszonym. Jako ść wody w rzekach i jeziorach jest monitorowana przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. Według danych z 2007 roku, woda w rzece Krzywy Róg była jako ści zadowalaj ącej (III klasa) a w jeziorze Kuc bardzo dobrej jakości (I klasa) klasa IV) (Raport…, 2008) (Rozporz ądzenie…, 2004). Badanie stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (rzek i jezior) w latach 2009 i 2010 wg Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z 2008 r. (DzU nr 162 poz. 1008) dotyczyły jezior: Majcz Wielki, Kołowin i Mokre. Wody spełniały wymagania II klasy jako ści (stan ekologiczny dobry) (Raport…, 2010). W roku 2010 przebadano stan ekologiczny jeziora Kuc Wody spełniały wymagania II klasy jako ści (stan ekologiczny dobry) (Raport…, 2011).

2. Wody podziemne

Teren arkusza Piecki znajduje si ę w obr ębie regionu hydrogeologicznego II mazursko- podlaskiego (Paczy ński red., 1995). W ramach jednolitych cz ęś ci wód podziemnych obszar arkusza zlokalizowany jest w rejonie mazowiecko-mazursko-podlaskim (II) (Paczy ński, Sadurski red., 2007). Według mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce (Kleczkowski red., 1990) południowa cz ęść arkusza znajduje si ę w obr ębie zbiornika subniecka warszawska (fig. 3). Jest to bardzo rozległy zbiornik o całkowitej powierzchni około

51 000 km 2 i zasobach dyspozycyjnych szacowanych na 0,06 l/ s/km 2. Średnia gł ęboko ść studzien ujmuj ących wody z subniecki warszawskiej wynosi 160 m. W cz ęści południowo-wschodniej, niewiele j ą przekraczaj ąc, dochodzi udokumentowa- ny zbiornik wód podziemnych – Sandr Kurpie (216). Jego granice uległy zmianom w stosunku do wyznaczonych w opracowaniu Kleczkowskiego (1990). Zbiornik ten zajmuje powierzchni ę 1089 km 2 i rozci ąga si ę wzdłu Ŝ zlewni Pisy i Szkwy. Jego zasoby oszacowano na 134 tys. m 3/d (Rendak i in., 1998). Cały obszar zbiornika podlega najwy Ŝszej ochronie (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Piecki na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego, (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – granica GZWP w o środku porowym, 3 – granica GZWP w o środku szczelinowym i szczelinowo-porowym, 4 – wi ększe jeziora

Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd, kreda, (TrK), 208 – zbiornik mi ędzymorenowy Biskupiec, czwartorz ęd, (Q), 213 – zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, Czwartorz ęd, (Q), 215 – subniecka warszawska, trzeciorz ęd, (Tr), 216 – Sandr Kurpie, czwartorz ęd, (Q)

Podrz ędne znaczenie u Ŝytkowe maj ą piaszczyste utwory wodono śne trzeciorz ędu (mioce ńskie i prawdopodobnie oligoce ńskie osady piaszczyste), które w granicach arkusza Piecki nie s ą ujmowane. Utworami wodono śnymi o głównym znaczeniu u Ŝytkowym s ą czwartorz ędowe piaszczyste osady mi ędzymorenowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowace ń południo- wo-, środkowo- i północnopolskich. Utwory te wyst ępuj ą generalnie na gł ęboko ściach 15– 65 m. Wydajno ści studzien s ą zró Ŝnicowane, najni Ŝsze w cz ęś ciach północnych arkusza (<30 m3/h) do 30–120 m 3/h w pozostałym obszarze. Czwartorz ędowy, główny poziom wodono śny charakteryzuje si ę zró Ŝnicowaniem gł ę- boko ści wyst ępowania. W rejonie południowym wyst ępuje płycej (na gł ęboko ści 2–5 m), by w kierunku północnym zanurza ć si ę do gł ęboko ści 55–65 m. Na mniejszych gł ęboko ściach strefy zawodnione nie posiadaj ą w stropie izolacji, b ądź s ą słaboizolowane. Dobr ą izolacj ę maj ą wody przykryte pakietem glin zwałowych, zwłaszcza w rejonie zachodnim w pasie Cza- szkowo – Krzywy Róg – Brejdyny. Zwierciadło wody głównego poziomu u Ŝytkowego ma na ogół charakter swobodny lub lekko napi ęty w strefach izolowanych pakietami utworów sła- boprzepuszczalnych. Przy wzro ście mi ąŜ szo ści nadkładu zwierciadło jest napi ęte (Kubiczek, 2000). Z uwagi na brak o środków przemysłowych, du Ŝe zalesienie i liczne jeziora wi ększo ść terenu poło Ŝonego w granicach arkusza Piecki została uznana za stref ę o średnim stopniu zagro Ŝenia wód podziemnych. Na obszarach, w których nadkład izoluj ący przekracza 15 m zagro Ŝenie wód podziemnych jest niskie i bardzo niskie. Jedynie w pobli Ŝu wi ększych miejscowo ści (Piecki, Baranowo, Dobry Lasek, Krzywe) zlokalizowanych w rejonie płytkiego wyst ępowania wód podziemnych wyznaczono strefy wysokiego stopnia ich zagroŜenia.

Wody głównego poziomu u Ŝytkowego s ą typu HCO 3-Ca. Cechuje je niska sucha pozo- stało ść (< 500 mg/dm 3) i średnia twardo ść ogólna. Przewa Ŝaj ą wody średniej jako ści wymagaj ące prostego uzdatniania do celów pitnych, ze wzgl ędu na ponadnormatywne st ęŜ enia manganu i Ŝelaza. Wody dobrej i na ogół trwałej jako ści, niewymagaj ące uzdatniania wyst ę- puj ą w rejonie: Jakubowa, Wólki Baranowskiej i Śmietek. Najni Ŝsz ą jako ść wody (klasa III) stwierdzono w rejonie wsi Baranowo (wysokie st ęŜ enie azotu amonowego pochodzenia an- tropogenicznego zwi ązane z działalno ści ą rolniczo-hodowlan ą zakładu do świadczalnego agrobiologii PAN). W rejonie Ostrów Pieckowski – Piecki – Szklarnia oraz Ukta – Wojnowo jako ść wody obni Ŝaj ą wysokie zawarto ści Ŝelaza, manganu, barwa i niskie pH. Niekorzystne parametry fizyko-chemiczne wody maj ą prawdopodobnie genez ę naturaln ą i zwi ązane s ą

18 z wyst ępowaniem w nadkładzie warstwy wodono śnej utworów organicznych (torfy, gytie, namuły). Potencjalnym ogniskiem zanieczyszcze ń wodono śnych utworów czwartorz ędu, na terenie arkusza Piecki s ą: ingresja płytkich wód podziemnych o niskiej jako ści z utworów organicznych, gospodarstwa rolne i fermy hodowlane. Zagro Ŝenie wód podziemnych ro śnie wraz z rozwojem zbiorowego zaopatrzenia w wod ę. Cz ęsto budowie wodoci ągów wiejskich nie towarzysz ą systemy odbioru i oczyszczania powstaj ących ścieków. Wody poziomu czwartorz ędowego, w granicach arkusza Piecki, s ą ujmowane w kilku studniach o wydajno ściach powy Ŝej 50 m 3/h. Jedyne uj ęcie przemysłowe znajduje si ę w Cza- szkowie. Uj ęcia komunalne zlokalizowane s ą w: Wierzbowie, Brejdynach, Kolonii Piecki, Krutyniu i Kruty ńskim Piecku. W obr ębie analizowanego obszaru funkcjonuje mechaniczno-biologiczno-chemiczna oczyszczalnia ścieków w Pieckach o przepustowo ści 828 m 3/d. Odbiornikiem ścieków oczyszczonych jest, poprzez Strug ę Pieckowsk ą, jezioro W ągiel. Dopływaj ąca ilo ść ścieków bytowo-gospodarczych wynosi średnio 250 m 3/d. Oczyszczalni ę wybudowano w 1980 r., a w 1997 zmodernizowano.. Niewielkie oczyszczalnie, na potrzeby o środków wypoczynkowych i sportowo-turystycznych, działaj ą w Krutyni, Cierzpi ętach i Wierzbowie.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 179 – Piecki, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej

19 siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2).

Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 179 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Piecki bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 179 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Piecki

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 18–44 25 27 Cr Chrom 50 150 500 4–6 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 19–39 25 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–5 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–5 3 3 Pb Ołów 50 100 600 7–22 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 179 – Piecki 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary po ddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 179 – Piecki do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ęt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wy- kazuje jedynie zawarto ść chromu i rt ęci.

Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindstrom, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink 2009, Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in. 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)- pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś) na rzece Krutyni w miejscowo ści Kruty ń, w którym osady do bada ń są pobierane co trzy lata. Osady rzeki charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami pierwiastków

śladowych, ni Ŝszymi od warto ści ich tła geochemicznego. Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jezior: Majcza Wielkiego, Procarskiego, Kołowin, Mokrego, Kuc i Inulec. Osady jezior Mokrego, W ągiel i Inule charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego. W osadach pozostałych jezior wyst ępuj ą podwy Ŝszone zawarto ści pierwiastków śladowych, zwłaszcza ołowiu, cynku i kadmu w osadach jeziora Kołowin. Odnotowane zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w osadach jezior, za wyj ątkiem osadów jeziora Majcz Wielkiego s ą porównane lub ni Ŝsze od przeci ętnie spotykanych w osadach jezior. Stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA w osadach zbadanych jezior s ą ni Ŝ- sze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jezior (mg/kg) Majcz Probarskie Kołowin Mokre Wągiel Kuc Inulec Krutynia Parametr Wielki 2011 r. 2011 r. 2004 r. 1999 r. 2010 r. 2007 r. Kruty ń 2011 r. Arsen (As) 17 5 10 <5 5 8 <5 <5 Chrom (Cr) 4 29 11 4 5 32 1 3 Cynk (Zn) 86 113 148 62 65 102 85 21 Kadm (Cd) 1,2 0,7 1,7 0,8 1 0,8 0,8 <0,5 Mied ź (Cu) 8 24 17 8 6 23 14 6 Nikiel (Ni) 4 23 8 5 2 23 9 2 Ołów (Pb) 49 34 87 31 24 46 31 7 Rt ęć (Hg) 0,16 0,177 0,128 0,096 0,068 0,088 0,182 0,02 * WWA 11 WWA 2,627 1,642 0,430 n.o. n.o. 0,742 n.o. n.o. ** WWA 7 WWA 2,386 1,398 0,259 n.o. n.o. 0,666 n.o. n.o. PCB *** 0,002 0,0012 <0,0007 n.o. n.o. 0,0014 n.o. n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 25 do około 49 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 40 nGy/h i jest wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 15 do około 59 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 36 nGy/h.

179 W PROFIL ZACHODNI 179 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5954475 5964932

5953831 5963397

5952774 5962484 m m 5951650 5959624

5950692 5955494

5949590 5952744

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 27 27

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5954475 5964932

5953831 5963397

5952774 5962484 m m 5951650 5959624

5950692 5955494 5949590 5952744

0 2 4 6 8 10 12 0 2 4 6 8 10 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Piecki (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W profilu zachodnim gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego oraz osady wodnolodowcowe zwi ązane z tym samym zlodowaceniem charakteryzuj ą si ę podobnymi warto- ściami promieniowania gamma (ok. 30–45 nGy/h). NajniŜsza pomierzona warto ść promieniowania gamma w tym profilu najprawdopodobniej pochodzi od osadów kemów (iły, mułki, piaski i Ŝwiry) zalegaj ących lokalnie na glinach zwałowych. W profilu wschodnim, utwory wodnolodowcowe wyst ępuj ące wzdłu Ŝ środkowej cz ęś ci profilu cechuj ą si ę nieco ni Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (<35 nGy/h) od glin zwałowych (>40 nGy/h) zalegaj ą- cych na północy i na południu. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą generalnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,2 do 13,8 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,8 do 8,4 kBq/m 2. Nieco podwy Ŝszone lokalnie warto ści st ęŜ eń cezu w profilu zachodnim (ok. 11–14 kBq/m 2) s ą zwi ązane z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępuj ącą mi ę- dzy Olsztynem, Piszem a Ostroł ęką i nie stwarzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludno ści.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szcze- gółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wy- nika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝli- wo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne;

2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 5; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 5 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜszo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść potencjalnej warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Piecki Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kubiczek, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na po-

29 wierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczo- nymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Piecki około 99% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegają: − tereny przykryte osadami holoce ńskimi, wykształconymi w postaci: torfów, gytii i kredy jeziornej, namułów torfiastych, piasków, iłów i mułków jeziornych, a tak Ŝe piasków Ŝwirów i glin deluwialnych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dolinie Babockiej Strugi, Krutyni i innych drobnych cieków, w brze Ŝnych strefach jezior oraz w zagł ębieniach wytopiskowych; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego (wyst ępuj ące na obszarach wylesionych w zachodniej, północnej i połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci arkusza), wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko- ści 250 m; − obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego. Zajmuj ą one niewielk ą cz ęść obszaru poło Ŝonego we wschodniej cz ęś ci arkusza, w obr ębie którego obecno ść pierwszego zwierciadła wód podziemnych stwierdzono na gł ęboko ści 0–5 m (Kubiczek, 2002). Poziom ten wykazu- je nisk ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne, głównie ze wzgl ędu na brak izolacji od wpływów powierzchniowych. − obszary w bezpo średnim otoczeniu jezior (250 m od lustra wody): Mokrego, Białego, Nawiad, W ągiel, Wierzchowskiego, Probarskiego, Inulca, Krzywego, Majcza Wielkie- go, Kołowina, Kuca, Karwia oraz kilku mniejszych; − otoczenie źródeł, w promieniu 250 metrów; − obszar ochronny czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych „Sandr Kurpie” (GZWP nr 216), którego fragment znajduje się w południowo-wschodniej cz ę- ści arkusza; − obszary obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 – obszar specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Piska” (PLB 280008), oraz specjalne

obszary ochrony siedlisk: „Ostoja Piska (PLH 280048) i „Mazurska Ostoja śółwia Bara- nowo” (PLH 280055); − tereny rezerwatów przyrody: „Strzałowo”, „Pierwos”, „Krutynia Dolna”, „Krutynia”, „Zakr ęt” i „Królewska Sosna”; − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha; − obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych, zlokalizowane w rejonie jezior: Wierzchowskiego i Probarskiego; − tereny zwartej zabudowy miejscowo ści gminnej Piecki oraz wsi Baranowo.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 1% obszaru arkusza (300 ha). Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 5). W obr ębie omawianego obszaru rol ę tak ą spełniaj ą plejstoce ńskie gliny zwałowe, któ- rych zasi ęg powierzchniowy okre ślono na Szczegółowej mapie geologicznej Polski (Lisicki, 1992a, b). Na powierzchni terenu (rejony: Kolonii Karwii, Kolonii Probark oraz Inulca) od- słaniaj ą si ę gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopol- skie), wyst ępuj ące w postaci niewielkich płatów. Pod wzgl ędem litologicznym jest to osad silnie piaszczysty, lokalnie mułkowaty. Analiza otworów wiertniczych i przekrojów geologicznych oraz hydrogeologicznych wskazuje, Ŝe w omawianych rejonach mi ąŜ szo ść tych glin waha si ę od 5–7 m (Inulec) do 13 m (Probark). Lokalnie (Kolonia Karwie, Probark) gliny te mog ą by ć pod ścielone starszymi, mocniej skonsolidowanymi glinami zwałowymi stadiału środkowego tego samego zlodowacenia, osi ągaj ąc ł ączn ą mi ąŜ szo ść ponad 30 metrów. Ilu- struje to przekrój hydrogeologiczny przebiegaj ący w pobli Ŝu Karwi, na obszarze s ąsiedniego arkusza Kobułty (Ułanowicz, 2002). Przewa Ŝnie jednak oba poziomy glin zwałowych rozdzielone s ą warstw ą przepuszczalnych osadów wodnolodowcowych. Obszary przypowierzchniowego wyst ępowania osadów piaszczysto-Ŝwirowych (wodnolodowcowych, wodno-morenowych) oraz piaszczysto-gliniastych (spływowych) o mi ąŜ- szo ści przekraczaj ącej 2,5 m okre ślono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lo- kalizacja składowiska odpadów na tych terenach wi ąza ć si ę b ędzie z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp.

W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę czwartorz ędowe u Ŝytkowe pi ętro wodono śne zwi ązane z mi ędzyglinowymi wodono śnymi utworami zlodowacenia warty (Kubiczek, 2000). W omawianych rejonach wyst ępuje ono na zmiennej gł ęboko ści 15–50 m, a koło Kolonii Probark nawet gł ębiej. Stopie ń zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego (GPU) na całym analizowanym obszarze okre- ślono jako niski, ze wzgl ędu na znacznej mi ąŜ szo ści pakiet osadów izoluj ących (15–50 m). W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU). Wyró Ŝniono je ze wzgl ędu na ochron ę przyrody (Obszar Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego-Zachód oraz Obszar Chronionego Krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak roz- patrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów we wskazanych rejonach mog ą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz- czalności <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. W strefie przypowierzchniowej brak jest osadów tego typu. Budowa składowiska odpadów tego typu b ędzie si ę wi ąza ć z konieczno ści ą zastosowa- nia dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Poniewa Ŝ jest to inwestycja uci ąŜ liwa dla środowiska naturalnego, na waloryzowanym obszarze (o du Ŝych walorach przyrodniczych) nie jest wskazane lokalizowanie obiektu w postaci składowiska odpadów komunalnych. W granicach arkusza nie wyst ępuj ą składowiska odpadów komunalnych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Obszary spełniaj ące wymagania przyj ęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowied- niej dla lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono w rejonach, w których w strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wi- sły. Na podstawie przeprowadzonej analizy mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe najlepsze warunki lokalizacyjne dla budowy składowiska odpadów wyst ępuj ą w rejonie poło Ŝonym na południowy zachód od miejscowo ści Karwie. Naturalna bariera geologiczna, zbudowana z pakietu glin zwałowych mo Ŝe tam osi ąga ć ł ączn ą mi ąŜ szo ść przekraczaj ącą 30 m. Obszar ten pozbawiony jest ogranicze ń warunkowych, a czwartorz ędowy u Ŝytkowy poziom wodono śny charakteryzuje si ę niskim stopniem zagro Ŝenia.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk brak jest wyrobisk (o powierzchni >1 ha) zwi ązanych z niekoncesjonowan ą eksploatacj ą kopalin, które z uwagi na istnienie niezagospodarowanej niszy w morfologii terenu mogłyby by ć rozpatry- wane jako potencjalne miejsce składowania odpadów.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Okre ślenie geologiczno-in Ŝynierskich warunków podło Ŝa na obszarze arkusza Piecki, zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (2005), ogranicza si ę do wyró Ŝnienia obszarów o warunkach korzystnych oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Waloryzacj ę przeprowadzono na terenach niezurbanizowanych, na gruntach niepodlegaj ących ochronie na podstawie ustaw o ochronie gruntów rolnych i leśnych oraz le Ŝą cych poza granicami Mazurskiego Parku Krajobrazowego i obszarach wyst ępowania złó Ŝ kopalin. Do obszarów o warunkach korzystnych, sprzyjaj ących budownictwu nale Ŝą rejony wyst ępowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów sypkich średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodyna- miczne, a gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Grunty te obejmuj ą w przewadze zwarte fragmenty w cz ęś ci południowej i centralnej arkusza, głównie w obszarze sąsiedztwa miejscowo ści: Piecki, Brejdyny, Ostrów Pieckowski, Cierzpi ęty, Dobry Lasek, Machary, Prusinowo i Kiełbonki. W cz ęś ci północnej grunty o warunkach korzystnych do

33 zabudowy, z uwagi na zmienno ść rze źby młodoglacjalnej przejawiaj ącej si ę w zró Ŝnicowanej morfologii terenu, litologii osadów i zawodnieniu tworz ą mozaikowy układ z gruntami utrudniaj ącymi budownictwo. Teren na obszarach o korzystnych warunkach do zabudowy jest pła- ski, miejscami lekko falisty o deniwelacjach nieprzekraczaj ących 10 m. Dominuj ą wysoczyzny morenowe przeplatane wzgórzami morenowymi oraz rozległymi polami sto Ŝków sandrowych ze zlodowace ń północnopolskich. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe s ą dobrze i śred- niozag ęszczone, a poziom zwierciadła wód gruntowych zalega gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Utwory te maj ą szeroki zasi ęg zwłaszcza w rejonie Cierzpi ęt, Machar i Babi ęt. Wyst ępuj ą ponadto na północ od Piecek. Tak Ŝe piaski i Ŝwiry wodnomorenowe nale Ŝą do gruntów średniozag ęsz- czonych i s ą korzystne do zabudowy. W podło Ŝu gruntów niespoistych, a cz ęsto w strefie przypowierzchniowej, wyst ępuj ą gliny zwałowe piaszczyste tworz ąc prawie ci ągł ą pokryw ę na całym obszarze. Gliny te s ą zazwyczaj nieskonsolidowane, twardoplastyczne, choć niekiedy w strefie przypowierzchniowej, nara Ŝonej na wpływy atmosferyczne, mog ą wykazywa ć podwy Ŝszony stopie ń plastyczno ści. Płytkie wyst ąpienia tych glin znane s ą w okolicach Brej- dyn, na południe od Piecek i przy jeziorze Białym, na południe od drogi w kierunku Gantu. Do gruntów o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich, utrudniaj ących budownictwo nale Ŝą grunty słabono śne, do których zalicza si ę: grunty organiczne, grunty spoiste plastyczne i mi ękkoplastyczne, a tak Ŝe grunty niespoiste w stanie lu źnym. Nieko- rzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie zwi ązane s ą ze wszystkimi terenami, na których zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje płycej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu, b ądź wyst ępują wody o zwi ększonej agresywno ści wzgl ędem betonów. Wydzieleniem tym obj ęte s ą ponadto tereny podmokłe i zabagnione, zalewane podczas powodzi oraz grunty, gdzie spadki terenu przekraczaj ą 12%. Na obszarze arkusza Piecki przewa Ŝnie niekorzystne dla zabudowy s ą obszary wokół jezior. Wzdłu Ŝ brzegów jezior cz ęste s ą kraw ędzie i skarpy o wysoko ści do kilkunastu metrów (Jezioro Wierzbowskie, W ągiel). Niekorzystne warunki budowlane panuj ą tak Ŝe na dwóch obszarach predysponowanych do wyst ąpienia osuwisk wyznaczonych w północnej cz ęś ci arkusza (Grabowski (red.) i in., 2007). Obszary te zlokalizowane s ą nad Jeziorem Wierzbowskim i Probarskim, gdzie na sto- kach maj ą miejsce zjawiska spełzywania, osuwania, a niekiedy obrywania zboczy. Postuluje si ę wprowadzenie tam zakazu zabudowy. Podobne procesy zachodz ą tak Ŝe w rejonie jeziora Inulec. U podnó Ŝa niektórych kraw ędzi, w pobli Ŝu Kosewa Górnego, Jakubowa i Wierzbowa zalegaj ą utwory deluwialne, wyst ępuj ą wysi ęki i młaki uniemo Ŝliwiaj ące posadowienie obiektów. Północno-zachodni fragment arkusza, obejmuj ący cz ęś ciowo rynn ę mr ągowsk ą

34 i Góry Krzywe, cechuje silnie urozmaicona rze źba, ze spadkami terenu przekraczaj ącymi 12%. W obni Ŝeniach wytopiskowych na wschód od Golenia, w okolicach Prusinowa i Krzy- wego Rogu, wyst ępuj ą torfy i namuły torfiaste. Torfom cz ęsto towarzyszy gytia. Grunty te nie są no śnym podło Ŝem budowlanym i lokalizacja obiektów wymaga specjalnych zabiegów geo- technicznych po uprzednim wykonaniu dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Tereny te cechuj ą si ę ponadto zwi ększon ą agresywno ści ą w stosunku do betonów, a zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje płycej ni Ŝ 2 m. Do obszarów utrudniaj ących budownictwo nale Ŝą rów- nie Ŝ obszary wyst ępowania kredy jeziornej, jako gruntów mi ękkoplastycznych, w w ąskim pasie na zachód i północ od Dobrego Lasku. Dolina Krutyni w rejonie Ukty nara Ŝona jest, zwłaszcza w okresach wiosennych, na podtopienia i zalewy. W obr ębie omawianego obszaru wyst ępuj ą zło Ŝone warunki gruntowe, szczególnie w cz ęś ci północnej. Wyst ępuj ą tu grunty niejednorodne, niekiedy z płytko zalegającym zwierciadłem wód gruntowych. Morfologia terenu jest zró Ŝnicowana ze znacznymi przewy Ŝ- szeniami i cz ęstymi, wyst ępuj ącymi wzdłu Ŝ rynien jeziornych, zjawiskami spełzywania zboczy. Zabudowa terenów podmokłych i o płytkim wyst ępowaniu wód gruntowych jest mo Ŝli- wa, lecz bardziej kosztowna i ograniczona do niskich i lekkich obiektów.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Chronionymi elementami przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Piecki s ą: lasy, uŜytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, u Ŝytki ekologiczne, park krajobrazowy, obszary chronionego krajobrazu, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz obszary sieci Natura 2000. Du Ŝe znaczenie w gospodarce odgrywaj ą urodzajne gleby klas bonitacyjnych I–IVa. Zajmuj ą one zachodni ą, północno-wschodni ą i południowo-wschodni ą cz ęść omawianego terenu i wykształcone s ą na glinach zwałowych zlodowace ń północnopolskich. Zaliczono je do kompleksu: pszennego dobrego, pszennego wadliwego oraz Ŝytniego bardzo dobrego. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby brunatne o składzie granulometrycznym piasków gliniastych na glinach lekkich, glin lekkich na glinie średniej oraz glin całkowitych. Centraln ą i wschodni ą cz ęść arkusza obejmuje Mazurski Park Krajobrazowy, wokół którego rozci ąga si ę Obszar Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego Parku Krajobra- zowego – Zachód. Park wraz z otulin ą zajmuje około 3/4 powierzchni arkusza. Mazurski Park Krajobrazowy został utworzony w grudniu 1977 r. i zajmuje powierzchni ę 53 655 ha, co ł ącznie ze stref ą ochronn ą licz ącą 18 608 ha czyni go jednym z najwi ększych parków

35 krajobrazowych w Polsce. W granicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego (MPK) znajduje si ę najwi ększe w Polsce jezioro Śniardwy oraz północna cz ęść Puszczy Piskiej z rze- ką Krutyni ą. Powierzchnia lasów na terenie MPK wynosi 29 tys. ha, rzeki i jeziora zajmu- ją 18 tys. ha. Pozostały obszar zajmuj ą u Ŝytki rolne (Kruszelnicki, Kruszelnicka, 2004). Szata ro ślinna Parku zasługuje na miano bogatej, jak na warunki Polski północno- wschodniej. Nale Ŝy do niej około 850 gatunków ro ślin naczyniowych, a w śród nich ro śli- ny gr ądowe i wodne oraz relikty glacjalne i borealne. Charakterystycznym dla Parku zbio- rowiskiem ro ślinnym jest gr ąd z bogatym runem le śnym. Na terenach sandrowych ro śnie bór sosnowy z domieszk ą świerka. W miejscach wilgotnych i bezodpływowych wyst ępuj ą płaty borów bagiennych, a nad brzegami wód olsy. Liczne s ą, oprócz zbiorowisk le śnych, skupienia ro ślinno ści torfowiskowej i wodnej. Fauna Mazurskiego Parku Krajobrazowego nale Ŝy do najbogatszych w Polsce. Do cz ęsto spotykanych ssaków nale Ŝą : jele ń, sarna, dzik, zaj ąc, wiewiórka, lis, jenot, kuna, łasica, tchórz, je Ŝ, kret, ryjówki i nietoperze. Spo- radycznie mo Ŝna natkn ąć si ę na: łosia, wilka, wydr ę, gronostaja, borsuka, bobra, rzadkie są rysie. Na terenie Parku wyst ępuje wiele rzadkich i gin ących ptaków: bielik, rybołów, orlik krzykliwy, bocian czarny, puchacz, cietrzew, kania, trzmielojad, b ąk i wiele innych. Symbolem Mazurskiego Parku Krajobrazowego jest bocian biały. Licznie wyst ępuj ą pła- zy, gady i ryby. Rozporz ądzeniem wojewody warmi ńsko-mazurskiego z dnia 14 kwietnia 2003 r. został utworzony Obszar Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego – Zachód o powierzchni 7 381,0 ha, poło Ŝony na terenie gmin: Piecki, Mr ągowo i Mikołajki. Obszar ten pełni rol ę otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Ponadto w obr ęb arkusza Piecki zachodz ą fragmentarycznie dwa dalsze obszary chronionego krajobrazu: Jezior Legi ń- sko-Mr ągowskich i Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, powołane rozporz ądzeniem wojewody warmi ńsko-mazurskiego z dnia 10 listopada 2005 r. Konieczno ść pełniejszej ochrony walorów krajobrazowych i przyrodniczych obszaru Mazurskiego Parku Krajobrazowego zaowocowała projektem dokumentacji parku narodowego (Kruszelnicki, Wagner, 1993). Sporz ądzona dokumentacja przewiduje powstanie parku o powierzchni 31 496 ha. Projekt ten do dnia dzisiejszego nie został zrealizowany. W obszarze arkusza Piecki poło Ŝonych jest 8 rezerwatów przyrody (2 w fazie projekto- wej), 29 pomników przyrody, 6 u Ŝytków ekologicznych i 1 zespół przyrodniczo-krajobrazowy (tabela 6). Niewielki rezerwat le śny „Strzałowo” (14,12 ha) poło Ŝony jest w północno-zachodniej cz ęś ci Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Utworzony został dla zachowania fragmentu lasu

36 mieszanego. Wyst ępuj ą tu sosny o ładnym pokroju i du Ŝej wysoko ści (do ok. 33 m). W runie stwierdzono ok. 100 gatunków ro ślin, z czego ochronie podlegaj ą: lilia złotogłów, wawrzynek wilczełyko, konwalia majowa, przylaszczka pospolita i zawilec gajowy. Rezerwat krajobrazowo-florystyczno-faunistyczny „Pierwos” chroni zró Ŝnicowane eko- systemy le śne, torfowiskowe i wodne. Ochroną objęto płytkie, zarastaj ące jezioro Pierwos, strumienie Pierwos i Garciank ę oraz uj ściowy odcinek rzeki Krutyni (poza obszarem arkusza). Wyst ępuje tu wiele starych drzew, a w śród nich olbrzymie d ęby o obwodach powy Ŝej 3 m. Spotka ć tu mo Ŝna tak rzadkie w kraju zwierz ęta, jak: bielika, orlika krzykliwego, puchacza czy wilka, a w okresie jesienno-zimowym na strumieniu Pierwos zaobserwowa ć mo Ŝna interesuj ącego ptaka rzek górskich i wy Ŝynnych – pluszcza. Rezerwat „Krutynia” ma status krajobrazowo-le śny. W obr ębie rezerwatu ochronie podlega Jezioro Kruty ńskie i górny odcinek rzeki Krutyni oraz przybrze Ŝne lasy li ściaste i mieszane. Bardzo bogate runo le śne obejmuje m. in.: przylaszczk ę, zawilce, kokoryczki, konwalie, zerw ę, skrzyp, a tak Ŝe paso Ŝytnicz ą ro ślin ę – łuskiewnika ró Ŝowego. Przełom rzeki Krutyni wyró Ŝnia si ę płytk ą, przejrzyst ą wod ą, w której liczne otoczaki i głazy poro śni ęte s ą krasnorostem i g ąbk ą słodkowodn ą. Ponadto spotka ć tu mo Ŝna: bielika, dzi ęcioła czarnego, sójk ę pospolit ą, a na wodzie łab ędzie nieme i tracze nurog ęsi z młodymi. W rezerwacie gnie ździ si ę puszczyk i lelek kozodój. W torfowiskowo-le śnym rezerwacie „Zakr ęt” o powierzchni 105,8 ha ochronie podlega- ją 3 jeziorka dystroficzne z reliktow ą flor ą torfowisk wysokich oraz otaczaj ące, stare lasy sosnowe z domieszk ą d ębu szypułkowego. Jeziorka wypełniaj ą kilkumetrowe zagł ębienia i zasilane s ą jedynie wodami opadowymi i gruntowymi z otaczaj ących je wzniesie ń morenowych, co powoduje, Ŝe ulegaj ą one zarastaniu. Tworz ą si ę ponadto torfowiska z charaktery- stycznymi pływaj ącymi wyspami (odrywaj ące si ę fragmenty ko Ŝucha torfowego). W rezerwacie gnie ŜdŜą si ę licznie g ągoły, spotka ć tu mo Ŝna bielika i puchacza. Rezerwaty „Krutynia Dolna” i „Królewska Sosna” zajmuj ą tylko niewielkie fragmenty w obr ębie arkusza Piecki. Postuluje si ę utworzenie dalszych 2 rezerwatów przyrody. Projek- towany rezerwat „Bobrówko” o powierzchni 129,18 ha przewiduje ochron ę gr ądów o charakterze naturalnym z du Ŝym udziałem lipy drobnolistnej, z domieszk ą grabu, klonu i pomnikowych d ębów szypułkowatych oraz bogatym runem le śnym pokrywaj ącym wzgórza morenowe. W projektowanym rezerwacie le śnym „Ukta” przewiduje si ę ochron ę lasów gr ądowych. W runie na uwag ę zasługuj ą: miodownik melisowaty, kokoryczka okółkowa, fiołek prze- dziwny, Ŝywiec cebulkowy, a tak Ŝe fragment buczyny pomorskiej.

Zatwierdzone pomniki przyrody Ŝywej stanowi ą: aleje, grupy i pojedyncze drzewa roz- mieszczone głównie w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. U Ŝytkami ekologicznymi s ą śródle śne jeziorka o niewielkiej powierzchni – od 1 do około 12 ha. Najwi ększe z nich – Kli- mont (Klimunt) ma charakter mezotroficzny, z wysp ą przy skrzy Ŝowaniu kruty ńskim. Do- puszczalna jest w nim, jak i w jeziorku Łab ędek (Łab ędzie), racjonalna gospodarka rybacka. Pozostałe jeziorka maj ą charakter dystroficzny, cz ęsto z tafl ą otoczon ą ko Ŝuchem torfowym. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Rzeka Babant i Jezioro Białe” o ł ącznej powierzchni ę 11 615 ha obejmuje gminy: Sorkwity, D źwierzuty i Piecki. Zespół ten jest stref ą ochronn ą zwi ązan ą ze szlakiem turystyki wodnej rzek ą Krutyni ą, w której wprowadzono ograniczenia osadnictwa i działalno ści gospodarczej. Południowo-zachodnie naro Ŝe arkusza zajmuje niewielki fragment zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Zyzdrój” o ł ącznej powierzchni 1 135 ha, utworzony w celu zachowania walorów przyrodniczych terenów polodowcowych o zró Ŝnicowanej rze źbie. Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr obiektu Gmina Rok Rodzaj obiektu Forma ochrony Miejscowo ść na mapie Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Piecki L „Strzałowo” 1 R 1958 Strzałowo mr ągowski 14,12 Nadle śnictwo Piecki K-Fl-Fn „Pierwos” 2 R 1987 Strzałowo mr ągowski 605,48 Piecki L „Bobrówko” 3 R Bobrówko * mr ągowski 129,18 Nadle śnictwo Piecki K-Fl-Fn „Krutynia Dolna” 4 R 1989 Maskuli ńskie mr ągowski 969,33 Le śnictwo Piecki L „Ukta” 5 R * Ukta mr ągowski ~ 108 Le śnictwo Piecki K-L „Krutynia” 6 R 1983 Kruty ń mr ągowski 273,12 Le śnictwo Piecki T-L „Zakr ęt” 7 R 1957 Kruty ń mr ągowski 105,82 Nadle śnictwo Piecki L „Królewska Sosna” 8 R 1959 Strzałowo mr ągowski 97,42 PŜ Le śnictwo Piecki 9 P 1987 Aleja drzew pomnikowych Lipowo mr ągowski 23 d ęby szypułkowe, 2 lipy PŜ Aleja drzew pomnikowych Le śnictwo Piecki 10 P 1987 19 d ębów szypułkowych, Lipowo mr ągowski 10 sosen zwyczajnych, klon, osika Le śnictwo Piecki PŜ 11 P 1987 Lipowo mr ągowski 2 d ęby szypułkowe Nadle śnictwo Piecki PŜ 12 P 2007 Strzałowo mr ągowski śywotnik zachodni

1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Piecki PŜ 13 P 1987 Lipowo mr ągowski Dąb szypułkowy Le śnictwo Piecki PŜ 14 P 1987 Lipowo mr ągowski 2 d ęby szypułkowe Le śnictwo Piecki PŜ 15 P 1987 Dobry Las mr ągowski Dąb szypułkowy Le śnictwo Piecki PŜ 16 P 1987 Dobry Las mr ągowski Sosna zwyczajna PŜ Zespół drzew pomnikowych Le śnictwo Piecki 17 P 1999 22 d ęby szypułkowe, Dobry Las mr ągowski 16 sosen zwyczajnych, grab pospolity, olcha czarna PŜ Le śnictwo Piecki 18 P 1989 Dąb szypułkowy – Kołoin mr ągowski „D ąb Diany” PŜ Le śnictwo Piecki 19 P 1987 2 d ęby szypułkowe – Uklanka mr ągowski „Bracia syjamscy” Ruciane-Nida PŜ 20 P Kadzidłowo 1994 piski Lipa drobnolistna – bartna Le śnictwo Piecki PŜ 21 P 1984 Kruty ń mr ągowski 3 d ęby szypułkowe Le śnictwo Piecki PŜ 22 P 1992 Kruty ń mr ągowski 7 d ębów szypułkowych Le śnictwo Piecki PŜ 23 P 1992 Kruty ń mr ągowski Sosna zwyczajna Le śnictwo Piecki PŜ 24 P 1992 Kruty ń mr ągowski Świerk pospolity Le śnictwo Piecki PŜ 25 P 1992 Kruty ń mr ągowski 4 d ęby szypułkowe Le śnictwo Piecki PŜ 26 P 1984 Kruty ń mr ągowski Sosna zwyczajna Le śnictwo Piecki PŜ 27 P 1984 Klimont mr ągowski 2 d ęby szypułkowe Le śnictwo Piecki PŜ 28 P 1992 Kruty ń mr ągowski 11 d ębów szypułkowych Le śnictwo Piecki PŜ 29 P 1992 Kruty ń mr ągowski 3 sosny zwyczajne Le śnictwo Piecki PŜ 30 P 1992 Kruty ń mr ągowski Świerk pospolity PŜ Le śnictwo Piecki 31 P 1987 Dąb szypułkowy – Kruty ń mr ągowski „Mazurski D ąb Bartny” PŜ Le śnictwo Piecki 2 d ęby szypułkowe, sosna 32 P 1984 Kruty ń mr ągowski zwyczajna – „Zakochana Para” Le śnictwo Piecki PŜ 33 P 1987 Kołoin mr ągowski Dąb szypułkowy Le śnictwo Piecki PŜ 34 P 1992 Kruty ń mr ągowski 3 d ęby szypułkowe Le śnictwo Piecki PŜ 35 P 1992 Kruty ń mr ągowski 6 d ębów szypułkowych Ruciane-Nida PŜ 36 P Ukta 1980 piski Dąb szypułkowy

1 2 3 4 5 6 Ruciane-Nida PŜ 37 P Ukta 1980 piski Dąb szypułkowy Nadle śnictwo Piecki Jeziorko śródle śne 38 U 1998 Strzałowo mr ągowski ~ 1 Nadle śnictwo Piecki Jeziorko śródle śne 39 U 1998 Strzałowo mr ągowski ~ 1,5 Nadle śnictwo Piecki Torfowisko „Ba Ŝyna” 40 U 2009 Strzałowo mr ągowski 14,3 Piecki Jezioro Łab ędzie 41 U Cierzpi ęty 2009 mr ągowski 7,37 Nadle śnictwo Piecki Jezioro śródle śne Klimont 42 U 2009 Strzałowo mr ągowski 12,28 Jezioro śródle śne Nadle śnictwo Piecki 43 U 2009 Klimontek Strzałowo mr ągowski 0,37 „Rzeka Babant rzeka Babant, Piecki 44 Z 2000 i Jezioro Białe” jez. Białe mr ągowski 11 615 Piecki „Zyzdrój” 45 Z Babi ęta 2007 mr ągowski 1 335

Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy; Rubryka 5 – * – obiekt projektowany Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: L – le śny, K – krajobrazowy, Fl – florystyczny, Fn – faunistyczny, T – torfowi- skowy; rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

W koncepcji sieci ekologicznej ECONET (Liro red., 1998) teren arkusza ma wa Ŝne znaczenie mi ędzynarodowe. Obszar arkusza Piecki poło Ŝony jest w obr ębie obszaru w ęzło- wego o znaczeniu mi ędzynarodowym – Obszaru Puszczy Piskiej – 14M (fig. 5). Obszar w ę- złowy Puszczy Piskiej zajmuje powierzchni ę 2725 km 2, a jego głównym obiektem jest kompleks le śny o tej samej nazwie. Puszcza zajmuje teren 86 tys. ha i przewa Ŝaj ą w niej bory so- snowo-świerkowe oraz sosnowe z niewielk ą domieszk ą: brzozy, osiki i d ębu. Na terenie puszczy wyst ępuje wiele jezior, w jej północnej cz ęś ci zlokalizowana jest Kraina Wielkich Jezior. Stwierdzono tu wyst ępowanie 8 gatunków ro ślin wymagaj ących ochrony w skali europejskiej, 2 gatunki gin ące, 8 gatunków zagro Ŝonych w skali Polski, 8 gatunków rzadkich oraz 12 gatunków ro ślin reliktowych, na kra ńcach zasi ęgu, rzadkich w regionie i storczyków. Licznie reprezentowana jest fauna, z której szczególnie cenna jest ornitofauna. W ramach systemu NATURA 2000 na obszarze arkusza znajduje si ę obszar specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Piska” (w którym wyst ępuje co najmniej 37 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 12 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi) i specjalne obszary ochrony siedlisk – „Ostoja Piska” (17 rodzajów siedlisk z zał ącznika I Dyrektywy Sie- dliskowej i 16 gatunków z zał ącznika II) i „Mazurska Ostoja śółwia Baranowo” (7 rodzajów siedlisk z zał ącznika I Dyrektywy Siedliskowej i 3 gatunki płazów z załącznika II) (tabela 7).

Fig. 5 Poło Ŝenie arkusza Piecki na tle systemu ECONET (Liro red., 1998) System ECONET 1 – granica mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego, jego numer i nazwa: 13M – Obszar Zachodniomazurski, 14 M – Obszar Puszczy Piskiej, 22M – Obszar Puszczy Kurpiowskiej; 2 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski; 3 – wi ększe jeziora

Wysokie walory krajobrazowe, bogactwo flory, czyste powietrze i jeziora decyduj ą o atrakcyjno ści turystycznej regionu. Utworzono tu liczne ście Ŝki przyrodnicze, przez obszar arkusza Piecki przebiega fragmentarycznie, uznawany za jeden z najpi ękniejszych w Polsce i najpopularniejszych w Europie, szlak kajakowy Krutyni. Cały szlak wzi ął nazw ę od Krutyni, licz ącej tylko ok. 26 km, która wypływa z Jeziora Kruty ńskiego (w obr ębie arkusza). Na pocz ątkowym odcinku, rzeka płynie przez rezerwat i do miejscowo ści Ukta jest płytka, stosunkowo szeroka, o łatwo dost ępnych brzegach, malowniczo przebijaj ąca si ę przez wzgórza morenowe. Dolny odcinek szlaku, poni Ŝej Ukty, jest trudniejszy. Rzeka na tym odcinku silnie meandruje, jest gł ęboka (do 7 m), w wodzie licznie zalegaj ą pnie powalonych drzew, co powoduje, ze popularnie nazywana jest „Mał ą Amazonk ą”.

Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obsz a- Poło Ŝenie centralnego punktu Poło Ŝenie administracyjne obszaru Powierzch- Typ ob- Kod ru i symbol obszaru w granicach arkusza Lp. nia obszaru szaru obszaru oznaczenia na Długo ść geo- Szeroko ść geo- Kod (ha) Województwo Powiat Gmina mapie graficzna graficzna NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 szczycie ński, Świ ętajno, Dzwierzuty PL 344 PLB Puszcza Piska warmi ńsko- 1 D 21°28 ’24’’ E 53°39 ’15’’ N 172 802,2 PL 622 280008 (P) mazurskie mr ągowski Mr ągowo, Piecki, PL 623 Sorkwity, szczycie ński, Świ ętajno, Dzwierzuty

PLH Ostoja Piska PL 622 warmi ńsko- 2 K 21°21 ’42’’ E 53°33 ’35’’ N 53 826,6 mr ągowski Mr ągowo, 280048 (S) PL 623 mazurskie Piecki, Sorkwity Mazurska 42 42 Ostoja PLH warmi ńsko- Mr ągowo, 3 K śółwia 21°27 ’35’’ E 53°50 ’28’’ N 4 305,1 PL 622 mr ągowski 280055 mazurskie Mikołajki Baranowo (S)

Rubryka 1: D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale si ę z nim nie przecina; K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO; Rubryka 3: w nawiasie symbol obszaru na mapie S – specjalny obszar ochrony siedlisk; P – obszar specjalnej ochrony ptaków

XII. Zabytki kultury

Ślady bytowania ludno ści na terenach obj ętych arkuszem Piecki datowane s ą na schyłek paleolitu (ok. 10 000 lat p.n.e.). Świadcz ą o tym znaleziska archeologiczne w postaci ko ścia- nych ostrzy, strzał, harpunów np. z okolic Wojnowa. Znaleziska te nale Ŝały zapewne do w ę- druj ących grup rybacko-my śliwskich poluj ących m. in. na renifery. Datuje si ę, Ŝe do połowy mezolitu na terenie dzisiejszej Ukty znajdowało si ę wielkie obozowisko reniferów (Kruszel- nicki, Kruszelnicka, 2004). Pocz ąwszy od epoki br ązu (1700–550 lat p.n.e.) nast ępuje rozwój osadnictwa, który trwa nieprzerwanie przez epok ę kamienia a Ŝ do ok. 400 r n.e. Z tego okresu pochodz ą cmentarzyska ciałopalne w: Mojtynach, Zelw ągach i Nawiadach. Cmentarzyska te zwi ązane s ą z kultur ą Galindów, plemion spokrewnionych z Prusami. Ze średniowiecza pochodz ą osady i grodziska, dalsze cmentarzyska i mogiły w formie kurhanów, jednak Ŝe najcie- kawszym zabytkiem wczesno średniowiecznym jest grodzisko z wielkim wałem obronnym przy brzegu jeziora Majcz Wielki. Nasilenie osadnictwa ma miejsce od XIV wieku, głównie za spraw ą osadników z Mazowsza i ró Ŝnych stron Niemiec. W pó źniejszym okresie ludno ść niemiecka prawie całkowicie si ę spolonizowała. Po niszcz ącym naje ździe Tatarów w 1656 r. obszary te ponownie zaludniły si ę osadnikami z Mazowsza. Okolice te nazywano w XVII i XVIII wieku starostwami polskimi lub te Ŝ Polskimi Prusami. Polszczyzna (a ści ślej mówi ąc gwary mazurskie) pocz ęła ust ępowa ć przed j ęzykiem niemieckim pocz ąwszy od ko ńca XVIII wieku i przez cały XIX wiek. Po II wojnie światowej znaczna cz ęść ludno ści niemieckiej po cz ęś ci zmuszona, po cz ęś ci z własnej woli wyjechała do Niemiec. Jedn ą z najstarszych wsi w obr ębie arkusza s ą Nawiady, obdarzone przywilejem loka- cyjnym jako wie ś bartnicza w 1397 roku przez komtura ry ńskiego Jana Schoenfelda. Cztery lata pó źniej zało Ŝono wie ś bartnicz ą Piecki. Otrzymali j ą od komtura bałdzkiego Ulryka von Jungingena (pó źniejszego wielkiego mistrza) Petzym (Pietrek) z Muszaków i Jokusz (Jaku- bek) z Radymina. Od imienia pierwszego wła ściciela powstała te Ŝ prawdopodobnie nazwa wsi Piecki. Obie wsie liczyły po 60 włók obszaru tj. ok. 1070 ha czyli tyle ile do dzi ś stanowi moduł przestrzenny przeci ętnej wsi w tej okolicy. Ka Ŝdy z bartników osadzanych w Pieckach otrzymał po 2 włóki, a w Nawiadach po 3 włóki. Czynsz opłacali miodem. Do starszych wsi nale Ŝą te Ŝ Brejdyny wzmiankowane ju Ŝ w 1422. Do najcenniejszych zabytków na terenie arkusza Piecki nale Ŝy ewangelicko-augsburski (obecnie katolicki), gotycki ko ściół w Nawiadach z 1437 z pó źnorenesansowym ołtarzem głównym. Obecny budynek ko ścioła pochodzi z ok. 1527 r., zakrystia i drewniana wie Ŝa z 1670 r., a figura anioła chrzcielnego z 1700 r. Na wyposa Ŝeniu ko ścioła s ą organy z 1806 r.

W Ukcie zabytkowym obiektem jest poewangelicki, neogotycki kościół zbudowany w latach 1860–64 z ołtarzem głównym z 1864 r., wg projektu Friedricha Augusta Stülera. Znaczenie zabytkowe ma ponadto drewniana cerkiew, oszalowana, zbudowana w latach 1922–27, z wie- Ŝą kryt ą cebulastym hełmem i wie Ŝyczk ą na kalenicy w Wojnowie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Piecki jest terenem o wybitnych walorach przyrodniczo-krajobrazowych. W ramach systemu NATURA 2000 na obszarze arkusza znajduje si ę obszar specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Piska” i specjalne obszary ochrony siedlisk „Ostoja Piska” i „Ma- zurska Ostoja śółwia Baranowo”. Cały teren arkusza wchodzi w skład obszaru w ęzłowego 14M („Obszar Puszczy Piskiej”) sieci ECONET-Polska. Podstawow ą gał ęzi ą gospodarki jest rolnictwo wykorzystuj ące korzystne dla produkcji ro ślinnej gleby. Wyst ępuj ą tu kompleksy glebowe: pszenne dobre i wadliwe, Ŝytnie bardzo dobre i słabe. Obszary le śne zajmuj ą zwarte połacie, zwłaszcza w obr ębie Le śnego Komplek- su Promocyjnego „Lasy Mazurskie” – najwi ększego tego typu obiektu w Polsce. Przewa Ŝaj ą- cą cz ęść arkusza obejmuj ą prawne formy ochrony przyrody. Najwa Ŝniejszym jest Mazurski Park Krajobrazowy z licznymi rezerwatami, pomnikami przyrody i u Ŝytkami ekologicznymi. Wokół parku ustanowiono Obszar Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego Parku Kra- jobrazowego – Zachód pełni ącego funkcj ę otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Ograniczenia osadnictwa i działalno ści gospodarczej wprowadzono w przyrodniczo-krajobra- zowym zespole „Rzeki Babant i Jeziora Białego” – strefie ochronnej zwi ązanej ze szlakiem turystyki wodnej rzek ą Krutyni ą. Obszar arkusza Piecki jest ubogi w wyst ąpienia kopalin. Udokumentowano tutaj 3 złoŜa kruszywa naturalnego i 1 zło Ŝe kredy jeziornej. Zło Ŝa kruszyw naturalnych, piasku ze Ŝwi- rem, s ą przedmiotem eksploatacji w Brejdynach i Macharach. Kopalina znajduje zastosowanie w drogownictwie i budownictwie. Na terenie arkusza obecnych jest kilka punktów niele- galnej eksploatacji, których weryfikacja i rekultywacja wymaga wi ększej aktywno ści gmin w tym zakresie. Perspektywy poszerzenia bazy zasobowej s ą ograniczone. Mo Ŝliwe jest udokumentowanie złó Ŝ kruszyw w pobli Ŝu ju Ŝ istniej ących miejsc eksploatacji, a tak Ŝe torfów, których przydatno ść gospodarcza nie jest jednak Ŝe określona. Stan czysto ści wód powierzchniowych jest zadowalaj ący. Spo śród licznych w obr ębie arkusza jezior tylko niektóre podlegaj ą badaniom. Wody jezior monitorowanych nale Ŝą na ogół do II klasy.

Wody pitne ujmowane s ą z utworów plejstoce ńskich. Przewa Ŝaj ą wody średniej jako ści, wymagaj ące prostego uzdatniania do celów pitnych, które ujmowane w kilku studniach, przewa Ŝnie słu Ŝą celom komunalnym. Powa Ŝnym problemem gmin w obr ębie arkusza jest słabo rozwini ęta kanalizacja sani- tarna. Długo ść sieci jest niewystarczaj ąca, co mo Ŝe stanowi ć zagro Ŝenie dla wód podziemnych i powierzchniowych. Niemal cały obszar arkusza Piecki został bezwzgl ędnie wył ączony z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów, głównie z uwagi na uwarunkowania przyrodnicze. W północnej cz ęś ci arkusza wyznaczono cztery niewielkie powierzchniowo obszary predysponowane do bezpo średniego lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Wymogi przewidziane dla projektowania składowisk spełniaj ą wyst ępuj ące na powierzchni gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły. Stosunkowo najkorzystniejsze warunki dla składowania odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą w okolicy Kolonii Karwie (północno-zachodnie naro Ŝe arkusza), gdzie mi ąŜ szo ść kompleksu osadów słabo przepuszczalnych mo Ŝe dochodzi ć do 30 metrów. UŜytkowy poziom wodono śny na analizowanym obszarze arkusza charakteryzuje si ę niskim stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych. Lokalizacja składowisk odpadów w obr ębie wskazanych obszarów powinna by ć po- przedzona szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwolą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne utworów słabo przepuszczalnych, ich mi ąŜ szo ść i rozprzestrzenienie. Poło Ŝenie arkusza w terenie charakteryzuj ącym si ę niskim stopniem urbanizacji i uprzemysłowienia oraz walory środowiskowe (Zielone Płuca Polski, Mazurski Park Krajo- brazowy i inne formy ochrony środowiska, liczne jeziora, fauna i flora) sprawiaj ą, Ŝe głów- nym kierunkiem rozwoju regionu powinna by ć turystyka i rekreacja wraz z rozbudow ą niezb ędnej do tych celów infrastruktury.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37–43.

BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13–35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996.

BORAWSKA M., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Machary”. Łom Ŝa. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391–400. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), K. POCHOCKA-SZWARC, W. MORAWSKI., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRZ ĄDKA K., 2000 – Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Piecki – Zarz ąd gminy Piecki. HOWSAM M., JONES K.,1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137–174 INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. – Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. JANUSZKIEWICZ R., BABIEL R., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa natu-

ralnego piasku, piasku ze Ŝwirem i Ŝwiru „Machary 2" w kategorii C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. JARUBAS M., 1979 – Warunki przyrodnicze produkcji rolnej woj. olszty ńskie. IUNG Puła- wy, seria A32 (26).

KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. KRUSZELNICKI J., KRUSZELNICKA A., 2004 – Mazurski Park Krajobrazowy – prze- wodnik ilustrowany. Kruty ń. KRUSZELNICKI J., WAGNER G., 1993 – Dokumentacja projektowa utworzenia Mazur- skiego Parku Narodowego. Kruty ń. KRZAK M., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Piecki. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. KUBICZEK I., 2000 – Obja śnienia do mapy hydrogeologicznej Polski 1: 50 000, arkusz Piecki (179). PG „Polgeol” Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363–383. LIRO A. (red.), 1998 – Polska, strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET. Fundacja IUCN, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LISICKI S., 1995a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Piecki (179). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LISICKI S., 1995b – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1: 50 000 arkusz Piecki (179). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems . Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MAKOWIECKI G., 1981 – Dokumentacja geologiczna w kat. B zło Ŝa kredy jeziornej „Dobry Lasek". Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201– 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine com- munities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2–3):189–209. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ąca kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Inst. Melio- racji i U Ŝytków Zielonych Falenty. Raszyn k/Warszawy. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2007 roku. 2008 – WIO Ś Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku. 2010 – WIO Ś Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 roku. 2011 – WIO Ś Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. 2004, – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113.

ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony, Dziennik Ustaw nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r, Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. RENDAK M., HAKENBERG H., JAWORSKA I., KU ŚMIERZ A., 1998 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych Sandr Kurpie – GZWP 216. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SJÖBLOM A., HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M. (red.) 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. UŁANOWICZ M., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Kobułty (178). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity). Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WAL A., 1964 – Sprawozdanie z robót geologiczno-poszukiwawczych wykonanych na podstawie karty zwiadu w rej. Mr ągowa, w miejsc. Nawiady i Prusinowo oraz projekty robót geologicznych dla udokumentowania zło Ŝa kruszywa naturalnego Nawidy

i Prusinowo w kat.C 1+B. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C., 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reservoirs: Research & Management 9 (1): 75–87.

ZAPRZELSKI Z., 1997 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat.C 1+C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Brejdyny. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ZAPRZELSKI Z., 2006a – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Brejdy-

ny III” w kategorii C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 2006b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1+C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Brejdyny”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa.

ZAPRZELSKI Z., 2008a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Brejdyny III". Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa.

ZAPRZELSKI Z., 2008b – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1+C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Brejdyny". Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. ZAPRZELSKI Z., BIENIEK A., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa natural-

nego „Brejdyny II" w kategorii C 1. Olsztyn.