kü‘oko‘a ✦ ‘augate 29 ✦ 1868 ✦ helu 86

14 I ka pau ‘ana o nä mäkua, nä kuhina nui I këia holo ‘ana a Ka‘ahumanu, ua 17 o , a koe iho ‘o Kameha- häläwai pü ‘o ia me Davida Malo mä. meha i ke ao, a laila, wae a‘ela ‘o ia i nä Ua ha‘i aku ‘o ia iä läkou i kona make- keiki a kona po‘e kuhina, ka po‘e nö ho‘i make nui i ka po‘e e ‘imi ikaika ana i ka näna i na‘i i ke aupuni nona, a ho‘onoho na‘auao. A penei nö ho‘i kekahi mau ihola iä läkou i mau kuhina nona. ‘O ‘ölelo a ua Ka‘ahumanu nei, “‘O ko‘u Ulumeheihei ke keiki a Kame‘eiamoku, makemake nui, e ho‘oikaika ‘oukou i ka ‘o Koahou ke keiki a Kamanawa, a ‘o na‘auao; a ‘o ‘oukou nö nä kia‘äina a me Haihänäihe ke keiki a Keaweaheulu; ‘o nä luna näna e ho‘oponopono ka pono Ka‘ahumanu ke kuhina wahine, ke kai- o ke aupuni o ku‘u ali‘i. ‘A‘ohe o‘u kamahine a Ke‘eaumoku, a ‘o Kalani- makemake i nä ali‘i na‘aupö ho‘okau- moku; ‘o läkou wale nö ka po‘e i loko o maha a nä maka‘äinana o ku‘u ali‘i. A ke ka ‘aha kuhina, a i loko ho‘i o ka ‘aha ha‘i mai nei au i ka hana ho‘okaumaha a kükä malü. A ‘o Kalanimamahü ke keiki ku‘u kaikunäne i nä maka‘äinana o i ‘ae ‘ia, a inä ua makemake ‘o Keli‘i- mäua ma Häna, ho‘okahi milo olonä, maika‘i, ua noa nö iä ia. ‘O läkou wale ho‘okahi niu (‘o Kuakini ua kaikunäne ihola nö ka po‘e ki‘eki‘e i ko Kameha- lä); pëlä ko‘u lohe maiä mai. A meha mau lä a me ko Liholiho, a i ko ka ke mana‘o nei au, aia a hui mäua me Mö‘ï Kauikeaouli mau makahiki mua Kuakini ma O‘ahu, a laila, ‘o ‘oe nö ke nö ho‘i o kona noho aupuni ‘ana. kia‘äina o Hawai‘i.”

15 Ua make mua ‘o Koahou, ma Punahoa, i Hilo, i ka makahiki 1826, a ua make kü‘oko‘a ✦ ‘augate 29 ✦ 1 8 6 8 nö ho‘i ‘o Kalanimoku i ka lä 8 o Febe- Helu 86 ruari 1827, a ‘o Näihe ho‘i këia. A ua ho‘omaka mai ka make o nä ali‘i nui o Ka Mo‘olelo o nä Kamehameha ke aupuni Hawai‘i. ✦ ✦ ✦ 16 I ka makahiki 1832, i ka malama ho‘i ‘o No ka Noho ali‘i ‘ana o Kauikeaouli Feberuari, holo akula ‘o Ka‘ahumanu i ma luna o ke Aupuni, a ua Kapa Maui ma luna o ka moku M i k a p a k o , [me] Käpena Nä‘öpala. I ka hiki ‘ana o ‘ia ‘o Kamehameha iii Ka‘ahumanu i Lahaina, ua ‘äkoakoa nä I ia wä i ‘ölelo ai ‘o Ka‘ahumanu iä 1 känaka o Maui a puni a me ko nä moku Hoapili mä e mälama i nä kumu o ‘ë a‘e ma Lahaina no ka hana ‘ana i ka Lahainaluna i ka ‘ai, a ‘o ka i‘a o Kaipaki päpü o laila, no ka mea, ua hemahema i Moloka‘i, ‘o ia ka i‘a, a ‘o ka mämaki o ia wahi i ka päpü ‘ole, ‘oiai ua kolohe Hawai‘i, ‘o ia ke kapa; a ‘o nä ali‘i i pinepine ‘ia ‘o Lahaina e nä moku ‘ö ho‘ouna i kä läkou mau kumu i Lahai- koholä, akä, i ka hana ‘ia ‘ana na‘e o ua naluna, e kökua nö läkou i ka lole a me päpü nei, ua hikiwawe loa ka pa‘a ‘ana, ke dälä. ‘oiai ‘a‘ole i hala ka malama ho‘okahi o ka hana ‘ia ‘ana.

 75  samuel mänaiakalani kamakau

2 Nani ka ho‘omomoa o nä ali‘i o ia wä i [Hitchcock] a me käna wahine, ua ho‘o- nä kumu a läkou. Ua ‘ike nö ho‘i au i ka noho ‘ia läua ma Kalua‘aha i Moloka‘i; ho‘okö ‘ana o Ka‘ahumanu i ia mau ‘o Rev. E. Kapolena [Spaulding] a me ‘ölelo äna. Ua hä‘awi ‘ia nä kumu a me käna wahine, ‘o Dauta A. Käpena [Cha- nä wähine i ka mämaki e Ka‘ahumanu. pin] a me käna wahine, ua ho‘onoho ‘ia Ua ho‘ohanohano maoli nö nä ali‘i o ia läkou ma Lahaina. ‘O Rev. C. Porebe wä i ka po‘e e ‘imi ana i ka na‘auao. [Forbes] me käna wahine, ua ho‘onoho ‘ia läua ma Ka‘awaloa; a ‘o Rev. L. 3 Holo akula ‘o Ka‘ahumanu a kü ma Laiana [Lyons] a me käna wahine, ua Ka‘awaloa no ka make ‘ana o Näihe, ho‘onoho ‘ia läua ma Waimea; a ‘o Rev. akä, ua hala ‘ë aku na‘e ‘o ia. Häläwai pü D. B. Laimana me käna wahine, ua ihola na‘e ‘o ia me Kapi‘olani, Kamakau ho‘onoho ‘ia läua ma Hilo; a ‘o Mr. E. mä, a me nä ali‘i a pau ma Ka‘awaloa a H. Rogete [Rogers], he pa‘i palapala ma Näpo‘opo‘o. käna hana, ua noho ma Kawaiaha‘o a 4 A pau ka noho ‘ana o Ka‘ahumanu ma ma Lahainaluna, a make ma Honolulu. Ka‘awaloa, holo maila ka moku a kü ma ‘O Rev. R. Limaikaika [Armstrong] a Kailua, a e noho ana nö ho‘i ko lai[la] me käna wahine, ‘a‘ole läua i noho kïhä- po‘e ali‘i, ‘o ia ho‘i ‘o Kahahana mä, pai i ia makahiki. Mahehakapulikoliko mä, a me nä ali‘i He po‘e leho ‘ula këia po‘e i ka ha‘i 7 nö a pau ma Kailua. A pau ka noho ‘ana ‘ölelo, a na këia po‘e i ho‘opälahalaha ma Kailua, Kawaihae a ma Waimea, loa a‘e nä kïhäpai o ka ‘ekalesia. ‘O ka ho‘i maila a noho hou ma Lahaina, a ho‘olilo ‘ana [ia] o këia po‘e kähuna hui pü nö ho‘i me Hoapili mä. I ia wä, pule i po‘e kumu a‘o e ho‘ona‘auao ho‘omaka ihola ‘o Ka‘ahumanu a me maoli ai i ka lehulehu. ‘O ke a‘o maoli i Hoapili mä e hana hou i mau känäwai ka helu na‘au, helu käkau, käkau lima, ho‘omalu no ke aupuni, a i känäwai no palapala honua, palapala ‘äina a me nä ka moe kolohe a me nä känäwai no ka kula Säbati. ‘O nä wähine kekahi a mare ‘ana. läkou i ho‘oikaika i ke a‘o, a he käka‘i- 5 A i ka malama ‘o Mei, ho‘i maila ho‘i ‘o kahi nä wähine a läkou i noho ho‘omä- Ka‘ahumanu i O‘ahu, a he mau lä nö ka ku‘eku‘e. ‘A‘ole nö paha ho‘i e ho‘o- noho ‘ana iho, ‘o kona loa‘a koke nö ia i poina ‘ia nä inoa o ‘Emesona mä, na ka ma‘i. ‘A‘ole i hala ka pule o ka noho läua nö i a‘o kula maoli, mai Kalaeoka- ‘ana iho i ke külanakauhale, ‘o ka ho‘i ‘ö‘io a hiki i Wai‘anae. nö ia i uka o Mänoa.

6 I loko o ia mau lä, Mei 17, ua kü mai ka Ka Make ‘ana o lima o nä misionari, ‘o ia ‘o Rev. J. S. ‘Elisabeta Ka‘ahumanu ‘Emesona me käna wahine, ua noho I ka ho‘i ‘ana mai o E. Ka‘ahumanu mai 8 läua ma Waialua; a ‘o Rev. W. P. ‘Ale- Hawai‘i mai, a mai Maui mai ho‘i, ma kanedero a me käna wahine, ua noho luna o ka moku Mikapako. ‘O nä hana läua ma Hanalei; a ‘o Rev. H. Hikikoki

 76  kü‘oko‘a ✦ ‘augate 29 ✦ 1868 ✦ helu 86

nui a kona mana‘o e no‘ono‘o nui ai i ai ke aupuni o käna ali‘i. Ua ‘ike nö nä loko o kona pu‘uwai: mea a pau, ‘a‘ole he ‘olu‘olu o Ka‘ahu- manu i ka po‘e ho‘owalewale a me ka 9 1. ‘O ka ho‘oikaika nui e ho‘olaha i ka po‘e e alaka‘i ana i ke Ali‘i Kauikeaouli ‘ölelo a ke akua, a ‘o ka ho‘ohuli i nä ma ka ‘ao‘ao hewa. ‘O ia nö ho‘i ke ali‘i a me nä maka‘äinana ma ka pono o kumu i kä‘ili ‘ia ai mai ke alo aku o ke ka ‘ölelo a ke akua. Ua ‘ike maoli ‘ia ma Kahu Ali‘i Liliha. A ‘o kekahi po‘e ali‘i käna mau hana, ua ‘olu‘olu a ua le‘ale‘a paha e ho‘owalewale ana pëlä, ua pau kona mau helehelena i ke kanaka, ka läkou i ke kipaku ‘ia. Ua like pü nö me wahine e haipule pü ana me ia, a ua ia ka mälama ‘ia ‘ana o ke Kaikamahine ‘olu‘olu nö ho‘i kona mau maka i ka Ali‘i Hariata Nähi‘ena‘ena, a e ho‘oma- po‘e e heluhelu mau ana i nä ‘äpana o ka na‘o ana paha ‘oukou, ‘o ia wale nö ke palapala hemolele. ‘O ka po‘e e hana kumu i kipaku ‘ia ai nä kaikamähine ali‘i mau ana pëlä, ua lilo koke ‘o ia i hoa ‘aialo o Nähi‘ena‘ena i ka makahiki aloha nona, i hoa kükä, a i mau hoa 1830, ‘o ia ho‘i ‘o Kinilahilahi, Ulume- pä‘ina pü ma käna papa ‘aina a me ka heihei, Polupolu a me kekahi po‘e kai- ho‘olako pü mai nö ho‘i i kekahi mau kamähine ‘ë a‘e he nui. Pëlä nö ho‘i hemahema o ke kino a me ko kona hale, kekahi po‘e wähine i kipaku ‘ia ai ma akä, no ka po‘e hana hewa, a no kona Lahaina, ‘o ia ‘o Konia, Alapa‘i, Kapoli, po‘e ‘aialo heluhelu ‘ole i ka palapala, a Kahololio a me kekahi po‘e wähine ‘ë haipule ‘ole ho‘i—e ao ‘oe, a e mälama a‘e, ‘o ia paha ka makahiki 1835. ‘ O ho‘i, e ‘ike koke aku nö auane‘i ‘oe i ka kekahi o këia po‘e ali‘i wahine, ua hahau ‘ula‘ula hikiwawe o nä maka, a ‘o ka ‘ia i ka lä‘au me ke kipaku pü ‘ia aku. ho‘omaka koke maila nö ia o ka huhü No ke aha lä këia? No ka make‘e ali‘i nö laka ‘ole iä ‘oe, a laila, e lohe aku nö ‘oe ho‘i e mälama i ka pono, ‘a‘ole e lilo i ka i ka leo, “Kë! Kë!! Kë!!! Kë!!!! Kahi ho‘owalewale a me ka hewa. wahine (a käne paha) ho‘okano!” E ‘ike koke ‘oe, he lili ‘o ia i ka hewa. A ‘o ke Pëlä nö ko Ka‘ahumanu mana‘o lili i ka 11 käne a me ka wahine e mälama ana i ka po‘e hewa a me ka po‘e ho‘owalewale i pono, ua waipahë a ‘olu‘olu ho‘i kona käna ali‘i. (I nä ali‘i ho‘olohe na‘e paha mana‘o i ia käne a wahine paha, a he ia i käna.) mau hoa aloha ia nona. Ua lilo ka po‘e 3. He mana‘o aloha ko Ka‘ahumanu i 12 ha‘aha‘a äna i launa ‘ole mai ai i kona nä maka‘äinana. I kekahi mau makahiki, wä e noho ana ma muli o kona kapu ua ho‘onoa ‘o Ka‘ahumanu i nä kai kapu ali‘i, i mau hoa ‘öhumuhumu, a i mau o O‘ahu nei, ‘a‘ole e ho‘okapu nä kono- hoa kükäkükä no ka pono o ka ‘ölelo a hiki, a ua hele wale nä maka‘äinana. ‘O ke akua. nä i‘a kapu a nä ali‘i, ‘o ia ho‘i ka uhu, 10 2. Ua mana‘o nui ‘o Ka‘ahumanu, ‘o ka ‘öpule, he‘e, kähala a me kekahi mau i‘a ‘ölelo a ke akua, ‘o ka palapala hemo- ‘ë a‘e, ua ho‘onoa ‘ia e Ka‘ahumanu, lele, ‘o ke kahua ia a me ka honua e pa‘a ‘a‘ohe he mau kai kapu.

 77  samuel mänaiakalani kamakau

13 4. ‘O nä hana ho‘okaumaha a nä ali‘i i ‘o Kuakini, “‘A‘ole paha na‘u, na ke nä maka‘äinana, ua ho‘opau ‘ia e Ka- kanaka wale akula nö paha ia hana, akä ‘ahumanu, me ka päpä aku nö i nä ali‘i, ho‘i, ua ho‘ouna ‘i‘o aku nö au i mau ‘a‘ole e ‘auhau ho‘okaumaha i nä hoa moku niu i laila, e ho‘olimalima i ke ‘äina ma lalo e noho ana ma ko läkou olonä.” Pane hou mai ‘o Ka‘ahumanu, ma[u] ‘äina. ‘O ke kauoha o nä ali‘i i ko “‘A‘ole na ke kanaka wale, ‘a‘ole e hiki läkou mau hoa ‘äina ma nä ‘äina kua- wale i ka mana‘o o nä känaka, aia a he ‘äina ‘ë, e hele i ka hana ma kahi lö‘ihi. ‘ölelo aku näu, na ke ali‘i, a laila, ikaika ka mana‘o o ke kanaka i ka ho‘okau- 14 5. He mana nui kü kilakila ko Ka‘ahu- maha i nä maka‘äinana; a i hana ‘ole ke manu mana ho‘okupu ‘ana i ka ho‘o- kanaka e like me käu mau kauoha, kä ke manamana i nä akua, i ka ho‘omana ki‘i, ali‘i, a laila, he ho‘opau ‘ia kona hope. ho‘okahuna ‘anä‘anä, ho‘opi‘opi‘o, kilo- Eia ho‘i kekahi, ua hana mai nei mäkou kilo, ho‘opupule, ho‘onohonoho akua, i mau känäwai me ia mau hoa hänau o ke olioli, ke mele, ka hula o këlä ‘ano, käua, e ho‘opau ana i nä hana ho‘okau- këia ‘ano, ua kapu loa ia mau mea a pau maha wale a nä ali‘i i nä maka‘äinana.” iä Ka‘ahumanu. Ua hala paha ka mana‘o aloha maka‘äi- 15 Ua kapu ‘ia ka ‘awa, ‘a‘ole e kanu, ‘a‘ole nana.—Inä e ‘ölelo i këia wä i ke kau- nö ho‘i e inu. Inä e kanu kekahi, ‘a‘ole maha i nä ‘auhau a me nä känäwai ona ‘äina, a e kü hele loa ‘ia ‘o ia. No ho‘opilikia lehulehu wale, e ‘ölelo koke laila, wï ka ‘iole, lele kölea ua mea he mai nö auane‘i nä ali‘i, “Na nä luna maluhia. “Hele ka ‘elemakule, ka lua- maka‘äinana pü nö kä ho‘i i hana ke hine a me ke keiki a moe i ke ala.” känäwai a ho‘oholo.” Na‘auao nö.

16 I ka hiki ‘ana mai o Kuakini mai ka päpü A no këia mau ‘ölelo a Ka‘ahumanu, ‘ï 17 mai e ‘ike i kona kaikuahine, ‘oiai ‘o mai ‘o Kuakini, “Ua pono nö ia mau Ka‘ahumanu, ua ho‘i mai mai Lahaina känäwai a ‘oukou i kau ai, a ma luna nö mai. A pau kä läua kama‘ilio ‘ana no ka na‘e o ko ‘oukou mau ‘äina a ‘o ko‘u ma‘i, a laila, pane akula ‘o Ka‘ahumanu mau ‘äina, ‘a‘ohe pono ke kau ‘ia ke iä Kuakini, “He wahi mana‘o kaumaha känäwai.” I noho maialile wale ai ho‘i ko‘u iä ‘oe.” “I ke aha lä?” wahi a ke kai- hä ka ua o Hilo iä Kanuha. Ua pa‘a ka kunäne. Pane hou mai ‘o Ka‘ahumanu, mana‘o o nä ali‘i e kiola iä Kanuha i “He aha mai kä ho‘i kau, kainö ho‘i, ua Kaho‘olawe, no ka mäwae i ke dälä o ka ‘ölelo mai ho‘i ‘o Hoapili mä i kö hana mokupuni ‘o Hawai‘i. A no ia mana‘o ho‘okaumaha i nä maka‘äinana o käkou ‘ana o nä ali‘i pëlä, ‘ï mai ‘o Kuakini, ‘‘E ma Häna; ua lawe aku kä ‘oe i ka niu i ‘ai nö au i ke dälä o Hawai‘i, aia au a laila, a ua ho‘olimalima i ka ‘auhau make, a laila, ho‘iho‘i ke dälä o Hawai‘i ho‘okaumaha i ko käua mau maka‘äi- i ke aupuni. A e aho ‘o wau ke kiola ‘ia nana; ho‘okahi ka niu, ho‘okahi lei i Kaho‘olawe, ‘a‘ole ‘o Kanuha, ku‘u olonä ka ‘auhau. A ‘o këia hana äu, he aikäne.” Kanaka nö ‘o Kuakini, a ‘o ia ho‘okaumaha ia hana äu.” Pane mai ho‘i paha ka makahiki 1841.

 78  kü‘oko‘a ✦ sepatemaba 5 ✦ 1868 ✦ helu 87

18 I ka lohe ‘ana o Ka‘ahumanu i nä ‘ölelo koke a‘ela ke alanui o Mänoa, Makiki, a Kuakini, a me ke küpono ‘ole i kona Känelau, Kahu‘a, Kö‘ula, a hiki i Pohu- mana‘o, ‘o ka uë akula nö ia, a wili i ke kaina i ka uë makena, e na‘au‘auä ana kapa, pülo‘u ihola a pa‘a. A hiki i ka kekahi po‘e, e uë kaukau ana kekahi pö‘ele‘ele ‘ana iho, ‘o ka loa‘a nö ia i ka po‘e, e uë helu ana kekahi po‘e, e uë küö ma‘i, a i ke ao ‘ana a‘e, ‘o ka ho‘iho‘i ‘ia ana kekahi po‘e, e uë ana kekahi no ka nö ia i uka o Mänoa, ma kahi i kü ai ‘o minamina, a e ‘ölelo ana, “Ua moku ke kona hale hö‘olu‘olu ma ka Puka‘ö- kaula hao o ke aupuni,” a e uë ana ma‘oma‘o, ma ka lihi malu o ka ulu kekahi po‘e ma loko o nä mele inoa ali‘i; ‘öhi‘a ‘äpane me ka ulu kukui. Ho‘okahi a he nui ke ‘ano o ka uë ‘ana o ka ‘aha wale nö pule me ka hapa ke ka‘a ‘ana i uë kümäkena, akä, ua mokumokuähua ka ma‘i, a i ka wana‘ao o ka Po‘alua, lä 5 ‘ia ka na‘au e ka paumäkö a me ka o Iune 1832, make ihola ‘o ‘Elisabeta minamina i ke ali‘i aloha ali‘i a aloha Ka‘ahumanu, i ke 64 o kona mau maka- maka‘äinana ho‘i. hiki. ‘A‘ohe i lü ‘ia iho kona kino a me I laila ko‘u ‘i[k]e ‘ana i ka Mö‘ï Kaui- 2 kona hanohano u‘i a maika‘i. keaouli e uë helu ana; ‘‘Auë ku‘u kahu! 19 I ka wä kakahiaka nui, ua ho‘iho‘i ‘ia Auë ku‘u hoa ka‘apuni moku!! Auë kö mai i ke külanakauhale, i ‘auamo ‘ia mai ha‘alele i ke aupuni o käua!!! Auë kö ma loko o ka mänele hale lole, a no ka ha‘alele ia‘u lä!!! luliluli, ua komo pü läua me ke kaika- Miha lanaau i kua Kahiki ka newa ‘ana mahine Kamänele i loko o ka hale lole. Ke kaha ‘ana aku nei— leina aku nei, liuliu, k ü‘o ko‘a ✦ s epat e m a b a 5 ✦ 18 6 8 Liua pä ‘ia aku nei i Kuanalia, Helu 87 I Analio, i Analipo, Lilo akula i ka paia kua a Käne, Ka Mo‘olelo o nä Kamehameha I ke alanui ma‘awe ‘ula a Kanaloa, Ke‘ehi kü lani aku nei ka hele ‘ana, ✦ ✦ ✦ E Mälolokïhäkahakulei‘öhua. No ka Noho ali‘i ‘ana o Kauikeaouli Ke ali‘i i kulu hi‘olani— ma luna o ke Aupuni, a ua Kapa i ‘aui newa aku nei, ‘ia ‘o Kamehameha iii I lele aku nei i ke köhi ‘ana o ka pewa, I ke ‘ano köhiköhi ‘ana o ka pawa, ✦ ✦ ✦ Ka lilo ‘ana iä ia lä, ‘o ia ë, . . . Ka Make ‘ana o (A pëlä aku.) ‘Elisabeta Ka‘ahumanu (E ho‘omanawanui ‘oukou, e ka po‘e 3 1 I ka lohe ‘ana o nä ali‘i, nä kaukauali‘i, heluhelu i kahi mo‘olelo o ke ali‘i wa- ka hü, [me] ka maka‘äinana, ua make ‘o hine kaulana, a e ho‘äkäka iki aku au). Ka‘ahumanu a ua ho‘iho‘i ‘ia mai i loko Ua hänau ‘ia ‘o Ka‘ahumanu, ke ali‘i 4 o ke külanakauhale; a i ia wä, ua piha wahine kaulana ma Mapuwena, i Ka‘u-

 79 