kü‘oko‘a ✦ ‘augate 29 ✦ 1868 ✦ helu 86 14 I ka pau ‘ana o nä mäkua, nä kuhina nui I këia holo ‘ana a Ka‘ahumanu, ua 17 o Kamehameha I, a koe iho ‘o Kameha- häläwai pü ‘o ia me Davida Malo mä. meha i ke ao, a laila, wae a‘ela ‘o ia i nä Ua ha‘i aku ‘o ia iä läkou i kona make- keiki a kona po‘e kuhina, ka po‘e nö ho‘i make nui i ka po‘e e ‘imi ikaika ana i ka näna i na‘i i ke aupuni nona, a ho‘onoho na‘auao. A penei nö ho‘i kekahi mau ihola iä läkou i mau kuhina nona. ‘O ‘ölelo a ua Ka‘ahumanu nei, “‘O ko‘u Ulumeheihei ke keiki a Kame‘eiamoku, makemake nui, e ho‘oikaika ‘oukou i ka ‘o Koahou ke keiki a Kamanawa, a ‘o na‘auao; a ‘o ‘oukou nö nä kia‘äina a me Haihänäihe ke keiki a Keaweaheulu; ‘o nä luna näna e ho‘oponopono ka pono Ka‘ahumanu ke kuhina wahine, ke kai- o ke aupuni o ku‘u ali‘i. ‘A‘ohe o‘u kamahine a Ke‘eaumoku, a ‘o Kalani- makemake i nä ali‘i na‘aupö ho‘okau- moku; ‘o läkou wale nö ka po‘e i loko o maha a nä maka‘äinana o ku‘u ali‘i. A ke ka ‘aha kuhina, a i loko ho‘i o ka ‘aha ha‘i mai nei au i ka hana ho‘okaumaha a kükä malü. A ‘o Kalanimamahü ke keiki ku‘u kaikunäne i nä maka‘äinana o i ‘ae ‘ia, a inä ua makemake ‘o Keli‘i- mäua ma Häna, ho‘okahi milo olonä, maika‘i, ua noa nö iä ia. ‘O läkou wale ho‘okahi niu (‘o Kuakini ua kaikunäne ihola nö ka po‘e ki‘eki‘e i ko Kameha- lä); pëlä ko‘u lohe maiä Hoapili mai. A meha mau lä a me ko Liholiho, a i ko ka ke mana‘o nei au, aia a hui mäua me Mö‘ï Kauikeaouli mau makahiki mua Kuakini ma O‘ahu, a laila, ‘o ‘oe nö ke nö ho‘i o kona noho aupuni ‘ana. kia‘äina o Hawai‘i.” 15 Ua make mua ‘o Koahou, ma Punahoa, i Hilo, i ka makahiki 1826, a ua make kü‘oko‘a ✦ ‘augate 29 ✦ 1 8 6 8 nö ho‘i ‘o Kalanimoku i ka lä 8 o Febe- Helu 86 ruari 1827, a ‘o Näihe ho‘i këia. A ua ho‘omaka mai ka make o nä ali‘i nui o Ka Mo‘olelo o nä Kamehameha ke aupuni Hawai‘i. ✦ ✦ ✦ 16 I ka makahiki 1832, i ka malama ho‘i ‘o No ka Noho ali‘i ‘ana o Kauikeaouli Feberuari, holo akula ‘o Ka‘ahumanu i ma luna o ke Aupuni, a ua Kapa Maui ma luna o ka moku M i k a p a k o , [me] Käpena Nä‘öpala. I ka hiki ‘ana o ‘ia ‘o Kamehameha iii Ka‘ahumanu i Lahaina, ua ‘äkoakoa nä I ia wä i ‘ölelo ai ‘o Ka‘ahumanu iä 1 känaka o Maui a puni a me ko nä moku Hoapili mä e mälama i nä kumu o ‘ë a‘e ma Lahaina no ka hana ‘ana i ka Lahainaluna i ka ‘ai, a ‘o ka i‘a o Kaipaki päpü o laila, no ka mea, ua hemahema i Moloka‘i, ‘o ia ka i‘a, a ‘o ka mämaki o ia wahi i ka päpü ‘ole, ‘oiai ua kolohe Hawai‘i, ‘o ia ke kapa; a ‘o nä ali‘i i pinepine ‘ia ‘o Lahaina e nä moku ‘ö ho‘ouna i kä läkou mau kumu i Lahai- koholä, akä, i ka hana ‘ia ‘ana na‘e o ua naluna, e kökua nö läkou i ka lole a me päpü nei, ua hikiwawe loa ka pa‘a ‘ana, ke dälä. ‘oiai ‘a‘ole i hala ka malama ho‘okahi o ka hana ‘ia ‘ana. 75 samuel mänaiakalani kamakau 2 Nani ka ho‘omomoa o nä ali‘i o ia wä i [Hitchcock] a me käna wahine, ua ho‘o- nä kumu a läkou. Ua ‘ike nö ho‘i au i ka noho ‘ia läua ma Kalua‘aha i Moloka‘i; ho‘okö ‘ana o Ka‘ahumanu i ia mau ‘o Rev. E. Kapolena [Spaulding] a me ‘ölelo äna. Ua hä‘awi ‘ia nä kumu a me käna wahine, ‘o Dauta A. Käpena [Cha- nä wähine i ka mämaki e Ka‘ahumanu. pin] a me käna wahine, ua ho‘onoho ‘ia Ua ho‘ohanohano maoli nö nä ali‘i o ia läkou ma Lahaina. ‘O Rev. C. Porebe wä i ka po‘e e ‘imi ana i ka na‘auao. [Forbes] me käna wahine, ua ho‘onoho ‘ia läua ma Ka‘awaloa; a ‘o Rev. L. 3 Holo akula ‘o Ka‘ahumanu a kü ma Laiana [Lyons] a me käna wahine, ua Ka‘awaloa no ka make ‘ana o Näihe, ho‘onoho ‘ia läua ma Waimea; a ‘o Rev. akä, ua hala ‘ë aku na‘e ‘o ia. Häläwai pü D. B. Laimana me käna wahine, ua ihola na‘e ‘o ia me Kapi‘olani, Kamakau ho‘onoho ‘ia läua ma Hilo; a ‘o Mr. E. mä, a me nä ali‘i a pau ma Ka‘awaloa a H. Rogete [Rogers], he pa‘i palapala ma Näpo‘opo‘o. käna hana, ua noho ma Kawaiaha‘o a 4 A pau ka noho ‘ana o Ka‘ahumanu ma ma Lahainaluna, a make ma Honolulu. Ka‘awaloa, holo maila ka moku a kü ma ‘O Rev. R. Limaikaika [Armstrong] a Kailua, a e noho ana nö ho‘i ko lai[la] me käna wahine, ‘a‘ole läua i noho kïhä- po‘e ali‘i, ‘o ia ho‘i ‘o Kahahana mä, pai i ia makahiki. Mahehakapulikoliko mä, a me nä ali‘i He po‘e leho ‘ula këia po‘e i ka ha‘i 7 nö a pau ma Kailua. A pau ka noho ‘ana ‘ölelo, a na këia po‘e i ho‘opälahalaha ma Kailua, Kawaihae a ma Waimea, loa a‘e nä kïhäpai o ka ‘ekalesia. ‘O ka ho‘i maila a noho hou ma Lahaina, a ho‘olilo ‘ana [ia] o këia po‘e kähuna hui pü nö ho‘i me Hoapili mä. I ia wä, pule i po‘e kumu a‘o e ho‘ona‘auao ho‘omaka ihola ‘o Ka‘ahumanu a me maoli ai i ka lehulehu. ‘O ke a‘o maoli i Hoapili mä e hana hou i mau känäwai ka helu na‘au, helu käkau, käkau lima, ho‘omalu no ke aupuni, a i känäwai no palapala honua, palapala ‘äina a me nä ka moe kolohe a me nä känäwai no ka kula Säbati. ‘O nä wähine kekahi a mare ‘ana. läkou i ho‘oikaika i ke a‘o, a he käka‘i- 5 A i ka malama ‘o Mei, ho‘i maila ho‘i ‘o kahi nä wähine a läkou i noho ho‘omä- Ka‘ahumanu i O‘ahu, a he mau lä nö ka ku‘eku‘e. ‘A‘ole nö paha ho‘i e ho‘o- noho ‘ana iho, ‘o kona loa‘a koke nö ia i poina ‘ia nä inoa o ‘Emesona mä, na ka ma‘i. ‘A‘ole i hala ka pule o ka noho läua nö i a‘o kula maoli, mai Kalaeoka- ‘ana iho i ke külanakauhale, ‘o ka ho‘i ‘ö‘io a hiki i Wai‘anae. nö ia i uka o Mänoa. 6 I loko o ia mau lä, Mei 17, ua kü mai ka Ka Make ‘ana o lima o nä misionari, ‘o ia ‘o Rev. J. S. ‘Elisabeta Ka‘ahumanu ‘Emesona me käna wahine, ua noho I ka ho‘i ‘ana mai o E. Ka‘ahumanu mai 8 läua ma Waialua; a ‘o Rev. W. P. ‘Ale- Hawai‘i mai, a mai Maui mai ho‘i, ma kanedero a me käna wahine, ua noho luna o ka moku Mikapako. ‘O nä hana läua ma Hanalei; a ‘o Rev. H. Hikikoki 76 kü‘oko‘a ✦ ‘augate 29 ✦ 1868 ✦ helu 86 nui a kona mana‘o e no‘ono‘o nui ai i ai ke aupuni o käna ali‘i. Ua ‘ike nö nä loko o kona pu‘uwai: mea a pau, ‘a‘ole he ‘olu‘olu o Ka‘ahu- manu i ka po‘e ho‘owalewale a me ka 9 1. ‘O ka ho‘oikaika nui e ho‘olaha i ka po‘e e alaka‘i ana i ke Ali‘i Kauikeaouli ‘ölelo a ke akua, a ‘o ka ho‘ohuli i nä ma ka ‘ao‘ao hewa. ‘O ia nö ho‘i ke ali‘i a me nä maka‘äinana ma ka pono o kumu i kä‘ili ‘ia ai mai ke alo aku o ke ka ‘ölelo a ke akua. Ua ‘ike maoli ‘ia ma Kahu Ali‘i Liliha. A ‘o kekahi po‘e ali‘i käna mau hana, ua ‘olu‘olu a ua le‘ale‘a paha e ho‘owalewale ana pëlä, ua pau kona mau helehelena i ke kanaka, ka läkou i ke kipaku ‘ia. Ua like pü nö me wahine e haipule pü ana me ia, a ua ia ka mälama ‘ia ‘ana o ke Kaikamahine ‘olu‘olu nö ho‘i kona mau maka i ka Ali‘i Hariata Nähi‘ena‘ena, a e ho‘oma- po‘e e heluhelu mau ana i nä ‘äpana o ka na‘o ana paha ‘oukou, ‘o ia wale nö ke palapala hemolele. ‘O ka po‘e e hana kumu i kipaku ‘ia ai nä kaikamähine ali‘i mau ana pëlä, ua lilo koke ‘o ia i hoa ‘aialo o Nähi‘ena‘ena i ka makahiki aloha nona, i hoa kükä, a i mau hoa 1830, ‘o ia ho‘i ‘o Kinilahilahi, Ulume- pä‘ina pü ma käna papa ‘aina a me ka heihei, Polupolu a me kekahi po‘e kai- ho‘olako pü mai nö ho‘i i kekahi mau kamähine ‘ë a‘e he nui.