16 KULTUR DAG OG TID FREDAG 2. JANUAR 2015 DAG OG TID FREDAG 2. JANUAR 2015 KULTUR 17 Goebbels’ skandale. Men det er ikkje mog- bli frelst, jeg orker ikke å leve i leg å finna noko om det i avisene. synd lenger!» Det vart tagd i hel, og Heiberg fekk ein lang permisjon. Mykje BLØFF OG REINVASKING tyder på at ho må hatt vanskar I 1973 vart det laga eit portrett- norske stjerne med rolla; ho må ha møtt seg program av Kirsten Heiberg i sjølv i døra. NRK, og der fortalde ho sin ver- – Trøndelag Teater var eit «jøs- sjon av historia. Professor Sara Danius tek over som ny leiar for Svenska Akademien frå 1. juni. – Den norske skodespelaren Kirsten Heiberg var singreir» under krigen? – Ho hevda å ha vore mot- – Teatersjef Victor Huseby, standar av nazismen og ved- som tilsette Heiberg, var økono- gjekk aldri at ho hadde vore stjerne og godt integrert mellom nazitoppane i misjef då Gleditsch var teatersjef, med i tyske propagandafilmar. og han visste om alt som hadde Ho framstilte filmane som uskul- Kvinneleg leiar for Tyskland under krigen. skjedd ved teatret. Huseby må ha dig underhaldning, og sidan folk hatt kjennskap til ein del om Hei- ikkje hadde sett dei, trudde dei bergs bakgrunn, ettersom filmane på henne. Ho greidde å reinvaska BIOGRAFI hennar gjekk på kino under kri- seg og gjekk inn i historia som OTTAR FYLLINGSNES gen og vart melde i avisene. Etter ein motstandar av nazismen. Svenska Akademien [email protected] ha tilsett Heiberg gav han henne – Ho bløffa i fleire intervju? munnkorg. Ho fekk ikkje lov til å – Ja, eg vil hevda det. Ho tok okre år etter krigen vende tala om tida i Tyskland. aldri noko oppgjer med fortida Når litteraturprofessor Sara Danius tek Kirsten Heiberg heim til – Det er merkeleg at Adresse- si, men mykje tyder likevel på at NNoreg, og heile tida hevda avisen ikkje sette spørjeteikn om ho var oppteken av «forræderi- over som leiar for Svenska Akademien den ho å ha vore antinazist under kri- bakgrunnen til Kirsten Heiberg. ets problematikk». Ho var med i gen. Det vart aldri debatt om kva ho den tysk-norske filmen Eiszeit, ei 1. juni, vert ho den fyrste kvinna som har – Men det stemmer ikkje, hadde drive med under kri- slags filmatisering av Knut Ham- seier Bjørn-Erik Hanssen. Han gen. Heiberg spela rolla si godt, suns Paa gjengrodde stier. Der er ho denne stillinga. gav nyleg ut den fyldige Heiberg- medan ho gjekk inn og ut av dei aldri synleg i biletet, men namnet biografienGlamour for Goebbels. beste familiar i Trondheim. Ein står på rulleteksten. Det handlar LITTERATUR bøker om mellom anna James Heiberg nådde toppen av kar- grunn til at dette kunne gå bra, eigentleg om Knut Hamsun og SIRI HELLE Joyce og den litterære moder- rieren då Joseph Goebbels’ film- var kanskje at også Adresseavi- overmennesket som står over his- [email protected] nismen i 1920-åra. industri var på sitt mest fram- sen hadde lik i lasta. Avisa var om toria, og som ikkje kan stillast til Sara Danius tek over etter gangsrike i Europa. Ho var med lag like positiv til nazismen som ansvar. Ho kjende seg nok i slekt venska Akademien har til historikar, forfattar og profes- i 26 filmar, og 14 av dei vart I 1940 hadde Kirsten Heiberg ei rolle i I 1943 var Kirsten Heiberg på framsida av Aftenposten i 1930-åra og var med den problemstillinga. føremål å fremje svensk sor Peter Englund, som har laga i Tyskland under Goebbels’ spionfilmen Achtung! Feind hört mit!. «Filmwelt» i samband med filmen neppe særleg interessert i å dis- Sspråk og litteratur, men er leidd Svenska Akademien i regime. Liebespremiere. kutera Heibergs rolle offentleg. SKAL VERTA FILM nok mest kjend for å dele ut seks år. Englund fekk sitt gjen- miljøet rundt nazitoppane i Ber- Heiberg flytta seinare frå Hanssen vonar at det skal verta Nobelprisen i litteratur. nombrot i 1988 med boka ELSKARINNE? lin under krigen. driva med filmpropaganda kunne Trondheim til Oslo, men ho film om Kirsten Heiberg. Han Sara Danius har vore med- Poltava, som minutt for minutt Hanssen har brukt fire år på bio- – Ho kjende Hans Hinkel samanliknast med å oppdra hadde berre fem vikarjobbar i har skrive manus, men det har lem i Svenska Akademien skildrar korleis hæren til Karl grafien. personleg, og han var Goeb- eit barn. Ein skulle vera fast og tida frå 1960 til 1976. teke tid å finansiera prosjektet. sidan 2013. Ho er professor i 12. vart styrta i løpet av ein – Det har ikkje vore lett å bels’ høgre hand i Reichskul- tydeleg, men barnet skulle ikkje – Ho vart ein ikkje-person i Han vonar at det skal ordna seg i litteratur ved Stockholms uni- dag i Ukraina i 1709. Han har finna sanninga. Heiberg hevda turkammer, som mellom anna merka at det vart oppdrege. Den teatermiljøet, men heller ikkje år, og at innspelinga skal koma i versitet og professor i este- òg skrive boka Minnesfrågment til dømes at ho vart svartelista var ansvarleg for utreinsking løynde propagandaen fungerte i Oslo vart det debatt om rolla gang i 2016. tikk ved Södertorns högskola. från krig, om dei fire krigane av Hitler og propagandaminis- av jødar i kulturlivet. Eg kom best. I dei meir enn tusen tyske hennar under krigen. Heibergs – Det skal handla om ein sko- Begge foreldra hennar er for- han sjølv har opplevd på krop- ter Goebbels av di ho ikkje ville over eit brev frå Hinkel til Hei- filmane som vart laga frå 1933 til liv enda tragisk; ho vart alkoho- despelar og ein regissør som rei- fattarar – Anna Wahlgren er pen: Kroatia 1991, Bosnia 1994, melda seg inn i nazipartiet. Den berg på fødselsdagen hennar i 1945, vart det smugla inn propa- lisert. Den siste, vesle rolla ho ser til Tyskland for å gå i spora mest kjend for boka Barna- Afghanistan 1996 og Irak 2005. norske skodespelaren sa også at 1944. Dessutan utvikla ektefel- ganda med nazistiske verdiar i fekk, var i filmen Broder Gabriel- etter Kirsten Heiberg, fortel boken, medan faren Lars Danius Englund, som òg er tidlegare ho hadde skjelt ut Goebbels på len, Franz Grothe, radioprogram mange av dei – som kjærleiken sen. Der stod ho fram som gate- Hanssen, som har alliert seg med skreiv om militæret. etterretningsmann, vil no gå grunn av den tyske okkupasjo- saman med Goebbels. Propagan- til «Die Heimat», antisemittisme jente – med éin replikk: «Jeg vil instruktør Marit Moum Aune. Danius sjølv har publisert attende til forfattarkarrieren. nen av Noreg. Eg har freista å daministeren engasjerte seg dess- eller hylling av føraren. Kirsten Heiberg var «femme fatale» i tysk film; her som illustrasjon til artikkelen «Gefährliche Frauen» i «Filmwelt» i 1940. finna ut om dette er sant, men utan i alle sider av den tyske film- Heiberg var ikkje med i anti- har ikkje greidd å finna prov for industrien. semittiske filmar, men ho spela det. Men eg oppdaga at etter kri- – Møttest Goebbels og Kirsten saman med folk som hadde vore tapos celle, og mykje tyder på at rane sjølve opplevde. Difor sette gen hadde dei tyske skodespela- Heiberg? med i den mest antisemittiske han vart kvelt. Saka vart førd for han forbod mot å visa filmen i rane det sams at dei skreiv om – Eg har funne opptak frå eit filmen, Jud Süss. Og ho spela den retten etter krigen, men merke- Tyskland, sjølv om det var den biografiane sine – og framstilte radioprogram frå 1941 der ho tek kvinnelege hovudrolla i Gestapos leg nok vart Heiberg ikkje inn- dyraste filmen som var produ- seg som nazi-motstandarar, for- del saman med Goebbels. Då ho film om politiet –Falschmünzer . kalla som vitne. Ho kjende Hin- sert i Europa. Hun brettes ut i senga ette er poesi av eit slag vi løsnet fra ganen, svulmende rød, tel Hanssen. kom til Trondheim etter krigen I tida etter 1941 var 60 pro- kel, som var ansvarleg for etter- – Det er ein film som står seg ikkje heilt har lese maken til, obskøn, som en sjøstjernes ruglete Han viser til at Heiberg var i og drakk vin i lag med skode­ sent av filmane på norske kinoar forskinga i 1942, og sjølv hadde godt. James Cameron, som laga på norsk. Stram, original, overflate. Da skal jeg si: Jeg er ikke spelarane Jan Voigt og Knut tyske. Kirsten Heiberg var den ho hatt orkesterplass til det som den nye versjonen av Titanic, Hun brettes ut i senga Dut­sett, stolt: «I ambulansen ler jeg så lenger redd for å dø.» Jacobsen, hevda Heiberg at ho store gallionsfiguren, og ho vart skjedde. Truleg var det viktige plukka mykje frå filmen. I Oslo som raslende papir, Slutten fortsatte å komme. høyt at sjåføren blir redd.» «Jeg har to blinde øyne / og sje- hadde vore elskarinna til Goeb- nytta i propagandaen for dei. folk som meinte at ho burde gjekk den gamle versjonen for tynn og tørr. Vinteren gikk. Det valde diktet viser evna debu- len, den udødelige», seier ho, med bels. Den svenske skodespelaren halda seg unna rettssaka. fulle hus. Heiberg var stjerne i Det satte seg koldbrann i tanten har til å skapa eit episk dikt, eit glimt i auga, i eit dikt som brått Bakgrunn Zarah Leander nemner i sjølv­ KVELTE REGISSØREN Tyskland, men ser ein på lønene, Og alt er hvitt, venstre fot, der tempoet brått vert høgt: «Våren tek deg fleire hundreår attende i biografien sin at Goebbels freista Heiberg var med i fleire spionfil- VISTE I NOREG var Zarah Leander større. Eg trur huden og håret og senge- gikk. / Og det høyre beinet.» Det tid og fer frå peloponnesarkrigen KIRSTEN HEIBERG å sjekka henne opp fleire gonger. mar – og Titanic. Både Titanic og fleire av dei andre at Goebbels bestemte seg for at tøyet. beinet ble amputert like over handlar om ein nyinnlagd pasient, via slaveskipa til oppvakning i Det – Herbert Serpin var regis- filmane som Heiberg var med i, Heiberg skulle vera vamp, og ho Øyenlokkene er nesten gjen- kneet. på veg mot å døy – den fridomen tredje riket: «Med utsikt til krema- n Fødd i Kragerø i 1907 GIFT MED NAZIST er omtalt som «femme fatale». nomsiktige. Våren gikk. som finst også i det avsaga- men toriene / i det åpne vinterlandska- n Skodespelarinne og Kirsten Heiberg debuterte på Den Den beste filmen ho laga under Og det høyre beinet. nesket når ljosa er sløkte og lækjar- pet, // en askemettet Himmelweg songarinne Nationale Scene i Bergen 1929. I Goebbels, er Liebespremiere. Når det ser ut som hun sover, frakkane borte: Den sengeliggjande / som fuglene skyr» – og vi er hjå n Debuterte på Den Nationale 1937 reiste ho til Wien for å vera – Kirsten Heiberg fekk rolla som er hun våken, Men om nettene når ingen styrtar så langt av garde «at hun så Paul Celan, i hans Todesfuge: «vi gra- Scene i 1929 med i ein operette. Der møtte ho BOIKOTT OG SUKSESS og omvendt. ser henne vidt rekker å / våkne». ver en grav i luften der ligger man den tyske filmkomponisten og Det var i 1951 at Heiberg vende Eit prosadikt opnar: «Nullstill ikke trangt». n Første filmrolle i Syndere i mor til Anne Frank, men det fiksa løper hun så langt av gårde at sommersol i 1933 nazisten Franz Grothe. Etter å ha heim til Noreg. Leif Juster sytte Vifta på nattbordet hun så vidt rekker å meg» – der siste strofa lyder: «Legg Ei utrøysteleg livsrøynsle, eit kjent kvarandre i nokre måna- for at ho fekk jobb på Edderkop- øynene mine i sprit, lås dem inn i ukueleg språk: Anne Helene Gud- n Gifta seg med nazisten Franz stopper våkne. der gifte dei seg og busette seg i ho ikkje. pen i Oslo, men det varde ikkje skapet og kast nøkkelen. Gi hen- dal. Grothe i 1938 og starter igjen. Berlin. På den tida var det ikkje lenge før teaterverda vende seg dene til den knurrende hunden. n Spelte i 26 filmar – 14 i ANNE HELENE særleg kontroversielt å etablera Bjørn-Erik Hanssen, biograf mot henne. Heiberg valde å reisa Munnen skal jeg åpne når tunga har JAN ERIK VOLD Tyskland seg som skodespelar i den tyske til Trondheim, og ho vart ei «lead- Diktet Sakte blir hun en annen, GUDDAL n Vende tilbake til Noreg i 1951 hovudstaden. ing lady» ved Trøndelag Teater, den hun var før, eller noe som ligner. n Tilsett ved Trøndelag Teater – Var dei tyske filmane som ho sør for Titanic, men han var ein vart viste i Noreg. der den tidlegare teatersjefen, 1952–60 spela i ein del av nazipropagan- hissigpropp som slengde med – I 1944 gjekk Titanic på kinoar Henry Gleditsch, vart avretta av daen? kjeften. Det var mykje stress over heile Europa – bortsett frå nazistane under krigen. n Sporadisk på Oslo-scener i – Definitivt. Av dei fjorten fil- under innspelinga, og regissø- i Tyskland. Etter Stalingrad – I 1957 fekk ho rolla som mor 60- og 70-åra Jan Erik Vold, Vigdis Ystad og Lars Roar Langslet mane ho var med i under Goeb- ren hamna i kasjotten etter å ha fann Goebbels ut at katastrofe­ til Anne Frank, men det fiksa ho skriv kvar veke om norske dikt dei set pris på. n Døydde i 1976 bels, er om lag halvparten rein skjelt ut offiserane i Wehrmacht. scenene på slutten kunne minna ikkje. Ho var synleg rusa på scena propaganda. Goebbels hevda at å Sidan vart han funnen død i Ges- for mykje om det som tyska- fleire gonger, og det enda med