Gmina na szlakach turystycznych

– „Green Velo – wschodni szlak rowerowy” województwo pod- karpackie. W ramach projektu trasa rowerowa w gminie Wielkie Oczy przebiega na odcinku – Cetynia – Pięć Sosen – Wólka Żmi- jowska – Żmijowiska – Wielkie Oczy – Kobylnica Wołoska – most na Budzyniu. - Szlak architektury drewnianej - w województwie podkarpac- kim liczy łącznie 1202 km i podzielony jest na 9 tras. Na trasie VI a Lubaczów – Wielkie Oczy znajdują się 3 obiekty z gminy Wiel- kie Oczy: cerkiew i kościółek modrzewiowy w Łukawcu oraz cerkiew w Wielkich Oczach. -Szlak Chasydzki – trasa wiodąca śladami Żydów z południowo- wschodniej Polski. Partnerami Fundacji w realizacji projektu są gminy z terenów Lubelszczyzny i Podkarpacia, (w tym ) w których zachowały się bezcenne ślady wielowie- kowej obecności polskich Żydów. - Wielkoocki szlak dziedzictwa Jana III Sobieskiego – obejmuje pięć miejscowości: Wielkie Oczy, , Łukawiec, i Wołoska. Leżą one wzdłuż drogi Lubaczów – Korczowa, od północy łącząc się ze szlakiem lubaczowskim, a od południa poprzez granicę ze szlakiem jaworowskim. - Rowerowy łącznik szlaku ikon – Wielkie Oczy- Lubaczów- Wola Wielka. Szlak ikon wyznakowano w rejonie Sanoka, a póź- niej poprowadzono stamtąd łącznik wiodący aż na Roztocze.

Gmina Wielkie Oczy ul. Leśna 2 37-627 Wielkie Oczy [email protected] https://www.facebook.com/GminaWielkieOczy

Projekt folderu:

CHARAKTERYSTYKA GMINY CIĄG STAWÓW Gmina Wielkie Oczy położona jest w woj. podkarpackim, w połu- dniowej części powiatu lubaczowskiego na Płaskowyżu Tarnogrodz- Przy drodze leśnej za Łysa Górą (najwyższe wzniesienie w pół- kim, na pograniczu Polski i Ukrainy, w odległości ok. 100 km od nocnej części gminy Wielkie Oczy 269 m n.p.m.) w kierunku stolicy województwa – Rzeszowa (dojazd autostrada A4). W niedale- Wólki Żmijowskiej znajduje się ciąg 4 stawów odtworzonych kiej odległości (ok. 12 km) znajduje się przejście graniczne Korczo- przez Nadleśnictwo, które w chwili obecnej pełnią funkcję wa – Krakowiec i zjazd z autostrady A4. zbiorników retencyjnych. Powierzchnia stawów wynosi kilka Gmina zajmuje obszar 147 km kw. i liczy ok. 4000 mieszkańców. hektarów. W skład gminy wchodzi 10 sołectw: Bihale, Łukawiec, Majdan Li- powiecki, Wólka Żmijowska, Żmijowiska, Wielkie Oczy, , Kobylnica Wołoska, Kobylnica Ruska i . Charakterystyczne cechy gminy to nieskażone środowisko naturalne i bardzo wysoki wskaźnik lesistości – ponad połowę jej powierzchni zajmują piękne i rozległe lasy. Wielkie Oczy do dziś nazywane są miejscowością „trzech kultur”, przede wszystkim z uwagi na to, że w czasach przedwojennych mia- steczko zamieszkiwane było przez Polaków, Rusinów i Żydów, któ- rzy potrafili żyć zgodnie. Dowodem na to są zachowane do dziś po- zostałości po trzech kulturach: kościół, cerkiew i synagoga. Wielkie Oczy Początki osady sięgają XIV w. Ok. 1580 r. założył ją Krzysztof Mię- kicki, właściciel kilku wiosek na pograniczu powiatu bełskiego. W roku 1621 została sprzedana w posiadanie kolejno Piotra i Mojże- sza Mohyłów. W 1664 r. po śmierci Mojżesza Mohyły trafiła w dro- dze spadku do jego kuzynki Anny Potockiej, zony hetmana wielkie- go koronnego Stanisława Rewery Potockiego. Następnie Potoccy ofiarowali Wielkie Oczy dzielnemu rycerzowi Andrzejowi Mo- drzewskiemu za zasługi wojenne. Dzięki staraniom Modrzewskiego 18 maja 1671 r. król Michał Kory- but Wiśniowiecki nadał wsi prawa miejskie magdeburskie oraz licz- ne przywileje, m.in. 3 jarmarki w roku i targi w każdy czwartek. Modrzewski obrał sobie Wielkie Oczy na stałą siedzibę i rozpoczął przebudowę wzniesionej przez Mohyłów fortalicji, stawiając na jej miejscu dwór obronny. Miasteczko rozwijało się najintensywniej na przełomie XIX i XX w. W 1935 utraciło jednak prawa miejskie. Do wybuchu II wojny światowej mieszkali tutaj Polacy, Rusini, Ży- dzi i nieliczni Niemcy. Po wojnie liczba ludności znacznie się obni- żyła. W okresie powojennym odbudowano zniszczone gospodarstwa i miejscowość zaczęła się powoli rozwijać. Dokonano elektryfikacji, gazyfikacji, w latach 90-tych oddano do użytku wodociąg i nowa szkołę. Wielkie Oczy mimo upływu lat zachowały układ miejski z kwadrato- wym rynkiem, na którym stał kiedyś ratusz. REZERWAT MOCZARY W kierunku zachodnim wznosi się podominikański zespół kościelno – klasztorny ufundowany przez A. Modrzewskiego, budowany Rezerwat obejmuje powierzchnię 12,25 ha. Położony jest na gra- w latach 1667-1684 pw. Niepokalanego NMP i św. Andrzeja Aposto- nicach miejscowości; Kobylnica Ruska i Łukawiec. Przedmio- ła. Modrzewski nie doczekał zakończenia budowy, gdyż poległ 12 tem ochrony jest stanowisko czosnku siatkowatego występujące- go w runie grądu subkontynentalnego. Czosnek siatkowaty osiąga września 1683 roku pod Wiedniem na czele chorągwi królewicza tu północną granice swojego zasięgu. Zwykle spotkać go można w górach, m.in. w Bieszczadach. Z osobliwości florystycznych możemy tu również zobaczyć ku- kułkę Fuchsa, wrońca widlastego, groszek wschodniokarpacki, śnieżycę przebiśnieg i kilka gatunków storczyków.

Aleksandra, prowadząc zwycięską szarżę husarii na Turków. Kościół barokowy z szeroka fasadą, jednonawowy z chórem, zbudo- wany z cegły. W 2008 r. remon- towany – zmieniono dach i od- nowiono elewacje. Do kościoła przylega plebania oraz baroko- wa brama z fragmentu muru. W rokokowym ołtarzu głównym obraz Matki Bożej Pocieszy- cielki Strapionych (jedna z najstarszych kopii obrazu Matki Bożej Częstochowskiej) z 1613 r. Od XVIII w. obraz Madonny Wielkoockiej uzna- wany jest za cudowny, jest ce- lem pielgrzymek. Koronowany przez Jana Pawła II w Krośnie 10 czerwca 1997 r.

W pobliżu kościoła wznosi się klasztor SS. Boromeuszek zbudowany w latach 1890 – 1893. W II poł. XX w. remontowany, modernizowa- ny i rozbudowany. Mieści się w nim Dom Pomocy Społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie. W sąsiedztwie rynku znajduje się murowana synagoga z 1910 r. znisz- czona w czasie działań wojennych, odbudowana w 1927 r., głównie dzięki pomocy Eliahu Gottfrieda, amerykańskiego Żyda, emigranta z Wielkich Oczu, co upamiętnia tablica z czarnego marmuru wmurowa- na w ścianę świątyni. Zabytkową wartość synagogi podnosi dodatkowo fakt, że wykonana została ona na podstawie projektu słynnego architek- ta owych czasów, Jana Sasa Zubrzyckiego. W 2011 r. gmina uzyskała dofinansowanie z PROW – działanie „Odnowa i Rozwój Wsi” na lata 2007-2011 oraz z budżetu Województwa Podkarpackiego na gruntowny remont budynku wraz z fundamentami. Budynek pełni obecnie funkcję biblioteki publicznej.

PIĘĆ SOSEN Pomnik przyrody. Uwagę zwraca „pięć sosen” wyrastających z jednego pnia. Wg ludowych przekazów w XVIII w. ukazała się tam Matka Boża dzieciom, które pasły w tych okolicach bydło. W miejscu tym wybudowano kaplicę, gdzie umieszczono obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Miedzy rozgałęzieniami so- sny wytrysło źródło, którego woda miała właściwości uzdrawia- jące. Do miejsca tego pielgrzymowali Polacy, Ukraińcy i Żydzi. Znajduje się tam również Izba Pamięci, w której można obejrzeć pa- W 1944 r. kaplica została zburzona przez żołnierzy Armii Czer- miątki związane z kultura żydowską. Izba ta powstała w głównej mierze wonej, natomiast obraz zaginął. W 1973 r. Jan Kuchta – miesz- dzięki inicjatywie Fundacji Wielkie Oczy. kaniec Skolina postawił tam drewnianą kapliczkę z wizerunkiem Matki Bożej Pacławskiej, która spłonęła w październiku 2006 r. Poświęcenie nowej nastąpiło w maju 2007 r. Miejsce to, także obecnie jest celem wielu pielgrzymek. Również myśliwi spoty- kają się w tym miejscu w dniu swojego patrona – św. Huberta.

ŻMIJOWISKA Przy rynku wznosi się także cerkiew greckokatolicka z 1925 r. pw. św. Mikołaja Cudotwórcy. Po wojnie służąca jako maga- Niewielka miejscowość położona między Wielkimi Oczami zyn, aktualnie nieużywana. Jest to jedyna w Polsce cerkiew wy- a Wólką Żmijowską, pierwotnie najprawdopodobniej znana pod budowana na wzór „muru pruskiego”. nazwą „Wola Świdnicka”. Wieś założona w pierwszej połowie XV w. przez Potworowskich. Podobnie jak Wielkie Oczy, była m.in. w posiadaniu Mohyłów oraz Andrzeja Modrzewskiego. Żmijowiska to osada starsza o niemal dwa stulecia od Wielkich Oczu. Na wschodnim skraju wsi w otoczeniu drzew kryje się drewniana cerkiew pw. Zaśnięcia NMP z 1786 r., przebudowywana w 1881 i 1930 r. Nowa kryta czterospadowym, blaszanym da- chem zwieńczonym kopułą. Obok znajduje się cmentarz.

Cennym zabytkiem jest XVII-wieczny dwór obronny wzniesio- ny w kształcie litery „H” i otoczony resztkami bastionowych fortyfikacji ziemnych w stylu staroholenderskim. Po zaprzesta- niu pełnienia funkcji mieszkalnych przeznaczony został na cele przemysłowe (gorzelnia, młyn). Odrestaurowany w latach 1973 – 1978 stał się siedziba Urzędu Gminy.

WÓLKA ŻMIJOWSKA Licząca dziś 12 gospodarstw Wólka Żmijowska (kiedyś prawdo- podobnie „Magielowa Wola”) liczyła w 1921 roku 416 mieszkań- ców (364 Ukraińców i 52 Polaków). W Żmijowiskach znajduje się otoczona starymi drzewami cerkiew pw. Narodzenia NMP wzniesiona w 1895 r. (wg innych źródeł w 1786 r., a przebudowana pod koniec XIX w.). Świątynia trój- dzielna, konstrukcji zrębowej, w górnej części oszalowana z dominującą kwadratową nawa pokrytą czterospadowym dachem W Wielkich Oczach przy ul. Leśnej zobaczyć też można pozo- zakończonym niewielką kopułą. Wokół świątyni ciągnął się zada- stałości po parku, w którym mieścił się nieistniejący już, mu- szenia – tzw. soboty. Nieczynna od 1947 r. W latach 90-tych od- rowany dworek z XIX w. oraz domy dla służby. Wzdłuż ze- nowiona z inicjatywy Pracowni Kultury Tęczy w Rzeszowie dzia- wnętrznej osi parku i głównej drogi dojazdowej zachowały się łającej pod auspicjami UNESCO. W 1990 roku obiekt wpisano do nasadzenia z grabu i lipy. rejestru dóbr kultury. ŁUKAWIEC Osada w typie łańcuchówki - złożona jest z kilku części POTOK JAWOROWSKI i przysiółków. Pierwsze ślady działalności człowieka datowane są na okres neolitu, kolejne pochodzą z okresu wpływów rzymskich Miejscowość założona przez kolonistów niemieckich w okresie i wczesnego średniowiecza. Świadczą o tym ślady osadnictwa odkry- józefińskim (nosiła nazwę Fehlbach). Jej atrakcją jest neogotycki te w 1990 r. w pobliżu cerkwi. kościół rzymskokatolicki pw. Świętej Trójcy wybudowany Przywilej lokacyjny Łukawca datowany jest na 16 lipca 1465 r. w latach 1910 – 1913, murowany, jednonawowy z chórem, boga- „w ostatnią niedzielę przed świętem św. Marii Magdaleny roku Pań- ty we freski z drewnianym, rzeźbionym ołtarzem z 1912 r. skiego 1465”. Wieś była lokowana na nieużytkach Szczutkowa przez W niedalekiej odległości od wsi (ok. 2 km) skręcając w drogę ówczesnego plebana lubaczowskiego, Mikołaja z Niedośpielina. Do polną zobaczyć można – bunkier „linii Mołotowa” – duża rzad- 1596 r. Łukawiec pozostawał pod patronatem królewskim. 4 maja kość na tym terenie. Rosjanie podjęli w tych okolicach budowę 1596 r. król Zygmunt III Waza w wyniku usilnych starań biskupa dużego węzła obrony z fortyfikacjami stałymi. Z 16 zaplanowa- przemyskiego Wawrzyńca Goślickiego, za zgodą sejmu i senatu nych schronów ukończono w stanie surowym dwa. zrzekł się prawa patronatu na miejscowością, włączył ja do prepozy- tury lubaczowskiej i przyłączył do dochodów mensy biskupiej w Przemyślu. Łukawiec do połowy XX w. był własnością kościelną. XVI-wieczne źródła podają, że Łukawiec bardzo szybko się rozwijał. W tym czasie istniał tu już młyn , folwark, karczma i stawy, zaś w drugiej połowie XVI w. została wzniesiona pierwsza cerkiew. Wiek XVII był zdecydowanie niepomyślny dla miejscowości. Latem 1623 r. Łukawiec został zniszczony przez Tatarów przez co wieś podupa- dła. W latach 1648-1649 miejscowość została ponownie zniszczona przez kozackie powstanie Chmielnickiego i przemarsz wojsk. Kolej- ne spustoszenie nastąpiło w 1672 r. spowodowane najazdem Tata- rów. W XVIII w. ze względu na brak zagrożeń zewnętrznych, miej- scowość targana przez trzy najazdy na nowo zaczęła się rozwijać. W 1701 r. w miejscu starej cerkwi powstała nowa istniejąca do dziś. W 1785 r. w miejscowości zamieszkiwało 400 grekokatolików, 310 osób obrządku rzymskokatolickiego i 9 izraelitów. W 1880 r. cały klucz łukawiecki liczył już 2842 mieszkańców: 1885 wyznania gre- kokatolickiego, 787 rzymskokatolickiego i 170 izraelitów. KOBYLNICA WOŁOSKA W XIX w. Łukawiec w wyniku zmian administracyjnych w Galicji znalazł się w powiecie politycznym Cieszanów, a w jego ramach Wieś na południe od Wielkich Oczu, w kierunku przejścia granicznego w Korczowej. Pierwsza wzmianka o Kobylnicy pojawia się w 1425 r., w powiecie sądowym Lubaczów. Działał tu wtedy folwark, gorzelnia, osadzona została jeszcze w XIV lub na początku XV w. Osadnictwo woło- mleczarnia, cegielnia i trzy karczmy. W okresie II wojny światowej skie pojawiło się przed 1507 r. W 1546 r. wójtostwo w Kobylnicy Woło- i walk z UPA liczba ludności drastycznie spadła. Zawieruchy wojenne skiej spustoszonej przez Tatarów otrzymał Mikołaj Tarło, herbu Topór, na terenie Łukawca upamiętnia cmentarz żołnierzy austriackich dworzanin króla Zygmunta Augusta, a następnie chorąży przemyski. z I wojny światowej oraz pomnik w lesie i mogiły partyzantów W 1557 r. dostał od króla zezwolenie na założenie miasta o nazwie Tarło- wiec na terenie Kobylnicy Wołoskiej i Ruskiej. Przywilej lokacyjny Tar- z okresu II wojny światowej. Z Łukawcem związana jest postać Bole- łowca udokumentowany jest w Metryce Koronnej, której oryginały prze- sława Millera – założyciela tutejszej szkoły, zmobilizowanego w 1939 chowywane są w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. r. jako oficera rezerwy aresztowanego i osadzonego w obozie jeniec- Już w XVI w. w Kobylnicy Wołoskiej istniał młyn i kuźnia, a od XVII w. kim w Starobielsku, który zginął w Katyniu. – karczmy oraz niewielkie stawy hodowlane. W Kobylnicy Wołoskiej mieści się położona na wzgórzu nad rzeką Łazan- ką, cerkiew pw. św. Dymitra z 1922 r. Zbudowana na planie krzyża z półokrągłą absydą i dwiema zakrystiami, nad skrzyżowaniem wznosi się ogromna kopuła na ośmiobocznym drewnianym bębnie, wnętrze jej ozda- bia polichromia. Po 1947 r. cerkiew była nieużytkowana, następnie została przejęta przez Kościół rzymsko-katolicki. Od 1992 r. odbywają się w niej również nabożeństwa grekokatolickie.

Największym zabytkiem miejscowości jest piękny modrzewiowy kościółek pw. Trzech Króli z 1756 r., zbudowany na planie prosto- kąta, z trójbocznym prezbite- rium, z przedsionkami i za- krystią od północy, z brusów modrzewiowych, wzmocnio- ny dębowymi słupami, z dachem dwuspadowym krytym gontem, na szczycie

BIHALE sygnaturka z krzyżem. Na Wieś złożona z przysiółków odległych od siebie o 1-3 km. Pierwsza o niej połączeniu nawy wzmianka pojawiła się już w roku 1578. Miejscowość była zrujnowana z prezbiterium umieszczona w 1629 roku w trakcie najazdu Tatarów i wyniszczona podczas walk pol- jest belka tęczowa z napisem sko-ukraińskich w latach 1944-1947. We wsi od XVI w. istniała karczma, w języku łacińskim z data XVII w. młyn, a w XVIII w. niewielki folwark. W centrum wsi usytułowa- powstania kościoła i nazwi- na jest dawna cerkiew greckokatolicka, pw. Opieki NMP, obecnie kościół skiem fundatora. Otoczony rzymskokatolicki, pw. Opieki MB Uzdrowienia Chorych. Istniejąca do dziś jest wieńcem starych drzew, cerkiew w 1821 r. na wzór cerkwi w Szczutkowie postawił ówczesny go- gdzie miedzy dwoma dębami spodarz z Bihal Ilko Pochodaj. Obecna cerkiew zbudowana jest na rzucie ustawiona jest dzwonnica krzyża łacińskiego z zachowaniem trójdzielności. z XVIII w., dęby jednocze- śnie stanowią część jej kon- strukcji.

Po przeciwne stronie drogi w latach 1983-1990 wybudowano duży, W szkole w Łukawcu mieści się Izba pamięci Jana Pawła II. murowany kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski. W ołtarzu głów- Gimnazjum w Łukawcu, otrzymało imię Jana Pawła II nym znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej w październiku 2000 r. W październiku 2004 r. na murach gimna- pochodzący z Tartakowa, namalowany na początku XVII w. W Łu- zjum została poświęcona tablica pamiątkowa, związana z Patronem kawcu jest on od 1965 r., koronowany przez Jana Pawła II dnia a poświęcenia dokonał ks. bp. Jan Śrutwa. 3czerwca 1991 r. w Lubaczowie. Od 2013 roku w łukawieckim koście- W Izbie pamięci poświęconej św. Janowi Pawłowi II, zgromadzone le znajduje się kaplica św. Jana Pawła II z relikwiami papieża Polaka. zostały cenne pamiątki, które na rzecz społeczności Łukawca prze- kazał wieloletni sekretarz papieża Polaka abp Mieczysław Mo- krzycki. Są to m.in. osobiste pamiątki papieskie a wśród nich; piu- ska papieska oraz wieczne pióra, których używał Ojciec Święty, rzeczy codziennego użytku takie jak zastawa papieska (talerze, sztućce, szklanki, kubki, literatki), a także maszynka do golenia, pianka oraz pędzel, którymi abp. M. Mokrzycki ogolił Jana Pawła II ostatni raz przed Jego śmiercią. Ponadto w sali, znajdują się pamiątkowe medale pochodzące z czasów pontyfikatu papieża Polaka, wybite na cześć różnych okoliczności związanych z życiem Kościoła. Ścianę główną zdobi obraz przedstawiający portret Ojca Świętego, który został namalowany przez Anitę Kuchtę. Znajduje się tu również puchar i piłka nożna z podpisami światowej klasy zawodników, które ufundował Jan Paweł II z okazji XX-lecia ist- nienia klubu „Unia” Łukawiec. Na jednej ze ścian wiszą koszulki sportowe włoskich piłkarzy. Izba pamięci zawiera, także wiele innych pamiątek przypominających życie i nauczanie naszego pa- pieża wśród nich można wyróżnić m.in.: watykańskie wydanie „Tryptyku Rzymskiego” jak i „Rodzinę szkół im. Jana Pawła II”- gdzie zostało wymienione Gimnazjum w Łukawcu. Całą wystawę Obiektem zabytkowym świadczącym o wielokulturowości jest cerkiew wzbogaca okazała kolekcja znaczków i kart pocztowych grekokatolicka pw. Dymitra Męczennika z 1701 r. Wielokrotnie z wizerunkiem Jana Pawła II, makieta placu św. Piotra, pamiątko- remontowana, przetrwała liczne pożary, znajdował się w niej nawet we zdjęcia, mapa z zaznaczonymi miejscami, w których bywał magazyn nawozów sztucznych. Cerkiew należy do grupy tradycyjnych Ojciec Święty oraz eksponaty, które otrzymał z egzotycznych kra- świątyń drewnianych Kościoła Wschodniego i nawiązuje do najstar- jów. szych cerkwi drewnianych z XVI/XVII w. Izbę pamięci odwiedzić można w godzinach otwarcia szkoły lub po wcześniejszym kontakcie z dyrekcją placówki lub władzami gminy Wielkie Oczy. Wizyty można uwiecznić w księdze pamiątkowej.