! ! Universidad*Autónoma*de*Sinaloa* Colegio'en'Ciencias'Agropecuarias' Facultad'de'Agricultura'del'Valle'del'Fuerte' Maestría*en*Ciencias*Agropecuarias* '

' * PSÍLIDOS*(:*)*DE*LA*REGIÓN*NORTE*DEL* ESTADO*DE*SINALOA,*MÉXICO.*

' * Que*para*obtener*el*grado*de*Maestro*en*Ciencias* Agropecuarias* * PRESENTA:* ARTURO*GONZALEZ*ALFARO* * DIRECTOR(A)*DE*TESIS:* DR.*GABRIEL*ANTONIO*LUGO*GARCÍA* * COSDIRECTOR(A)*DE*TESIS:* DRA.*LAURA*DELIA*ORTEGA*ARENAS* * ASESORES:* DR.*BARDO*HELEODORO*SÁNCHEZ*SOTO* DR.*JUAN*FERNANDO*SÁNCHEZ*PORTILLO* ' ' Culiacán*de*Rosales,*Sinaloa,*México,*a*Junio*de*2020' i! !

! ! UNIVERSIDAD AUTÓNOMA DE SINALOA COLEGIO DE CIENCIAS AGROPECUARIAS

FACULTAD DE MEDICINA VETERINARIA Y ZOOTECNIA

FACULTAD DE AGRONOMÍA CULIACÁN

FACULTAD DE AGRONOMÍA VALLE DEL FUERTE FACULTAD DE CIENCIAS DEL MAR FACULTAD DE AGRONOMÍA VALLE DEL CARRIZO

En la Ciudad de Culiacán Rosales, Sinaloa, el día 20 de enero del año 2020, el que suscribe Arturo González Alfaro, alumno del Programa de Maestría en Ciencias Agropecuarias, con número de cuenta 1018444-9, de la Unidad Académica Facultad de Agricultura del valle del Fuerte, del Colegio de Ciencias Agropecuarias de la UAS, manifiesta que es autor intelectual del presente trabajo de Tesis bajo la dirección del Dr. Gabriel Antonio Lugo Garcia y Dra. Laura Delia Ortega Arenas y cede los derechos del trabajo titulado “Psílidos (Hemiptera: Psylloidea) de la Region Norte del Estado de Sinaloa, México. ”, a la Facultad de Agricultura del Valle del Fuerte, del Colegio de Ciencias Agropecuarias de la Universidad Autónoma de Sinaloa, para su difusión, con fines académicos y de investigación por medios impresos y digitales, todo esto en apego al artículo 27 de la Ley Federal de Derechos de Autor. La Ley Federal del Derecho de Autor (LFDA) de los Estados Unidos Mexicanos (México) protege el contenido de la presente tesis. Los usuarios de la información contenida en ella deberán citar obligatoriamente la tesis como fuente, dónde la obtuvo y mencionar al autor intelectual. Cualquier uso distinto como el lucro, reproducción, edición o modificación, será perseguido y sancionado por el respectivo titular de los Derechos de Autor.

ATENTAMENTE

Arturo González Alfaro

CORREO ELECTRÓNICO: [email protected] CURP: GOAA920216HSLNLR01

i! ! DEDICATORIA* ' A'mis'padres,'Arturo'González'Ramos'y'Ma.'Victoria'Alfaro'Cortez,'por'creer'en'mí' y'apoyarme'para'poder'salir'adelante'con'mis'estudios,'porque'siempre'estuvieron' ahí'cuando'los'necesité,'por'los'consejos'que'me'dieron'y'me'ayudaron'mucho'a' lo'largo'de'este'camino.'' ' A'mi'esposa'Cynthia'Guadalupe'Lugo'Garcia,'por'el'apoyo'brindado,'por'confiar'en' mí,'por'estar'a'mi'lado'y'darme'ánimos'para'seguir'adelante.' ' A' mi' hijo' Ángel' Arturo' González' Lugo,' por' ser' el' motor' que' me' impulsó' a' salir' adelante,'por'darme'ánimos,'por'estar'siempre'a'mi'lado'y'por'ser'el'motivo'más' grande'para'continuar'en'este'camino'y'cumplir'una'meta'más.' ' Mi'hermana,'Yesenia'González'Alfaro'por'los'consejos'que'me'dio'y'por'no'dejarme' sólo'cuando'más'la'necesité.'' ' A' mi' familia,' mi' tía' Margarita' Alfaro' Cortéz,' porque' siempre' estaba' ahí' para' ayudarme'cuando'la'necesité,'por'los'consejos'que'me'dio'y'por'todo'el'apoyo' brindado'a'lo'largo'de'todo'este'tiempo.' ' A'toda'mi'familia'en'general'que'se'preocupó'por'mí,'que'me'aconsejaba'y'me' ofrecieron'el'apoyo'para'poder'concluir'con'mis'estudios.'' * * * * * *

! ! ii! ! AGRADECIMIENTOS' Gracias'a'Dios'por'permitirme'cumplir'una'meta'más'al'lado'de'mi'familia,'gracias' a'mi'familia'por'apoyarme'a'lo'largo'de'mi'vida,'por'ayudarme'a'salir'adelante'con' mis'estudios'de'maestría'y'por'todos'los'consejos'que'me'dieron.' ' Gracias'al'Consejo'Nacional'de'Ciencia'y'Tecnología'(CONACYT)'por'el'apoyo' económico'otorgado'para'poder'solventar'los'gastos'de'mis'estudios'de'maestría'y' así'poder'cumplir'una'meta'más.' ' 'A'la'Universidad'Autónoma'de'Sinaloa,'al'Colegio'de'Ciencias'Agropecuarias'por' abrirme' las' puertas' y' darme' la' oportunidad' de' prepararme' profesionalmente' y' adquirir'nuevos'conocimientos.' ' A'mis'profesores'y'miembros'de'mi'comité'tutorial,'por'todo'el'apoyo'brindado,'por' transmitirme'parte'de'sus'conocimientos'y'ayudarme'a'concluir'mis'estudios.' ' Al'Dr,'Bardo'Heleodoro'Sánchez'Soto'por'formar'parte'de'mi'comité,'por'el'apoyo' brindado'y'por'las'correcciones'hechas'en'el'transcurso'de'mi'redacción'de'tesis.' ' Al'Dr.'Gabriel'Antonio'Lugo'Garcia,'por'confiar'en'mí'y'ser'mi'director'de'tesis,' gracias'por'ayudarme'a'salir'adelante'y'por'todo'el'apoyo'brindado'a'lo'largo'de' mis'estudios'de'maestría,'por'sus'consejos,'regaños'y'correcciones'realizadas'a'mi' trabajo.' ' A'mi'compañero'de'clases,'Andrés'Beltrán'por'ser'un'buen'compañero'y'por'el' apoyo'brindado'a'lo'largo'de'todo'este'tiempo'que'convivimos'en'la'escuela.' ' ' ' '

! ! iii! ! CONTENIDO' PÁGINA* INDICE*DE*CUADROS...... ' viii' INDICE*DE*FIGURAS...... '' ix'

RESUMEN...... ' xii'

ABSTRACT...... ' xiii'

I.*INTRODUCCIÓN...... ' 1'

II.*REVISIÓN*DE*LITERATURA...... ' 3'

2.1'Ubicación'taxonómica'de'la'superfamilia'Psylloidea...... ' 3'

2.2'Descripción'de'la'superfamilia'Psylloidea...... ' 4'

2.2.1'Cabeza...... ' 5'

2.2.2'Tórax...... ' 5'

2.2.3'Alas...... ' 6'

2.2.4'Patas...... ' 7'

2.2.5'Abdomen...... ' 7'

2.2.6'Ciclo'de'vida………………………………………………………………..' 7'

2.3'Descripción'del'estado'inmaduro'de'Psyliidae…………………...... ' 8'

2.3.1'Huevo………………………...... ' 8'

2.3.2'Ninfa………………………………...... ' 8'

2.3.3'Biología…………...... ' 8'

III.*HIPOTESIS...... ' 9'

IV.*OBJETIVOS...... ' 9'

V.*MATERIAL*Y*MÉTODOS...... ' 10'

5.1'Área'de'estudio...... ' 10'

! ! iv! ! 5.2'Recolecta'e'identificación'de'hospederas…...... ' 10'

5.3'Recolecta'e'identificación'de'insectos...... ' 11'

6.*RESULTADOS*Y*DISCUSIÓN...... ' 12'

6.1'Calophyidae:'Calophya(spondiadis...... ' 14'

6.1.1'Material'examinado...... ' 14'

6.1.2'Diagnosis...... ' 14'

6.1.3'Ninfa………………………………………………………………………..' 15'

6.1.4'Biología…………………………………………………………………….' 15'

6.1.5'Distribución………………………………………………………………..' 17'

6.1.6'Hospederos………………………………………………………………..' 17'

6.2'Aphalaridae:'Blastopsylla(occidentalis...... ' 18'

6.2.1'Material'examinado...... ' 18'

6.2.2'Diagnosis...... ' 18'

6.2.3'Ninfa………………………………………………………………………..' 19'

6.2.4'Biología…………………………………………………………………….' 19'

6.2.5'Distribución………………………………………………………………..' 20'

6.2.6'Hospederos………………………………………………………………..' 20'

6.3':'Freysuila(dugesi……………...... ' 21'

6.3.1'Material'examinado...... ' 21'

6.3.2'Diagnosis...... ' 21'

6.3.3'Ninfa………………………………………………………………………..' 22'

6.3.4'Distribución………………………………………………………………..' 26'

! ! v! ! 6.3.5'Hospederos………………………………………………………………..' 26'

6.4'Euphaleurus(nidifex……………………...... ' 26'

6.4.1'Material'examinado...... ' 26'

6.4.2'Diagnosis...... ' 26'

6.4.4'Biología…………………………………………………………………….' 27'

6.4.5'Distribución………………………………………………………………..' 28'

6.4.6'Hospederos………………………………………………………………..' 28'

6.5'(cubana………….………...... ' 29'

6.5.1'Material'examinado...... ' 29'

6.5.2'Diagnosis...... ' 29'

6.5.3'Ninfa………………………………………………………………………..' 30'

6.5.4'Biología…………………………………………………………………….' 30'

6.5.5'Distribución………………………………………………………………..' 32'

6.5.6'Hospederos………………………………………………………………..' 32'

6.6'Heteropsylla(flexuosa………….………...... ' 33'

6.6.1'Material'examinado...... ' 33'

6.6.2'Diagnosis...... ' 33'

6.6.3'Biología…………………………………………………………………….' 33'

6.6.4'Distribución………………………………………………………………..' 34'

6.6.5'Hospederos………………………………………………………………..' 34'

6.7'Heteropsylla(texana…..……….………...... ' 35'

6.7.1'Material'examinado...... ' 35'

! ! vi! ! 6.7.2'Diagnosis...... ' 35'

6.7.3'Ninfa………………………………………………………………………..' 36'

6.7.4'Biología…………………………………………………………………….' 37'

6.7.5'Distribución………………………………………………………………..' 39'

6.7.6'Hospederos………………………………………………………………..' 40'

6.8'Euceropsylla(minuticona….….………...... ' 40'

6.8.1'Material'examinado...... ' 40'

6.8.2'Diagnosis...... ' 40'

6.8.3'Biología…………………………………………………………………….' 41'

6.8.4'Distribución………………………………………………………………..' 42'

6.8.5'Hospederos………………………………………………………………..' 42'

6.9'Aphalaroida(inerme………...….………...... ' 43'

6.9.1'Material'examinado...... ' 43'

6.9.2'Diagnosis...... ' 43'

6.9.3'Biología…………………………………………………………………….' 44'

6.9.4'Distribución………………………………………………………………..' 45'

6.9.5'Hospederos………………………………………………………………..' 45'

6.10'Liviidae:(Diaphorina(citri…..….………...... ' 45'

6.10.1'Material'examinado...... ' 45'

6.10.2'Diagnosis...... ' 45'

6.10.3'Ninfa……………………………………………………………………..' 47'

6.10.4'Biología………………………………………………………………….' 48'

! ! vii! ! 6.10.5'Distribución……………………………………………………………..' 50'

6.10.6'Hospederos……………………………………………………………..' 50'

6.11'Triozidae:(Bactericera(cockerelli.….……...... ' 51'

6.11.1'Material'examinado...... ' 51'

6.11.2'Diagnosis...... ' 51'

6.11.3'Ninfa……………………………………………………………………..' 51'

6.11.4'Biología………………………………………………………………….' 52'

6.11.5'Distribución……………………………………………………………..' 53'

6.11.6'Hospederos……………………………………………………………..' 53'

VII.*CONCLUSIONES…………………………………………………………...' 54'

VIII.*LITERATURA*CITADA……………………………………………………' 55'

' ' ** ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ''''

! ! viii! ! ÍNDICE*DE*CUADROS* CUADRO* ' PÁGINA* 1' Relación' de' familias,' géneros' y' especies' con' plantas' ' hospederas'y'su'distribución'en'la'región'Norte'del'estado'de' ' Sinaloa...... ' 13' * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

! ! ix! ! ÍNDICE*DE*FIGURAS* FIGURA* ' PÁGINA* 1' Representación'esquemática'de'la'clasificación'propuesta'por' ' Burckhardt' y' Ouvrard' (2012),' donde' se' incluyen' todas' las' ' familias' y' subfamilias' de' ' Psylloidea...... ' 4' 2' Síntomas' de' Calophya( spondiadis( en' planta' de' ciruelo' ' (Spondias(purpurea).((2017c2018)………………………...... ' 16' 3' Ninfas'de'Calophya(spondiadis'en'planta'de'ciruelo'(Spondias( ' purpurea).'(2017c2018)...... ' 16' 4' Fluctuación' poblacional' Calophya( spondiadis( en' planta' de' ' ciruelo' (Spondias( purpurea)( (2017c ' 2018)...... ' 17' 5' Fluctuación'poblacional'de'Blastopsylla(occidentalis(en'planta' ' de' eucalipto' (( globulus).( (2017c ' 2018)...... ' 20' 6.' Procesos'genales,'antena,'ala'y'para'de'adulto'de'Freysuila( ' dugesii( recolectado( en' planta' de' palo' colorado' (Spondias( ' purpurea).((2017c2018)...... ' 22' 7.' Ninfa'de'Freysuila(dugesii((partes'del'cuerpo,'cabeza,'antena,' ' pata,' abertura' anal)' recolectada( en' planta' de' palo' colorado' ' (Spondias(purpurea).((2017c2018)…………………………….....' 23' 8.' Fluctuación'poblacional'de'Freysuila(dugesii'en'planta'de'palo' ' colorado'(Caesalpinia(platyloba)...... ' 25' 9.' Fluctuación' poblacional' de' Freysuila( dugesii' en' planta' de' ' huizache'(Caesalpinia(cacalaco)...... ' 25' 10.' Ninfas' de' Heteropsylla( cubana( recolectadas' en' planta' de' ' Leucaena(leucochepala...... ' 30'

! ! x! ! 11.' Fluctuación'poblacional'de'Heteropsylla(cubana'en'planta'de' ' guaje'(Leucaena(leucocephala)…...... ' 31' 12.' Fluctuación'poblacional'de'Heteropsylla(flexuosa'en'planta'de' ' vinorama'(Acacia(farnesiana)……………………………………..' 34' 13.' Adulto'de'Heteropsylla(texana(en'planta'de'Prosopis(juliflora.( ' Parasitoide'adulto'no'identificado………………………………...' 36' 14.' Ninfas' de' Heteropsylla( texana( recolectadas' en' planta' de' ' Prosopis(juliflora……………………………………………………' 37' 15.' Fluctuación' poblacional' de' Heteropsylla( texana' en' Prosopis( ' juliflora,'en'el'norte'de'Sinaloa,'México…………………………..' 39' 16.' Ninfas' de' Heteropsylla( sp.' recolectadas' en' planta' de' ' Pithecellobium(dulce'(2018c2019)………………………………..' 41' 17.' Adultos' de' Heteropsylla( sp.( recolectados' en' planta' de' ' Pithecellobium(dulce'(2018c2019).….……………………………' 42' 18.' Fluctuación'poblacional'Euceropsylla(minuticona'en'planta'de' ' guamúchil'(Pithecellobium(dulce)………………………………' 42' 19.' Adultos' de' Aphalaroida( inermis( en' planta' de( Prosopis' sp.' ' (Tomado'de'Vitanza)………………………………………………' 44' 20.' Fluctuación' poblacional' Aphalaroida( inermis' en' planta' de' ' Mezquite'(Prosopis(juliflora)………………………………………' 45' 21.' Adultos'de'Diaphorina(citri'recolectados'en'plantas'de'limón' ' (Citrus(limon'L.)…………………………………………………….' 47' 22.' Ciclo'biológico'de'Diaphorina(citri'en'plantas'de'limón'(Citrus( ' limon'L.)……………………………………………………………..' 48' 23.' Daños'ocasionados'por'Diaphorina(citri'en'cítricos'(Imágenes' ' de' tomadas' de' SENASICA' ' http://www.senasica.gob.mx/?id=4512)...... ' 49' 24.' Fluctuación' poblacional' Diaphorina( citri' en' cítricos' (Citrus' ' sp.)…………………………………………………………………..' 50'

! ! xi! ! 25.' Adultos' de' Bactericera( cockerelli* recolectados' en' cultivo' de' ' chile' jalapeño' (Fotos' tomadas' de' ' https://www.researchgate.net/figure/Potato)...... ' 52' 26.' Fluctuación' poblacional' Bactericera( cockerelli' en' cultivo' de' ' chile'(Capsicum(annuum(L.)………………………………………' 53' *

! ! xii! ! RESUMEN*

' Los' psílidos' (Psylloidea),' o' piojos' saltadores' de' plantas,' son' un' grupo' relativamente' pequeño' (≈4000' especies' descritas' en' ocho' familias)' en' comparación' con' los' pulgones' e' insectos' escamosos.' En' Sinaloa,' México,' la' atención'a'estos'insectos'se'ha'centrado,'en'cultivos'agrícolas,'malezas'invasoras' de' la' agricultura' y' fabáceas' presentes' en' vegetación' natural.' Estas' plantas' albergan'varios'géneros'cuyas'ninfas'se'alimentan'de'los'brotes'en'crecimiento'y' son' vectores' de' algunas' enfermedades.' Por' ejemplo,' Heteropsylla( cubana' Crawford' se' ha' convertido' en' plaga' importante' de' Leucaena( leucocephala,' mientras' que' otras' especies' del' género' se' introdujeron' a' otros' países' como' agentes'de'control'biológico'contra'Prosopsis(juliflora'y'Desmanthus(virgatus.' ' Actualmente'hay'poca'información'de'la'importancia'que'tienen'estos'insectos'en' la'región,'por'lo'tanto,'el'objetivo'del'estudio'fue'identificar'taxonómicamente'las' especies'de'psílidos'de'la'zona'norte'del'estado'de'Sinaloa,'México.'De'septiembre' de'2017'a'septiembre'de'2019,'se'realizaron'recolectas'de'insectos'en'las'cultivos' agrícolas' establecidos' en' el' Valle' del' Fuerte' y' Valle' del' Carrizo,' así' como' en' vegetación'natural'de'los'municipios'de'Ahome'y'El'Fuerte,'Sinaloa.'Se'registraron' 13'especies'de'Psylloidea'que'representan'a'cinco'familias'para'la'región'norte'de' la' entidad.' La' familia' Calophyidae' incluye' la' especie' Calophya( spondiadis( Burckhardt' &' Mendez,' 2015' que' se' asocia' a' Spondias( purpurea( (ciruelo)l' Aphalaridae'está'representada'por'Blastopsylla(occidentalis(que'habita'plantas'del' género' Eucalyptus.( En' la' familia' Psyllidae' se' registró' a' Freysuila( dugesii,' Euphalerus( nidifex' Schwarz,' 1904,' Heteropsylla( cubana' Crawford,' 1914,' Heteropsylla(texana'Crawford,'1914,'Heteropsylla(flexuosa(Muddiman,'Hodkinson' &' Hollis,' 1992,( Heteropsylla( sp.,( Euceropsylla( minuticona' Crawford,' 1914,( y' Aphalaroida(inermis'Crawford,'1914.' ' Palabra'clave:'Psyllidae,'fábaceas,'Heteropsylla,'etc.'

! ! xiii! ! ABSTRACT*

' Psyllids' (Psylloidea),' or' ' jumping' lice,' are' a' relatively' small' group' (≈4000'species'described'in'eight'families)'compared'to'aphids'and'scaly'.' In' Sinaloa,' Mexico,' attention' to' these' insects' has' focused' on' agricultural' fields,' invasive'weeds'from'agriculture'and''present'in'natural'vegetation.'These' ' harbor' various' genera' whose' nymphs' feed' on' growing' shoots' and' are' vectors'of'some'diseases.'For'example,'Heteropsylla(cubana'Crawford'has'become' a'major'pest'of'Leucaena(leucocephala,'while'other'species'of'the'genera'were' introduced'to'other'countries'as'biological'control'agents'against'Prosopsis(juliflora' and'Desmanthus(virgatus.' ' Currently,'there'is'little'information'on'the'importance'of'these'insects'in'the'region,' therefore,'the'objective'of'the'study'was'to'taxonomically'identify'psyllid'species'in' the' northern' part' of' the' state' of' Sinaloa,' Mexico.' From' September' 2017' to' September' 2019,' ' collections' were' carried' out' in' the' agricultural' fields' established' in' the' Valle' del' Fuerte' and' Valle' del' Carrizo,' as' well' as' in' natural' vegetation' in' the' municipalities' of' Ahome' and' El' Fuerte,' Sinaloa.' Thirteen' Psylloidea'species'representing'five'families'were'registered'for'the'northern'region' of' the' entity.' The' Calophyidae' family' includes' the' species' Calophya( spondiadis' Burckhardt' &' Mendez,' 2015' that' is' associated' with' Spondias( purpurea' (plum)l' Aphalaridae'is'represented'by'Blastopsylla(occidentalis'that'inhabits'plants'of'the' Eucalyptus' genera.' In' the' family' Psyllidae' Freysuila( dugesii,' Euphalerus( nidifex' Schwarz,' 1904,' Heteropsylla( cubana' Crawford,' 1914,' Heteropsylla( texana' Crawford,' 1914,' Heteropsylla( flexuosa' Muddiman,' Hodkinson' &' Hollis,' 1992,' Heteropsylla' sp.,' Euceropsylla( minuticona' Crawford,' 1914,( ' and' Aphalaroida( inermis'Crawford,'1914.' ' Keyword:'Psyllidae,'Fabaceae,'Heteropsylla,

! ! 1! ! ' I.* INTRODUCIÓN*

Los'psílidos'o'piojos'saltadores'de'las'plantas'(Psylloidea)'son'un'grupo'de' insectos'hemípteros'del'suborden''que'integra'3,'850'especies'y' 180'géneros.'En'México,'se'tiene'registro'de'siete'familias'y'114'especies'(Caldwell,' 1941l'Burckhardt'y'Ouvrard,'2012l'Méndez,'2015),'que'se'agrupan'en'las'familias' Aphalaridae,'Calophyidae,'Carsidaridae,'Homotomidae,'Liadopsyllidae†,'Liviidae,' Malmopsyllidae†,' Neopsylloididae†,' Phacopteronidae,' Psyllidae' y' Triozidae' (Burckhardt'y'Ouvrard,'2012).'A'la'superfamilia'Psylloidea'la'integran'especies'que' se' consideran' plagas' de' importancia' económica,' que' son' vectores' de' enfermedades'de'plantas'en'la'agricultura,'y'otras'que'tienen'el'potencial'como' posibles' organismos' de' control' de' plantas' exóticas' invasoras' (Burckhardt' y' Ouvrard,'2012).'' ' El'daño'ocasionado'a'la'planta'huésped'es'a'través'de'la'alimentación,'desarrollo' de' agallas' y' la' transmisión' de' patógenos,' que' causan' daños' importantes' a' los' cultivos,'por'lo'tanto,'se'consideran'amenazas'agrícolas'lo'suficientemente'graves' como'para'requerir'a'un'método'de'control'(Kistner'et(al.,'2016).'Para'alimentarse' de'la'savia'de'la'planta,'los'psílidos'penetran'el'tejido'con'el'estilete'para'ingerir'el' líquido,'método'que'favorece'la'transmisión'de'virus'y'enfermedades,'motivo'por'el' cual'se'consideran'vectores'de'patógenos'de'cultivos'agrícolas,'además,'alcanzan' altas'poblaciones'que'disminuyen'la'cantidad'de'nutrientes'en'las'plantas,'causan' malformación' de' hojas' e' inducen' agallas' (Borror' et( al.,' 1989).' Estos' insectos' consumen' altas' cantidades' de' savia' del' floema' vegetal,' la' cual' es' rica' en' carbohidratos'pero'deficiente'en'compuestos'nitrogenados,'la'cual'excretan'como' melaza'que'favorece'el'desarrollo'de'hongos'del'tipo'fumagina'(Capnodium'sp.),' que'interfieren'con'el'proceso'fotosintético'de'la'planta,'que'se'refleja'en'pérdidas' de'follaje,'decoloración,'reducción'del'crecimiento,'muerte'de'ramas'y'agallamiento' de'las'plantas'(Wilcken,'2003).'' '

! ! 2! ! A'nivel'de'especie,'estos'insectos'muestran'relación'estrecha'con'la'planta' hospedera,'lo'que'permite'obtener'una'identificación'con'base'en'la'relación'plantac hospedero'(Burckhardt'et(al.,'2006),'y'esta'fauna'se'asocia,'en'su'mayoría,'con' plantas' dicotiledóneas,' con' unas' pocas' especies' en' las' angiospermas' monocotiledóneas'y'sólo'cuatro'coníferas'(Hodkinson,'2009).'Los'primeros'psílidos' registrados' en' México' fueron' Bactericera( cockerelli,' Calophya( rubra' (Blanchard,' 1852),'ésta'última'forma'agallas'que'alteran'el'crecimiento'de'ramas'y'foliolos'en' pirul'Schinus(molle'L.'Así'mismo,'Glycaspis(brimblecombei'(Moore)'que'ataca'hojas' de'Eucalyptus(camaldulensis'(Dehnh,'1832)'(Caldwell,'1941l'Cibrián'et(al.,'1995l' Cibrián' et( al.,' 2001)' y' en' Sinaloa' sólo' se' tiene' el' registro' de' Freysuila( dugesii' Alemán,' Heteropsylla( flexuosa( Muddiman,( Hodkinson' &' Hollis,( Bactericera( cockerelli'y'Diaphorina(citri,'estos'últimos'registrados'como'vectores'que'inducen' la'punta'morada'en'papa'y'el'HLB'en'cítricos'(Domínguez,'1979l'GarzóncTiznado,' 2005l'LópezcArroyo'et(al.,'2005l'Lugo'et(al.,'2017).'' ' Varios'géneros'de'psílidos'nativos'de'México,'son'taxonómicamente'complejos'y/o' requieren'trabajo'sistemático'adicional,'estos'incluyen'a'Aphalaroida,'Bactericera'y' Heteropsylla'que'tienen'numerosas'variaciones'de'color'y'patrones'de'venación'en' las'alas.'Además,'es'necesario'realizar'una'revisión'detallada'de'Aphalaroida'que' permita' determinar' el' rango' de' variación' y' distribución' de' estas' especies,' y' el' género'Calophya'requiere'un'trabajo'exhaustivo'de'campo'y'laboratorio,'ya'que'sus' especies'presentan'polimorfismo'notable'en'algunos'especímenes.'Tomando'en' cuenta'estos'antecedentes'y'debido'a'que'en'Sinaloa,'los'reportes'sobre'psílidos' son' escasos,' se' carece' de' datos' de' sus' hospederos,' distribución,' fluctuación' poblacional' y' enemigos' naturales,' es' necesario' generar' información' pertinente' sobre'la'importancia'que'tienen'estos'insectos'en'la'región.' * * * *

! ! 3! ! II.* REVISION*DE*LA*LITERATURA*

* 2.1*Ubicación*taxonómica*de*la*superfamilia*Psylloidea*

La' ordenación' de' los' psílidos' en' los' diferentes' grupos' dio' inicio' desde' Linnaeus'(1758),'quíen'estableció'los'órdenes'Hemíptera'y'Homóptera'con'base' en'la'morfología'de'las'alas,'surgiendo'así'gran'cantidad'de'trabajos'de'distintos' autores'que'debatieron'la'situación'taxonómica'de'los'grupos'(Campbell,'1995),'por' lo'que'al'final'se'trataron'por'algunos'como'órdenes'y'subórdenes'(Borror'et(al.,' 1989).' Debido' a' las' supuestas' características' sinapomorficas' que' presentaba' Homóptera,'como'el'foramen'magnum'amplio,'grandes'suturas'que'definen'la'placa' mandibular,'alas'anteriores'más'largas'que'las'posteriores,'tarsómeros'reducidos' y'esperma'simple'se'pensaba'que'era'un'grupo'monofilético'(Hamilton,'1981),'sin' embargo,' ahora' se' sabe' que' algunos' de' éstos' caracteres' considerados' anteriormente'son'simplesiomórficos'(Hennig,'1981l'Forero,'2008).' ' En' base' a' diferentes' estudios' moleculares,' morfológicos' y' paleantológicos' argumentaron' que' Homóptera' no' era' un' grupo' monofilético,' se' consideró' como' taxón'no'valido,'por'lo'que'el'término'de'“Homóptera”'se'abandonó'y'actualmente' los' subórdenes' de' Hemíptera' siguen' siendo' Heteroptera,' Sternorrhyncha' y' Auchenorrhyncha'(Campbell'et(al.,'1994,'1995l'Sorensen'et(al.,'1995).'El'orden' Hemíptera'se'caracteriza'por'su'aparato'bucal'“picadorcchupador”,'en'el'suborden' Heteroptera' el' aparato' bucal' se' origina' en' la' parte' anterior' de' la' cabeza,' en' Auchenorryhncha'en'parte'trasera'de'la'cabeza'y'en'Sternorrhyncha'surge'entre' las' procoxas,' siendo' este' último' suborden' el' que' contiene' a' la' superfamilia' Psylloidea'(Borror,'2005).'En'la'actualidad'la'superfamilia'(Hemiptera:'Psylloidea)' se' compone' por' las' familias:' Aphalaridae,' Carsidaridae,' Calophyidae,' Homotomidae,' Liviidae,' Phacopteronidae,' Psyllidae' y' Triozidae' (Figura' 1)' (Burckhardt'y'Ouvrard,'2012).'

! ! 4! !

' ' Figura*1.*Representación'esquemática'de'la'clasificación'propuesta'por'Burckhardt' y' Ouvrard' (2012),' donde' se' incluyen' todas' las' familias' y' subfamilias' de' Psylloidea.' ' 2.2*Descripción*de*superfamilia*Psylloidea* Los'psílidos'son'insectos'activos,'presentan'patas'especializadas'para'saltar' y'alas'que'le'ayudan'a'transportarse'de'un'lugar'a'otro'en'busca'de'alimento'o'en' caso' ' de' ser' molestados,' presenta' procesos' genales' desarrollados,' los' adultos' miden'entre'2'y'10'mm'de'longitud,'son'gmonófagos'u'oligófagos'en'su'estado' ninfal.'La'descripción'morfológica'de'los'insectos'que'a'continuación'se'presenta' se' realizó' con' base' en' (Hodkinson' y' White,' 1979l' Ossiannilsson,' 1992l' Drohojowska,'2013).' * *

! ! 5! ! 2.2.1*Cabeza* ' Es'de'apariencia'variable'dentro'de'la'familia,'la'parte'más'grande'es'el' vertex,'el'cual'está'dividido'por'una'sutura,'presenta'tres'ocelos,'ventralmente'las' genas'forman'la'mayor'parte'de'la'cabeza,'el'esclerito'presente'caudalmente'de' cada' ojo' compuesto' está' oculto.' Los' ojos' son' grandes' y' generalmente' más' o' menos'hemisféricos,'con'proyección'lateral'desde'el'lado'de'la'cabeza.'El'rostrum' es' corto.' Las' antenas' en' la' mayoría' de' las' familias' son' de' diez' segmentos,' raramente'son'de'seis,'ocho'o'nueve'segmentosl'los'dos'primeros'segmentos'son' más'grandes'y'más'cortos'que'las'siguientes'uniones,'el'tercero'es'casi'siempre'el' más'largo,'el'segmento'terminal'se'engrosa'un'poco'y'lleva'dos'setas'gruesas'de' longitud'desigual.'El'tamaño,'la'forma,'proporciones'de'la'cabeza'y'sus'apéndices,' presentan'caracteres'taxonómicos'(Hodkinson'y'White,'1979).' * 2.2.2*Tórax'' ' En'proporción'al'resto'del'cuerpo,'el'tórax'de'Psyllidae'es'muy'grande'y' fuerte.'Se'ha'especializado'por'los'hábitos'de'salto.'El'protórax'es'corto'y'este'a'su' vez'está'compuesto'por'el'notum,'esclerito'que'se'arquea'detrás'de'la'cabeza,'la' medida'que'alcanza'hacia'los'lados'varia'en'los'diferentes'génerosl'el'mesotórax' es'la'parte'más'grande,'siendo'largo'y'ancho'adaptado'para'la'inserción'muscular,' éste'se'divide'en'praescutum,'scutum'y'scutelluml'el'scutum'es'un'gran'esclerito' pesado,' separado' del' praescutum' y' scutellum' por' surcos' prominentes' externamente'y'por'crestas'en'el'interior.'El'scutelum'es'mucho'más'pequeño'que' el'scutum,'es'hemisférico'y'forma'un'cordón'axilar'largo'y'delgado'que'se'extiende' hacia' abajo,' posteriormente' se' adhiere' a' la' base' del' ala' y' forma' parte' de' este' último.' La' base' del' ala' es' un' gran' proceso' bifurcado,' con' el' cordón' axilar' generalmente'fusionado'y'formando'parte'de'la'base'de'fijación'para'el'ángulo'anal' del'alal'el'metatórax'está'más'desarrollado'en'la'parte'ventral,'su'musculatura'es' muy'notable'e'interesante'ya'que'aquí'surgen'los'músculos'que'mueven'a'las'patas' saltadoras' de' los' psílidos.' El' metatórax' esta' notablemente' más' desarrollado' y' especializado'que'cualquier'otra'parte'del'cuerpo,'especialmente'en'las'pleuras'y'

! ! 6! ! endoesqueleto,'causado'por'el'hábito'de'saltar,'está'compuesto'por'el'metanoto,' metaprosnoto'y'algunos'metapleuritos'en'los'costados'(Crawford'1914).* ' 2.2.3*Alas* ' Posee'dos'pares'de'alas,'las'alas'posteriores'son'de'venación'simple,'son' mucho' más' pequeñas' que' las' anteriores' y' más' delicadas,' mientras' que' las' anteriores' están' bien' desarrolladas,' proveen' caracteres' muy' funcionales' en' la' taxonomíal'algunos'de'ellos'son'la'venación'alar,'el'pterostigma,'la'ruptura'anal,'la' ruptura'costal'y'las'áreas'ranularesl'el'medio'y'el'cúbito'se'han'fusionado'en'la' base'con'el'radio,'sólo'está'presente'una'vena'basal'principal'(R'+'M'+'Cu).'Esto' divide'cerca'de'la'base'en'tres'(Triozinse)'o'dos'venas.'En'este'último'caso,'la'parte' posterior'de'las'dos'venas'(M'+'Cu,'o'el'pecíolo'cubital)'se'divide'nuevamente'en' medio'y'cúbito.'La'horquilla'superior,'radio'(R),'desprende'el'sector'radial'(Rs)'a' mitad'de'camino'en'su'curso'hacia'la'costa'(C).'El'radio'puede'unirse'directamente' con'la'costa'o'puede'girar'cerca'de'la'costa'y'seguirlo'en'paralelo'durante'una' distancia'antes'de'unirse'con'ella.'El'espacio'entre'la'costa'y'el'radio,'en'este'último' caso,'se'llama'pterostigma.'El'sector'radial'pasa'a'la'porción'apical'del'ala'y'se' ramifica'solo'en'casos'excepcionales.' ' La'vena'medial'se'ramifica'una'vez'cerca'de'su'ápice,'formando'M1+2'y'M3,'y'la' célula'así'formada'se'llama'la'segunda'célula'marginal.'Los'cúbito,'también,'se' bifurcan'una'vez'en'Cu1'y'Cu2'formando'la'primera'célula'marginal.'La'sutura'claval' que'divide'el'clavus'y'el'corion'se'encuentra'cerca'de'la'base,'extendiéndose'desde' la'base'hasta'cerca'de'la'punta'de'Cu2.'Solo'hay'una'vena'anal,'es'muy'corta'y' cerca'de'la'base.'Las'venas,'y'algunas'veces'la'membrana,'están'plagadas'de' pelos'finos'o'gruesos.'La'venación'de'las'alas'posteriores'es'aún'más'simple,'ya' que'las'alas'son'mucho'más'pequeñas'y'de'textura'más'delicada.'R1'es'deficiente,' la'primera'vena'detrás'de'la'costa'es'el'sector'radial.'La'Media'se'frena'al'final.'El' cúbito' se' divide,' como' en' el' Ala' primaria,' en' Cu1' y' Cu2.' Algunas' veces' está' presente'una'vena'anal'corta.'

! ! 7! ! 2.2.4*Patas** Las'patas'pro'y'mesotorácicas'son'simples'y'de'poca'importancia,'mientras' las' patas' traseras' están' modificadas' para' saltar.' Las' coxas' son' grandes,' las' metacoxas'son'mucho'más'grandes'y'más'complejas'en'su'estructura.'El'trocánter' tiene'libre'movimiento'en'el'acetábulo'de'la'coxa.'El'fémur'es'largo'y'grande,'la'tibia' es' tan' larga' o' en' algunos' casos' más' larga' que' el' fémur.' En' la' mayoría' de' los' géneros,' las' metatibias' y' el' metatarso' poseen' setas' y/o' espinas' de' diferentes' formas.'El'tarso'está'dividido'en'dos'segmentos,'el'segmento'apical'presenta'un' par'de'garras'afiladas'con'una'larga'seta'entre'ellas'y'con'dos'pulvilos.' * 2.2.5*Abdomen* Tanto'en'machos'como'hembras,'los'segmentos'terminales'especializados' aportan' características' de' importancia' para' la' identificación,' en' los' machos' el' noveno'esternón'dominal'forma'la'placa'subgenital,'el'ano'está'situado'en'el'vértice' del'proctigerl'el'edeago'se'segmenta'de'manera'basal'con'el'extremo'proximal'del' proctigero,'de'la'parte'caudal'de'la'placa'subgenital'surgen'los'parameros,'su'forma' es'muy'importante'en'la'separación'de'especies.'El'tergum'de'la'terminalia'de'la' hembra'consiste'en'la'placa'proctigera'o'dorsal'en'la'que'se'encuentra'la'abertura' anal,'rodeada'de'poros'que'secretan'cera.'Las'valvulas'ventrales'a'menudo'están' serradas'apicalmente,'ofreciendo'caracteres'taxonómicos'útiles.' * 2.2.6*Ciclo*de*vida** El'ciclo'de'vida'de'los'psílidos,'se'caracteriza'por'un'estado'de'huevo,'cinco' estados' ninfales' y' el' adultol' se' reproducen' de' manera' sexual,' aunque' existen' algunas' poblaciones' de' psílidos' que' se' reproducen' partenogénicamente' como' Cacopsylla( rara' (Tuthill),' Glycaspis( operta' (Moore),' Glycaspis( atkinsoni' Moore' y' Cacopsylla(myrtilli'(Wagner)'(Hodkinson'1983bl'Moore'1983l'Hodkinson'and'Bird' 2006a).'Son'insectos'multivoltinos,'llegando'a'tener'varias'generaciones'por'año' dependiendo'de'las'condiciones'climáticas,'sin'embargo,'en'algunos'casos'puede' presentarse'univoltinismo'(Hodkinson,'2009).'

! ! 8! ! 2.3*Descripción*del*estado*inmaduro*de*Psyllidae* * 2.3.1*Huevo* Normalmente' cuenta' con' un' pedicelo' basal,' el' cual' se' inserta' parcial' o' totalmente'en'el'tejido'de'la'planta'huésped'desde'el'cual'absorbe'agua,'el'pedicelo' suele'ser'corto'a'excepción'de'algunas'especies'de'trioza'que'es'notablemente' largo.* * 2.3.2*Ninfa* *************En'general,'la'ninfa'posee'un'cuerpo'ovalado'aplanado'dorso'ventralmente,' cabeza' y' protórax' fusionados,' estiletes' alojados' externamente' en' la' base' del' labium,'cojinete'del'ala'anterior'frecuentemente'producido'como'un'lóbulo'humeral.' Consta' de' cinco' instares' móviles,' el' cuerpo' suele' estar' cubierto' por' flecos' de' formas' variadas.' En' los' instares' 1c4' la' tibia' y' el' tarso' están' fusionados,' la' separación'de'estos'ocurre'en'el'5th'instar,'el'tarso'está'compuesto'con'un'par'de' garras,'arolium'bien'desarrollado,'generalmente'presente,'el'cual'se'puede'utilizar' como'carácter'taxonómico.' * 2.3.3*Biología* Los' psílidos' son' insectos' fitófagos,' con' un' aparato' bucal' tipo' picadorc chupador''que'les'permite'alimentarse'de'una'diversidad'de'plantas,'se'alimentan' de' la' savia' de' las' plantas' que' succionan' de' hojas' o' brotes' tiernos' (Hodkinson,' 2009).'Su'asociación'con'las'plantas'hospederas'es'alta,'ya'que'el'ciclo'de'vida'de' los'estados'inmaduros'se'limita'a'una'o'pocas'especies'de'plantas'estrechamente' relacionadas'(Burckhardt'et(al.,'2014).'Los'adultos'son'muy'activos,''saltar'o'vuelan' si'son'molestados,'las'ninfas'son'menos'activas,'se'pueden'encontrar'viviendo'de' forma'libre,'ya'que'algunas'forman'agallas,'por'ejemplo,'las'especies'que'viven'en' Lonchocarpus'(Fabaceae)'dependiendo'de'la'especie,'las'agallas'pueden'variar' desde'simples'deformaciones'en'la'lámina'foliar,'hasta'agallas'esféricas'cerradas' altamente'especializadas'(Burckhardt,'1994).'

! ! 9! ! III.* HIPÓTESIS*

La' diversidad' de' especies' de' psílidos' es' mayor' en' vegetación' natural' que' en' cultivos'agrícolas.' * IV.* OBJETIVOS* 4.1*Objetivo*General'

1)' Identificar'taxonómicamente'las'especies'de'psílidos'de'la'región'norte'del' estado'de'Sinaloa,'México,'así'como'su'fluctuación'poblacional.' * 4.2*Objetivos*Particulares* *

1)' Determinar'taxonómicamente'las'especies'de'psílidos'asociadas'a'cultivos' agrícolas'y'vegetación'natural'en'la'región'norte'del'estado'de'Sinaloa,'así' como'su'fluctuación'poblacional.' ' 2)' Formar'una'colección'de'referencia'de'las'especies'de'psílidos'de'la'región' norte'del'estado'de'Sinaloa.' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' '

! ! 10! ! V.* MATERIALES*Y*MÉTODOS*

5.1*Área*de*estudio* El'estudio'se'realizó'durante'el'periodo'de'septiembre'de'2017'a'septiembre' de'2018,'en'las'cultivos'agrícolas'establecidos'en'el'Valle'del'Fuerte'y''Valle'del' Carrizo,'así'como'en'vegetación'natural'de'los'municipios'de'Ahome'y'El'Fuerte,' Sinaloa'(25°56'51"'N,'109°02'51"'O)''y'25'c'110'm'de'altitud.'El'clima'de'la'región' es'cálido'húmedo'(tipo'Am)'con'temperatura'promedio'de'25°C,'con'abundantes' lluvias'en'los'meses'de'julio'a'septiembre,'precipitación'media'anual'de'419'mm'y' humedad'relativa'promedio'anual'de'65%'(SMN,'2017).'Las'especies'vegetales' predominantes' son' Caesalpinia( platyloba' (palo' colorado),' Caesalpinia( cacalaco( (huizache)' Humb.' &' Bonpl.' (,' Fabaceae)' Prosopis( juliflora' (mezquite),' Acacia( farnesiana' (vinorama),' Acacia( cochliacantha' (vinolo),' Parkinsonia( florida' (brea),'Parkinsonia(praecox'(brea),'Parkinsonia(aculeata((bacaporo),'Pscidia(mollis' (palo'blanco),'Phitecellobium(dulce((guamúchil),'Populus(mexicana'(álamo)'y'Salix( babylonica'(sauce'llorón).'' * 5.2*Recolecta*e*identificación*de*hospederas* Para' la' identificación' de' las' hospederas' donde' se' observaron' psílidos' alimentándose'de'ellas,'se'realizaron'recolectas'botánicas'por'triplicado,'cortando' una'rama'de'la'planta'con'flor'y'fruto.'Las'muestras'se'prensaron'y'se'trasladaron' al' herbario' de' la' Facultad' de' Agricultura' del' Valle' del' Fuerte' (FAVF)' de' la' Universidad'Autónoma'de'Sinaloa'(UAS),'donde'se'sometieron'a'un'proceso'de' secado' y' preservación' para' su' determinación' taxonómica.' La' determinación' taxonómica' de' las' muestras' fue' realizada' conforme' a' ' claves' y' criterios' de' McVaugh'(1987),'con'confirmación'mediante'cotejo'de'muestras'con'el'Herbario' Nacional'de'la'Universidad'Nacional'Autónoma'de'México'(MEXU).' * * * *

! ! 11! ! 5.3*Recolecta*e*identificación*de*insectos* Para' determinar' la' presencia' y' abundancia' de' psílidos' en' la' región' se' realizaron'muestreos'quincenales'en'el'periodo'de'estudio.'En'cada'sitio'y'fecha'de' colecta'se'revisaron'las'hojas'(previa'observación'del'comportamiento'del'insecto)' de'las'diferentes'especies'de'plantas'posibles'hospederos'de'psílidos,'localizadas' en'orillas'de'cultivos'y'caminos.'De'cada'especie'vegetal'que'albergo'psílidos,'se' tomaron'dos'ejemplares,'se'prensaron'y'se'les'asignó'una'clave'de'colecta'en'la' que'se'anotó'la'fecha,'localidad,'algunos'datos'sobre'abundancia'y'características' útiles'para'la'identificación.'Posteriormente,'los'ejemplares'se'llevaron'al'laboratorio' para'someterlos'a'secado'y'dejarlos'listos'para'su'determinación.'' ' Asimismo,'se'tomaron'brotes'y'hojas'del'dosel'de'las'plantasl'el'material'vegetal' recolectado' se' depositó' en' una' bolsa' plástica' con' una' toalla' de' papel' secante,' manteniéndola' en' refrigeración' para' su' traslado' al' laboratorio' de' la' Colección' Entomológica'de'la'Facultad'de'Agricultura'del'Valle'del'Fuerte'(CEVF),'donde'se' examinaron' bajo' un' microscopio' estereoscópico,' para' registrar' el' número' de' huevos,'ninfas'y'adultos'de'psílidos'presentes.'Los'especímenes'encontrados,'por' especie'vegetal,'se'conservaron'en'alcohol'al'70%,'una'muestra'representativa'de' ninfas'y'genitalias'de'machos'y'hembras'se'sometió'a'un'proceso'de'montaje'en' laminillas' de' acuerdo' con' la' metodología' propuesta' por' Burckhardt' (2007)' y' los' adultos'en'alfileres'entomológicos,'para'corroborar'su'identidad.'' ' ' La'determinación'de'insectos'se'realizó'mediante'claves'dicotómicas'y'diagnosis' propuestas' por' Crawford' (1914),' Burckhardt' &' Wyniger' (2007)' y' Burckhadt' &' Queiroz'(2015)'y'análisis'de'imágenes'de'adultos,'antenas,'cabezas'y'tibias'fueron' tomadas'con'un'microscopio'Carl'Zeiss'Tessovar'y'un'Fotomicroscopio'III'de'Carl' Zeiss' y' se' procesaron' con' el' software' Gimp' versión' 2.8.14.' Los' ejemplares' estudiados'se'depositaron'en'las'colecciones'entomológicas'del'Valle'del'Fuerte' en'la'Universidad'Autónoma'de'Sinaloa'(CEVFcUAS).'

! ! 12! ! VI.* RESULTADOS*Y*DISCUSIÓN*

' Se'registraron'13'especies'de'psílidos'que'representan'a'cinco'familias' para'la'región'norte'de'Sinaloa,'tres'especies'previamente'citadas(Diaphorina(citri,( Bactericera(cockerelli,(Freysuila(dugesii(y'una'especie'no'identificada'(Cuadro'1).' Para'la'familia'Calophyidae'se'reporta'la'especie'Calophya(spondiadis(Burckhardt' &' Mendez,' 2015' asociada' a' la' especie' vegetal' Spondias( purpurea( (ciruelo)l' Aphalaridae'estuvo'representada'por'Blastopsylla(occidentalis(asociada'a'plantas' del' género' Eucalyptus.( En' la' familia' Psyllidae' se' registró' a' Freysuila( dugesii,' Euphalerus( nidifex' Schwarz,' 1904,' Heteropsylla( cubana' Crawford,' 1914,' Heteropsylla(texana'Crawford,1914,'Heteropsylla(flexuosa(Muddiman,'Hodkinson'&' Hollis,' 1992,( Heteropsylla( sp,( ( Euceropcilla( minuticona' Crawford,' 1914,((y' Aphalaroida(inermis'Crawford,'1914.'' ' La'familia'Liviidae'esta'representada'por'Diaphorina(citri,'la'cual'se'alimenta'de' plantas' del' género' Citrus' sppl' la' familia' Triozidae' representada' por' Bactericera( cockerelli'cuyos'daños'se'restringen'a'las'partes'de'crecimiento'activo'de'la'planta' hospedera,'donde'se'alimenta'del'floema'y'causa'distorsión'y'necrosis'de'los'tejidos' de'la'planta'huésped'que'es'atribuible'a'la'inyección'de'saliva,'y'es'responsable'de' la'transmisión'de'la'bacteria'Candidatus(Liberibacter'solanacearum'en'solanáceas.' Estos' insectos' se' consideran' plagas' nocivas' por' la' capacidad' de' transmitir' enfermedades,' además,' tienen' la' característica' de' mantener' asociaciones' cercanas'con'los'patógenos'que'transmiten,'inicialmente'al'alimentarse'ingieren'al' organismo'que'posteriormente'será'transmitido'a'otra'planta'por'medio'de'la'saliva,' lo'que'tiene'como'resultado'infecciones'y'cambios'fisiológicos'en'el'vegetal'del'cual' se'alimentan'(RojascMartínez,'2009).'' ' ' ' '

! ! 13! ! Cuadro*1.*Relación'de'familias,'géneros'y'especies'con'plantas'hospederas'y'su' distribución'en'la'región'Norte'del'estado'de'Sinaloa.' ' FAMILIA* ESPECIE* HOSPEDERO* LOCALIDADES* Calophyidae' Calophya( Spondias(purpurea' Mártires' de' Sinaloa,' ' spondiadis' G.' Chávez' Talamantes' y' Palo' Verde.'' Aphalaridae' Blastopsylla( Eucalyptus( Mártires'de'Sinaloa.' occidentalis' globulus( Psyllidae' Freysuila(dugesii'' Caesalpinia( Venustiano'Carranza' platyloba( y'Lázaro'Cárdenas.' Euphalerus(nidifex'' Piscidia(mollis( San' Miguel' Zapotitlan.' Heteropsylla( Leucaena( Villa' Gustavo' Diaz' cubana(( leucocephala( Ordaz' y' Mártires' de' Sinaloa.' Heteropsylla( Acacia(farnesiana( Lázaro'Cárdenas.' flexuosa( Heteropsylla(texana( Prosopis(juliflora( Ej.' Mártires' de' Sinaloa,' Estación' Francisco.' Heteropsylla(sp(1.( Phitecellobium( Lázaro'Cárdenas' dulce( Euceropsylla( Phitecellobium( Lázaro'Cárdenas' minuticona( dulce( Aphalaroida(inermis( Prosopis(juliflora( Mártires'de'Sinaloa.' Liviidae' Diaphorina(citri( Citrus(sinensis' Mártires'de'Sinaloa'y' Dolores'Hidalgo.' Citrus(aurantifolia( Lázaro' Cárdenas,' Dolores' Hidalgo' y' Revolución' Mexicana.' Triozidae' Bactericera( Capsicum(annuum( Mártires'de'Sinaloa'y' cockerelli'* Jahuara'II.' ' ' ' '

! ! 14! ! ' El'género'Heteropsylla'Crawford,'1914,'es'el'más'importante'asociado'a' fabáceas'y'tiene'un'registro'de'40'especies'a'nivel'mundial'de'las'cuales'17'están' registradas'para'México,'pero'en'Sinaloa'sólo'se'tiene'el'registro'de'H.(flexuosa.' Dentro'de'las'plantas'afectadas'por'estos'insectos'destacan'las'fabáceas,'que'son' importantes'por'los'recursos'que'proporcionan'a'la'sociedad'al'ser'utilizados'como' recursos'maderables,'en'la'producción'de'carbón'y'alimentación'para'el'ganado,'e' incluso'para'las'personas,'como'en'el'caso'de'mezquite'(Prosopis(juliflora((Sw.)' DC.'1825),'cuyos'árboles'son'resistentes'a'las'sequías'y'evitan'la'erosión'del'suelo' (Aguado'y'Suarez,'2006).'Estas'especies'de'psílidos'se'restringen'a'hospederos' de'plantas'mimosoideas'donde'las'ninfas'se'alimentan'de'los'brotes'en'crecimiento,' sin'embargo,'a'pesar'de'la'importancia'que'tienen'estos'insectos,'en'la'literatura' hay' poca' información' sobre' los' factores' que' determinan' la' presencia' de' las' especies,'sus'abundancias'relativas,'dominancias'y'densidades'poblacionales.' * 6.1*Calophyidae:*Calophya(spondiadis** * 6.1.1*Material*examinado:'Se'examinaron'565'adultos,'504'ninfas,'recolectadas' en' planta' de' ciruelo' en' el' estado' de' Sinaloa,' Municipio' de' Ahome,' comunidad' Mártires'de'Sinaloa'll,'26°19'38.5"N'108°56'56.2"W,'30'msnm,'de'10cIXc2017''al' 20clXc2018,'A.'González.'A.' * 6.1.2*Diagnosis.*Cuerpo'café'oscuro.'Antenas'color'café,'base'de'las'antenas'con' coloración'más'clara'que'el'ápice.'Cabeza'color'negro.'Tórax'en'su'parte'dorsal' con'patrones'de'manchas'café'oscuro'en'pronoto'y'mesoscutum.'Abdomen'color' crema,' con' machas' dorsales' en' diagonal' color' café' oscuro.' Patas' anteriores' y' medias'café'oscuro.'Patas'posteriores'color'crema.Genas'ovaladas'y'abultadas.' Sin'proceso'genal'formado'propiamente.'Antenas'con'10'segmentos,'el'último'con' dos'setas'largas.'Alas'anteriores'más'anchas'en'la'parte'media'y'un'poco'redondas' en'el'ápice.'Áreas'ranulares'presentes'en'todas'las'celdas'alares.'Proctígero'del' macho'en'vista'lateral'grueso'y'redondeado'posteriormente.'Placa'subgenital'corta.'

! ! 15! ! Parámero'pequeño,'lamelar,'esclerosado'apicalmente'y'con'la'cresta'apical'interior' más'grande'que'la'exterior.'Parte'distal'del'edeago'curvado,'con'una'expansión' oblonga'en'el'ápice.'Placa'subgenital'pequeña,'casi'tan'larga'como'el'proctígero.' Ovipositor'más'largo'que'el'proctígero'y'placa'subgenial.'Válvula'dorsal'y'ventral' con'dos'líneas'longitudinales'de'cinco'dientes'cada'una'(Méndez,'2016).''

6.1.3.* Ninfa:' Cabeza,' tórax' y' cuerpo' marrones' con' infusión' gris' irregular.' Ojos' cafés.'Membranas'amarillentas.'Cabeza'con'setas'cortas'en'forma'de'diamante' densamente' espaciadas,' Superficie' del' cuerpo' ventral' y' patas' de' color' claro.' Cuerpo' casi' tan' largo' como' ancho.' Superficie' del' cuerpo' dorsal' a' menudo' con' procesos'separados'muy'largos'en'la'cabeza,'el'tórax,'las'almohadillas'de'las'alas' y'el'abdomenl'a'veces'estos'procesos'son'cortos'o'faltan'por'completo.'Margen' anterior' de' la' cabeza' recta.' Antena' poco' curva,' delgada' e' irregularmente' estrechada'al'ápicel'flagelo'con'4'setas'en'forma'de'diamante'y'3'rinarias.'Arolio' de'la'uña'tarsal'casi'circular,'más'largo'que'las'uñas.'Almohadilla'del'ala'anterior' grande,'lóbulo'humeral'bien'desarrollado'con'margen'anterior'que'termina'distal'al' margen' anterior' del' ojo,' redondeado.' Almohadilla' del' ala' posterior' con' seta' mediana'hasta'el'ápice'del'margen'distal'y'caudal'placa.'Anillo'circumanal'ovalado,' que' consiste' en' una' sola' fila' de' poros' ovales,' cerca' del' margen' abdominal' posteriorl'a'cada'lado'del'anillo'circumanal'con'una'seta'simple'muy'larga'y'un'par' de' setas' cortas' entre' los' márgenes' posteriores' del' anillo' circumanal' y' la' placa' caudal.'' ' 6.1.4.* Biología.* En' ciruelo' se' recolectó' al' psílido' Calophya( spondiadis,( el' cual( muestra'estrecha'relación'con'la'época'de'brotación,'de'septiembre'a'octubre'se' registraron'las'poblaciones'más'altas(existiendo'sincronía'fenológica'entre'el'psílido' y'la'planta'hospedera'para'la'finalización'del'ciclo'de'vida.'Se'observó'que'este' insecto'se'alimenta'de'las'hojas'nuevas'y'brotes'tiernos,'no'induce'agallas'en'las' hojas,' flores' o' frutos' de' su' huésped,' sólo' se' observan' pequeñas' raspaduras' foliares,'pero'sin'causar'la'caída'de'la'hoja'(Figura'2'y'3).'*

! ! 16! ! '

' Figura* 2.' Síntomas' de' Calophya( spondiadis( en' planta' de' ciruelo' (Spondias( purpurea).((2017c2018).' '

' Figura*3.'Ninfas'de'Calophya(spondiadis'en'planta'de'ciruelo'(Spondias(purpurea).' (2017c2018).'

! ! 17! ! Este'insecto'se'registró'de'septimbre'de'2017'a'septiembre'de'2018,'pero' de'diciembre'a'marzo'no'se'recolectó,'esto'porque'la'planta'esta'sin'hojas'y'sin' frutos,'pero'en'mayo'la'planta'inicia'nuevamente'su'periodo'de'brotación'pero'no' se'registró'presencia'del'psílido,'lo'cual'se'atribuye'a'las'altas'temperaturas'(±30ºC)' a' diferencia' del' mes' de' octubre' (±21ºC),' lo' cual' coincide' con' lo' reportado' con' Hodkinson'(2009)'que'menciona'que'las'altas'temperaturas'y'la'humedad'relativa' baja'influyen'fuertemente'en'la'finalización'del'ciclo'de'vida'en'varias'especies'de' psílidos,' con' esta' combinación' de' factores' da' lugar' a' la' fecundidad' reducida,' aumento'de'la'mortalidad'y'tasas'más'lentas'de'desarrollo'(Figura'4).'' '

Calophya spondiadis (2017-2018) 300 40 250 35 30 200 25 150 20 100 15 10 50 5 0 0 Sep Oct Nov Dic Ene Feb Mar abr May Jun Jul Ago Sep

Adultos Ninfas Temperatura ' Figura* 4.' Fluctuación' poblacional' Calophya( spondiadis( en' planta' de' ciruelo' (Spondias(purpurea)((2017c2018).' ' 6.1.5*Distribución.*Michoacán'y'Sinaloa'(Nuevo'registro),'México.'

6.1.6*Hospederos.*Spondias(purpurea((Anacardiaceae).'

' '

! ! 18! ! 6.2'Aphalaridae:'(Blastopsylla(occidentalis** * 6.2.1*Material*examinado:'Se'examinaron'220'adultos',283'ninfas,'colectadas'en' planta' de' Eucalipto' ( en' el' estado' de' Sinaloa,' Municipio' de' Ahome,' comunidad' Mártires' de' Sinaloa' ll,' 26°19'38.5"N' 108°56'56.2"W,' 30' msnm,' 28clXc2018,' A.' González.'A.' * 6.2.2*Diagnosis.'Adulto.'Cuerpo'color'amarillo'o'café'pálido.'Cuerpo'cubierto'de' pequeñas'manchas'café'oscuro'a'negro.'Antenas'café'pálido'o'amarillo'en'la'base,' los'dos'últimos'segmentos'de'color'café'oscuro.'Cabeza'color'café'pálido'o'amarillo' con' dos' manchas' internas,' oscuras' en' el' vertex.' Pronoto' y' prescutum' con' pequeñas'manchas'cafécnegro.'Scutum'con'patrones'de'manchas'transversales' café'oscuro.'Abdomen'color'café'pálido'u'amarillo'y'en'su'parte'dorsal'con'patrones' de' líneas' horizontales' café' oscuro.' Alas' anteriores' semitransparentes,' venación' café.

Proceso'genal'pequeño.'Antenas,'con'tamaño'similar'al'ancho'de'la'cabeza,'con' 10'segmentos,'rhinarium'presente'en'los'segmentos'IV,'VI,'VIII'y'IX.'Alas'anteriores' ovales.'Ruptura'costal'presente,'seguido'por'el'pterostigma,'ruptura'anal'cercana' al'ápice'de'la'vena'Cu1b.'Meracantus'ausente.'Metatibia'con'5'espinas'apicales' esclerosadas,' 3' agrupadas' ventralmente' y' 2' dorsales.' Metabasitarso' con' una' espina'escrerosada.'Proctígero'del'macho'cilíndrico'distalmente,'con'dos'largos' lóbulos'posteriores'que'surgen'de'la'zona'basal.'Parámero'lamelar,'relativamente' delgado,' con' la' superficie' cubierta' con' menos' de' 19' setas' oscuras' agrupadas' apicalmente,' 4c6' setas' ubicadas' en' línea' en' el' margen' posterior' proximal.' Segmento' distal' del' edeago' dilatado.' Terminalia' de' la' hembra' fuertemente' esclerosada,' con' terminación' aguda' y' relativamente' alargada.' Proctígero' y' ovipositor'con'una'longitud'poco'superior'al'compararlos'con'la'placa'subgenital.' Proctígero'con'una'banda'clara'subapicalmente,'con'largas'setas,'antepuestas'al' margen'de'la'banda.'

! ! 19! ! 6.2.3*Ninfa:'Cuerpo'alargado,'poco'sedoso'y'color'amarillo.'Antenas'con'último' segmento'de'color'marrón'oscuro'con'nueve'segmentos'y'el'último'segmento'corto' con' una' seta' larga' y' curva.' Los' terguitos' torácicos' pequeños.' Ala' anterior' sin' lóbulos' humerales,' que' carecen' de' setas' especializadas.' Placa' caudal' irregularmente' redondeado,' trúncada' apicalmente,' con' 8c10' setas' lanceoladas' marginales' en' cada' lado.' Ultimo' segmento' abdominal' con' ' anillo' pequeño,' que' consiste'en'una'sola'fila'de'poros.'Campos'de'poros'adicionales'presentes'que' consiste' en' 1+l' transversal,' filas' laterales' de' 11c15' áreas' circulares' y' áreas' marginadas' a' lo' largo' del' margen' anterior,' y' 3+3' filas' laterales' transversales.' Tarsos'con'tubérculo'apical'externo'con'2'setas'largas'(arolios),'uñas'en'posición' subapical,'pequeñas.'Arolio'tarsal'muy'pequeño'y'membranoso,'poco'visible.'

'

6.2.4*Biología.*Se'registró'por'primera'vez'en'México'a'dos'especies'de'"psílidos"' (Hemiptera:'Psyllidae),'plagas'provenientes'de'Australia'que'atacan'a'especies'del' género' Eucalyptus' L´Hér' (Cibrián' et( al.,' 2001),' una' de' ellas,' Glycaspis( brimblecombei'Moore'de'importancia'económica,'debido'a'los'daños'que'causa'y' Blastopsylla(occidentalis'Taylor,'con'escasa'información'referente'a'su'biología'y' daños'que'ocasiona'en'árboles'de'eucalipto'(Bouvet,'2005).'En'el'norte'de'Sinaloa,' los' adultos' y' ninfas' de' B.( occidentalis' se' registraron' de' diciembre' de' 2017' a' diciembre'de'2018,'succionan'la'savia'de'las'hojas'de'eucalipto'y'se'les'encuentra' en'los'brotes'terminales'de'las'ramas'las'cuales'están'cubiertas'por'una'secreción' cerosa'(Figura'5).'' ' Las' plantas' de' eucalipto' estudiadas' en' las' comunidades' presentaron' las' poblaciones'más'altas'en'comparación'con'los'árboles'establecidos'en'las'orillas' de' las' parcelas' agrícolas,' lo' cual' se' atribuye' a' la' alta' cantidad' de' pesticidas' sistémicos'que'aplican'a'los'cultivos'agrícolas,'y'que'los'árboles'en'la'zona'urbana' se'regaron'durante'la'parte'cálida'del'año.'Las'infestaciones'por'este'psílido'se' reconocen'porque'las'ninfas'secretan'una'sustancia'azucarada'que'se'deposita'

! ! 20! ! sobre' las' hojas,' formando' una' fumagina' que' torna' las' hojas' de' color' oscuro,' además,'al'alimentarse'causan'decoloración'y'deformación'de'las'hojas,'así'como' pérdida'del'follaje'en'los'brotes'nuevos,'lo'cual'disminuye'el'vigor'vegetativo'de'los' árboles.'* '

Blastopsylla occidentalis (2017-2018) 120 40 100 35 30 80 25 60 20 40 15 10 20 5 0 0

Adultos Ninfas Temperatura ' * Figura* 5.' Fluctuación' poblacional' de' Blastopsylla( occidentalis( en' planta' de' eucalipto'(Eucalyptus(globulus).((2017c2018).' * 6.2.5* Distribución.* Este' psílido' es' originario' de' Australia' se' ha' recolectado' en' México'en'los'estados'de'Durango'y'Michoacán'(Hodkinson,'1991).'Nuevo'registro' para'Sinaloa,'México.* ' 6.2.6* Hospederos.* Eucalyptus( camaldulensis,( Eucalyptus( deglupta( Eucalyptus( forrestiana,'Eucalyptus(globulus,'Eucalyptus(gomphocephala,'Eucalyptus(grandis,' Eucalyptus(lehmannii,'Eucalyptus(microneura,'Eucalyptus(microtheca,'Eucalyptus( nicholii,' Eucalyptus( oleosa,' Eucalyptus( platypus,' Eucalyptus( polyanthemos,'

! ! 21! ! Eucalyptus( rudis,' Eucalyptus( saligna,' Eucalyptus( sideroxylon,' Eucalyptus( spathulata,'Eucalyptus(tereticornis(y'Eucalyptus(urophylla((,').( * 6.3*Psyllidae:*Freysuila(dugesii( * 6.3.1*Material*examinado:'Se'examinaron'414'adultos,'478'ninfas,'colectadas'en' plantas' de' palo' colorado' en' el' estado' de' Sinaloa,' Municipio' de' El' Fuerte,' comunidad'Lázaro'Cárdenas,'26°18'00.8"N'108°55'30.4"W,'50'msnm,'10cXc2018,' A.'González.'A.' * 6.3.2* Diagnosis.' Adulto.' Cuerpo,' color' anaranjado,' crema' o' café' con' manchas' oscuras,'lo'que'ratifica'su'coloración'polimórfica.'Cabeza'con'un'color'similar'al' cuerpo.' Genas' dirigidas' hacia' abajo,' pequeñas,' cónicas' (Figura' 6).' Vértex' casi' rectangular.'Antenas'descoloridas'en'la'base'y'con'aumento'de'coloración'en'el' ápice,'más'largas'que'el'cuerpo,'con'10'segmentos,'tercer'segmento'antenal'no' más'de'dos'veces'en'largo,'al'compararlo'con'el'cuarto'segmento,'flagelo'terminal' usualmente' con' dos' setas' divergentes.' Pronoto' con' una' mancha' blanquecina.' Scutum' con' patrones' de' manchas' transversales' de' café' oscuro' a' anaranjado.' Abdomen' con' manchas' transversales' café' oscuro,' negro' o' anaranjado.' Alas' anteriores'hialinas,'con'venación'café'oscuro'en'la'parte'distal'y'café'claro'en'la' base,'más'anchas'en'la'parte'distal,'redondas'en'el'ápice,'pterostigma'presente,' ruptura'anal'cercana'a'la'punta'de'la'vena'Cu1b,'ruptura'costal'presente.'Venas' M+Cu'más'corta'que'la'vena'R.''Meracantus'presente.'Metatibia'con'una'corona' de' espinas' apicales' abiertas.' Metabasitarso' con' dos' espinas' esclerosadas.' Proctígero'del'macho,'simple,'con'disminución'de'tamaño'hacia'el'ápice,'con'una' pequeña' curvatura' anterior' y' un' esclerosamiento' en' el' parte' distal.' Parámero,' simple,'lamelar,'delgado,'más'largo'en'ápice'distal,'en'la'parte'interna'de'la'base' surge'un'pequeño'diente'esclerosado'en'el'ápice.'Terminalia'de'la'hembra'corta.' Proctígero,'con'un'esclerosamiento'en'el'ápice.'Placa'subgenital'un'poco'curva' hacia'arriba,'tamaño'casi'similar'del'proctígero'y'placa'subgenital'(Méndez,'2015).'*

! ! 22! ! '

Procesos genales

Antena

Vértex

Ruptura costal Pterostigma

Espinas

Cu1b Ruptura anal ' * Figura*6.'Procesos'genales,'antena,'ala'y'para'de'adulto'de'Freysuila(dugesii( recolectado(en'planta'de'palo'colorado'(Spondias(purpurea).((2017c2018).' ( 6.3.3* Ninfa.' Son' aplanadas' dorsoventralmente,' de' color' marróncamarillento' con' ápice'de'antenas'y'patas'obscuro.'Producen'una'gran'cantidad'de'cera,'con'la'cual' se'cubren,'lo'cual'les'da'una'apariencia'algodonosa.'Longitud'de'1c3'mm.'Ninfa' tipo'triozine'con'los'primordios'alares'no'dirigidos'hacia'adelante.'Cuerpo'en'su' mayor'parte'membranoso'excepto'en'el'área'ocular,'pequeñas'áreas'del'dorso,' tórax'y'la''grande'zona'caudal,'que'ocupa'casi'la'mitad'del'abdomen.'Antenas'de' diez'segmentos'delgadas,'cubiertas'con'pequeñas'setas,'que'se'oscurecen'hacia' el'ápice.'Patas'sin'trocánter'y'aparentemente'sin'empodio.'Cuerpo'cubierto'con' numerosas'setas'obscuras'capitatas'(Figura'7).'Abertura'anal'en'el'extremo'del' cuerpo,'rodeada'por'un'anillo'circumanal'que'consta'de'líneas'de'pequeños'poros.' Área'caudal'fuertemente'esclerosada'tanto'dorsal'como'ventralmente,'con'poros' simples'dispuestos'en'bandas'y'pequeños'grupos'(Ferris,'1914).'

! ! 23! ! '

' Figura* 7.' Ninfa' de' Freysuila( dugesii( (partes' del' cuerpo,' cabeza,' antena,' pata,' abertura'anal)'recolectada(en'planta'de'palo'colorado'(Spondias(purpurea).( (2017c2018).( ' El'Palo'colorado,'Caesalpinia(platyloba'S.'Watson'pertenece'a'la'familia'Fabaceae,' es'una'especie'nativa'de'México,'la'cual'se'distribuye'en'la'vertiente'del'pacifico'de' México,'desde'el'sur'de'Sonora'hasta'Centroamérica'(DávilacAranda'y'LiracSaade,' 2002).' Es' importante' en' la' elaboración' de' cercas' vivas,' control' de' erosión' y' la' fijación' de' nitrógeno,' es' una' especie' sobreexplotada,' ya' que' se' utiliza' en' la' producción' de' madera' por' su' resistencia' y' durabilidad' como' postes' en' cercas,' alcanzando'una'vida'útil'de'más'de'50'años,'lo'que'lo'hace'una'especie'de'árbol' muy'útil'y'más'buscada'en'la'región.'En'Sinaloa,'a'Freysuila(dugesii'se'le'registró' únicamente'en'el'“palo'colorado”'Caesalpinia(platyloba(S.'Watson'y'el'“huizache”' Caesalpinia' cacalaco' Humb.' &' Bonpl.' (Fabaceae:' Caesalpinoidea)' especies' nativas' de' México,' importantes' en' la' producción' de' madera,' cercas' vivas,' fertilización'de'suelos.'

! ! 24! ! El'palo'colorado'se'distribuye'en'la'vertiente'del'pacifico'de'México,'desde' el'sur'de'Sonora'hasta'Centroamérica'y'el'huizache'en'los'estados'de'Veracruz,' Campeche,' Yucatán,' Chiapas,' Oaxaca,' Guerrero,' Michoacán,' Colima,' Jalisco,' Nayarit'y'Sinaloa'(DávilacAranda'y'LiracSaade,'2002).'Forman'parte'importante'de' la'vegetación'de'las'selvas'bajas'caducifolias'(Rzedowski,'2006).'La'especie'C.( platyloba'es'un'árbol'común'en'el'bosque'tropical'caducifolio'del'sur'de'Sonora'y' norte'de'Sinaloa.'El'huizache'es'un'árbol'de'origen'mexicano,'característico'de'la' selva' baja,' se' puede' considerar' endémico' por' esta' relación' entre' ambiente' y' desarrollo'de'la'especie,'su'madera'es'usada'en'cercas'por'su'alta'resistencia'y' durabilidad.'Las'semillas'se'consumen'verdes'o'tiernas,'las'ramas'se'utilizan'para' leña'y'por'las'condiciones'de'insolación'tan'intensa,'se'utiliza'como'sombra'en'los' potreros.' ' Se'registró'una'alta'sincronía'entre'la'presencia'del'psílido'con'los'periodos'de' brotación' que' se' relaciona' con' el' contenido' de' nutrientes' y' concentración' de' compuestos'secundarios.'La'fenología'de'las'plantas'afecta'la'concentración'de' compuestos' de' defensa' como' taninos' y' alcaloides,' que' son' importantes' en' la' disminución'de'presión'por'herbívoros'en'algunas'especies'de'plantas'durante'el' crecimiento' y' su' estado' reproductivo' (Macauley' y' Fox,' 1980).' La' dinámica' de' brotación'de'C.(platyloba'y'C.(cacalaco'en'Sinaloa,'comprende'un'periodo'máximo' que'inicia'a'principio'de'la'primavera'(febrerocmarzo),'un'flujo'medio'a'principios'del' verano'(mayocjulio)'y'varias'brotaciones'de'menor'intensidad'en'el'otoño'e'invierno' (octubrecdiciembre)'con'poco'desarrollo'de'nuevo'follaje'(Figura'8'y'9).'Se'registro' la'presencia'de'depredadores'de'la'familia'Chrysopidae'alimentandose'de'ninfas' de'F.(dugesii.' '

! ! 25! !

Freysuilla dugesii (2018-2019) 1000 40 35 800 30 600 25 20 400 15 10 200 5 0 0 Ene Feb Mar abr May Jun Jul Ago Sep Oct Nov Dic Ene

Adultos Ninfas Depredadores Temperatura ' Figura*8.'Fluctuación'poblacional'de'Freysuila(dugesii'en'planta'de'palo'colorado' (Caesalpinia(platyloba).( (

Freysuilla dugesii (2018-2019) 160 40 140 35 120 30 100 25 80 20 60 15 40 10 20 5 0 0 Ene Feb Mar abr May Jun Jul Ago Sep Oct Nov Dic Ene

Adultos Ninfas Depredadores Temperatura ( Figura* 9.' Fluctuación' poblacional' de' Freysuila( dugesii' en' planta' de' huizache' (Caesalpinia(cacalaco).( *

! ! 26! ! 6.3.4*Distribución.*Estados'Unidos'(California)'y'México'en'Michoacán'y'Sinaloa.''

6.3.5* Hospederos.* Caesalpinia( cacalaco( y' Haematoxylum( campechianum( (Fabales,'Fabaceae).'

( 6.4*Euphaleurus(nidifex( * 6.4.1*Material*examinado.'Se'examinaron179''adultos,'215'ninfas'recolectadas'en' plantas'de'palo'blanco'en'el'estado'de'Sinaloa,'Municipio'de'Ahome,'en'San'Miguel' Zapotitlán,'25°56'51"'N,'109°02'51"W,'15c25'msnm,15cXc2018,'A.'González.'A.' ' 6.4.2* Diagnosis.* Adulto.* El' color' es' pálido' amarillo' ocre' variando' a' verde' amarillento' o' amarillo' rojizo,' cabeza,' tórax,' alas' y' patas' con' puntos' pequeños' negros'o'marrones,'alas'ligeramente'blanquecinas.'Cabeza'más'estrecha'que'el' tórax'y'finamente'punteada.'Vertex'más'largo'que'ancho,'casi'plano.'Proceso'genal' grande,'en'el'mismo'plano'que'el'vérticel'vértice'redondeado'apicalmente.'Antenas' ligeramente'más'largas'que'el'ancho'de'la'cabeza.'Ojos'rojizos.'Tórax'punteado' finamente' y' fuertemente' arqueado.' Pronoto' estrecho,' largo,' casi' vertical.' Alas' anteriores' no' rugosas,' ampliamente' redondeadas,' membrana' gruesa' con' setas' delgadasl' Rs' larga,' casi' recta,' vena' cubital' más' grande' que' vena' media,' pterostigma'grande,'inusualmente'amplio'pero'no'alargado.'Las'alas'anteriores'casi' del'mismo'tamaño'que'las'posteriores.'Tibia'posterior'con'pequeño'espolón'basal.' Proctigero'del'macho'delgado,'recto.'Placa'genital'de'la'hembra'pequeña.* * 6.4.3*Biología.*Euphalerus(nidifex'es'un'psílido'de'interés'perjudicial'para'el'árbol' Piscida(mollis'(Fabaceae)'que'se'utiliza'como'madera.'Las'ninfas'de'este'insecto' viven'en'nidos'cerosos.'El'género'Euphalerus'integra'las'especies'E.(nidifex,'E.( antillensis' Caldwell' y' Martorell,' y' E.( ostreoides' Crawford' cuyas' ninfas' tienen' el' hábito'de'vivir'en'una'cubierta'cerosa'parecida'a'la'que'hacen'los'piojos'harinosos' (Coccoidea).'Para'el'caso'de'unas'especies'de'este'grupo'de'insectos'cerosos'no'

! ! 27! ! se'conocen'sus'ninfas,'por'lo'tanto,'sus'hospederos'son'desconocidos'como'es'el' caso'de'Euphalerus(championi'Laing'de'Guatemala,'Fasinatus(laing'de'México'y' Certus(tuthill(de'Costa'Rica.'* ( Ehupaleurus( nidifex' presentó' un' ciclo' univoltino,' con' la' aparición' de' adultos' en' febrero' y' marzo' en' sincronía' con' el' período' de' brote' del' árbol' palo' blanco.' Se' observo'que'los'brotes'fueron'las'únicas'partes'de'la'planta'donde'los'adultos'se' alimentaron'y'ovipositaron.'En'campo,''se'registro'el'14%'de'la'mortalidad'en'la' primera'semana'y'el'9%'en'la'segunda'semana'de'crecimiento'de'agallas.'En'la' primera'semana,'se'observó,'principalmente,''adultos'y'ninfas'de'primer'y'segundo' estadio,'las'cuales'infestaron'la'hoja'al'momento'de'su'emergencia,'posteriormente' se'encontraron'dentro'de'la'agalla.'Según'Hodkinson,'(1984)'esto'ocurre'de'manera' frecuente'en'la'biología'de'los'insectos'inductores'de'agallas,'que'dependen'de'las' estructuras'de'las'plantas'o'etapas'específicas'de'desarrollo'con'inducción'de'tejido' donde'comienza'la'agalla'y'que'ocurren'en'un'período'limitado'del'ciclo'biológico.' Los' adultos' salieron' de' las' agallas' cuando' estas' presentaron' aperturas' e' incrementaron' las' temperaturas' y' poca' humedad' del' suelo' (mayocjunio),' condiciones' que' favorecieron' la' brotación' del' árbol.' Se' observo' que' hubo' una' emergencia'de'adultos'en'el'campo'entre'los'40'y'50'días'de'observación.'Los' adultos'al'emerger'de'la'agalla'comenzaron'a'caminar'y'volar'a'distancias'cortas,' demostrando'una'baja'dispersión.' ' Hodkinson,' (1984),' indica' que' las' agallas' causadas' por' psílidos' se' agrupan' en' cuatro' tipos:' 1)' dependiendo' de' las' diferentes' alteraciones' de' los' tejidos,' 2)' la' deformación'de'la'parte'atacada,'3)'formación'de'una'agalla'compleja'y'cerrada,' con' modificaciones' estructurales' importantes' y' 4)' las' capas' celulares' en' sus' paredes'y'complejos'sistemas'de'apertura.'Las'ventajas'de'esta'combinación'de' insecto/planta,'es'porque'la'agalla'favorece'al'insecto'por'la'calidad'nutricional'de' los'tejidos'modificados'por'el'efecto'de'la'agalla,'el'refugio'del'clima'para'evitar'la' desecación' y' otros' efectos' adversos' como' medio' ambiente' y' protección' contra'

! ! 28! ! enemigos'naturales'(Price'et(al.,'1987).'La'inducción'de'agallas'ocurre'en'respuesta' a'la'oviposición'o'a'la'actividad'de'alimentación'de'la'ninfa'o'del'insecto'madre' durante'la'oviposición'(Rohfritsch,'1992).'Las'especies'de'Euphaleurus'sp.'tienen' una' biología' especializada' y' su' estudio' es' difícil' por' las' dificultades' de' su' reproducción'y'el'control'de'su'desarrollo,'especialmente'cuando'son'endofíticos,' característica' que' determina' las' condiciones' específicas' de' su' entorno' de' crecimiento,' su' alimentación' y' a' su' vez' dificulta' su' reproducción' de' manera' artificial.'Esta'es'una'limitación'importante'porque'el'manejo'de'insectos'con'este' ciclo'de'vida'produce'una'mortalidad'alta'al'extraer'la'muestra'de'la'agalla.'Las' respuestas'celulares'correspondientes'son'inducidas'por'la'inyección'de'sustancias' presentes' en' la' saliva' del' insecto,' lo' que' causa' desequilibrios' metabólicos' y' hormonales'en'los'tejidos'adyacentes'(Raman,'2011).'Después'de'la'inducción'de' la'agalla,'se'producen'varias'divisiones'celulares'e'hipertrofia'(Oliveira'et(al.,'2006),' conforme'se'alimenta'el'insecto'de'la'planta'(Rohfritsch,'1992).' *

6.4.4*Distribución.*Estados'Unidos'(California)'y'México'en'Michoacán*(Hollis'y' Martin,'1997).'Nuevo'registro'para'Sinaloa.'

6.4.5*Hospederos.*Piscidia(Mollis((Fabales,'Fabaceae)'(Hollis'y'Martin,'1997).'

'

6.5*Heteropsylla(cubana( * 6.5* Material* examinado.* Se' examinaron' 189' adultos,151' ninfas,' colectadas' en' plantas'de'guaje'en'el'estado'de'Sinaloa,'Municipio'de'Ahome,'dren'de'calle'7'y'' 400,'26°18'01.1"N'108°58'09.9"W,'26'msnm,15cXc2018,'A.'González.'A.' * 6.5.1* Diagnosis.* Adulto.' Color' amarillocverdoso' con' manchas' oscuras,' lo' que' ratifica'su'coloración'polimórfica.'En'el'área'ocelar'de'la'cabeza,'tiene'una'mancha' central'de'color'naranja'en'el'borde'interior'del'mesonoto,'y'una'a'cada'lado'del'

! ! 29! ! metanoto.' Las' antenas' con' 10' segmentos,' son' largas' y' filiformes.' Dorso' del' abdomen'y'tórax'amarillo'anaranjado,'marrón'pálido'o'amarillo'verdoso'con'marcas' anaranjadas'o'marrones.'Superficies'ventrales'más'pálidas.'Patas'de'color'amarillo' verdoso'a'marrón'pálido'con'tarsos'oscurecidos'apicalmente.'' ' Membrana'delantera'clara,'venas'marrones.'Tiene'dos'pares'de'alas'membranosas' hialinas,'con'venación'cafél'el'primer'par'cubre'todo'el'abdomen,'mientras'que'el' segundo' es' más' pequeño,' sin' celdas' y' con' las' venas' verdosas.' Pterostigma' triangular,' se' extiende' al' menos' dos' terceras' partes' el' largo' de' la' vena' Rs.' Proctígero'del'macho'cilíndrico,'abultado'en'la'base.'Parámero'bífido'(hendidos'en' dos'partes'o'bifurcados).'Parámero'con'un'lóbulo'interno'un'poco'cuadrado'en'el' ápice,' lóbulo' externo' excavado,' con' un' esclerosamiento' en' la' región' apical' posterior,' similar' a' una' espina.' Placa' subgenital' de' la' hembra' con' un' procesos' laterales'sinuosos'que'unen'la'superficie'ventral'de'la'placa'subgenital'en'ángulo' agudo.'Ovipositor'con'una'longitud'superior'al'compararlos'con'la'placa'subgenital.' Presentan'dimorfismo'sexual,'por'la'mayor'dimensión'de'las'hembras.* * * 6.5.2*Ninfa.'Tienen'coloración'verde'amarillenta,'los'ojos'se'tornan'de'color'rojo'o' lila.'Las'antenas'son'negras'y'largas'(Figura'10).'Se'consideran'de'poca'movilidad,' al'igual'que'el'cuarto'estado,'aunque'se'trasladan'más'rápido.*Cefalotórax'con'(3c 4)'+'(3c4)'setas'capitadas'anteriormente.'Superficies'dorsales'de'cefalotórax,'meso' y'metatorax'y'placa'caudal'con'setas'capitadas.'Abdomen'redondeado'con'4'+'4' setas'lanceoladas'colocadas'posteriormente.'' '

! ! 30! !

* Figura*10.'Ninfas'de'Heteropsylla(cubana(recolectadas'en'planta'de'Leucaena( leucochepala.' ' 6.5.3* Biología.* La' importancia' de( L.( leucocephala' destaca' por' su' uso' en' la' alimentación' y' medicina' como' antiparasitario' y' antiséptico' (Zárate,' 1994).' La' madera' se' utiliza' en' parcelas' agrícolas' como' herramientas' de' trabajo' para' la' fabricación'de'utensilios.'L.(leucocephala'contiene'suficiente'nitrógeno'y'sus'hojas' se'descomponen'demasiado'rápido,'lo'que'resulta'en'la'lixiviación'de'nutrientes' útiles' para' la' cosecha' de' otros' cultivos' (Olivares' y' Burckhardt' 2002),' además,' posee'altos'niveles'de'proteína'y'bajos'de'fibra'con'respecto'a'las'gramíneas,'esto' permite'que'se'utilice'como'suplemento'para'balancear'dietas'de'pastos'y'forrajes' (Delgado'et(al.,'2001).'' ' Especies'como'L.(leucocephala'se'siembran'con'diversos'propósitos'tales'como'la' nitrificación'del'suelo,'estabilización'y'mejoramiento,'abono'verde,'forraje',' leña'y'árboles'de'sombra,'lo'que'las'hace'importantes'en'áreas'semiáridas.'Es'una' planta'arbustiva'originaria'de'México'y'Centro'América'(Flores,'1983).'En'Oaxaca,' México,'se'encuentra'el'centro'de'biodiversidad'biológica'de'Leucaena,'donde'se' tienen' especies' nativas' de' ,' sur' de' Perú,' Centroamérica,' El' Salvador' y' Nicaragua.*En'Sinaloa,'las'ninfas'y'adultos'de'H.(cubana'se'alimentan'del'floema' de'los'brotes'y'hojas'jóvenes.'Estas'infestaciones'causan'severos'daños'en'los' brotes'nuevos,'pero'sus'daños'no'son'tan'fuertes'como'ocurre'en'otras'regiones' donde'ocasionan'la'muerte'de'la'planta'(Waterhouse'&'Norris,'1987),'lo'cual'puede'

! ! 31! ! influir' a' la' presencia' de' depredadores' de' la' familia' Chrysopidae' cuando' se' encuentran'la'poblaciones'más'altas'de'este'psílido.'Este'insecto'al'alimentarse'de' los'brotes'terminales'de'L.(leucocephala'secreta'grandes'cantidades'de'mielecilla,' que' induce' el' desarrollo' de' fumagina' en' los' brotes' y' hojas,' lo' que' impide' el' desarrollo'adecuado'de'la'fotosintesis.'Este'insecto'no'se'encontró'asociado'a'otras' plantas,'sin'embargo,'las'poblaciones'se'incrementaron'cuando'las'plantas'estan' en' brotación' (febrerocabril),' lo' cual' puede' ser' posible' a' que' la' planta' activa' la' disponibilidad'de'compuestos'nitrogenados'(Figura'11).** * *

Heteropsylla cubana (2018) 120 30 100 25 80 20 60 15 40 10 20 5 0 0 Ene Feb Mar abr May

Adultos Ninfas Depredadores Temperatura * Figura*11:'Fluctuación'poblacional'de'Heteropsylla(cubana'en'planta'de'guaje' (Leucaena(leucocephala).( ' ' ' ' ' ' '

! ! 32! ! El'ciclo'biológico'de'Heteropsylla(cubana'tiene'una'duración'de'tres'semanas'en' promedio,'y'su'alta'fecundidad'explica'el'rápido'aumento'de'la'población'del'psílido' que' pueden' causar' estragos' en' las' plantaciones' de' guaje.' Para' el' caso' de' H.( cubana,'Pineda'y'Venegas'(2006)'registraron'bajo'condiciones'de'invernadero'y' temperatura'media'de'29°C'que'el'ciclo'de'vida'duró'entre'14'y'17'días,'mientras' que'bajo'una'temperatura'media'de'16°C'el'ciclo'de'vida'duró'entre'23'y'30'días,' ovipositando' las' hembras' preferentemente' en' brotes' jóvenes,' sin' embargo,' en' algunas'ocasiones'lo'hacen'en'las'demás'hojas.'Por'otro'lado'Ahmed'et(al.,'(2014)' menciona'que'los'árboles'de'L.(leucocephala'son'vulnerables'a'la'infestación'del' psílido'en'la'etapa'de'producción'de'nuevos'brotes,'asimismo,'Geiger'y'Gutierrez' (2000)' observaron' en' H.( cubana' la' relación' que' hay' entre' la' abundancia' y' la' temperatura,'afirman'que'cuando'las'temperaturas'máximas'superan'los'36'°C,'la' abundancia'del'psílido'disminuye'drásticamente,'la'mortalidad'aumenta'y'el'tamaño' del'cuerpo'disminuye,'situación'que'coincide'con'los'registrado'en'la'región'norte' de'Sinaloa,'ya'que'en'los'meses'de'julio'y'agosto'no'se'registraron'insectos'ya'que' las'temperaturas'oscilan'entre'los'35ºC.' ' 6.5.4*Distribución.*Heteropsylla(cubana'es'nativo'de'México,'América'Central'y' las'islas'del'Caribe.'Se'distribuye'desde'Puerto'Rico,'Bahamas,'Bermuda,'Jamaica,' Cuba,'Haití,'República'Dominicana,'Guatemala,'Honduras,'El'Salvador,'Nicaragua,' Costa'Rica,'Panamá,'Colombia,'Trinidad'y'Tobago'y'Perú'(Brown'&'Hodkinson,' 1988l'Maes'et(al.,'1993* * 6.5.5* Hospederos.* Leucaena( diversifolia,' L.' glauca,' L.' leucocephala,' L.' multicapitula,'L.'pulverulenta,'L.'salvadorensis,'L.'trichodes,'(y'Piptadenia( sp.'(Fabales,'Fabaceae).'Nuevo'registro'para'Sinaloa,'México.* '

( (

! ! 33! ! 6.6*Heteropsylla(flexuosa(( * 6.6.1*Material*examinado.*Se'examinaron'360'adultos,'311'ninfas,'recolectadas' en'plantas'de'vinorama'(Acacia(farnesiana)(en'el'estado'de'Sinaloa,'Municipio'de' Ahome,' a' 2' km' del' ejido' Mártires' de' Sinaloa' 26°19'53.3"N' 108°57'08.7"W,' 30' msnm,'18cXc2018,'A.'Gonzalez.'A.' * 6.6.2* Diagnosis.' Adulto.' Cabeza,' tórax' y' abdomen' de' color' naranja' a' amarillo' verdoso.' Antenas' más' oscuras' en' la' base' apical.' Dorso' del' tórax' con' marcas' longitudinales' marrones' oscuras' o' anaranjadas.' Patas' y' segmentos' tarsales' apicales' oscurecidos.' El' ala' anterior' tiene' un' pterostigma' más' alargado,' que' alcanza' al' menos' la' mitad' de' la' longitud' de' la' célula.' Venas' de' color' amarillo' anaranjado.'El'lóbulo'interno'del'parámetro'masculino'es'más'curvo'por'lo'que'su' punta'no'es'visible'en'la'vista'lateral.'Proceso'externo'del'parámetro'redondeado' uniformemente'en'el'ápice,'el'tubérculo'en'el'lóbulo'externo'está'oscurecido'por'el' margen'dorsal.'Segmento'distal'de'edeagus'expandido'medialmente.'Proctigero' del'macho'comprimido'y'el'de'la'hembra'en'ángulo'hacia'abajo.'Placa'subgenital' truncada,'lóbulos'laterales'abultados'medial'y'ventralmente.'El'lóbulo'interno'del' parámetro'masculino'es'más'curvo'por'lo'que'su'punta'no'es'visible'en'la'vista' lateral.'El'tubérculo'en'el'lóbulo'externo'está'oscurecido'por'el'margen'dorsal.' * 6.6.3*Biología.*El'psílido'de'la'vinorama'Heteropsylla(flexuosa'se'describió'de'un' ejemplar'recolectado'en'la'planta'Acacia(farnesiana'(L.)'Willd.'en'el'año'1950'en' Mazatlán,'Sinaloa'(Muddiman,'Hodkinson'&'Hollis,'1992).'En'el'norte'de'Sinaloa,' de'2017'a'2019'se'recolectó'a'esta'especie'y'se'registro'que'el'ciclo'biológico'de' H.(flexuosa'esta'sincronizado'con'el'brote'de'su'planta'hospedera'(Figura'12)'lo' que'permitió'obtener'su'identificación'en'base'a'la'relación'plantachospedero'y'el' daño'que'ocasiona'es'el'debilitamiento'de'la'planta'por'la'succión'de'savia,'tanto' en'hojas'como'brotes.'Hodkinson,'(1988),'registro'que'las'especies'de'Heteropsylla' se'restringen'a'un'estrecho'rango'de'plantas'huésped'Mimosoidea'donde'las'ninfas'

! ! 34! ! se'alimentan'de'los'brotes'en'crecimiento,'tienen'una'rapidez'de'reproducción'y' una' distribución' amplia' fuera' de' su' rango' nativo' para' aprovechar' las' nuevas' oportunidades'que'ofrece'la'diversidad'de'sus'plantas'hospedantes.'En'Australia,' varias'especies'de'fabáceas'introducidas'se'convirtieron'en'malas'hierbas,'por'tal' motivo,'se'introdujeron'especies'de'insectos'para'controlar'estas'arvenses,'como' es' el' caso' de' Heteropsylla( spinulosa' originaria' de' Brasil' que' se' introdujo' a' Queensland' y' Samoa' Occidental' en' un' intento' de' controlar' Mimosa( invisa' y' H.( texana'como'posible'agente'de'control'contra'Prosopis(juliflora'(Ward'et(al.,'1977).* '

Heteropsylla flexuosa (2018) 200 30 25 150 20 100 15 10 50 5 0 0 Ene Feb Mar abr May

Adultos Ninfas ' ' Figura*12.'Fluctuación'poblacional'de'Heteropsylla(flexuosa'en'planta'de'vinorama' (Acacia(farnesiana).( ( 6.6.4*Distribución.*Se'distribuye'en'México,'El'Salvador,'Nicaragua'y'Costa'Rica' (Muddiman'et(al.,'1992).* * 6.6.5*Hospederos.*Acacia(farnesiana((Muddiman'et(al.,'1992).(Nuevo'registro'para' Sinaloa,'México.* ( (

! ! 35! ! 6.7*Heteropsylla(texana(* * 6.7.1*Material*examinado.*Se'examinaron'2248'adultos,'2390'ninfas,'colectadas' en'plantas'de'mezquite'en'el'estado'de'Sinaloa,'Municipio'de'Ahome,'comunidad' Mártires' de' Sinaloa' ll,' 26°19'38.5"N' 108°56'56.2"W,' 30' msnm,' 25cXc2018,' A.' González.'A.' * 6.7.2*Diagnosis.'Adulto.'Presentan'tonalidades'amarillocverdosas,'también'pueden' presentar'manchas'de'colores'oscuros,'lo'que'ratifica'su'coloración'polimórfica.'En' el'área'ocelar'de'la'cabeza,'aparece'una'mancha'central'de'color'naranja'a'amarillo' palido' en' el' borde' interior' del' mesonoto,' y' una' a' cada' lado' del' metanoto.' Las' antenas' son' largas' y' filiformes,' con' 10' segmentos' y' tienen' dos' pares' de' alas' membranosas.'El'primer'par'cubre'todo'el'abdomen,'mientras'que'el'segundo'es' más'pequeño,'sin'celdas'y'con'las'venas'verdosas.'Alas'anteriores'ovales,'más' anchas' en' el' ápice.' Pterostigma' triangular,' se' extiende' al' menos' dos' terceras' partes'el'largo'de'la'vena'Rs.'Proctígero'del'macho'cilíndrico,'un'poco'abultado'en' la'base.'Parámero'bífido,'dividido'en'lóbulo'interno'y'externo'(Figura'13).'Parámero' con'un'lóbulo'interno'un'poco'cuadrado'y'con'una'espina'apical'anterior,'lóbulo' externo'más'pequeño'que'el'interno,'redondeado'anteriormente,'sin'una'completa' separación'entre'el'lóbulo'anterior'y'posterior.'Edeago'expandido'anteriormente'al' ápice,'se'estrech'hasta'llegar'al'margen'apical.'En'la'hembra'el'anillo'circumanal' se' extiende' por' encima' del' nivel' del' proctígero.' Placa' subgenital' sin' lobulos' laterales,'con'el'margen'superior'recto'o'ligeramente'curvo.'Proctígero'y'ovipositor' con' una' longitud' superior' al' compararlos' con' la' placa' subgenital.' Presentan' dimorfismo'sexual,'por'la'mayor'dimensión'de'las'hembras.' ' '

! ! 36! !

* * Figura*13.'Adulto'de'Heteropsylla(texana(en'planta'de'Prosopis(juliflora.(Parasitoide' adulto'no'identificado.' * 6.7.3*Ninfa.'Presentan'coloración'verde'amarillenta'con'manchas'al'igual'que'las' descritas' anteriormente' (Figura' 14).' Los' ojos' se' tornan' de' color' rojo' o' lila.' Las' antenas' son' negras' y' largas.' Se' consideran' de' poca' movilidad,' al' igual' que' el' cuarto'estado,'aunque'se'trasladan'más'rápido.'Cefalotórax'con'(lc2)'+'(lc2)'setas' cortas'capitadas'anteriormente.'Margen'del'abdomen'abultado'con'pequeñas'setas' de'abanico'lateralmente'y'4'+'4'setas'lanceoladas'posteriormente.'Tarsal'arolia' redondeada'en'el'contorno.'Esclerita'circumanal'estrecha,'ligeramente'expandida' hacia'atrás.' '

! ! 37! !

* Figura* 14.* Ninfas' de' Heteropsylla( texana( recolectadas' en' planta' de' Prosopis( juliflora.' * 6.7.4*Biología.*Prosopis(juliflora'(Sw.)'DC'es'un'árbol'perenne'nativo'de'América' del'Sur,'América'Central'y'el'Caribe.'Se'conoce'como'mezquite,'pertenece'a'la' familia'Fabacea,'es'de'crecimiento'rápido,'y'se'utiliza'para'la'producción'de'leña,' carbón,'materiales'de'construcción,'tiene'efecto'restaurador,'ya'que'es'un'árbol' fijador'de'nitrógeno,'es'tolerante'a'condiciones'áridas'y'suelos'salinos,'además,' esta' planta' sirve' para' rehabilitar' sitios' donde' hubo' explotación' minera''(Felker,' 1979).'Esta'especie'prospera'en'sitios'con'precipitaciones'medias'anuales'de'1500' mm,' pero' en' tales' áreas' parece' estar' restringida' a' suelos' arenosos' del' litoral,' presenta' una' amplia' área' de' distribución,' aunque' ajustada' a' los' ambientes' costeros,'se'extiende'del'lado'del'pacifico'desde'el'norte'de'Sinaloa'hasta'Panamá,' en'el'mar'del'caribe'Colombia,'Venezuela'y'las'Antillas'(Rzedowski,'1988).'Prosopis( juliflora'ha'sobrevivido'en'zonas'donde'otras'especies'de'árboles'han'fracasado'y' en' algunos' casos' es' considera' una' especie' invasora' de' tierras' de' pastoreo' en' África' del' Sur,' África' Oriental,' Australia' y' Asia' costera' (Pasiecznik,' 1999).' En' México,'Argentina'y'Brasil'las'vainas'de'mezquite'son'una'fuente'importante'de' alimentación'animal'(Felker'y'Moss,'1996).'*

! ! 38! ! ' De' enero' a' diciembre' se' revisaron' brotes' de' mezquite' en' donde' se' encontraron'huevos,'ninfas'y'adultos'de'Heteropsylla(texana'en'las'nervaduras'y' bordes'de'las'hojas,'asimismo,'se'registro'información'sobre'lo'ciclos'de'vida'en' las' zona' de' mayor' presencia' de' esta' especie' .' El' desarrollo' biológico' de' Heteropsylla(texana(Crawford'dura'de'15'a'17'días'de'ninfa'a'adulto,'pasando'la' ninfa'por'5'estadios,'completando'el'ciclo'biológico'de'huevo'a'adulto'en'18'a'22' días'con'una'capacidad'de'oviposición'de'35'huevos'por'hembra.''De'febrero'a' mayo'se'registro'una'especies'de'parasitoide'no'indentificada'parasitando'ninfas' de'segundo'estadio.'' ' El'ciclo'de'vida'y'la'tasa'de'desarrollo'de'este'insecto'está'altamente'sincronizada' con' la' fenología' y' el' estado' nutritivo' de' la' planta' hospedante' ya' que' bajo' condiciones'favorables'de'temperatura'(25'ºC)'y'humedad'los'ciclos'de'vida'tienden' a' ser' continuos' con' múltiples' generaciones' por' año,' ya' que' puede' ser' que' los' estadios' inmaduros' presenten' adaptaciones' morfológicas' y' de' comportamiento' para'resistir'situaciones'de'estrés'hídrico'por'las'plantas'en'el'mes'de'mayo.'Esta' especie'se'distribuye'con'mayor'densidad'en'la'parte'superior'que'en'la'parte'baja' del'dosel'de'Prosopis(juliflora,'lo'cual'es'consistente'de'marzo'a'mayo'(Figura'15).' La'población'está'en'ceros'de'junio'a'agosto'y'en'septiembre'y'octubre'se'invierte' el'patron'de'distribución,'ahora'hay'mayor'densidad'en'la'parte'inferior'del'dosel'lo' cual'se'atribuye'al'periodo'de'brotación'de'la'planta,'pero'en'noviembre'y'diciembre' la'población'vuelve'a'estar'en'ceros.'

! ! 39! !

Heteropsylla texana (2018) 900 40 800 35 700 30 600 25 500 20 400 15 300 200 10 100 5 0 0 Ene Feb Mar abr May Jun Jul Ago Sep Oct Nov Dic

Adultos Ninfas Parasitoide Temperatura ' ' Figura*15.'Fluctuación'poblacional'de'Heteropsylla(texana'en'Prosopis(juliflora,'en' el'norte'de'Sinaloa,'México.' ' Hodkinson'(2009)'indica'que'estos'psílidos'se'han'adaptado'con'el'tiempo,'para' aprovechar' una' gama' de' plantas' hospederas' diversificado' su' fisonomía,' su' fisiología'y'su'fenología'así'como'se'adaptaron'a'diversas'condiciones'ambientales' dentro' de' diferentes' zonas' climáticas' importantes.' En' México,' H.( texana' se' alimentan'de'los'brotes'de'las'hojas'en'desarrollo'e'inflorescencias'de'P.(juliflora,'y' en' los' estados' de' Coahuila' y' Nuevo' León,' León' et( al.,' (2008)' registraron' una' asociación'de'H.(texana'con'el'cultivo'de'papa'(Solanum(tuberosum)'y'malezas' presentes,' encontrando' que' el' psílido' es' portador' del' agente' causal' de' la' enfermedad' punta' morada.' En' cambio,' en' Australia' es' considerado' el' primer' agente'potencial'de'control'biológico'de'mezquite'(Ward'et(al.,'1977).'' ' 6.7.5*Distribución.*Costa'Rica,'Nicaragua'y'Perú,'El'Salvador,'Estados'Unidos,' México:'Sonora,'Coahuila,'Nuevo'León,'Michoacán.'Nuevo'registro'para'Sinaloa,' México.*

! ! 40! ! 6.7.6*Hospederos.(Los'hospederos'de'H.(texana'en'EE.'UU.'son'Prosopis(juliflora,' P.(glandulosa'(Muddiman'et'al.,'1992),'P.(chilensis'(Molina)'Stuntz'emend.'Burkart,' P.(laevigata'(Humb.'Y'Bonpl.'Ex'Willd.)'MC'Johnston,'y'P.(tamarugo'F.'Filipo'(Ward' et(al.,'1977).'También'se'ha'recolectado'en'Acacia'y'Pithecellobium'(Mimosaceae),' Celtis' (Ulmaceae),' Sphaeralcea' (Malvaceae),' Chrysopis' (Asteraceae),' Monarda' (Lamiaceae),' Tamarix' (Tamaricaceae)' (Crawford,' 1914),' Mimosa' (Mimosaceae)' (Ward'et'al.,'1977),'y'Helianthus'(Asteraceae)'(Rogers,'1988).* * 6.8*Euceropsylla(minuticona( ( 6.8.1*Material*examinado.*Se'examinaron'1926'adultos,'4201'ninfas,'recolectadas' en'plantas'de'Guamuchil'(Phitecellobium(dulce)(en'el'estado'de'Sinaloa,'Municipio' de' Ahome,' comunidad' Mártires' de' Sinaloa' ll,' 26°19'38.5"N' 108°56'56.2"W,' 30' msnm,'28cXc2018,'A.'González.'A.' * 6.8.2*Diagnosis.*Adulto.*Cuerpo'general'color'anaranjado,'verde'o'amarillo,'sin' machas'o'patrones'distintivos.'Alas'anteriores'hialinas,'con'venación'amarilla'o'café' claro.Cabeza'casi'tan'ancha'como'el'tórax.'Conos'genales'pequeños'y'redondos,' más'anchos'en'la'base'que'largos,'compuestos'de'largas'setas.'Vertex'en'forma' de'trapecio.'Antenas'muy'largas,'delgadas,'más'de'4'veces'la'longitud'del'ancho' de'la'cabeza,'con'10'segmentos.'Alas'anteriores'ovoides,'dos'veces'el'largo'de'lo' ancho,'pterostigma'presente,'ruptura'anal'cercana'a'la'punta'de'la'vena'CU1b,' ruptura' costal' presente.' Meracantus' presente.' Metatibia' con' 5' espinas' apicales' esclerosadas.'Metabasitarso'con'dos'espinas'esclerosadas.'Proctígero'del'macho' en'forma'de'pera'en'la'parte'posterior.'Parámero'bífido,'dividido'en'lóbulo'interno'y' externo'del'mismo'tamaño.'Lóbulo'externo,'curvado'hacia'afuera'posteriormente'y' curvado' hacia' adentro' anteriormente,' con' esclerosamiento' en' el' ápice,' lóbulo' interno,'similar'al'externo.'Edeago'con'una'dilatación'en'el'ápice.'Terminalia'de'la' hembra' larga.' Proctígero,' más' largo' que' la' placa' subgenital' y' ovipositor.' Placa' subgenital'con'un'esclerosamiento'en'el'ápice,'más'pequeña'que'ovipositor.*

! ! 41! ! 6.8.3*Biología.*Pithecellobium(dulce'(Roxb.)'Benth'(Fabaceae)'se'conoce'como' guamúchil'y'se'distribuye'en'Baja'California'Sur,'Sonora,'Sinaloa'y'Tamaulipas,' México.'Se'encuentra'desde'el'nivel'del'mar'hasta'los'1550'msnm.'Es'una'planta' de' importancia' medicinal,' su' composición' química' es' compleja,' contiene' compuestos'biológicos,'los'cuales'se'encuentran'en'los'diferentes'componentes'de' la'planta,'como'son'las'hojas,'corteza,'fruta,'semillas'y'raíz'que'poseen'propiedades' terapéuticas' (Srinivas,' 2018).' Krisnamurthy' y' Ávila' (1999)' mencionan' que' el' guamuchil' destaca' por' la' producción' de' madera,' frutos,' forraje,' abono' verde,' sustancias' médicas,' sombra,' gomas,' controla' la' erosión,' mejora' la' filtración' de' agua'a'través'del'sistema'radical,'fija'nitrógeno'atmosférico'y'mantiene'la'fertilidad' del' suelo.* En' el' norte' de' Sinaloa,' se' recolectó' una' especie' de' Heteropsylla' no' identificada'(Figura'16)'que'sólo'se'recolectó'en'febrero'de'2017.'La'fluctuación' poblacional' de' E.( minuticona,' inicia' con' la' aparición' de' los' primeros' psílidos' la' segunda'quincena'del'mes'de'enero,'que'coincide'con'la'época'de'floración'del' guamúchil'y'con'la'aparición'de'hojas'y'brotes'nuevos'(Figura'17)l'en'febrero'se' registró'la'población'de'insectos'más'alta,'pero'disminuyó'en'abril,'ya'que'estos' insectos'presentan'alta'relación'con'el'crecimiento'vegetativo'de'la'planta'(Figura' 18).'Esta'especie'Gibson'la'recolectó'en'1960'en'una'trampa'de'pegamento'para' áfidos'en'Cd.'Obregón,'Sonora,'México.*

'

Figura*16.'Ninfas'de'Heteropsylla(sp.'recolectadas'en'planta'de'Pithecellobium( dulce'(2018c2019).'

! ! 42! !

'

Figura*17.'Adultos'de'Heteropsylla(sp.(recolectados'en'planta'de'Pithecellobium( dulce'(2018c2019).'

Euceropsylla minuticona (2018-2019) 1600 40 1400 35 1200 30 1000 25 800 20 600 15 400 10 200 5 0 0 Ene Feb Mar abr May Jun Jul Ago Sep Oct Nov Dic Ene

Adultos Ninfas Depredadores Temperatura '

Figura*18.'Fluctuación'poblacional'Euceropsylla(minuticona'en'planta'de'guamúchil' (Pithecellobium(dulce).' ' 6.8.4* Distribución.* El' Salvador,' Estados' Unidos,' Guatemala' y' México' en' Michoacán.'Nuevo'registro'para'Sinaloa,'México.* '* 6.8.5*Hospederos.*Pithecellobium(dulce((Fabaceae).*

! ! 43! ! 6.9(Aphalaroida(inermis** * 6.9.1*Material*examinado.*Se'examinaron'187'adultos,'207'ninfas,'recolectadas' en'plantas'de'mezquite'en'el'estado'de'Sinaloa,'Municipio'de'Ahome,'comunidad' Mártires' de' Sinaloa' ll,' 26°19'38.5"N' 108°56'56.2"W,' 30' msnm,' 25cXc2018,' A.' González.'A.' * 6.9.2*Diagnosis.*Cuerpo'color,'café,'amarillo'pálido'o'crema'(Figura'19).'Antenas' claras' en' la' base' y' con' aumento' de' coloración' en' los' últimos' dos' segmentos.' Cabeza'color'amarillo'o'café.'Scutum'con'patrones'de'manchas'transversales'café' oscuro'u'amarillo'oscuro.'Abdomen'con'manchas'longitudinales'café'oscuro.'Alas' anteriores'amarillo'o'café,'con'manchas'blancas.'Cabeza'casi'tan'ancha'como'el' tórax.' Genas' un' poco' hinchadas,' no' cónicas.' Vertex' casi' rectangular.' Antenas' cortas,' un' poco' más' largas' que' el' ancho' de' la' cabeza,' de' 10' segmentos.' Alas' anteriores'casi'romboidales,'ovales'en'el'ápice,'pterostigma'presente,'ruptura'anal' cercana'a'la'punta'de'la'vena'CU1b.'Alas'anteriores'con'maculaciones'blancas'que' confluyen' con' mayor' frecuencia' en' la' parte' media' del' ala.' Cuerpo' sin' pelos' glandulares'visibles,'excepto'en'la'parte'delantera'del'vertex'y'en'la'base'de'las' alas.' Meracantus' presente.' Metatibia' con' 4' espinas' apicales' esclerosadas.' Metabasitarso'sin'espinas'esclerosadas.'Proctígero'del'macho'simple,'con'forma' casi'rectangular,'sólo'que'en'el'ápice'se'redondea'y'disminuye'un'poco'su'tamaño.' Parámero'simple,'pequeño,'un'poco'más'abultado'en'el'ápice,'compuesto'por'una' gran'cantidad'de'setas.'Edeago'con'una'gran'dilatación'en'el'ápice.'Terminalia'de' la' hembra' corta.' Proctígero,' con' un' declive' curvo' hacia' abajo.' Placa' subgenital' recta'en'el'margen'inferior'y'con'un'esclerosamiento'en'el'ápice,'casi'similar'en' tamaño'proctígero'y'placa'subgenital.'* '

! ! 44! !

'

Figura*19.'Adultos'de'Aphalaroida(inermis(en'planta'de(Prosopis'sp.'(Tomado'de' Vitanza).'

* 6.9.3* Biología.' Aphalaroida' comprendía' un' grupo' de' nueve' especies' que' se' alimentan' de' plantas' hospedantes' de' leguminosas' mimosoides' en' el' sur' de' los' Estados'Unidos'y'América'Central.'Crawford'(1914)'describió'a'Aphalaroida'para' incluir'cinco'especies'encontradas'en'el'sur'de'los'EE.'UU.,'e'incluyó'este'género' en' la' tribu' Aphalarini' de' la' subfamilia' Liviinae.' Caldwell' (1941)' y' Tuthill' (1944)' agregaron'otras'tres'especies.'Posteriormente,'algunos'autores'han'sugerido'que' las'especies'europeas'deben'incluirse'dentro'de'Aphalaroida'(Klimaszewski,'1973),' sin' embargo,' Hodkinson' (1981)' argumentó' que,' a' pesar' de' las' similitudes' superficiales,'los'dos'géneros'no'estaban'estrechamente'relacionados.' ' Aphalaroida( inermis,' es' un' psílido' poco' estudiado' que' comparte' algunos' hospederos' con' especies' del' género' Heteropsylla.' En' el' norte' ' de' Sinaloa,' se' recolectaron' adultos' en' los' meses' de' diciembre,' enero' y' febrero' en' Prosopis( juliflora((Figura'20).''

! ! 45! ! '

Aphalaroida inermis (2017-2019) 60 40 50 30 40 30 20 20 10 10 0 0 Jul Dic Dic abr Oct Sep Feb Feb Jun Ene Ene Nov Ago Nov Mar Mar May

Adultos Ninfas ' Figura* 20:' Fluctuación' poblacional' Aphalaroida( inermis' en' planta' de' Mezquite' (Prosopis(juliflora).' ' 6.9.4* Distribución.* Estados' Unidos' (Arizona,' California,' Texas)' y' México' en' Michoacán.'Nuevo'registro'para'Sinaloa,'México.* '

6.9.5* Hospederos.* Mimosa( borealis,' Prosopis( glandulosa( y' P.' juliflora( (Fabaceae).''

* * * * * * * * *

! ! 46! ! 6.10*Liviidae:*Diaphorina(citri( ' 6.10.1*Material*examinado.'Se'examinaron'504'adultos,'766'ninfas,'recolectadas' en' citricos' en' el' estado' de' Sinaloa,' Municipio' de' El' Fuerte,' comunidad' Lázaro' Cárdenas,'26°18'00.8"N'108°55'30.4"W,'50'msnm,'10cXc2018,'A.'González.'A.' ' 6.10.2* Diagnosis.* Cuerpo' color' verde,' anaranjado,' amarillo' o' café' oscuro' con' algunas'partes'claras'(Figura'21).'Antenas'amarillentas'en'la'base'y'con'aumento' de' coloración' en' los' últimos' tres' segmentos.' Cabeza' y' proceso' genal' amarillo.' Prescutum'con'pequeñas'manchas'café'en'la'parte'anterior.'Scutum'con'patrones' de'manchas'transversales'café'oscuro.'Abdomen'con'manchas'longitudinales'café' oscuro,'parte'ventral'más'clara.'Alas'anteriores'maculadas,'con'venación'café.''

Proceso'genal'cónico'y'esbelto,'tan'largo'como'la'línea'media'del'vertex.'Antenas' de'10'segmentos.'Base'de'las'alas'anteriores'separada'del'margen'occipital'de'la' cabeza.'Alas'anteriores'ovales,'más'anchas'en'la'parte'media'y'apical,'pterostigma' muy'delgado,'ruptura'anal'cercana'a'la'punta'de'la'vena'CU1b,'vena'R'cerca'de' dos' veces' más' larga' que' la' vena' M+CU1,' ruptura' costal' presente.' Alas' con' maculaciones'cafés'que'confluyen'a'lo'largo'de'la'vena'Rs'y'la'zona'apical'del'ala,' las'dos'áreas,'se'encuentran'separadas'por'un'espacio'sin'manchas'en'la'región' subapical'de'la'vena'Rs.'Metatibia'con'una'corona'abierta'de'espinas'esclerosadas.' Metabasitarso'con'dos'espinas'esclerosadas.'Proctígero'del'macho'con'forma'de' pera' en' la' mitad' posterior,' con' lóbulos' medios' posteriores.' Parámero' simple,' delgado,' compuesto' por' una' gran' cantidad' de' setas.' Edeago' de' 3' segmentos,' dilatado' en' el' ápice.' Terminalia' de' la' hembra' con' terminación' aguda.' Placa' subgenital'de'la'hembra'ancha'en'la'base'y'con'terminación'delgada,'casi'similar' en'tamaño'al'proctígero'y'ovipositor.''

! ! 47! !

'

Figura* 21.' Adultos' de' Diaphorina( citri' recolectados' en' plantas' de' limón' (Citrus( limon'L.).'

6.10.3*Ninfa.'De'cuerpo'oval,'cerca'de'1,2'veces'más'largo'que'ancho,'coloración' amarilla'a'marrón'amarillenta,'tercer'antenito'negro,'margen'del'abdomen'con'25c 29'pares'de'setas,'largo'del'cuerpo'1,45c1,58'mm'(Figura'22).'Se'alimentan'de' brotes'en'crecimiento.'Pueden'moverse'cuando'se'las'molesta'pero'normalmente' son'sedentarias'y'viven'en'grupos.'Excretan'al'exterior'mielcilla'en'forma'de'tubos' cerosos.' *

*

*

! ! 48! !

*

Figura*22.'Ciclo'biológico'de'Diaphorina(citri'en'plantas'de'limón'(Citrus(limon'L.).'

'

6.10.4* Biología.* Diaphorina( citri( (Hemiptera:' Liviidae)' o' Psílido' Asiático' de' los' Cítricos,'es'un'insecto'cuya'presencia'en'las'huertas'de''cítricos'ha'condicionado' su'producción'a'nivel'mundial'(Alemán'et(al.,'2007)'por'su'alta'efectividad'para' fungir' como' vector' de' las' bacterias' Candidatus' Liberibacter' var.' asiaticus( y' americanus,'agentes'causales'de'la'enfermedad'dragón'amarillo'de'los'cítricos,'el' huanglongbing'(HLB)'(Su'y'Huang,'1990).''En'el'norte'de'Sinaloa,'se'muestrearon' árboles'frutales'en'traspatio'para'registrar'la'fluctuación'poblacional'de'este'psílido,' ya'que'en'traspatio'no'se'realizan'aplicaciones'con'insecticidas'comparado'con' huertas'de'cítricos'establecidas'en'esta'región.'Se'registró'que'las'hembras'de'esta' especie'colocan'los'huevos'en'grupos,'sobre'los'ápices'y'hojas'sin'expandir'de' brotes'en'crecimiento.''

'

! ! 49! ! La'duración'del'período'embrionario'varía'de'5'días'a'a'21º'C.'Las'hembras' pueden'llegar'a'ovipositar'más'de'200'huevos.'Las'ninfas'se'alimentan'y'desarrollan' sobre'brotes'en'crecimiento,'en'general'son'muy'poco'móviles'y'tienden'a'vivir'en' grupos'sobre'los'brotes'(Figura'23).'La'duración'del'ciclo'total'varia'entre'15'y'30' días,'dependiendo'de'la'temperatura.'Los'adultos'pueden'llegar'a'sobrevivir'dos' meses'e'incluso'períodos'mayores.'La'fluctuación'de'las'poblaciones'del'insecto' está'fuertemente'correlacionada'con'la'presencia'de'brotes'en'cítricos,'ya'que'las' hembras'ovipositan'exclusivamente'en'ellos.*

' Figura* 23.' Daños' ocasionados' por' Diaphorina( citri' en' cítricos' (Imágenes' de' tomadas'de'Senasica'http://www.senasica.gob.mx/?id=4512).'

La'mayor'población'de'psílidos'se'observó'en'mayo'(140'adultos)'y'en'noviembre' (175' adultos),' en' etapa' de' amarre' y' desarrollo' del' fruto' (Figura' 24).' Lo' que' concuerda'con'la'baja'precipitación'y'temperaturas'optimas'(25'°C).'En'junio'se' observó'una'baja'en'las'poblaciones'de'los'insectos'pero'esta'disminuyó'en'julio'y' agosto,'cuando'se'presentaron'las'lluvias.'Lo'anterior'indica'un'efecto'de'derribe' en'las'poblaciones'ya'que'las'lluvias'son'capaces'de'lavar'y'arrastrar'a'los'adultos.''

! ! 50! ! '

Diaphorina citri (2018) 250 40 35 200 30

150 25 20 100 15 10 50 5 0 0 Ene Feb Mar abr May Jun Jul Ago Sep Oct Nov Dic

Adultos Ninfas Temperatura ' Figura*24.'Fluctuación'poblacional'Diaphorina(citri'en'en'cítricos'(Citrus'sp.).' ' 6.10.5* Distribución.* México:' Baja' California,' Campeche,' Chiapas,' Colima,' Guerrero,'Hidalgo,'Jalisco,'Morelos,'San'Luis'Potosí,'Sinaloa,'Sonora,'Tamaulipas,' Tabasco,' Quintana' Roo,' Veracruz,' Michoacán,' Morelos,' Nayarit,' Nuevo' León,' Oaxaca,'Puebla,'Querétaro,'Yucatán'y'Zacatecas.'

6.10.6* Hospederos.* Artocarpus( heterophyllus,' Ficus( carica( (Moraceae),' Citrus( aurantium,' C.' decumana,' C.' jambhiri,' C.' limon,' C.' macrophylla,' C.' medica,' C.' medica(var.(acida,'C.'medica(var.(limonum,'C.'mitis,'C.'reticulata,'C.'sinensis,'C.' suhuiensis,'Murraya(exotica,'M.'koenigii,'M.'paniculata((Sapindales,'Rutaceae)'y' Pithecellobium(lucidum((Fabaceae).''

* * *

! ! 51! ! 6.11*Triozidae:*Bactericera(cockerelli* * 6.11.1*Material*examinado.*Se'examinaron'389'adultos,'315'ninfas,'recolectadas' en' plantas' de' chile' (Capsicum( annuum),( en' el' estado' de' Sinaloa,' Municipio' de' Ahome,'a'2'km'de'la'comunidad'Mártires'de'Sinaloa,'en'un'invernadero'de'Agrícola' HOSANA,' calle' 7' y' 600,' 26°19'08.4"N' 108°58'08.8"W,' 28' msnm,' 10cXlc2018,' A.' González.'A. * 6.11.2*Diagnosis.*Cuerpo'en'su'mayoría'oscuro'con'algunas'partes'claras'(Figura' 25).'Antenas'amarillentas'en'la'base'y'con'aumento'de'coloración'en'los'últimos' dos'segmentos.'Vertex'rodeado'en'el'margen'por'una'franja'blanquecina'o'amarilla,' del'mismo'color'se'presenta'una'banda'interior'longitudinal'media.'Cabeza'color' café' oscuro' a' negro' con' manchas' claras.' Tórax' con' patrones' de' manchas' transversales' café' oscuro' y' claras.' Colores' similares' al' tórax' se' presentan' en' abdomen'pero'con'manchas'longitudinales'oscuras.'Alas'anteriores'hialinas,'con' venación'café.'Proceso'genal'más'pequeño'que'la'longitud'del'vertex.'Antenas'de' 10'segmentos,'rhinarium'en'el'cuarto'segmento'compuesto'por'una'cubierta.'Alas' anteriores' agudas,' más' anchas' en' la' parte' media.' Pterostigma' ausente' y' sin' ruptura'costal.'Ruptura'anal'distante'de'la'punta'de'la'vena'CU1b.'Vena'cubital'3' veces'más'grande'que'la'vena'CU1b.'Proctígero'del'macho'con'lóbulos'apicales' posteriores.'Parámero'con'forma'lamelar,'delgado,'más'ancho'en'la'mitad'apical,' con' un' pequeño' esclerosamiento' en' la' punta.' Edeago' dilatado' en' el' ápice' con' forma'subrectangular.'Terminalia'de'la'hembra'corta.'Margen'dorsal'del'proctígero' de' la' hembra,' dispuesto' hacia' abajo' casi' en' línea' recta.' Placa' subgenital' de' la' hembra'más'corta'que'el'proctígero'y'ovipositor.''

6.11.3*Ninfa.'Tiene*Cuerpo'aplanado'dorso'ventralmente,'cabeza,'tórax'y'abdomen' bien' definidos,' cabeza' con' antenas' engrosadas' en' su' base,' reduciéndose' sucesivamente' hacia' su' parte' terminal,' en' esta' se' encuentran' dos' setas' sensoriales'insertadas'a'diferentes'niveles'(Marín'et(al.,'2002).'*

! ! 52! !

*

Figura* 25.' Adultos' de' Bactericera( cockerelli* recolectados' en' cultivo' de' chile' jalapeño'(Fotos'tomadas'de'https://www.researchgate.net/figure/Potato).* *

6.11.4*Biología.*En'las'regiones'centro'y'norte'del'estado'de'Sinaloa,'México'se' establecen'15,'000'ha'de'diversos'hibridos'chile'(jalapeño,'morrón'y'serrano),'con' un'rendimiento'promedio'de'35't'/'ha.'Algunos'de'estos'hibridos'son'susceptibles' al' ataque' de' insectos' vectores,' donde' destaca' este' psílido' con' infestaciones' moderadas' en' las' parcelas' agrícolas.' Bactericera( cockerelli' es' una' plaga' importante' en' el' cultivo' de' solanáceas' y' se' ditribuye' en' México,' es' el' principal' vector'y'transmisor'de'Candidatus(Liberibacter(solanacearum,'bacteria'asociada' con'la'enfermedad'“zebra'chip”'(Munyaneza'et(al.,'2007).'En'el'Valle'del'Carrizo,' se'registró'la'fluactuación'poblacional'de'este'insecto'en'chile'jalapeño'establecido' a'campo'abierto.'El'cultivo'se'plantó'la'primera'semana'de'octubre'del'año'2017,' se'le'realizaron'aplicaciones'de'manera'semanal'de'insecticidas'y'fungicidas,'por' tal'motivo'no'hubo'presencia'de'psílidos'en'la'etapa'inicial,'pero'en'febrero'de'2018'

! ! 53! ! y'febrero'de'2019'cuando'el'cultivo'empezó'su'etapa'final'(Figura'26),'cuando'los' frutos'ya'no'eran'de'calidad'de'exportación,'se'dejó'de'aplicar'insecticida'de'manera' frecuente'y'se'recolectaron'las'primeras'ninfas'de'Bactericera,'con'un'promedio'de' cinco'a'seis'psílidos'por'planta.*

Bactericera(cockerelli((2017S2019) 120 40 100 30 80 60 20 40 10 20 0 0 Jul Dic Dic Oct Oct Sep Feb Feb Jun Jun Ene Ene Nov Abr Ago Nov Abr Mar Mar May May

Adultos Ninfas Temperatura ' Figura* 26.' Fluctuación' poblacional' Bactericera( cockerelli' en' cultivo' de' chile' (Capsicum(annuum(L.).' *

6.11.5* Distribución.* Canadá,' Estados' Unidos,' Guatemala,' Honduras,' México:' Edo.'de'México,'Michoacán,'Sinaloa'y'Nueva'Zelanda.'

6.11.6* Hospederos.* Capsicum( annuum,' Physalis( philadelphica,' Solanum( lycopersicum,'S.'melongena(y'S.'tuberosum((Solanales,'Solanaceae).''

'

* * * *

! ! 54! ! VII.*CONCLUSIONES* ' Se' registraron' ocho' especies' de' psílidos' por' primera' vez' para' Sinaloa' y' asociadas'a'(Fabaceae:'Caesalpinoidea)'como'hospederas'en'las'cuales'concretan' su'ciclo'de'vida.'Su'reproducción'y'abundancia'es'dependiente'de'la'disponibilidad' de'brotes'jóvenes'y'hojas'tiernas'recién'expandidas.''

La' mayor' mortalidad' de' inmaduros' ocurre' cuatro' o' cinco' días' después' de' la' eclosión'del'huevo,'además,'el'tamaño'y'la'calidad'de'la'hoja'influye'de'manera' positiva'con'la'sobrevivencia'de'los'psilidos.' '

Las'especies'de'psilidos'se'presentaron'durante'todo'el'año'en'la'zona'estudiada' excepto'julio'y'agosto.'Los'niveles'de'población'más'altos'se'registraron'en'abril,' mayo,' octubre' y' noviembre,' lo' que' coincide' con' la' presencia' de' brotes' en' las' plantas,'por'lo'tanto,'huevos'y'ninfas'se'benefician'por'la'abundancia'de'brotes'y' son'afectadas'por'las'lluvias.' * Las' especies' del' género' Heteropsylla( son' afectadas' ' por' parasitoides' y' depredadores,' además,' estas' especies' no' afectan' los' cultivos' agrícolas' establecidos'en'la'región.'' ' El' conocer' la' biología' de' las' especies' de' psílidos' de' Sinaloa,' se' pueden' implementar'estrategias'de'manejo'sobre'aquellas'especies'dañinas'a'los'cultivos' como'Diaphorina(citri'y'Bactericera(cocckerelli.' * El' control' químico' para' el' manejo' de' Diaphorina( citri' y' Bactericera( cocckerelli' principales'plagas'de'cítricos'y'hortalizas,'no'se'recomienda'porque'es'costoso,' poco'eficiente'por'la'resistencia'que'han'generado'estos'insectos'y'puede'causar' daños'ambientales.'' *

! ! 55! ! VIII.*LITERATURA*CITADA*

Aguado,' A.,' y' H.' Suárez.' 2006.' Impacto' del' ataque' de' Algarobius( Riochama' Kingsolver'(Coleoptera:'Bruchidae)'sobre'Prosopis(juliflora'(SW)'DC'en'la' zona'urbana'de'Santa'Marta.'Intropica,'3,'13c20.' Ahmed,'A.,'F.'Solorio'Sánchez'y'L.'Ramírez'A.,'y'F.'AlcZyoud.'2014.'Evaluar'los' enemigos'naturales'de'Leucaena'Psyllid'y'Onion'Thrips'en'los'procesos'de' cosecha' en' diferentes' genotipos' de' Leucaena.' Revista' Mexicana' de' Ciencias'Agrícolas,'7'(1),'133c145.' Alemán,' J.,' H.' Baños,' y' J.' Ravelo.' 2007.' Diaphorina( citri' y' la' enfermedad' Huanglongbing:' una' combinación' destructiva' para' la' producción' citrícola.' Protección(Vegetal,'22:'154c165.' Bouvet,'J.'P.'R.,'L.'Harrand'y'D.'Burckhardt'(2005)'Primera'cita'de'Blastopsylla( occidentalis' y' Glycaspis( brimblecombei' (Hemiptera:Psyllidae)' para' la' República'Argentina.'Rev.'Soc.'Entomol.'Argent.'64(1c2):'99c102.'' Borror,'D.'J.,'C.'A.'Triplehorn,'y'N.'F.'Johnson.'1989.'An'introduction'to'the'study' of'insects,'p.'335–345.'The'W.'B.'Saunders'Co.,'Fort'Worth,'Tex.'' Brown'R.'G'y'D.'Hodkinson.'1988.''and'ecology'of'the'jumping'plantclice' of'Panamá'(Homoptera:'Psylloidea).'Entomograph,'9:304'p.' Brues'C.'T.,'A.'L.'Melander'and'F.'M.'Carpenter.'1954.'Classification'of'insects.' Keys'to'the'living'and'extinct'families'of'insects,'and'to'the'living'families'of' other'terrestrial'.'Bulletin'of'the'Museum'of'Comparative'Zoology,' 108:'1c917.'' 'Burckhadt' D.' &' D.' L.' Queiroz.' 2015.' Identification' key' to' Psylloidea' (Insecta,' Hemiptera)' from' México.' Course' Taxonomy,' Systematics,' Biology' and' Biogeography'of'Psylloidea.'Colegio'de'Postgraduados.'Estado'de'México,' Montecillo,'Texcoco.'4'de'agosto'2015.' Burckhardt'D.'and'D.'Ouvrard.'2012.'A'revised'classification'of'the'jumping'plantc lice'(Hemiptera:'Psylloidea).'Zootaxa'3509:'1c34.'

! ! 56! ! Burckhardt' D.,' D.' Ouvrard,' D.' Queiroz' and' D.' Percy.' 2014.' Psyllid' HostcPlants' (Hemiptera:' Psylloidea):' Resolving' a' Semantic' Problem.' Florida' Entomologist,'97'(1):'242c246.'' Burckhardt'D.,'C.'Aléné'D.,'D.'Ouvrard,'L.'Tamesse'J.'y'J.'Messi.'2006.'Afrotropical' members' of' the' jumping' plantclouse' genus' Diclidophlebia' (Hemiptera:' Psylloidea).'Invertebrate'Systematics'20:'367–393' Burckhardt,'D.'&'Wyniger,'D.'2007.'The'systematic'position'of'Psylla'phorodendri' Tuthill'with'comments'on'the'New'World'genus'Freysuila'Alemán'(Hemiptera,' Psylloidea,' Aphalaroidinae).' Mitteilungen' der' Schweizerischen' Entomologischen'Gesellschaft,'80:'63c70.' Burckhardt,' D.' 1994.' Psylloid' pests' of' temperate' and' subtropical' crop' and' ornamental'plants'(Hemiptera,'Psylloidea):'a'review.'cc'Entomol.'(Trends'in' Agril.'Sci.)'2:'173c186.'' Burckhardt,' D.' 2007.' Order' Sternorrhyncha,' superfamily' Psylloidea.' ' fauna'of'the'UAE'1:'159c169.'' Caldwell' S.' J.' 1941.' A' preliminary' survey' of' mexican' psyllidae' (Homoptera).' Circleville,'Ohio,'418c424.'' Campbell'B.'C.,'J.'D.'SteffencCampbell'and'R.'J.'Gill.'1994.'Evolutionary'origin'of' whiteflies'(Hemiptera:'Sternorrhyncha:'Aleyrodidae)'Inferred'from'18S'rDNA' sequences.'Insect'Molecular'Biology,'3'(2):'73c88.'' Campbell' B.' C.,' J.' D.' SteffencCampbell,' J.' T.' Sorensen' and' R.' J.' Gill.' 1995.' Paraphyly' of' Homoptera' and' Auchenorrhynhca' inferred' from' 18S' rDNA' nucleotide'sequences.'Sistematic'Entomology,'20'(3):'175c194.'' 'Cibrián'T.'D.,'G.'Íñiguez'y'D.'L.'Dahlsten.'2001.'Conchuela'del'eucalipto'Glycaspis' brimblecombei' Moore' (Homoptera:' Psylloideal' Spondyliaspididae)' Una' nueva' plaga' del' eucalipto' introducida' a' México.' Memorias' del' XXXVI' Congreso'Nacional'de'Entomología.'Santiago'de'Querétaro,'Querétaro.'pp.' Ec95.'' Cibrián'T.'D.,'J.'T.'M.'Méndez,'R.'B.'Campos,'H.'O.'Yates'III'y'J.'L.'Flores.'1995.' Insectos'Forestales'de'México.'1a.'ed.'UACH.'220'p.'

! ! 57! ! Crawford'D.'L.'1914.'A'monografh'of'the'jumping'plantclice'or'psyllidae'of'the'new' world.'Bulletin'of'the'United'States'National'Museum,'85:'1c186.'' Dávila,'A.'P.'y'R.'Lira'S.'2002.'La'flora'útil'de'dos'comunidades'indígenas'del'Valle' de' TehuacáncCuicatlán:' Coxcatlán' y' Zapotitlán' de' las' Salinas,' Puebla.' Universidad'Nacional'Autónoma'de'México.'Facultad'de'Estudios'Superiores' Iztacala.'Informe'final'SNIBcCONABIO'proyecto'No.'T015.'México'D.'F.' Delgado'D.,'La'OO.,'B.'Congo,'J'Galindo,'Y.'Obregón'y'A.'Aldama.'2001.'Cinética' de' la' degradación' ruminal' in' situ' de' cuatro' árboles' forrajeros' tropicalesl' Leucaena( leucocephala,' Enterolobium( cyclocarpum,' Sapindus( saponaria,' Glirisidia(sepium.'Revista'Cubana'de'Ciencias'Agrícola'35,'141c145.'' Domínguez'R.'R.'1979.'Taxonomía'de'Insectos'1a'Parte.'Universidad'Autónoma' Chapingo.'Departamento'de'Parasitología'Chapingo'México,'94c135'pp.'' Drohojowska' J.' 2013.' General' information' on' thorax' morphology' of' selected' species' of' psyllids' /Hemiptera,' Psylloidea.' Aphids' and' Other' Hemipterous' Insencts,'15:'5c16.'' Felker,'P.'y'J.'Moss.'1996.'Prosopis:'leña'semiárida'y'forraje:'árbol.'Construyendo' consenso' para' los' marginados.' Un' taller.' 13th' c15th' marzo,' 1996.' EE.' Academia'Nacional'de'Ciencias.'' Felker,'Peter.'1979.'Mesquite.'Un'árbol'de'tierra'árida'leguminosa'de'uso'múltiple.' En:'GA'Ritchie.' Ferris,'G.P.'1914.'Observations'on'the'Chermidae'(Hemiptera:'Homoptera)'Part.' IV.'The'Canadian'Entomologist'LX:109c113.' Flores,'M.'J.'A.'1983.'Bromatología'animal.'3ª'Edición.'Editorial'Limusa.'México.' Forero' D.' 2008.' The' systematics' of' the' Hemiptera.' Revista' Colombiana' de' Entomología,'43'(1):'1c21.'' GarzóncTiznado'J.'A.,'J.'A.'GarzóncCeballos,'S.'VelardecFélix,'A.'MaríncJarillo'y'O.' G.' CárdenascValenzuela.' 2005.' “Ensayos' de' transmisión' del' fitoplasma' asociado' al' ‘permanente' del' tomate’' por' el' psílido' Bactericera( cockerelli' (Sulc.)' en' México”.' A.' Morales' M.,' A.' Mendoza' E.,' M.' P.' Ibarra' G.' y' S.'

! ! 58! ! Stanford' C.' (editores).' Entomología' Mexicana,' Vol.' 4.' Soc.' Mex.' De' Entomología.'Pp.'672c675.' Geiger,'C.A.'&'Gutiérrez,'A.P.'2000.'Ecology'of'Heteropsylla(cubana'(Homoptera:' Psyllidae):'psyllid'damage,'tree'phenology,'thermal'relations,'and'parasitism' in'the'field.'Environ.'Entomol.'29:76.' Hamilton' K.' G.' A.' 1981.' Morphology' and' evolution' of' the' Rhynchotan' head' (Insecta:Hemiptera,'Homoptera)'The'Canadian'Entomologist,'113'(11):'953c 974.'' Hennig'W.'1981.*Insect'phylogeny.'John'Wiley'&'Sons,'New'York,'USA.'514'p.' Hodkinson' ID.' 1984.' The' biology' and' ecology' of' the' gallcforming' Psylloidea.' In:' Ananthakrishnan' R,' editor.' The' biology' of' gall' forming' insects.' London:' Edward'Arnold.'p.'59–77.' Hodkinson'ID.'1988.'The'Nearctic'Psylloidea'(Insecta:'Homoptera):'an'annotated' check'list.'J'Nat'Hist.'22:1179–1244.' Hodkinson'ID.'1981.'Status'and'taxonomy'of'the'Trioza(nigricornis'complex' (Hemiptera:'Homoptera:'Triozidae).'Bull'Entomol'Res.'71:671–680.' Hodkinson' I.' D.' 2009.' Life' cycle' variation' and' adaptation' in' jumping' plant' lice' (Insecta:' Hemiptera:' Psylloidea):' a' global' synthesis.' Journal' of' Natural' History,'43'(1c2):'65c'179.'' Hodkinson'ID.'1983b.'The'psyllids'(Homoptera,'Psylloidea)'of'the'AustrocOriental,' Pacific'and'Hawaiian'zoogeographical'realms'–'an'annotated'check'list.'J' Nat'Hist.'17:341–377.'' Hodkinson'ID,'Bird'JM.'1998.'Hostcspecific'insect'herbivores'as'sensors'of'climate' change'in'arctic'and'Alpine'environments.'Arctic'Alpine'Res.'30:78–83.' Hodkinson'I.'D.'and'M.'I.'White.'1979.'Homoptera'Psylloidea.'Handbooks'for'the' identification'of'British'Insects.'Royal'Entomological'Society'of'London,'Vol.' II,'Part'5(a).' Hodkinson,'I.'D.'1991.'First'record'of'the'Australian'psyllid'Blastopsylla(occidentalis' Taylor'(Homopteral'Psylloidea)'on'Eucalyptus'(Myrtaceae)'in'Mexico.'PanR

! ! 59! ! Pacific( Entomologist,' 67(1),' 72.' (Rhynchota:Psyllidae)' in' the' Caribbean' Basin.'Florida'Entomologist,'87'(3):'401c402.' Hodkinson,' I.' D.' 2009.' Life' cycle' variation' and' adaptation' in' jumping' plant' lice' (Insecta:'Hemiptera:'Psylloidea):'a'global'synthesis.'J.'Nat.'His.'43:'1c2,'65c 179.' Hollis,' D.' And' Martin,' J.' 1997.' Jumping' plantlice' (insecta:' Hemiptera)' attacking' Lonchocarpus' (Leguminosa),' including' “Black' cabbage' bark”,' in' Belize.' Journal'of'Natural'History'31:'237c267.' Kistner,'E.'J.,'N.'Melhem,'E.'Carpenter.,'M.'Castillo.,'S.'Hoddle,'M.'2016.'Abiotic' and' Biotic' Mortality' Factors' Affecting' Asian' Citrus' Psyllid' (Hemiptera:' Liviidae)'Demographics'in'Southern'California.'Ann.'Entomological'Soc.'Am.,' 109'(16):'860c871.' Klimaszewski' SM.' 1973.' The' Jumping' Plant' Lice' Or' Psyllids' (Homoptera:' Psyllodea)' Of' The' Palearctic:' An' Annotated' Checklist.' Ann' Zool' Warsaw.' 30:155–286.'' Krisnamurthy,' L.' y' M.' Avila.' 1999' Agroforesteria' Básica.' Serie' Textos' para' la' formación'ambiental.'PNUMA.'p'2013.' León,'I.'H.'A.,'Salas,'J.'A.'S.,'&'Tiznado,'J.'A.'G.'2008.'Vectores'causantes'de' punta'morada'de'la'papa'en'Coahuila'y'Nuevo'León,'México.'Agricultura' Técnica'en'México,'34(2),'141c150.' LópezcArroyo,'J.'I.,'Peña,'M.'A.,'Rocha'Peña,'M.'A.y'Loera,'J.'2005.'Ocurrencia'en' México' del' psílido' asiático' Diaphorina( citri( (Homoptera:' Psyllidae),' pp.' C68.' In:' Memorias' del' VII' Congreso' Internacional' de' Fitopatología.' Chihuahua,'Chih.,'México.'' LugocGarcía,'G.'A.,'L.'D.'OrtegacArenas.,'J.'F.'LópezcMora'y'B.'H.'SánchezcSoto.' 2017.'Descripción'del'psílido'del'palo'Colorado'Freysuila(dugesii'Alemán,' (Hemiptera:'Psylloidea)'y'sus'plantas'hospedantes'en'el'norte'de'Sinaloa,' México.'Entomología'Mexicana,'4:'409c413.'

! ! 60! ! Macauley,'B.'J.'and'L.'Fox.'1980.'Variation'in'total'phenols'and'condensed'tannins' in'Eucalyptus,'leaf'phenology'and'insect'grazing.'Australian'Journal'Ecology,' 5:'31−35.' Maes'J.'M.,'Hollis'D.'&'Burckhardt'D.'1993.'Catálogo'de'los'Psylloidea'(Homoptera)' de'Nicaragua.'Rev.'Nica.'Ent.,'26:1c6.' Marín,'J.'A.,'J.'A.'Garzón,'A.'Becerra,'C.'Mejía,'R.'Bujanos,'y'K.'F.'Byerly.'2002.' Ciclo' biológico' y' morfología' del' salerillo' Patrioza( cockerelli( (Sulc)' (Homoptera:' Psyllidae),' como' vector' de' la' enfermedad' “permanente' del' jitomate”'en'el'Bajío.'In:'Memoria'del'Taller'sobre'Paratrioza(cockerelli((Sulc.)' como'plaga'y'vector'de'fitoplasmas'en'hortalizas.'Culiacán,'Sinaloa,'México.' pp:'37c45.'' McVaugh,'R.'1987.'Flora'NovocGaliciana:'A'Descriptive'Account'of''the'Vascular' Plants.'''''' Méndez'T.'P.'2015.'Psílidos'(Hemiptera:'Psylloidea)'de'la'región'central'del'estado' de' Michoacán,' México.' Tesis' Maestría' en' Ciencias,' Colegio' de' Postgraduados,'FitosanidadcEntomología'y'Acarología.'82'p.' Mendez'P.,'D.'Burckhardt,'A.'EquihuacMartínez,'J.'M.'Valdez'Carrasco,'and'E.'G.' EstradacVenegas' "Jumping' Plant' Lice' of' the' genus' Calophya' (Hemiptera:' Calophyidae)'in'Mexico,"'Florida'Entomologist'99'(3),'417c425,'(1'September' 2016).'https://doi.org/10.1653/024.099.0312.' Muddiman'S.'B.'and'I.'D.'Hodkinson'1992.'Legumecfeeding'psyllids'of'the'genus' Heteropsylla'(Homoptera:'Psylloidea).'Bulletin'of'Entomological'Research,' 82:'73c'117.'' Moore' KM.' 1983.' New' species' and' records' of' Glycaspis' Taylor' (Homoptera,' Spondyliaspidae)'with'phyletic'groupings.'J'Aust'Entomol'Soc.'22:177–184.'' Munyaneza'JE,'Crosslin'JM,'Upton'JE.'2007.'Association'of'Bactericera(cockerelli' (Homoptera:' Psyllidae)' with' ‘‘zebra' chip’’,' a' new' potato' disease' in' southwestern'United'States'and'Mexico.'J'Econ'Entomol.'100:656–663.' Olivares,' T.' S.,' &' D.' Burckhardt,' H.' 2002.' Presencia' de' Heteropsylla( cubana' Crawford' en' Chile' (Hemiptera:' Psyllidae:' Ciriacreminae).' Gayana'

! ! 61! ! (Concepción),' 66' (1),' 81c82.' https://dx.doi.org/10.4067/S0717c 65382002000100012' Oliveira,'L.D.S.l'Costa,'E.C.l'Grellmann,'M.l'Cantarelli,'E.B.'&'Perrando,'E.R.'2006.' Ocorrência' de' Glycaspis( brimblecombei' (Moore,' 1964)' (Hemiptera:' Psyllidae)' em' Eucalyptus' spp.' no' Rio' Grande' do' Sul,' Brasil.' Ciência' Florestal,'Santa'Maria,'16(3):'353c355.' Ossiannilsson'F.'1992.'The'Psylloidea'(Homoptera)'of'Fennoscandia'and'Denmark.' Fauna'Entomologica'Scandinavica.'Volume'26.' Pasiecznik,' N.M.' 1999.' Prosopis' cpest' or' providence,' weed' or' wonder' tree?' European'Tropical'Forest'Research'Network'28:'12c14.' Pineda,' Ml' Venegas,' K.' 2006.' Ciclo' Biológico' del' Psílido' Heteropsylla' cubana' Crawford,'en'Guaje'Blanco'Bajo'Condiciones'De'Invernadero.'Tesis'Ing.'For.' Estado'de'México,'MX.'Universidad'Autónoma'Chapingo.48'p.'' Price,'P.W.,'G.W.'Fernandes,'y'G.L.'Waring,'1987.'“Adaptative'nature'of'insects' galls”.'Environmental'Entomology,'16:'15c24.' Raman,'A.'2011.'Morphogenesis'of'insectcinduced'plant'galls:'facts'and'questions.' Flora,(206:'517c533.'' Rogers,'C.E.,'1988.'Insects'from'native'and'cultivated'sunflowers'(Helianthus)'in' southern'latitudes'of'the'United'States.'Journal(of(Agricultural(Entomology'5:' 267–287.' RojascMartínez' R.' I.' 2009.' Insect' vectors' of' Phytoplasmas:' VII.' pp:46c59.' In:' Tropical'Biology'and'Conservation'Management.'Del'Claro'K,'Oliveira'S.'P.' y'RicocGray'V.'(eds.).'Vol'11.'(EOLSS).'' Rzedowski,'J.,'2006.'Vegetación(de(México.'1ra.'Edición'digital,'Comisión'Nacional' para'el'Conocimiento'y'Uso'de'la'Biodiversidad,'México.'504'pp.'' Rzedowski,'J.'1988.'Análisis'de'la'distribución'geográfica'del'complejo'Prosopis' (Leguminosae,' )' en' Norteamérica.' Acta( Botánica( Mexicana,' (3),'7c19.' SMN,' 2019.' Información' climatológica.' https://smn.conagua.gob.mx/es/informacioncclimatologicacporc

! ! 62! ! estado?estado=sin.' Sorensen'J.'T.,'B.'C.'Cambell,'R.'J.'Gill'and'J.'D.'SteffencCampbell.'1995.'Nonc' monophyly' of' Auchenorrhyncha' (”Homoptera”),' based' upon' 18S' rDNA' phylogeny:' Ecocevolutionary' and' cladistic' implications' within' prec Heteropterodea' Hemiptera' (s.1.)' and' a' proposal' for' new' monophyletic' suborders.'PancPacific'Entomologist,'71'(1):'31c60.' Su,'H.'J.'y'Huang,'R.'S.'1990.'The'nature'of'likubin'organism,'life'cycle,'morphology' and' possible' strains,' pp.' 106c110.' In:' B.' Aubert,' S.' Tontyaporn,' y' D.'Buangsuwon'[eds.],'Rehabilitation'of'Citrus'Industry'in'the'Asia'Pacific' Region.'Proc.'Asia'Pacific'International'Conference'on'Citriculture.'Chiang' Mai,'Thailandia,'4c10'Febrero'1990.'UNDPcFAO,'Roma.' Tuthill'L.'D.'1944.'Contributions'to'the'knowledge'of'the'psyllidae'of'Mexico.'Journal' of'the'Kansas'Entomological'Society,'17'(4):'143c159.'' Ward,'C.'R.,'C.'W.'O’Brien,'L.'B.'O’Brien,'D.'E.'FosterO'and'E.'W.'Huddleston' (1977).'Annotated'Checklist'of'New'World'Insects'Associated'with'Prosopis( (Mesquite).' Technical' Bulletin' Vol.' 1557.' United' States' Department' of' Agriculture,'USA.'' Waterhouse' D.' F.,' and' K.' R.' Norris,' 1987.' Biological' control:' Pacific' prospect.' Melbourne:'Inkata'Press,'Melbourne,'Australia.' Wilcken,'F.C.,'Brasil'Do'Cuoto,'E.,'Orlato,'C.,'Ferreira'Filho,'P.J.'and'Firmino,'D.C.' 2003.' Ocorrência' do' psilídeo' de' concha' (Glycaspis( brimblecombei)' em' florestas'de'eucalipto'no'Brasil.'Circular'Técnica'#201.'Instituto'de'Pesquisa' e'Estudos'Florestais.'Piracicaba,'Brazil.'

! !