Piaszczyna (85)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

PIASZCZYNA (85)

Warszawa 2009 Autor: Izabela Laskowicz*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Anna Pasieczna*, Adam Szel ąg*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2009 Spis tre ści I. Wst ęp (I. Laskowicz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (I. Laskowicz) ...... 3 III. Budowa geologiczna (I. Laskowicz) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (I. Laskowicz) ...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. (I. Laskowicz) ...... 10 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin ...... 11 VII. Warunki wodne ...... 15 1. Wody powierzchniowe. (I. Laskowicz) ...... 15 2. Wody podziemne (A. Szeląg) ...... 16 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Kwecko) ...... 19 2. Osady wodne (I. Bojakowska) ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi – Morawiec) ...... 24 IX. Składowanie odpadów (J. Król) ...... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Szeląg) ...... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (I. Laskowicz) ...... 35 XII. Zabytki kultury (I. Laskowicz) ...... 40 XIII. Podsumowanie (I. Laskowicz, J. Król)...... 40 XIV. Literatura ...... 42

I. Wst ęp

Arkusz Piaszczyna Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 wykonano w Pa ń- stwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (plansza A i plansza B – warstwa geochemia środowiska) i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Proxima” SA we Wrocławiu (plansza B – warstwa składowanie odpadów) w 2009 roku na podstawie „Instrukcji opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (2003), wykonanym przez B. Bąka i A. Szel ąga (2003) Mapa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera informacje dotycz ące wyst ępowa- nia kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Plansza B zawiera nowe tre ści zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, w skład w której wchodz ą informacje dotycz ące geochemii środowiska i składowania odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w niej treści mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mog ą stanowi ć pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane mi ędzy innymi w wydziale ochrony środowiska urz ędu wojewódzkiego i marszałkowskiego województwa pomorskiego, u konserwatora zabytków w Gda ńsku, w starostwach powiatowych, urz ędach gmin i w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz materiały zebrane podczas wizji terenowych. Kwalifikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Piaszczyna zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym poło Ŝony jest w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckiego, w makroregionie Pojezierze Zachodnio-

3 pomorskie, na pograniczu dwóch mezoregionów Wysoczyzny Polanowskiej i Pojezierza By- towskiego (Kondracki, 2000). Jedynie mały fragment południowo – wschodni znajduje si ę w granicach Równiny Charzykowskiej nale Ŝą cej do Pojezierza Południowopomorskiego (fig. 1).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Piaszczyna na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – numer mezoregionu, 5 – jezioro

Mezoregiony Pobrze Ŝa Koszali ńskiego: 313.43 – Równina Sławie ńska

Mezoregiony Pojezierza Zachodniopomorskiego: 314.46 – Wysoczyzna Polanowska, 314.47 – Pojezierze By- towskie,

Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.68 – Dolina Gwdy, 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie,

Północno-zachodnia cz ęść omawianego terenu znajduje si ę w granicach Wysoczyzny Polanowskiej. Jest to wewn ętrzna cz ęść wzniesie ń pojezierzy rozci ągaj ąca si ę pomi ędzy dolinami Radwi na zachodzie i Łupawy na wschodzie. Na terenie wysoczyzny wysoko ści bez-

4 wzgl ędne wahaj ą si ę w granicach od około 70 w dolinie Wieprzy do ponad 200 m n.p.m. w rejonie jeziora Trzci ńskiego. Uzupełnieniem krajobrazu wysoczyzny s ą małe i bardzo małe jeziora wytopiskowe. Południow ą i wschodni ą cz ęść arkusza zajmuje fragment Pojezierza Bytowskiego. W jego krajobrazie wyró Ŝniaj ą si ę wzgórza morenowe, o wysoko ści przekraczaj ącej 200 m n.p.m., z najwy Ŝszym wzniesieniem (237 m n.p.m.) w miejscowo ści Podgórze oraz doliny rzeczne i rynny jeziorne. Wi ększo ść jezior, szczególnie o charakterze rynnowym posiada wysokie, strome zbocza. Podobnie fragmenty dolin Wieprzy i Doszenicy są gł ęboko zagł ębione w terenie. Wyra źne wyrównanie morfologii terenu obserwuje si ę na południe od Brze źna Szla- checkiego. Jest to fragment sandrowej Równiny Charzykowskiej. Obszar arkusza znajduje si ę w pomorskiej dzielnicy klimatycznej, któr ą cechuje wza- jemne oddziaływanie mas powietrza oceanicznego i kontynentalnego (Kaczorowska, 1977). Przewa Ŝaj ą tu wiatry południowe, średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7–8oC, a suma rocznych opadów w ci ągu roku si ęga 650–700 mm. Według wieloletnich danych no- tuje w tym rejonie 30–40 dni mro źnych, a pokrywa śnie Ŝna zalega przeci ętnie 50–60 dni w roku (Lorenc, 2005). Wi ększa cz ęść omawianego obszaru pokryta jest lasami (około 70%). DuŜy zwarty kompleks le śny obejmuje północno-zachodni ą cz ęść terenu, natomiast mniejsze rozproszone są na południe i wschód od niego. Tereny niezalesione wykorzystywane są przez rolnictwo. W cz ęś ci północnej przewa Ŝaj ą gleby bielicowe, natomiast na pozostałym obszarze dominuj ą bardziej urodzajne gleby brunatne rozwinięte na glinach morenowych. W uprawach dominuj ą Ŝyto, ziemniaki i owies. Najwi ększ ą miejscowo ści ą obszaru arkusza jest Brze źno Szlacheckie licz ące około 500 mieszka ńców. Miejscowa ludno ść do niedawna zajmowała si ę głównie upraw ą roli w pa ń- stwowych gospodarstwach rolnych, które obecnie tylko w niewielkim stopniu wykorzystu- je si ę do produkcji rolnej i zwierz ęcej. Niewielkie miejscowo ści s ą skomunikowane ze sob ą sieci ą dróg lokalnych, wa Ŝniejszym szlakiem komunikacyjnym jest droga nr 21 łącz ąca Miastko ze Słupskiem. Pod wzgl ędem administracyjnym, arkusz Piaszczyna nale Ŝy w cało ści do województwa pomorskiego. Zdecydowana wi ększo ść obszaru le Ŝy w powiecie bytowskim w gminach: Miastko, Trzebielino, Kołczygłowy, Tuchomie, Lipnica. Jedynie niewielki fragment terenu w południowej cz ęś ci obszaru arkusza poło Ŝony jest w gminie Koczała nale Ŝą cej do powiatu człuchowskiego.

5 III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem Piaszczyna przedstawiono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1: 200 000 arkusz Słupsk (Mojski, Sylwestrzak, 1975; Mojski i in., 1978). Obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie Synklinorium Brze Ŝnego (Po Ŝaryski, 1974), w podło Ŝu którego na prekambryjskich skałach metamorficznych i magmowych le Ŝą silnie sfałdowane paleozoiczne utwory: syluru, dewonu, karbonu i permu (Wagner, 1999). Utwory syluru wykształcone s ą jako łupki graptolitowe. Osady dewo ńskie i karbo ńskie reprezentowane s ą głównie przez facje w ęglanowe takie jak wapienie oraz dolomity. Ponad nimi w niezgodno ści erozyjnej i k ątowej spoczywaj ą osady permskich cyklotemów ewapratowych: wapienie, dolomity, anhydryty, gipsy, sole oraz facje klastyczne: zlepie ńce, piaskowce, mu- łowce i iłowce . Powy Ŝej, w niezgodno ści k ątowej, zalegaj ą utwory triasu, jury i kredy w niewielkim stopniu zaanga Ŝowane tektonicznie. Osadami triasu s ą głównie dolomity, piaskowce oraz utwory mułowcowo-ilaste. Utwory jury reprezentowane s ą przez: wapienie, margle oraz piaskowce i iłowce. Utworami kredy s ą głównie margle oraz wapienie z bułami krzemiennymi. Mi ąŜszo ść osadów triasu wynosi około 700 m, jury około 300 m, a utworów kredowych od 800 do 1150 m. Ponad nimi zalegaj ą prawie zgodnie utwory eocenu, oligocenu i miocenu. S ą to głównie piaszczyste i mułowcowe osady z cienkimi wkładkami w ęgli brunatnych. Mi ąŜ szo ść całego kompleksu eocen–miocen wynosi około 150 metrów. W plejstocenie cały obszar został obj ęty cyklami zlodowace ń środkowopolskich oraz północnopolskich. Mi ąŜ szo ść osadów tego wieku zale Ŝna jest od ukształtowania podło Ŝa i wynosi od kilkudziesi ęciu do 200 m. Najstarsze utwory czwartorz ędowe reprezentowane s ą przez plejstoce ńskie osady zlodowace ń środkowopolskich. S ą to głównie gliny zwałowe barwy szarozielonej, z soczewami utworów piaszczysto-Ŝwirowych. Ponad nimi cz ęsto zalegaj ą piaski i Ŝwiry fluwioglacjalne (wodnolodowcowe). Utwory te mo Ŝna obserwowa ć jedynie w rdzeniach wierce ń, gdy Ŝ na powierzchni si ę nie odsłaniaj ą. Utwory zwi ązane ze zlodowaceniami północnopolskimi pokrywaj ą cały obszar arkusza (fig. 1). S ą one reprezentowane przez trzy poziomy glin zwałowych rozdzielone osadami fluwioglacjalnymi i zastoiskowymi, zaliczanymi do stadiału górnego. W obr ębie niego wydzielono utwory fazy leszczy ńskiej, pozna ńsko-dobrzy ńskiej i pomorskiej.

Fig.2. Poło Ŝenie arkusza Piaszczyna na tle Mapy geologicznej Polski wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006)

Czwartorz ęd; holocen:1 – piaski, mułki, iły, gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrze- liny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, a – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły; ci ągi drobnych form rze źby: b – ozy, c – moreny czołowe, d – kemy; e – jeziora, f – sie ć rzeczna

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Profil osadów fazy leszczy ńskiej rozpoczynaj ą iły, mułki oraz piaski zastoiskowe, nad którymi zalegaj ą warstwowane równolegle piaski i Ŝwiry zwi ązane z procesami fluwioglacjalnymi. Ponad nimi rozwini ęte s ą piaszczyste gliny zwałowe z licznymi otoczakami i gła-

7 zami skał magmowych i metamorficznych, pierwotnie zwi ązanych z utworami karelidów pochodz ącymi ze Skandynawii oraz okruchy w ęgla brunatnego. Faza pozna ńsko-dobrzy ńska reprezentowana jest przez fluwioglacjalne piaski i Ŝwiry, na których zalegaj ą brunatno-szare gliny zwałowe. Osady fazy leszczy ńskiej oraz pozna ńsko- dobrzy ńskiej w naturalnych odsłoni ęciach na powierzchni nie wyst ępuj ą. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę najmłodsze utwory zlodowace ń północnopolskich fazy pomorskiej. S ą to równie Ŝ osady zwi ązane genetycznie z procesami fluwioglacjalnymi oraz glacjalnymi, wykształcone głównie jako Ŝwiry i piaski kwarcowo-skaleniowe, drobno- i śred- nioziarniste, cz ęsto zaglinione i pylaste oraz gliny zwałowe. W obr ębie moren czołowych tworz ących pasy wzniesie ń wyst ępuj ą liczne zafałdowania oraz złuskowacenia b ędące prze- jawami glacitektoniki. U schyłku plejstocenu i na pocz ątku holocenu, na skutek rozmywania terenu, na powierzchni glin zwałowych utworzyły si ę poziomy piasków drobnoziarnistych, przewa Ŝnie gliniastych, czasami ze Ŝwirami oraz głazami i okre ślane s ą jako deluwia glin zwałowych. Najmłodsze utwory nale Ŝą do holocenu. Osady rzeczne Wieprzy i jej dopływów tworz ą poziomy tarasowe, zbudowane z piasków miejscami ze Ŝwirem i głazami, czasami przykryte warstw ą torfu. W zagł ębieniach i dolinie rzeki Wieprzy osadziły si ę namuły. Liczne na całym omawianym obszarze s ą torfy, przewa Ŝnie niskie i przej ściowe. Najwi ększe ich nagromadze- nia mo Ŝemy obserwowa ć w rejonach Brze źna Szlacheckiego i Witanowa, na północ od Piasz- czyny, a tak Ŝe w okolicach Lubkowa.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Piaszczyna znajduj ą si ę dwa zło Ŝa torfu – „Witanowo” i „Witano- wo II” (tabela 1). Zło Ŝa te udokumentowano w sposób uproszczony z pocz ątkiem lat 60., ale ich zasoby nie zostały zatwierdzone, gdy Ŝ zgodnie z obowi ązującymi ówcze śnie przepisami, torf nie był uznany za kopalin ę. Geologicznie stanowi ą one jeden obszar zło Ŝowy. Zło Ŝa były eksploatowane od około połowy lat 60. Pod koniec lat 90. sporz ądzono dodatki do dokumentacji, zawieraj ące aktualizacj ę stanu zasobów złóŜ oraz korekty ich granic (Topolska, Matu- szewski, 1996; Matuszewski, 1997). Stan zasobów złoŜa „Witanowo II” uaktualniono po raz drugi w 1999 r. (operat ewidencyjny), w zwi ązku z post ępowaniem koncesyjnym.

8 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne- Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny zagospodaro- zło Ŝa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania [tys. m 3] kopaliny złó Ŝ konflikto- Nazwa zło Ŝa wania zło Ŝa na kopaliny litologiczno- [tys. m 3] wo ści mapie surowcowego Klasy Klasy zło Ŝa wg stanu na 31XII 2007 (Gientka i in. (red.), 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Witanowo t Q 198 C1 N - Sr 4 A 2 Witanowo II t Q 456 C1 G 27 Sr 4 A

Obja śnienia: Rubryka 3: t – torfy, Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Rubryka 7: zło Ŝe: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane Rubryka 9: Sr – rolnicze Rubryka 10: 4 – powszechnie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne

9 Rubryka 11: A – małokonfliktowe

Opisywane zło Ŝa znajduj ą si ę w obr ębie torfowiska wysokiego, w którym dominuje torf typu sfagnowego, o średniej wilgotno ści 93,8% i ci ęŜ arze obj ęto ściowym 0,98 g/cm 3. W dolnej, przysp ągowej cz ęś ci jego profilu wyst ępuje torf wełniankowo-sfagnowy i drzewno-sfagnowy. Sp ąg zło Ŝa wyznaczaj ą piaski i gliny. Powierzchnia zło Ŝa „Witanowo” wynosi 6,24 ha, a zło- Ŝa „Witanowo II” 15,46 ha. Mi ąŜ szo ść torfu w zło Ŝu „Witanowo” wynosi od 0,4 do 6,5 m, średnio 3,4 m, za ś w zło Ŝu „Witanowo II” od 0,7 do 7,1, średnio 4,5 m. Nadkład, zwany tutaj wierzchnic ą, ma średnio około 0,1–0,2 m grubo ści. Parametry jako ściowe kopaliny zestawio- no w tabeli 2. Torf z obu złó Ŝ nadaje si ę do celów ogrodniczych i rolniczych oraz do produkcji mieszanek nawozowych torfowo-mineralnych. Tabela 2 Parametry jako ściowe udokumentowanych złó Ŝ torfu Parametry Witanowo Witanowo II warstwa górna: 2,0 – 18,0 śr. 8,4 Stopie ń rozkładu [%] 6,7 – 13,2 śr. 9,7 warstwa dolna: 2,0 – 60,0 śr. 34,9 warstwa górna: 1,01 – 2,45 śr. 1,52 Zawarto ść popiołu [%] 1,0 – 1,86 śr. 1,35 warstwa dolna: 1,12 – 1,90 śr. 1,6 Odczyn pH 3,6 – 3,9 śr. 3,7 4,0 – 4,8 śr

Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano zgodnie z obowi ązuj ącymi wytycznymi dokumentowania złó Ŝ kopalin (Zasady..., 2002). Z punktu widzenia ochrony kopalin zło Ŝa te zaliczono do kategorii 4, tj. złó Ŝ kopalin pospolitych, wyst ępuj ących powszechnie na terenie całego kraju. Z punktu widzenia konfliktowo ści eksploatacji nale Ŝą one do kategorii A – ma- łokonfliktowych, mo Ŝliwych do eksploatacji bez specjalnych ogranicze ń.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin.

Obydwa zło Ŝa torfu znajduj ące si ę w obr ębie arkusza Piaszczyna były eksploatowane z przerwami od połowy lat 60., przed zatwierdzeniem zasobów. Obecnie koncesjonowane wydobycie prowadzone jest tylko w jednym z nich „Witanowo II”. Dla tego zło Ŝa utworzono obszar górniczy o powierzchni 11,56 ha. Teren górniczy jest bardziej rozległy – 25,66 ha i obejmuje równie Ŝ fragment torfowiska udokumentowany jako zło Ŝe „Witanowo”. To ostat- nie od kilkunastu lat nie jest eksploatowane i stanowi rezerw ę zasobow ą dla działaj ącego tu prywatnego przedsi ębiorcy. Dawne ślady eksploatacji uległy samorekultywacji. Zło Ŝe „Witanowo II” jest eksploatowane metod ą frezowania, przy u Ŝyciu pługa tale- rzowego, warstwami o grubo ści około 15 cm z całej powierzchni eksploatacyjnej. U Ŝytkow- nik, przed przyst ąpieniem do działalno ści wydobywczej, przeprowadził renowacj ę rowów odwadniaj ących torfowisko. Torf po osuszeniu jest zwałowany, a nast ępnie przewo Ŝony

10 do zakładu w Łubnie, gdzie jest prasowany i pakowany, a pó źniej wywo Ŝony do zakładu w Cz ęstochowie, gdzie poddawany jest dalszej przeróbce, jako składnik mieszanek torfowych. Po trzech latach przerwy w eksploatacji kopaliny w 2007 r. wydobycie wyniosło 27 tys. m 3. Okresowo lub sezonowo, pozyskiwane s ą kruszywa naturalne z kilku punktów niekon- cesjonowanej eksploatacji. Wi ększe wyrobiska znajduj ą si ę w Kramarzynach, gdzie co najmniej od kilkunastu lat miejscowa ludno ść pozyskuje piaski ze Ŝwirem oraz na przedmie- ściach Miastka, gdzie obecnie wydobywany jest piasek z jednego wyrobiska, drugie natomiast ulega stopniowej samorekultywacji. Obydwa punkty s ą to wyrobiska stokowe o skar- pach około 7 m wysoko ści. Od niedawna natomiast pozyskuje si ę piaski i Ŝwiry ze stokowego wyrobiska o powierzchni około 0,6 ha zlokalizowanego w śabnie. W latach 1867–68 w miejscowo ści Dolsko koło Piaszczyny istniała kopalnia w ęgla brunatnego „Emilie”, z której pozyskano 275 t tego surowca dla potrzeb miejscowej gorzelni (Jaros, 1984). Obecno ść w ęgla w strefie przypowierzchniowej jest prawdopodobnie efektem egzaracji podło Ŝa mioce ńskiego i procesów glacitektonicznych.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy surowcowe na obszarze obj ętym arkuszem Piaszczyna dotycz ą jedynie mo Ŝliwo ści wykorzystywania torfów, kredy jeziornej i piasków w skali lokalnej (Jurys, 1983, 1986, 1987; Wytyk, 1983, 1985). Na całym omawianym terenie znajduje si ę wiele torfowisk ró Ŝnego typu. Przewa Ŝaj ą torfowiska wysokie, mszarne lub mszarno-bórbagienne, rzadziej przej ściowe lub niskie. S ą one zazwyczaj niewielkich rozmiarów i zajmuj ą lokalne bezodpływowe zagł ębienia terenu. Obszary te były przedmiotem prac rozpoznawczych, prowadzonych w latach 60. i 70. za zło- Ŝami torfu rolniczego. Zgodnie z kompleksow ą weryfikacj ą bazy zasobowej torfów przepro- wadzon ą w połowie lat 90, w obr ębie obszaru arkusza wyznaczono kilkadziesi ąt obszarów prognostycznych dla torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1997). Na mapie zaznaczono 20 obszarów prognostycznych o zasobach przekraczaj ących 50 tys. m 3. Największy z nich, o powierzchni 49,0 ha (nr XXI), znajduje si ę koło miejscowo ści Brzozowo w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza (tabela 3). Jest to torfowisko wysokie, mszarne. Średnia mi ąŜszo ść torfów wynosi w nim 3,1 m. Na cz ęś ci torfowiska (23,5 ha) pod torfem wyst ępuje gytia organiczna o grubo ści do 1,3 m. Pozostałe obszary prognostyczne, rozproszone głównie we wschodniej i środkowej cz ęś ci omawianego obszaru, s ą niewielkich rozmiarów od 1 do 10 ha. Torfom cz ęsto towarzyszy gytia organiczna, która tworzy warstw ę

11 o grubo ści od 0,7 do 1,5 m. W jednym obszarze (XI) stwierdzono występowanie gytii krze- mionkowej. Torf oraz gytia organiczna mog ą mie ć zastosowanie w rolnictwie (Ilnicki, 2002). Na omawianym obszarze prowadzono równie Ŝ prace poszukiwawcze za zło Ŝami kredy jeziornej. Na wschód od Dretynia, na zachodnim kra ńcu jeziora Miłaczewo znajduje si ę obszar prognostyczny kredy jeziornej (numer VI) (Sokołowska, 1972). Seria zło Ŝowa została rozpoznana kilkunastoma sondami. Kreda jeziorna le Ŝy pod około 1,5 metrow ą warstw ą torfu, a podściela j ą gytia w ęglanowa (tabela 3). Ponadto prowadzono prace rozpoznawcze w dolinie rzeki Wieprzy, na odcinku mi ędzy Czarnic ą a Głodowem oraz koło Piaszczyny i Kramarzyny. Zakończyły si ę one jednak wyni- kami negatywnymi (Moczulska, Wytyk, 1989; Sokołowska, 1973). Prace poszukiwawcze za kruszywem piaszczysto-Ŝwirowym (J ędrzejewska 1979; Her- man 1981; Juszczak, Matuszewski, 1987), prowadzone w rejonie Trzcinna, Wiatrołomu i Brze źna Szlacheckiego, w wi ększo ści zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym z uwagi na niekorzystne parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopaliny (Zalecane..., 1994). Ob- szar perspektywiczny wytypowano na zachód od Brze źna Szlacheckiego (Bandurska- Kryłowicz, Strzelczyk, 1974), gdzie spo śród kilkunastu odwierconych otworów, jedynie w kilku stwierdzono wyst ępowanie piasku i Ŝwiru. W pozostałych wyst ępowały jedynie osady piaszczyste (piaski ró Ŝnoziarniste). Mi ąŜ szo ść serii piaszczystej lub piaszczysto-Ŝwirowej pochodzenia fluwioglacjalnego, wynosi od 0,8 do 12,8 m. W środkowej cz ęś ci obszaru bada ń wyznaczono zatem obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów, za ś na pozostałej jego cz ęś ci obszar perspektywiczny piasków. Perspektywa ta ma jedynie znaczenie lokalne, z uwagi na zmienno ść parametrów serii zło Ŝowej. Równie Ŝ lokalne znaczenie ma obszar perspektywiczny wyznaczony dla piasków, poło Ŝony mi ędzy Piaszczyn ą a jeziorem Bluj. Grubo ść serii piaszczystej, zbudowanej z fluwioglacjalnych piasków gruboziarnistych i ró Ŝnoziarnistych, dochodzi tu miejscami do 10 m. W sp ągu wyst ępuj ą gliny zwałowe (Hutnik, 1975). Perspektyw ę dla piasków pochodzenia fluwioglacjalnego wyznaczono ponadto w rejonie punktów niekoncesjonowanego wydobycia na wschód od Miastka. Obejmuje ona wznie- sienia, prawdopodobnie formy kemowe, na których w wyniku eksploatacji odsłoni ęta jest seria zło Ŝowa mi ąŜ szo ści co najmniej 7 m. Nadkład kopaliny stanowi gleba piaszczysta mi ąŜ- szo ści do 0,3 m.

12 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Numer Wiek Średnia Zasoby kompleksu obszaru Powierzchnia Rodzaj kompleksu grubo ść w kat. D Zastosowanie Parametry jako ściowe litologiczno- 1 na [ha] kopaliny litologiczno- nadkładu [tys.m 3, kopaliny surowcowego mapie surowcowego [m] tys. t*] [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Popielno ść –1,80% max 5,30 I 2,0 torf Q 55 Sr Rozkład–24% śr. 2,99 popielno ść –1,80% max 5,10 II 3,5 torf Q 145 Sr rozkład –24% śr. 4,13 popielno ść –1,80% max 3,60 III 3,5 torf Q 87 Sr rozkład –24% śr. 2,67 popielno ść –1,80% max 4,40 IV 3,0 torf Q 94 Sr rozkład –24% śr. 3,13

13 popielno ść –1,80% max 5,60 V 9,0 torf Q 377 Sr rozkład –24% śr. 4,34 kreda gęsto ść pozorna 1,4 G/cm3 0,3–1,0 1,0–4,7 VI 2,0 jeziorna Q zawarto ść CaCO 67,1–83,3% 35* Sr 3 śr.0,6 śr.2,5 gytia zawarto ść CaCO 3 50–60% popielno ść –6,50% max 3,50 VII 2,8 torf Q 69 Sr rozkład -35% śr. 2,47 popielno ść –16,80% max 4,00 VIII 6,0 torf Q 187 Sr rozkład –34% śr. 3,12 popielno ść –7,50% max 3,80 IX 2,0 torf Q 64 Sr rozkład –7% śr. 3,18 popielno ść –7,50% max 4,15 X 2,0 torf Q 64 Sr rozkład –7% śr. 3,18 popielno ść –6,00% max 3,90 XI 10 torf Q 307 Sr rozkład –30% śr. 3,25 popielno ść –6,50% max 4,70 XII 3,3 torf Q 85 Sr rozkład –32% śr. 2,66 popielno ść –17,00% max 5,00 XIII 5,0 torf Q 212 Sr rozkład –45% śr. 3,93 popielno ść –4,60% max 5,30 XIV 5,0 torf Q 123 Sr rozkład –25% śr. 2,45

1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść –12,30% max 3,50 XV 1,8 torf Q 51 Sr rozkład –25% śr. 2,90 popielno ść –12,60% max 5,10 XVI 2,3 torf Q 76 Sr rozkład –25% śr. 3,36 popielno ść –6,40% max 2,80 XVII 3,0 torf Q 66 Sr rozkład –25% śr. 2,22 popielno ść –2,60% max 5,90 XVIII 1,0 torf Q 52 Sr rozkład –25% śr. 5,18 popielno ść –9,00% max 3,00 XIX 3,5 torf Q 89 Sr rozkład –25% śr. 2,55 popielno ść –3,70% max 6,50 XX 1,5 torf Q 68 Sr rozkład –35% śr. 4,90 49,0 torf max 4,95 popielno ść –3,30% XXI Q śr. 3,10 1534 Sr rozkład –33% 23,5 gytia śr. 1,30 14 Obja śnienia: Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – rolnicze

Spo śród innych kopalin na omawianym obszarze stwierdzono obecno ść soli kamiennej, zwi ązanej z osadami cechszty ńskimi. Ich zaleganie na bardzo du Ŝej gł ęboko ści wyklucza rozwa Ŝania dotycz ące perspektywiczno ści tej kopaliny. Równie Ŝ bez praktycznego znaczenia są wyst ąpienia w ęgla brunatnego, stwierdzone w niektórych rdzeniach z otworów wiertniczych. Przewarstwienia i soczewki w ęgli brunatnych wyst ępuj ą nieregularnie na gł ęboko ści około 100 m, a ich mi ąŜ szo ść rzadko przekracza 0,5 m (Ciuk, Piwocki, 1990). W sferze teoretycznej pozostaje ocena perspektywiczno ści tego obszaru dla w ęglowo- dorów. Zgodnie z opracowaniami omawiany obszar mo Ŝna uzna ć za słabo perspektywiczny dla tych kopalin ( śołnierczuk in. 1990; Wolnowski, 1990, Karnkowski, 1993). Potencjalne mo Ŝliwo ści ich odkrycia zwi ązane s ą z obecno ści ą osadów dolomitu głównego, a w mniejszym stopniu równie Ŝ permskiego podsolnego kompleksu strukturalnego – czerwonego sp ą- gowca i wapienia cechszty ńskiego. Bardziej precyzyjne okre ślenie charakteru i stopnia tej perspektywiczno ści wymaga dalszego rozpoznania gł ębokich struktur, a w szczególno ści wykonania zdj ęcia sejsmicznego. Rozpoznanie gł ębokiego podło Ŝa na opisywanym terenie jest słabe.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe.

Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza Piaszczyna le Ŝy w obr ębie zlewni Mo- rza Bałtyckiego w dorzeczu rzek: Wieprza, Słupia i Brda (Podział..., 1980). Oddzielaj ą je od siebie działy wodne I rz ędu, przy czym Wieprza i Słupia uchodz ą bezpo średnio do Morza Bałtyckiego, a Brda nale Ŝy do dorzecza Wisły. Najwi ększym ciekiem powierzchniowym na tym terenie jest Wieprza, która ma swoje źródła w Jeziorze Białym znajduj ącym si ę w po- łudniowo-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu. W swoim górnym biegu Wieprza przepływa przez 4 jeziora, następnie płynie w kierunku północno-zachodnim szerok ą dolin ą tworz ąc liczne meandry i starorzecza. Jej wi ększymi dopływami na tym terenie s ą Doszenica i Bo Ŝan- ka. Niewielki, wschodni fragment obszaru w rejonie Łobzowa i Podgórza odwadnia Kamieni- ca, lewy dopływ Słupi. W południowej cz ęś ci arkusza Piaszczyna, w Jeziorze Smołowym bierze swój pocz ątek jedna z najpi ękniejszych polskich rzek – Brda, przepływaj ąca w swoim górnym biegu przez liczne jeziora Pojezierza Pomorskiego. Niezwykle cennym elementem tego obszaru s ą liczne, niewielkiej powierzchni jeziora polodowcowe. Są to głównie jeziora rynnowe – Sk ąpe, Dolskie, Piasek, Bluj, Brzezinek Du Ŝy i najgł ębsze w tym rejonie Dolskie (35m gł ęboko ści) oraz wytopiskowe – Smołowe i Trzci ńskie.

W 2006 roku zbadano jako ść wód Wieprzy w dwóch punktach kontrolnych w Czarnicy i Bo Ŝance (Raport..., 2007). Wieprza na całej swej długości prowadziła wody III klasy jako- ści, głównie ze wzgl ędu na obci ąŜenie ich substancjami organicznymi i bakteriami Coli typu fekalnego. O jako ści wód decydował głównie poziom substancji trudniej rozkładalnych. Poza tym wody te cechowało wysokie natlenienie, niski poziom st ęŜ eń wi ększo ści metali i substancji biogennych. W 2007 roku ocen ę stanu jako ści wód podobnie jak w latach ubiegłych przeprowadzono zgodnie z obowi ązuj ącym Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 04.02.2004 roku, w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych (DzU nr 32, poz. 284). Monitoring wód prowadzony był ju Ŝ jednak na nowych zasadach obowi ązuj ących od 2007, dlatego te Ŝ ocena jako ści wód nie jest w pełni porównywalna z ocenami wykonanymi w minionych latach. Wody Wieprzy w Bo Ŝance w 2007 były IV klasy czysto ści, ze wzgl ędu na zawarto ść bakterii typu fekalnego oraz zapotrzebowania tlenowego dla substancji trudniej rozkładalnych (Raport..., 2008). Wody Bo Ŝanki zbadano w jednym punkcie kontrolnym w 2006 r., w pobli Ŝu uj ścia rzeki do Wieprzy. Charakteryzowały si ę one wysokim natlenieniem, niskim st ęŜ eniem substancji biogennych, metali, fenoli i WWA. O zadowalaj ącej (III klasa) jako ści wód zdecydował przede wszystkim poziom azotu Kjeldahla i materii organicznej rozkładalnej biologicznie. Wody Bo Ŝanki prezentowały na ogół bardzo dobry i dobry stan sanitarny. Głównym ogniskiem zanieczyszcze ń wód płyn ących omawianego terenu s ą wiejskie oczyszczalnie ścieków oraz o środki hodowli pstr ąga w rejonie miejscowo ści Bo Ŝanka. W ramach monitoringu regionalnego w 2001 r. prowadzone były badania wody w Je- ziorze Orle. Charakteryzowały si ę one podwy Ŝszon ą zawarto ści ą (II klasa czystości zgodnie z klasyfikacj ą stosowan ą do 2003 r.) substancji organicznych rozkładalnych chemicznie, fos- foru całkowitego i azotu amonowego, a tak Ŝe deficytem tlenowym w okresie letnim, jednocze śnie ich stan sanitarny nie budził zastrzeŜeń. Wody tego akwenu oceniono jako czyste, słabo eutroficzne, spełniaj ące wymogi i klasy czysto ści (Raport..., 2002).

2. Wody podziemne

Rozpoznanie hydrogeologiczne na obszarze arkusza Piaszczyna jest słabe i dotyczy w zasadzie tylko dwóch najmłodszych pi ęter czwartorz ędowego i mioce ńskiego (Pruszkow- ska, 1985). Wody w utworach czwartorz ędowych zwi ązane s ą z osadami sedymentacji: lodowcowej, wodnolodowcowej, rzecznej i zastoiskowej (Nowakowski i in., 1998). Mi ąŜ szo ść tego

kompleksu mie ści si ę w granicach 90–180 m. W jego obr ębie wydzielono cztery poziomy wodono śne: wód gruntowych, mi ędzyglinowy górny, mi ędzyglinowy dolny oraz sp ągowy. Poziom wód gruntowych zwi ązany jest z utworami wodnolodowcowymi (piaskami i Ŝwirami) jak równie Ŝ z osadami piaszczysto-Ŝwirowymi moren czołowych ostatniego zlodowacenia. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej tego poziomu jest zmienna i wynosi od kilku do 18 m. Gł ęboko ść zwierciadła wody jest tak Ŝe zró Ŝnicowana i waha si ę od 0 do 5 m w obr ębie dolin rzecznych, dochodz ąc do ponad 30 m na wysoczyznach. Zasilanie zachodzi na drodze infiltracji opadów atmosferycznych. Zwierciadło wody jest z reguły swobodne, a jedynie na wysoczyznach mo Ŝe by ć pod niewielkim naporem. S ą to wody słodkie o zró Ŝnicowanej mineralizacji w granicach 107–754 mg/dm 3. Jako ść tych wód jest generalnie niska (klasa II i III jako ści wód), na co maj ą wpływ podwy Ŝszone zawarto ści zwi ązków azotu, jonu chlor- kowego i siarczanów. Wody ze studni kopanych cz ęsto nie odpowiadaj ą normom wody do pi- cia. Poza obszarami zabudowanymi wody tego poziomu zaliczane s ą do Ia i Ib klasy jako ści wód. Na obszarze arkusza Piaszczyna są one eksploatowane sporadycznie głównie przez studnie kopane. Poziom mi ędzyglinowy górny wyst ępuje w pasie wysoczyzn morenowych. Buduj ą go osady fluwioglacjalne zalegaj ące pomi ędzy glinami zlodowace ń północnopolskich i środko- wopolskich, a wyst ępuj ące w nich wody maj ą charakter naporowy. Wodono śne osady piaszczyste o zmiennej mi ąŜ szo ści od 5 do 22 m, zasilane s ą głównie na drodze infiltracji z wy Ŝej le Ŝą cego poziomu gruntowego. Jest on ujmowany dla celów komunalnych kilkoma studniami dla wodoci ągów wiejskich oraz przez indywidualnych u Ŝytkowników. Poziom mi ędzyglinowy dolny oddzielony jest od wy Ŝej zalegaj ącego poziomu wodono- śnego nieci ągł ą seri ą glin, o mi ąŜ szo ści od kilku do 30 m. Tworz ą go piaski ró Ŝnoziarniste, nierzadko z domieszk ą Ŝwiru i frakcji pylastej, o mi ąŜ szo ści od 4,5 m do ponad 32 m. Jest to poziom wód naporowych, o ci śnieniu subartezyjskim, a w dolinie Doszenicy i Wieprzy arte- zyjskim. Jego zasilanie odbywa si ę na drodze przes ączania wód z poziomów wy Ŝej zalegaj ą- cych. S ą to wody zwykłe o mineralizacji 120–597 mg/dm 3, dobrej jako ści (klasy Ia i Ib). Lo- kalnie tylko stwierdza si ę w nich ponadnoramatywne zawarto ści Ŝelaza i manganu (rejon Trzcinna, Prz ęsiny, Dretynia). Du Ŝe rozprzestrzenienie i dobre parametry hydrogeologiczne sprawiły, Ŝe poziom ten uznawany jest za główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. Jest on eks- ploatowany przez wi ększo ść uj ęć wiejskich. Wydajno ść pojedynczych otworów jest zró Ŝni- cowana – od kilku do kilkudziesi ęciu m 3/h. Najwi ększe wydajno ści od 40 do 60 m 3/h uzysku- je si ę w Trzcinnie, Wałdowie i Brze źnie Szlacheckim.

Sp ągowy poziom wodono śny wyst ępuje jedynie lokalnie, głównie w zagł ębieniach i dolinach powierzchni podczwartorz ędowej. Zwi ązany jest on z seri ą piasków drobno- i średnioziarnistych zlodowace ń południowopolskich. W granicach arkusza Piaszczyna jest on słabo rozpoznany. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wynosi od kilku do 11 m, a wyst ępuj ące w nich wody maj ą charakter subartezyjski. Zasilany jest w wyniku przesączania wody z wy Ŝej poło Ŝonych poziomów wodono śnych. W przypadku bezpo średniego kontaktu z utworami piaszczystymi miocenu, pozostaje z nim w ścisłym zwi ązku hydraulicznym, tworz ąc jeden wspólny poziom wodono śny. Pi ętro wodono śne miocenu stanowi ą warstwy drobnoziarnistych piasków przewar- stwione mułkami i iłami. Wody tego pi ętra charakteryzuj ą si ę zwierciadłem napi ętym o ci- śnieniu subartezyjskim. Współczynnik filtracji wynosi od 4,3 do 16,4 m/d, a mineralizacja wód kształtuje si ę na poziomie 200–240 mg/dm 3. Po wzgl ędem jako ści zaliczane s ą do klasy Ib (wymagaj ące uzdatniania) ze wzgl ędu na przekroczenia zawarto ści Fe. Wody te eksploatowane s ą w rejonie Brzezna Szlacheckiego i Kramarzyn. Wody w utworach mezozoiku niemal w całym regionie wykazuj ą podwy Ŝszony stopie ń mineralizacji (Malinowski (red.), 1991). Budowa geologiczna tego obszaru i urozmaicona morfologia terenu powoduj ą, Ŝe jest to teren bogaty w źródła. Licznie wyst ępuj ą one w dolinach Wieprzy i Doszenicy, a tak Ŝe w okolicach Dretynia, dolinie Miłacza i Bo Ŝanki. Ich wydajno ść jest zró Ŝnicowana: od 0,1 do 25 dm 3/s, zwykle 0,3-3,0 dm 3/s. Najwi ększe źródła o wydajno ściach rz ędu 10–25 dm 3/s znajduj ą si ę w rejonie Bo Ŝanki. Potencjalnymi ogniskami zanieczyszcze ń wód podziemnych s ą dzikie składowiska od- padów, stacje paliw, ścieki komunalne i pochodz ące z gospodarstw rolnych, drobne zakłady usługowe oraz stosowanie środków nawo Ŝenia i ochrony ro ślin. Zagro Ŝenie wód podziemnych jest na wi ększo ści obszaru niskie i bardzo niskie. U Ŝytkowy poziom wodono śny izolo- wany jest od powierzchni słabo przepuszczalnymi glinami o mi ąŜ szo ści od 10 do ponad 50 m. Najwi ększe zagro Ŝenia wyst ępują na przedmie ściach Miastka, oraz w rejonie Głodowa i Wał- dowa, gdzie izoluj ąca pokrywa glin ma poni Ŝej 10 m grubo ści. Obszar arkusza Piaszczyna jest zasobny w wody podziemne, jednak Ŝe nie wyst ępuje tu jednorodna struktura wodono śna o znacznych zasobach, w granicach której mo Ŝna wyznaczy ć główny zbiornik wód podziemnych (figura 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Piaszczyna na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. Kleczkowskiego (1990). 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku porowym , 4 – jeziora

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 117– Bytów, czwartorz ęd (Q); 118 – mi ędzymorenowy Polanów -, czwartorz ęd (Q); 120 – mi ędzymorenowy Bobolice, czwartorz ęd (Q); 126 – Szczecinek, czwartrz ęd- trzeciorz ęd (Q–Tr) VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt-

kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 85 – Piaszczewo, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- zawarto ści ci ętnych (me- nych (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie w glebach dian) w glebach w glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra na arkuszu 85 – na arkuszu 85 – niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Piaszczewo Piaszczewo Polski 4)

Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5–< 5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4–26 12 27 Cr Chrom 50 150 500 1–5 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 8–34 16 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–< 0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–4 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–5 2 3 Pb Ołów 50 100 600 5–16 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 85 – Piaszczewo 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 6 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 6 Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gru ntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczn a klasyfikacja badanych gleb z obszaru nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowa- arkusza 85 – Piaszczewo do poszczególnych grup ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków uŜytkowania (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali określonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia

2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści analizowanych pierwiastków w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wi ększ ą warto ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie badane próbki spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝyt- kowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowi ązuj ące

w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Devel- opment and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Śro dowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego

pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior: Piasek – Lo- beliowego, Kamie ń, Smołowego i Orle. Osady wszystkich jezior charakteryzuj ą si ę podwy Ŝ- szonymi zawarto ściami oznaczanych pierwiastków w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego, zwłaszcza chromu, cynku i ołowiu. Znacz ąco podwy Ŝszone zawarto ści tych pierwiastków obserwowane s ą w osadach jeziora Orle. Jednak Ŝe osady tych czterech jezior odznaczaj ą si ę zawarto ściami, które s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozpo- rz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze, za wyj ątkiem ołowiu w osadach jeziora Orle, od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady jeziora Orlego mog ą negatywnie oddziaływa ć na organizmy bytuj ące w tym jeziorze. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Piasek – Kamie ń Smołowe Orle Pierwiastek Lobeliowe (1996 r.) (1997 r.) (2001 r.) (2002 r.) Arsen (As) 10 5 10 7 Chrom (Cr) 18 25 17 18 Cynk (Zn) 98 98 187 116 Kadm (Cd) 1,1 0,5 2,4 1,1 Mied ź (Cu) 10 15 23 12 Nikiel (Ni) 8 16 13 12 Ołów (Pb) 66 64 116 48 Rt ęć (Hg) 0,08 0,1 0,173 0,1 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994).

Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 21 do około 47 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 33 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 17 do około 43 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą tak Ŝe około 33 nGy/h. Wzdłu Ŝ obydwu profili gliny zwałowe i utwory wodnolodowcowe cechuj ą si ę podob- nymi warto ściami promieniowania gamma (30–47 nGy/h). W profilu zachodnim nieco ni Ŝ- szymi warto ściami promieniowania gamma (około 25 nGy/h) w porównaniu z glinami zwa- łowymi charakteryzuj ą si ę – wyst ępuj ące wzdłu Ŝ południowego odcinka profilu – iły, piaski, Ŝwiry i głazy lodowcowe. Najni Ŝsze dawki promieniowania gamma zarejestrowane w profilu wschodnim (<20 nGy/h) zwi ązane s ą z torfami. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0 do 3,2 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,2 do 4,2 kBq/m 2.

85W PROFIL ZACHODNI 85E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6005799 6004996

6004805 6001705

m 6003774 m 5998766 6002776 5995730 6001943 5988772 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6005799 6004996 26 26 6004805 6001705

m 6003774 m 5998766

6002776 5995730 6001943 5988772 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 0 1 2 3 4 5

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na arkuszu Piaszczyna (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa..., 2007) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie..., 2003). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składo- wisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝy- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 7 ; - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy wyznaczaniu obszarów POLS.

Tabela 7 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 Iły, K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9 iłołupki O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 Gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Piaszczyna Mapy hydrogeolo- gicznej Polski w skali 1:50 000 (Nowakowski i in., 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznacza si ę w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpa- dów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza Piaszczyna około 97% powierzchni obejmuje bezwzgl ędny zakaz lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegaj ą: − obszary zwartej zabudowy w obr ębie wi ększych wsi sołeckich: Kramarzyny, Piaszczyna i Brze źno Szlacheckie; − obszary mis jeziornych i ich stref kraw ędziowych (jeziora: Sk ąpe, Kamie ń, Smołowe, Dolskie, Piasek, Bluj, Brzezinek Du Ŝy, Białe, Graniczne, Trzci ńskie, Siadło oraz wiele mniejszych), w tym zbiorników wodnych o ró Ŝnej genezie, z otaczaj ącym je pasem o szeroko ści 250 m;

− obszary w otoczeniu źródeł, licznie wyst ępuj ących w dolinie Wieprzy i Doszenicy oraz na granicy wzgórz polodowcowych i dolin o charakterze pradolinnym; − nisko poło Ŝone tereny bagienne i podmokłe zlokalizowane poza dolinami głównych cie- ków, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego – głównie w rejonie Lubkowa oraz powierzchnie rozległych erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie wci ętych dolin Wieprzy i Pokrzywnej oraz innych mniejszych cieków wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − obszary poło Ŝone w obr ębie zagł ębie ń bezodpływowych wypełnionych w znacznym stopniu osadami organicznymi (torfy, namuły) i słabono śnymi (piaski, Ŝwiry, mułki); − kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, wyst ępuj ące głównie w północnej i centralnej cz ęś ci arkusza, − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° wyst ępuj ące w wielu miejscach na obszarze arkusza, przewa Ŝnie zaj ęte przez tereny zalesione, na wi ększych powierzchniach wyznaczone w skrajnych cz ęś ciach wysoczyzn (w rejonie Masłowiczek i Trzcinna) oraz wzdłu Ŝ stref kraw ędziowych wi ększych jezior i dolin rzecznych: Wieprzy, Doszenicy i Bob Ŝanki. W wielu przypadkach s ą to tereny predysponowane do powstawania ruchów masowych ziemi (Grabowski [red.], 2007); − tereny wyst ępowania pokryw deluwialnych (na południowy zachód od Domachowa) z uwagi na mo Ŝliwo ść powstawania ruchów geodynamicznych (spłukiwanie, spełzywanie) − tereny znajduj ące si ę w obr ębie obszarów specjalnej ochrony siedlisk obj ętych progra- mem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000; „Dolina Wieprzy i Studnicy” oraz „Miasteckie Jeziora Lobeliowe”; − rezerwaty przyrody: „Jezioro Smołowe”, „Jezioro Kamie ń” i „Jezioro Orle”;

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Poza bezwzgl ędnie wył ączonymi terenami lokalizacja składowisk jest dopuszczalna, cho ć z uwagi na walory krajobrazowe i przyrodnicze Pojezierza Bytowskiego wraz z jego otoczeniem, inwestycje tego typu nie byłyby wskazane. Preferowane do tego celu s ą niewielkie powierzchniowo obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 7). W celu wyznaczenia obszarów POLS wykorzystano jedyną dost ępn ą Map ę geologiczn ą Polski w skali 1:200 000, arkusz Słupsk – mapa podstawowa: arkusz Piaszczyna (Mojski, Sylwestrzak, 1978). Jedynie w rejonach poło Ŝonych bezpo średnio wzdłu Ŝ granic arkusza

uwzgl ędniono obraz budowy geologicznej przedstawiony na Szczegółowych mapach geologicznych Polski. Bardziej precyzyjne okre ślenie charakteru litologicznego i zasi ęgu gł ęboko ściowego poszczególnych wydziele ń podło Ŝa gruntowego umo Ŝliwiaj ą profile otworów wiertniczych znajduj ących si ę w obr ębie obszarów predysponowanych pod składowiska odpadów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejstoce ń- skie gliny zwałowe fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Utwory te wyst ępuj ą na powierzchni terenu w wysoczyznowej cz ęś ci omawianego obszaru. Stanowi ć mog ą one warstw ę izolacyjn ą wył ącznie dla bezpo średniej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Nale Ŝy jednak podkre śli ć, Ŝe młodoglacjalny charakter budowy geologicznej utworów powierzchniowych, decydowa ć b ędzie o obni Ŝonych parametrach warstwy słabo przepuszczalnej, z uwagi na jej znaczne zapiaszczenie i nieci ągłe rozprzestrzenienie poziome. Gliny bazalne buduj ące moren ę denn ą s ą szarobrunatne, piaszczyste, w stropie na ogół zwietrzałe, słabo zwi ęzłe. Miejscami, na powierzchni wysoczyzny mo Ŝna spodziewa ć si ę wyst ępowania 2-4 metrowej pokrywy zapiaszczonych glin ablacyjnych. Mi ąŜ szo ść glin zwało- wych stanowi ących naturaln ą barier ę geologiczn ą umo Ŝliwiaj ącą posadowianie składowisk odpadów oboj ętnych waha si ę, w granicach wyznaczonych POLS od 2 do około 14 metrów. W profilach kilku archiwalnych otworów wiertniczych, zlokalizowanych poza granicami ob- szarów umo Ŝliwiaj ących składowanie odpadów sp ąg kompleksu glin zwałowych wyst ępuje na gł ęboko ści 33–37 m, a lokalnie nawet 61,3 m (Prz ęsin). Na tej podstawie mo Ŝna s ądzi ć, Ŝe gliny te le Ŝą miejscami bezpo średnio na starszych glinach zwałowych tego samego zlodowacenia, b ądź na mocniej skonsolidowanych glinach zlodowacenia warty. Nie jest wi ęc wyklu- czone, Ŝe w wielu przypadkach mi ąŜ szo ść naturalnej bariery geologicznej w granicach wyznaczonych rejonów oraz jej cechy izolacyjne mog ą wzrasta ć. Szczegółowe rozpoziomowanie litostratygraficzne glin zwałowych na podstawie mate- riałów archiwalnych BDH nie jest mo Ŝliwe, a nowa interpretacja budowy geologicznej w granicach omawianego obszaru przedstawiona zostanie na opracowywanym arkuszu SmgP Piaszczyna. Miejscami gliny zwałowe mog ą by ć pod ścielone osadami zastoiskowymi, rozpo- znanymi w rejonie Rz ąsin na gł ęboko ści 24 m. W takich przypadkach mo Ŝna spodziewa ć si ę korzystniejszych parametrów charakteryzuj ących naturaln ą barier ę izolacyjn ą. Najcz ęś ciej jednak gliny zwałowe zlodowacenia wisły pod ścielone s ą piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi (dolnymi).

Gliny zwałowe zlodowacenia wisły miejscami wyst ępuj ą pod cienk ą pokryw ą (1–2 m) piasków lodowcowych b ądź osadów ablacyjnych (co dokumentuje profil otworów zlokalizowanych w rejonie Obrowa i Szydlic), wzgl ędnie wchodz ą w skład zró Ŝnicowanych litologicz- nie osadów czołowomorenowych. Obszary te zaznaczono jako posiadaj ące zmienne warunki izolacyjne podło Ŝa gruntowego dla składowisk odpadów oboj ętnych. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie wymagała usuni ęcia warstwy nadkładu piaszczystego na etapie prac przygotowawczych. Liczy ć si ę nale Ŝy z mo Ŝliwo ści ą wyst ępowania przewar- stwie ń i soczewek piaszczysto-Ŝwirowych równie Ŝ w obr ębie najmłodszych glin zwałowych. Na tych obszarach szczególnie zagro Ŝone mog ą by ć lokalne poziomy wód gruntowych, z któ- rych czerpana jest woda w kopanych studniach gospodarskich. Tereny wyst ępowania utworów piaszczystych (z domieszk ą frakcji Ŝwirowej) akumulacji lodowcowej lub wodnolodowcowej o mi ąŜ szo ści osadów przekraczaj ącej 2,0–2,5 m, wyznaczono jako rejony pozbawione naturalnej bariery geologicznej. W rejonach tych lokalizacja ewentualnych składowisk odpadów jest mo Ŝliwa pod warunkiem wykonania sztucznych barier izolacyjnych dna i skarp wyrobiska. Na podstawie analizy profili wybranych otworów wiertniczych, miejscami wprowadzo- no korekt ę wydziele ń litologicznych przedstawionych na mapie w skali 1:200 000, precyzuj ąc w ten sposób charakter wyznaczonego rejonu POLS. Mi ąŜ szo ść naturalnej bariery izolacyjnej w przedstawionych rejonach potencjalnych ob- szarów lokalizowania składowisk jest zgodna z wymaganiami dla utworzenia składowiska odpadów oboj ętnych i przekracza na ogół 2 metry. Stanowi ona wystarczaj ące zabezpieczenie przed migracj ą zanieczyszcze ń z powierzchni terenu. Pod wzgl ędem geomorfologicznym obszary preferowane pod składowiska odpadów, zajmuj ące południow ą, zachodni ą i wschodni ą cz ęść terenu arkusza, znajduj ą si ę w obr ębie Wysoczyzny Polanowskiej i Pojezierza Bytowskiego, obszaru wysoczyzny morenowej pła- skiej i falistej porozcinanego wci ętymi dolinami współczesnych rzek. Cz ęść obszarów znajduje si ę w zasi ęgu wzgórz morenowych i pagórków kemowych. W zasi ęgu wyznaczonych obszarów POLS znajduje si ę u Ŝytkowy czwartorz ędowy poziom wodono śny (Nowakowski i inni, 1998), wyst ępuj ący w osadach mi ędzyglinowych „gór- nych” i „dolnych”. Zwierciadło wody (naporowe, zwykle subartezyjskie) znajduje si ę na zmiennych gł ęboko ściach, wyznaczonych zasi ęgiem gł ęboko ściowym sp ągu glin zwałowych zlodowacenia wisły lub warty. Stopie ń zagro Ŝenia głównego poziomu wodono śnego na wyznaczonych obszarach POLS jest przewa Ŝnie niski (izolacja okre ślona jako słaba, bez stwierdzonych ognisk zanieczyszcze ń).

Dobr ą izolacj ą i bardzo niskim stopniem zagro Ŝenia charakteryzuje si ę obszar poło Ŝony w rejonie Brze źna Szlacheckiego i Kramarzyn, gdzie zwierciadło wód poziomu u Ŝytkowego wyst ępu- je na gł ęboko ści poni Ŝej 50 m. Średni ą odporno ść na zanieczyszczenia pochodz ące z powierzchni terenu wykazuj ą tereny słabo izolowane (lecz z ogniskami zanieczyszcze ń), poło Ŝone w rejonie Piaszczyny. W pasie ł ącz ącym miejscowo ści Wałdowo i Głodowo, a tak Ŝe koło Trzcinna liczy ć si ę nale Ŝy z bardzo wysokim stopniem zagro Ŝenia poziomu u Ŝytkowego, z uwagi na mał ą mi ąŜ szo ść warstwy izolacyjnej i obecno ść licznych ognisk zanieczyszcze ń. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) wyró Ŝnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ochrony obszarów cennych przyrodniczo. Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ęd- nych zakazów, lecz powinny by ć rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami ochrony przyrody. Ograniczenia warunkowe wyznaczono ze wzgl ędu na poło Ŝenie w granicach obszaru chronionego krajobrazu lub otuliny parku krajobrazowego.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ oboj ętne (komunalne), dla których wymagana jest płytko wyst ępuj ąca warstwa gruntów spoistych o współczynniku przepuszczalno ści ≤1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści od 1 do 5 m. Osady spełniaj ące te wymagania (iły lub mułki) nie wyst ępuj ą na omawianym obszarze. Z uwagi na charakter obszaru arkusza i konieczno ść ochrony jego wa- lorów przyrodniczych, decyzje lokalizacyjne dotycz ące jakichkolwiek składowisk nie s ą wskazane. Na obszarze arkusza brak jest urz ądzonych składowisk odpadów komunalnych stałych i mogilników. Cztery dzikie wysypiska zarejestrowano w miejscowo ściach: Wałdowo, Piasz- czyna, Brze źno Szlacheckie i Głodowo (Nowakowski i inni, 1998).

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Gliny zwałowe zlodowacenia wisły (spełniaj ące wymagania przewidziane dla projektowania składowisk odpadów oboj ętnych) charakteryzuje równomierne rozprzestrzenienie na całym obszarze wysoczyznowym, mało zró Ŝnicowane wykształcenie litologiczne oraz zmien- ną mi ąŜ szo ść wynosz ącą na ogół od dwóch do kilkunastu metrów. Gliny zwałowe wyst ępuj ą- ce w warstwie przypowierzchniowej odznaczaj ą si ę na ogół silnym zapiaszczeniem i niskim

stopniem skonsolidowania. Najkorzystniejszych warunków lokalizacyjnych dla składowisk odpadów oboj ętnych poszukiwa ć zatem nale Ŝy na obszarach, gdzie osi ągaj ą one najwi ększe mi ąŜ szo ści, a w sp ągu pierwszej warstwy izolacyjnej wyst ępuje dodatkowe jej wzmocnienie w postaci obecno ści kolejnego kompleksu glin zwałowych lub innych osadów nieprzepuszczalnych o korzystniejszych cechach izolacyjnych. Jednocze śnie preferowane s ą rejony, gdzie stopie ń zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego okre ślono jako bardzo niski lub niski oraz brak jest warunkowych ogranicze ń lokalizowania składowisk odpadów. Bior ąc pod uwag ę powy Ŝsze zało Ŝenia, najkorzystniejszych warunków naturalnych dla składowania odpadów oboj ętnych mo Ŝna spodziewa ć w okolicach Detrynia i Prz ęsin. Sp ąg kompleksu glin zwałowych wyst ępuje tam na gł ęboko ści odpowiednio 39,0 i 61,3 m, wi ęc ich mi ąŜ szo ść znacznie przekracza warto ści okre ślone dla najmłodszych glin zlodowacenia wisły. Mo Ŝna przypuszcza ć, Ŝe w tych rejonach le Ŝą one bezpo średnio na mocniej skonsolidowanych glinach zwałowych starszych cykli glacjalnych. Dobra izolacja poziomu wodonośnego sprawia, Ŝe stopie ń jego zagro Ŝenia w tych rejonach określono jako niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarze arkusza Piaszczyna nie wskazano wyrobisk zwi ązanych z eksploatacj ą kopalin, które po wykonaniu pełnej sztucznej izolacji mo Ŝna zagospodarowa ć jako składowisko odpadów oboj ętnych.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko dla składowania odpadów lecz powinny by ć tak Ŝe uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan śro- dowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mog ą by ć u Ŝyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje wi ęc zarówno wybrane aspekty odporno ści śro- dowiska jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszcze ń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Waloryzacji warunków podło Ŝa budowlanego w obr ębie arkusza Piaszczyna dokonano na podstawie analizy map topograficznych, obserwacji terenowych i mapy geologicznej. Z oceny wył ączono: obszary wyst ępowania gleb wysokich (I-IV) klas bonitacyjnych, gleb na podło Ŝu organicznym, zwartych kompleksów le śnych oraz udokumentowanych złó Ŝ kopalin. Obszary niewaloryzowane zajmuj ą około 80% powierzchni omawianego arkusza, gdy Ŝ wi ęk- sz ą cz ęść terenu pokrywaj ą zwarte kompleksy le śne, a na znacznych fragmentach pozostałej cz ęś ci wyst ępuj ą gleby chronione. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa decyduje mi ędzy innymi rodzaj i stan gruntów, morfologia terenu i gł ęboko ść poło Ŝenia zwierciadła wód gruntowych. Dla potrzeb mapy geo środowiskowej wyró Ŝnia si ę dwa rodzaje obszarów o warunkach korzystnych i niekorzystnych dla budownictwa. W obr ębie arkusza Piaszczyna w śród waloryzowanych obszarów przewa Ŝaj ą warunki niekorzystne. Są to miejsca o bardzo zró Ŝnicowanej morfologii, gdzie lokalne spadki terenu przekraczaj ą 12%, obszary wyst ępowania gruntów zaburzonych glacitektonicznie, obszary wyst ępowania gruntów słabono śnych oraz obszary podmokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Głównym elementem decyduj ącym o niekorzystnych dla budownictwa warunkach jest bardzo zró Ŝnicowana, młoda postglacjalna morfologia terenu, charakteryzuj ąca si ę obecno- ści ą nieregularnych, cz ęsto stromych wzgórz lodowcowych oraz licznych, do ść gł ębokich, zagł ębie ń terenowych. Cz ęsto s ą to zagł ębienia bezodpływowe, które powstały po wytopieniu si ę brył martwego lodu, obecnie tworz ące malownicze oczka wodne, lub podmokło ści, o bardzo płytkim poło Ŝeniu zwierciadła wód gruntowych. Tworzeniu si ę podmokło ści sprzyja obecno ść w podło Ŝu gruntowym nieprzepuszczalnych lub słabo przepuszczalnych glin zwa- łowych. Nieskonsolidowane gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich, głównie fazy leszczy ńskiej s ą bowiem dominuj ącymi utworami wyst ępuj ącymi na powierzchni waloryzowane- go terenu. Na ich powierzchni cz ęsto wyst ępuj ą lu źne piaski drobnoziarniste, przewa Ŝnie gli- niaste ze Ŝwirami i głazami, okre ślane jako deluwia tych glin. W warunkach zawodnienia gliny zwałowe wyst ępują w stanie mi ękkoplastycznym lub plastycznym, s ą wi ęc słabono śne. Warunki takie wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci omawianego obszaru, na zachód od Brze źna Szlacheckiego oraz w okolicach miejscowo ści Prz ęsiny, mi ędzy Kramarzynami a śabnem a tak Ŝe w pobli Ŝu Masłowiczek, Podgórza i Łobzowa we wschodniej cz ęś ci arkusza.

Niekorzystne warunki podło Ŝa budowlanego posiadaj ą te Ŝ obszary podmokłe lub zabagnione, które rozci ągaj ą si ę w dolinie Wieprzy i jej dopływów. Wyst ępuj ą tu głównie holoce ńskie grunty organiczne, namuły torfiaste lub torfy spoczywaj ące na nieprzepuszczalnych glinach zwałowych. Obszary zaburzonych glacitektonicznie utworów morenowych, głównie w zachodniej, południowej i wschodniej częś ci omawianego obszaru, w przypadku przyst ąpienia do inwe- stycji budowlanych powinny by ć obj ęte wykonywaniem dokumentacji geologiczno- in Ŝynierskich. Niekorzystne dla budownictwa s ą tak Ŝe strome zbocza doliny Wieprzy, na któ- rych wyst ępuje zagro Ŝenie ruchami masowymi (Grabowski, 2007). Nieliczne fragmenty terenu charakteryzuj ą si ę korzystnymi warunkami geologiczno- in Ŝynierskimi podło Ŝa budowlanego. Nale Ŝą do nich obszary wyst ępowania gruntów spoistych, w tym wypadku nieskonsolidowanych glin zwałowych, niekiedy piaszczystych zlodowace ń północnopolskich w stanie twardoplastycznym. Wyst ępuj ą one głównie w Piaszczynie i na północny zachód od niej, mi ędzy Brze źnem Szlacheckim, a Głodowem i Kramarzynami.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Najwa Ŝniejszym bogactwem przyrodniczym arkusza Piaszczyna są walory krajobrazowe. Powierzchnia terenu, ukształtowana w wyniku działalno ści l ądolodu, charakteryzuje si ę bardzo urozmaicon ą rze źbą o du Ŝych deniwelacjach si ęgaj ących kilkudziesi ęciu metrów, co lokalnie, szczególnie w cz ęś ci wschodniej i południowej nadaje tym terenom podgórski charakter. Licznym wzgórzom i dolinom o stromych zboczach towarzysz ą jeziora i podmokło ści. Najcenniejsze przyrodniczo tereny obj ęte zostały ochron ą prawną. Środkowa i południowa cz ęść arkusza znajduje si ę w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Źródliskowy Obszar Brdy i Wieprzy na Wschód od Miastka, który ustanowiono dla ochrony wzgórz morenowych otaczaj ących źródliska Brdy i Wieprzy. Cechuje go du Ŝa lesisto ść, g ęsta sie ć cieków powierzchniowych i liczne jeziora. Jest to obszar siedliskowy wielu chronionych gatunków fauny i flory. Z tego teŜ wzgl ędu zostały tu utworzone rezerwaty przyrody, uŜytki ekologiczne oraz pomniki przyrody o Ŝywionej i nieo Ŝywionej (tabela 8). Na trzech jeziorach – Orle, Smołowe i Kamie ń ustanowiono rezerwaty wodno-florystyczne, które tworz ą zespół rezerwatów na obszarze źródliskowym Brdy. W jeziorach tych wyst ępuj ą stanowiska rzadkich ro ślin wodnych typowych dla jezior lobeliowych, takich jak brze Ŝyca jednokwiatowa, poryblin jeziorny, gr ąŜ el drobny i lobelia jeziorna. Kolejne trzy jeziora – Kwisno Du Ŝe, Dolskie oraz Piasek obj ęto ochron ą w formie u Ŝytku ekologicznego. S ą one pozostało ściami ekosystemów zasługuj ących na ochron ę w celu zachowania zasobów geno-

wych i typów środowiska. UŜytek ekologiczny utworzono ponadto dla ochrony bagna na pół- noc od Trzcinna. Cennymi elementami przyrody s ą drzewa pomnikowe. Ochron ą obj ętych jest kilkana- ście d ębów szypułkowych i buków zwyczajnych. Licznie wyst ępuj ące w tym rejonie głazy narzutowe uznano za pomniki przyrody nieo Ŝywionej. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Gmina Forma Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Miastko W, Fl – „Jezioro Smołowe”, jezioro 1 R Jezioro Smołowe 1976 lobeliowe bytowski (36,82) Miastko W, Fl – „Jezioro Kamie ń”, jezioro 2 R Jezioro Kamie ń 1985 lobeliowe bytowski (50,57) Miastko W, Fl – „Jezioro Orle”, jezioro lobelio- 3 R Jezioro Orle 1965 we bytowski (11,83) Trzebielino 4 P Bo Ŝanka 1998 PŜ – d ąb szypułkowy bytowski Trzebielino 5 P Bo Ŝanka 1998 PŜ – d ąb szypułkowy bytowski Trzebielino 6 P Bo Ŝanka 1998 PŜ – d ąb szypułkowy bytowski Trzebielino 7 P Bo Ŝanka 1998 PŜ – d ąb szypułkowy bytowski Trzebielino 8 P Bo Ŝanka 1998 PŜ – d ąb szypułkowy bytowski Trzebielino 9 P Bo Ŝanka 1998 PŜ – d ąb szypułkowy bytowski Trzebielino 10 P Bo Ŝanka 1998 PŜ – d ąb szypułkowy bytowski Kolczygłowy 11 P Łubno 2000 Pn, G bytowski Kolczygłowy 12 P Łubno 1971 Pn, G bytowski Miastko 13 P Le śnictwo Role 2000 Pn, G bytowski Miastko 14 P Rola 2000 Pn, G bytowski Miastko 15 P Wiatrołom 2000 Pn, G bytowski Miastko 16 P Le śnictwo Role 2000 Pn, G bytowski Miastko 17 P Łobzowo 2000 Pn, G bytowski Miastko 18 P Dretynek 2000 PŜ – buk zwyczajny bytowski Miastko 19 P Dretynek 2000 PŜ – buk zwyczajny bytowski

1 2 3 4 5 6 Miastko 20 P Lubkowo 2000 PŜ – buk zwyczajny bytowski Miastko 21 P Lubkowo b.d Pn, G bytowski Miastko 22 P Wałdowo 2000 PŜ – d ąb szypułkowy bytowski Miastko 23 P Masłowiczki 1971 Pn, G bytowski Miastko 24 P Masłowiczki 1971 Pn, G bytowski Miastko 25 P Miastko b.d Pn, G bytowski Trzebielino Bagno 26 U Trzcinno 1999 bytowski (2,9) Jezioro Kwisno Miastko Jezioro lobeliowe 27 U 1997 Du Ŝe bytowski (11,99) Miastko Jezioro lobeliowe 28 U Jezioro Dolskie 1997 bytowski (33,68) Miastko Jezioro lobeliowe 29 U Jezioro Piasek 1997 bytowski (42,66)

Rubryka 2: R – rezerwat; P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: W – wodny, Fl – florystyczny; – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

We wschodniej cz ęś ci arkusza Piaszczyna znajduj ą si ę niewielkie fragmenty otuliny Parku Krajobrazowego Doliny Słupi oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu – Fragment Bo- rów Tucholskich. Dominuj ącym w krajobrazie elementem obejmuj ącym około 70% obszaru s ą lasy. Naj- wi ększe kompleksy le śne wyst ępuj ą w północno-zachodniej i północnej cz ęś ci terenu arkusza Piaszczyna, ci ągn ąc si ę wzdłu Ŝ doliny rzeki Wieprzy. S ą to głównie lasy sosnowe z domiesz- ką świerka, a tak Ŝe lasy li ściaste, przewa Ŝnie bukowe z bogatym runem le śnym. Gleby omawianego rejonu nale Ŝą generalnie do mało i przeci ętnie Ŝyznych (Dobrza ński i in., 1973). Dominuj ą gleby wykształcone na piaskach i glinach zwałowych, a w północno- zachodniej cz ęś ci obszaru na piaskach rzecznej akumulacji lodowcowej. Cz ęść z nich spełnia kryteria gleb ochronnych III–IVa klasy u Ŝytków rolnych. S ą to głównie gleby brunatne wyłu- gowane klasy IVa, podrz ędnie IIIb, zaliczane do kompleksu glebowego Ŝytniego dobrego. Łąki na glebach pochodzenia organicznego mo Ŝna spotka ć na całej powierzchni arkusza. Większe obszary wyst ępowania tych gleb znajduj ą si ę w dolinie Wieprzy. S ą to w wi ększo ści torfy całkowite. W małych zagł ębieniach wyst ępuj ą gleby torfowo-mułowe, a w okolicach miejscowo ści Czarnica – Młyn mursze płytkie.

Z wyj ątkiem północno-zachodniego fragmentu obszar arkusza znajduje si ę w Krajowej Sieci Ekologicznej (ECONET-Polska), utworzonej w 1995 roku w nawi ązaniu do systemu ochrony europejskiego dziedzictwa przyrodniczego (Liro i in., 1998) (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Piaszczyna na tle systemów ECONET (Liro (red.), 1998) Mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy: 1 – granica i jego numer: 9M – Pojezierza Kaszubskiego, 2 – krajowy korytarz ekologiczny i jego numer: 6k – Grabowej, 7k – Wieprzy, 3 – jeziora

Jest to fragment mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego Pojezierza Kaszubskiego (9M) obejmuj ący obszary sandrowe, równiny morenowe, dna dolin, z licznymi siedliskami le śny- mi, jeziornymi i bagiennymi. Ponadto fragment doliny Wieprzy uznano za korytarz ekologiczny na poziomie krajowym. Znaczna cz ęść omawianego obszaru ze wzgl ędu na znaczenie dla systemu przyrodniczego Europy została obj ęta ochron ą w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jako specjalne obszary ochrony siedlisk zwi ązanych z jeziorami (tabela 9).

Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru i Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Powierzchnia Typ Kod ob- symbol punktu obszaru w granicach arkusza Lp. obszaru obszaru szaru oznaczenia Wojewódz- Dł. geogr. Szer. geogr. (ha) Kod NUTS Powiat Gmina na mapie two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Dolina Trzebie- PLH2200 PLOB1 Słupsk 1 B Wieprzy i Studnicy E 16 53 30 N 54 12 20 14 349,03 pomorskie lino- 38 PLOG2 Bytów (S) Miastko Miasteckie Jeziora PLH2200 2 B Lobeliowe E 17 03 33 N 54 0224 1 372,46 PLOB1 pomorskie Bytów Miastko 41 (S)

Rubryka 2: B – Wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000. Rubryka 4 – w nazwie symbol obszaru na mapie S – specjalny obszar ochrony siedlisk

39 39

Dolina Wieprzy i Studnicy obejmuje ponad 20 typów siedlisk, a szczególnie wa Ŝna jest dla zachowania jezior lobeliowych i dystroficznych zbiorników wodnych. W obszarze Mia- steckie Jeziora Lobeliowe znajduj ą si ę dobrze zachowane jeziora lobeliowe, które maj ą istot- ne znaczenie dla zachowania polskich zasobów tego typu siedliska przyrodniczego.

XII. Zabytki kultury

Prowadzone na obszarze arkusza Piaszczyna badania archeologiczne wskazuj ą, Ŝe na tych terenach siedziby ludzkie istniały ju Ŝ w czasach kultury łu Ŝyckiej (1400–300 r. p.n.e.) i wykształconej na jej bazie kultury pomorskiej (VI–III w. p.n.e.). Dowodem tego s ą wysokiej warto ści stanowiska archeologiczne w Piaszczynie, gdzie znaleziono cmentarze kurhanowe, skarby wotywne i groby skrzynkowe. Na okres VII–VIII w przypadaj ą pocz ątki zwartego osadnictwa słowia ńskiego w tym rejonie. W XII w ziemie te wchodziły w skład odr ębnego ksi ęstwa słowia ńsko-słupskiego nale Ŝą cego do kasztelanii słupskiej, a w połowie XIV w. przeszły w r ęce Krzy Ŝaków. Ziemie te były równocze śnie terenem wielowiekowych zmaga ń zamieszkuj ących je Kaszubów o za- chowanie własnej to Ŝsamo ści, wiary i mowy oraz utrzymanie swojego stanu posiadania (Ell- wart, 2003). Spo śród nielicznych zabytków znajduj ących si ę na tym terenie, najwi ększ ą warto ść przedstawiaj ą obiekty sakralne. W Trzcinnie znajduje si ę ko ściół filialny o konstrukcji sza- chulcowej, z połowy XVII w., kilkakrotnie przebudowywany, z zachowanym wyposa Ŝeniem głównym, pochodz ącym z okresu jego budowy. Co najmniej z XVII w. pochodzi tak Ŝe ko- ściół parafialny w Wałdowie. W Brze źnie Szlacheckim zachował si ę z pocz ątku XVIII w. ko- ściół pw. św. Katarzyny, w którym mo Ŝna podziwia ć barokowe elementy wystroju wn ętrza. Szachulcowy ko ściół w Łubnie został wybudowany w 1633 roku. W jego zabytkowym wn ę- trzu znajduj ą si ę organy, empora, i chrzcielnica z okresu budowy oraz dzwon z 1649 roku. Cennym obiektem zabytkowym jest pochodz ący z XIX w. zespół pałacowo-parkowy w Trzcinnie. Eklektyczny pałac poło Ŝony jest w rozległym parku krajobrazowym w stylu an- gielskim. Park podworski zachował si ę ponadto w Wiatrołomie, a czworak dworski pochodz ący z przełomu XVIII i XIX w. w Piaszczynie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Piaszczyna poło Ŝony jest na styku Wysoczyzny Polanowskiej i Pojezie- rza Bytowskiego. Jego zasadniczym walorem jest bogactwo przyrodnicze. Teren w znacznej cz ęś ci zalesiony, o urozmaiconej rze źbie oraz bogactwie wód powierzchniowych jest ostoj ą

dla licznych gatunków świata zwierz ęcego i ro ślinnego. Najcenniejsze przyrodniczo jeziora lobeliowe obj ęte s ą ochron ą prawn ą. Ponadto, ze wzgl ędu na bogactwo form morfologicz- nych na znacznym fragmencie omawianego terenu ustanowiono ochron ę krajobrazow ą. Za- chowaniu półnaturalnego środowiska jak równie Ŝ odradzania si ę naturalnych siedlisk, obj ę- tych w znacznej cz ęś ci Europejsk ą Sieci ą Ekologiczn ą Natura 2000, sprzyja bardzo mały stopie ń zagospodarowania tego terenu. Poza nielicznymi niewielkimi wsiami jest to obszar prak- tycznie niezamieszkały. Znaczna cz ęść terenów odlesionych, przez wieki uprawianych, a obecnie odłoguj ących, podlega sukcesji zbiorowisk naturalnych i na wpół naturalnych. Nie- korzystne dla budownictwa warunki podło Ŝa, wyst ępuj ące na znacznej cz ęś ci obszaru, są równocze śnie sprzymierze ńcem odnawiaj ących si ę środowisk. Jest to obszar o niezanieczyszczonym środowisku, aczkolwiek jego najwi ększym pro- blemem jest czysto ść wód płyn ących i wód gruntowych. Pomimo du Ŝego stopnia zalesienia obszaru oraz braku zakładów przemysłowych, wody te s ą niskiej jako ści. Przyczyn ą tego jest nieprawidłowo prowadzona gospodarka ściekowa oraz zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego. Dobrej jako ści s ą natomiast wody podziemne gł ębszych poziomów wodonośnych. Ich zagro Ŝenie zanieczyszczeniami, dzi ęki mi ąŜ szej pokrywie izoluj ącej, jest na wi ększo ści obszaru niskie i bardzo niskie. Głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym jest w tym rejonie poziom mi ędzyglinowy dolny. W obr ębie arkusza Piaszczyna, w śród waloryzowanych obszarów przewa Ŝaj ą warunki niekorzystne. S ą to miejsca o bardzo zró Ŝnicowanej morfologii, gdzie lokalne spadki terenu przekraczaj ą 12%, obszary wyst ępowania gruntów zaburzonych glacitektonicznie, obszary wyst ępowania gruntów słabono śnych oraz obszary podmokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Znaczenie surowcowe na tym obszarze maj ą jedynie torfy i w mniejszym stopniu kruszywa naturalne. Koncesjonowan ą eksploatacj ę prowadzi si ę tylko z jednego zło Ŝa torfu, natomiast niekoncesjonowane wydobycie piasków oraz piasków i Ŝwirów w punktach wyst ę- powania kopalin. Perspektywy surowcowe s ą niewielkie i dotycz ą jedynie mo Ŝliwo ści wyko- rzystania w skali lokalnej torfów, kredy jeziornej i piasków. W granicach arkusza Piaszczyna wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania składowisk jedynie odpadów oboj ętnych, ze wzgl ędu na obecno ść naturalnego pakietu izolacyjnego zło Ŝonego z glin zwałowych zlodowacenia wisły. Rejony umo Ŝliwiaj ące skła- dowanie tego typu odpadów, zajmuj ące niespełna 5% powierzchni arkusza, zlokalizowane s ą na obszarach wysoczyznowych, na powierzchni których powszechnie wyst ępuj ą piaszczyste gliny zwałowe zlodowacenia wisły.

Najlepsze naturalne warunki dla składowania odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą w okolicach Detrynia i Prz ęsin. Stopie ń zagro Ŝenia u Ŝytkowego poziomu wodono śnego okre- ślono w tych rejonach jako niski, przewaŜaj ący na wi ększo ści waloryzowanej powierzchni arkusza. Na wi ększo ści obszaru predysponowanego do lokalizacji składowisk odpadów wyst ę- pują ograniczenia warunkowe z uwagi na poło Ŝenie w granicach obszarów chronionego krajobrazu lub otuliny parku krajobrazowego. Walory naturalne oraz uwarunkowania historyczne predestynuj ą ten obszar do rozwoju rolnictwa ekologicznego, agroturystyki oraz ró Ŝnych form turystyki aktywnej. Warunkiem rozwoju tego obszaru jest wi ęc ochrona środowiska, rozbudowa infrastruktury turystycznej oraz promocja.

XIV. Literatura

BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., STRZELCZYK G., 1974 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Nowe Brze ź- no, Tebowizna. Przeds. Geol., Warszawa. BĄK B., SZEL ĄG A., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CIUK E., PIWOCKI M., 1990 – Mapa złó Ŝ w ęgli brunatnych i perspektyw ich wyst ępowania w Polsce, w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOBRZA ŃSKI B. i inni, 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. ELLWART J., 2003 – Kaszuby. Przewodnik turystyczny. Region. Gdynia. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J., 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2007 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D (red.)., 2007 – Mapa osuwisk i terenów predestynowanych do wyst ąpienia ruchów masowych w województwie pomorskim. HERMAN J., 1981 – Orzeczenie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem natu- ralnym przeprowadzonych w południowej cz ęś ci woj. słupskiego. GEOBUD Wro- cław. HUTNIK R., 1975 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za zło Ŝami kruszywa naturalnego w rejonie Miastko. PG Wrocław. ILNICKI P., 2002 – Torfowiska i torf. Wyd. Akad. Rolniczej w Poznaniu. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

JAROS L., 1984 – Słownik historyczny kopal ń w ęgla w Polsce. Śląski Inst. Nauk. Katowice. JĘDRZEJEWSKA W., 1979 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Drety ń-Przytocko-Rzeczyca. Przeds. Geol., Warszawa, Zakł. w Gda ńsku, Arch. Pomorskiego UW w Gda ńsku, Oddz. Zamiejscowy w Słup- sku. JURYS L., 1983 – Inwentaryzacja kopalin w gminach: Miastko, Koczała, woj. słupskie. Arch. Wydz. Środowiska i Rolnictwa Pomorskiego UW – Oddz. zamiejscowy w Słupsku. JURYS L., 1986 – Stan gospodarki zło Ŝami surowców mineralnych stałych w woj. słupskim. Przeds. Geol., Warszawa, Zakł. w Gda ńsku. JURYS L., 1987 – Inwentaryzacja kopalin w gminie Trzebielino, woj. słupskie. Arch. Wydz. Środowiska i Rolnictwa Pomorskiego UW – Oddz. zamiejscowy w Słupsku. JUSZCZAK E., MATUSZEWSKI A., 1987 – Sprawozdanie z prac badawczo- poszukiwawczych dla znalezienia złó Ŝ kruszywa naturalnego w południowej cz ęś ci woj. słupskiego w 19 rejonach. Przeds. Geol., Warszawa, Zakł. w Gda ńsku. KACZOROWSKA Z., 1977 – Pogoda i klimat. Warszawa. KARNKOWSKI P., 1993 – Zło Ŝa gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce. Ni Ŝ Polski. T. 1. Kraków. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH., Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. LIRO A., (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LORENC, 2005 – Atlas klimatu Polski LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MALINOWSKI J. (red), 1991 – Budowa geologiczna Polski. t. VII., Hydrogeologia. Wyd. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 1997 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej zło Ŝa torfu „Witanowo”. Arch. Zachodniopomorskiego UW – O/Zamiejscowy w Słupsku.

MOCZULSKA G., WYTYK A., 1989 – Sprawozdanie ze zwiadu generalnego Nr 2 z poszukiwania złó Ŝ kredy jeziornej w środkowej cz ęś ci woj. słupskiego. Przeds. Geol., Warszawa, Zakł. w Gda ńsku. MOJSKI J. E., SYLWESTRZAK J., 1975 – Mapa geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Słupsk. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MOJSKI E., PAZDRO Z., SYLWESTRZAK J., 1978 – Obja śnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Słupsk. Wyd. Geol. Warszawa. NOWAKOWSKI Cz., NOWICKI K., TOSIK R., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Miastko. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Falenty. PODZIAŁ hydrograficzny Polski 1:200 000, cz ęść II, 1980 – Inst. Meteorol. i Gosp. Wodnej, Warszawa. PO śARYSKI W. (red.), 1974 – Budowa geologiczna Polski. T. IV., Tektonika. Ni Ŝ Polski. Wyd. Geol. Warszawa PRUSZKOWSKA E., 1985 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Słupsk z objaśnieniami. Wyd. Geolog., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwa pomorskiego w 2001 roku, – 2002 – Woj. Insp. Ochr. Środowiska. Gda ńsk. RAPORT o stanie środowiska w województwa pomorskiego w 2006 roku, – 2007 – Woj. Insp. Ochr. Środowiska. Gda ńsk. RAPORT o stanie środowiska w województwa pomorskiego w 2007 roku, – 2008 – Woj. Insp. Ochr. Środowiska. Gda ńsk. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r.

ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik .Ustaw nr 61, poz. 549. z dnia 10 kwietnia 2003 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 04.02.2004 roku, w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych Dziennik Ustaw nr 32 poz. 284 z dnia 1 marca 2004 r. SOKOŁOWSKA H., 1972 – Orzeczenie z bada ń geologicznych za zło Ŝem kredy jeziornej w rejonie „Miłaczewa”. Arch. Pomorskiego UW w Gda ńsku, Oddz. Zamiejscowy w Słupsku. SOKOŁOWSKA H., 1973 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych wykonanych za kred ą je- ziorn ą w rejonie powiatu Miastko. Arch. Pomorskiego UW w Gda ńsku, Oddz. Za- miejscowy w Słupsku. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993, – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1: 750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994, – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. TOPOLSKA G., MATUSZEWSKI A., 1996 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej zło Ŝa torfu „Witanowo II”. Arch. Zachodniopomorskiego UW – O/Zamiejscowy w Słupsku. USTAWA o odpadach z 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity). Dziennik Ustaw nr 39 poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. WAGNER R., 1999 – Paleozoik Zachodniego Pomorza. [w]: LXX Zjazd Naukowy PTG. Problemy geologii, hydrogeologii i ochrony środowiska wybrze Ŝa morskiego i Po- morza Zachodniego. Szczecin. WOLNOWSKI T., i in., 1990 – Ilo ściowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w górnopermskim (cechszty ńskim) kompleksie strukturalnym Pol- ski. Techn. Poszuk. Geolog., Geosynoptyka i Geotermia. Nr 3-4. WYTYK A., 1983 – Inwentaryzacja kopalin w gminie Tuchomie, woj. słupskie. Arch. Po- morskiego UW w Gda ńsku, Oddz. Zamiejscowy w Słupsku.

WYTYK A., 1985 – Inwentaryzacja kopalin w gminie Lipnica, woj. słupskie. Arch. Pomor- skiego UW w Gda ńsku, Oddz. Zamiejscowy w Słupsku. ZALECANE kryteria bilansowo ści złó Ŝ kopalin., 1994 – Min. Ochr. Środ., Zas. Nat. i Le śn., Warszawa. ZASADY dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych., 2002 – Min. Środ., Warszawa. śOŁNIERCZUK T, URBA ŃSKI R., WOLNOWSKI T., BINDER I., ZIAJKA B., MICHA- LUS L., O ŚWI ĘCIMSKA A., KRZYSZTOFOWICZ Z., DYJACZY ŃSKA K., KIC- MAN W., WIERZCHOWSKA-KICUŁOWA K., TOMASZEWSKI A., ZYDOR- CZAK-MARCI ŃSKI J., STRZETELSKI J., KNIESZNER L. i in., 1990 – Ilo ściowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w dolnopermskim (podsolnym) kompleksie strukturalnym Polski. Techn. Poszuk. Geolog., Geosynop- tyka i Geotermia. Nr 3-4.

46 P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY