INDICE

IX Premessa dei curatori XIll Abbreviazioni bibliografiche XXXTII Nota al testo

TESTO E TRADUZIONE 3 Sigla 9 Libro terzo 63 Libro quarto

COMMENTO

125 Libro terzo 242 Libro quarto PREMESSA DEI CURA TORI Questa volume prosegue illavoro iniziato nel 2004 secondo i cri­ teri e le intenzioni esposte nella Premessa del Curatore al volume I. Abbiamo cercato di tener conto della letteratura critica piu re­ cente, rna gia al momenta di andare in stampa siamo consapevoli di un numero notevole di pubblicazioni significative che non ab­ biamo potuto integrare nella nostra discussione, e che ci sarebbe­ ro state utili1• Come ncl caso del primo volume, i curatori sono grati a molte persone per aiuti, consigli e anticipazionP. II commento al libro III e di A.B., quello allibro fV di G.R. Alessandro Barchiesi, G ianpiero Rosati

Arezzo e Firenze, settembre 2006

1 Una list a di ccrto poco csaustiva comprcndc ad cscmpio H. Bcrnsdorff, Kunst· werke uml Vt•m·tmdlungt'll. Vier Siudit.•ll :u1brer Darstdlung im Wlerk 0VIih, Fmnk­ fun am Main 2000 !Studien zur klassischen Philologic 117); P. Hardie. «Ovidiun middles», in S. Kyriakidis - F. De Martino (ctld.). Mttldle.< in Latin Poetry, 13uri zoo4, pp. 1 5 1-82; C. Momuschi. II wnpo in Ovidio, f'i rcnzc 2005; A.D. Nikolopou­ los. Ovidiu s Polytropos. Metanarrativt.·lit Ov1a's Mclamorphoscs, 1-lildcshcim-Zlirich­ New York 2004 (Spudasmala 98); V. RimeU, 's Lovt•rs: Dt.•sm•, Dl//t.•rt.'ll<'<', a11cl tbt• Put•tic lmagtiwtioll, Cambritlge 2oo6;). Sunders, Adaptatio11 and Appropriation, London-New York 1005. lmpon ami sono anchc lc reccnsioni e discussioni tiel vo· lumc OCT di Tarmnt che hanna inizimo ad apparirc (p. cs. Galasso 2006; M. Pos­ sanza, BMCR zoos.o6.27; S.J.I-Icyworth, CR 57· 2007, in stumpa l. 1 Un gmzic (in parccchi casi duplicc) a G . Agosti. F. Bcssonc, S. C:1sali. A. Cucchia­ rclli, G.B. D'Aicssio, .J. Farrell, M. Fucccchi, L. Galasso. G.K. Galinsky. L. Gravc­ rini , P. Hardie. S.J. Heyworth, S. Hintls. G.O. Hutchinson, E..J. Kenney. t\. Kuu­ ncr, G. Lcmini, S. Murchcsi, S. Mauiacci, L. Micozzi. G. Mos1. C.B. Rose, U. Schmitzer. F. S1clb. A. S~ramagl ia , R. T •manl, E. Tomasin. ABBREVIAZIONI BIBLIOGRAFICHE Accorinti 2004 D. Accorinti, Non nodi Panopoli. Le Dionisiache. XL-XL VllJ, Mi­ lano 2004. Agosti 2004 G. Agosti, Nonno di Panopoli. Le Dionisiache. XXV-XXXIX, Mi­ lano 2004. Ajootian 1990 A. Ajootian, «Hermaphrodites», in UMC V 1, 1990, pp. z68-8 5. von Albrecht 1966 M. von Albrecht - M. Haupt- R. Ehwald, Melamorphosen , I-II, Dublin-Ziirich 1966. von Albrecht- Zinn 1968 M. von Albrecht- E. Zinn (edd.), Ovid, Darmstadt 1968 (Wege der Forschung 92). Anderson 1997 W.S. Anderson (cd.), Ovid's , Books 1-5, Norman­ London 1997. Andre 1975 J. Andre, Ovide helleniste et linguiste, <

Barchiesi I 992 Brink I97I A. Barchiesi, P. Ovidii Nason is epistulae Hero1dum 1-3, firenze I 992. C.O. Brink, Horace 011 Poetry: The Ars Poetica, Cambridge 1971. Barchiesi I 997 Brink 1982 A. Barchiesi, «Poeti epici e narratori», in G. Papponetti (ed.), Me· C.O. Brink, Horace 011 Poetry: Epistles Book 11, Cambridge 1982. tamorfosi, Sulmona I 997· pp. I 2 I -4 1. Brown I987 Barchiesi I 999 RD. Brown, Lucretiui on Love and Sex. A Commentary on De Re­ A. Barchiesi, «Venus' Masterplor: Ovid and the Homeric H ymns», rum Natura IV roJo-1287, Leiden-New York 1987. in Hardie-Barch iesi - Hinds I999· pp. I I 2-26. Brown 2002 Barchiesi 2005 M.K. Brown, The Narratives of Konon, Leipzig 2002. A. Barchiesi, Ovidio. Metamorfosi, 1, Milano 2005. Burkert I 977 Barkan I986 W. Burkert, Griecbische Religion der archaischen und klassischen L. Barkan, Th e gods made flesh. Metamorphosis and the pursuit of Epoche, Stuttgart 1977· paganism, New Haven-London I986. Cameron 2004 Bernardini et alii I 995 A. Cameron, Greek mythography in the Roman world, Oxford­ P.A. Bernardini - E. Cingano - B. Genti]i - P. Giannini, Pindaro. New York 2004. Le Pitiche, Milano I995· Campbell 2003 Bernbeck 1967 G. Campbell, Lucretius on creation and evolution: A Commentary E.J. Bern beck, Beobachtungen zur Darstellungsarl in Meta­ on De Rerum Natura 5-7TZ-II04, Oxford 2003. morphosen, Miinchen I 967. Cancik 1967 Bessone I997 H. Cancik, Spiegel der Erkenntnis (Zu Ovrd, Met. l/1 JJ9·J ro), f. Bessone, P. Ov1di Nason is 1-leroidum epistula XII, Firenze I 997· «AU» X I , 1967. pp. 42·53· Bettini I986 Carpenter- Faraone 199 3 M. Bettini, Antropologia e cultura romano, Roma I986. T.H. Carpenter- C.A. Faraone, Masks of Dionysus, Ithaca-Lon­ Bettini- Pellizer 2003 don 1993· M. Bettini- E. Pellizer, If milo di Narciso, Torino 2003. Casali I995 Boardman 1997 S. Casali, P. Ovidi Nason is /-leroidum epistula IX, Firenze 199 5. J. Boardman, «Ketos», in LIMC VUT I, 1997. pp. 731 -6. Casanova-Robin 2003 Bocciolini Palagi 2001 H. Casanova-Robin, Diane et Actr!on, Paris 2003. L. Bocciolini Palagi , Amato e l'iniziazione dionisiaca, «Maia>> Llll Gissola I 97 5 200I , pp. 565 -81. F . Gissola, Imri omerici, Milano 1975 ( I 9997). Bomer CIL F. Bomer, P. Ovidius Naso, Metamorphosen, 1-VI, Heidelberg Corpus lnscriptionum Latina rum, Berolini 186 3 sgg. 1969-86; Addenda und Corrigenda (ed. U. Schmitzer), Heidelberg Clarke 1991 2006. ] .R. Clarke, The house.r of Roman Italy, roo B.C.-A.D. ZJO. Ritual, Bonadeo 2003 space, and decoration, Berkeley I 99 1. A. Bonadeo, Milo e natura allo speccbio: l'eco nel pensiero greco e Clausen 1994 Iatino , Pisa 2003. W. Clausen, Virgil. Eclogues, Oxford I994· Boyd 2002 Cole 2004 B.W. Boyd (cd.), Brill's Companion to Ovid, Leiden-Boston-Koln T. Cole, Ovid, Varro, and Castor of Rbodes: the cbronological arcbi­ 2002. tecture ofOvid's Metamorphoses, «HSCPh» CII 2004, pp. 3 5 5-422. Bretzigheimer 1994 Coleman 199 3 G. Bretzigheimer, Diana in Ovids Metamorphosen, «Gymnasium» K. Coleman, Launching into l-liJtory: Aquatic Displays in the Early CI I994· pp. 506-46. Empire, <~TRS» LXXXIII 1993. pp. 48-74. XVIII ABBREV!AZIONI BIBLIOGRAFICHE ABBREVIAZIONI BlBLIOGRJ\FICHE XJX

Conte 1986 Feldherr 1997 G.B. Conte, The rhetoric ofimitation, Ithaca 1986. A. Feldherr, Metamorphosis and sacrifice in Ovid's Thebannarrati­ Courtney 1993 ve, «MD» XXXVIIl 1997, pp. 2 5-5 5. E. Courtney, The fragmentary Latin Poets, Oxford 1993 . Feraboli - Flores - Scarcia 1996 Danielewicz 1990 S. Feraboli-E. Flores - R. Scarcia, Manilio. Astronomica, I, Mila­ ]. Danielewicz, Ovid's hymn to Bacchus (Met. 4, 1 1 ss.): tradition no 1996. and originality, «Euphrosyne» XVIII 1990, pp. 73 -84. feraboli - Flores - Scarcia 2001 De Grillo et alii 1986 S. Feraboli - E. Flores - R. Scarcia, Man ilio. Astronomica, II, Mi­ B. De Grino- R. Olmos - J. Arce- L.J. Balmaseda, «Atlas», in lano 2001. UMCIII I, 1986, pp. 2-16. FGrH/st Denniston 1939 Die Fragmente der griechischen Historiker, hrsg. von F. Jacoby, J.D. Denniston, Euripides. Electra, Oxford 1939. Berlin-Leiden 1923-58. Di Benedetto 2004 Fontenrose '959 V. DiBenedetto, Euripide. Le Baccanti, Milano 2004. J. Fontenrose, Python, Berkeley-Los Angeles 1959. Dodds 1960 Forbes Irving 1990 E.R. Dodds, Euripides. Bacchae, Oxford 1960. P. Forbes Irving, Metamorphosis in Greek myths, Oxford 1990. Due 1974 Fordyce 1961 0. Due, Changing Forms. Studies in the Metamorphoses of Ovid, C.]. Fordyce, Catullus, Oxford 1961. Copenhagen 1974. Fowler 2000 Duke 1971 D. Fowler, Roman constmctions, Oxford 2000. T.T. Duke, Ovid's PyramusandThisbe,«CJ»LXVI 1971, pp. 320-7. Fowler 2002 EM D. Fowler, Lucretius on Atomic Motion. A Commentary on De Re­ Etymologicum Magnum, rec. T. Gaisford, Oxford 1848, Amster­ rum Natura 2. I·JJ2, Oxford 2002. dam 1962. Frankel 1945 EO H. Frankel, Ovrd. A poet between two worlds, Berkeley-Los Ange­ Enciclopedia Oraziana, Roma 1996-98. les 1945 (Suther Classical Lectures 18). EV Frentz 1967 Enciclopedia Virgiliana, Roma 1984-91. W. Frentz, Mythologisches in Vergrls Georgica, Meisenheim am Fabre-Serris 1995 Glan 1967. J . Fabre-Serris, Mythe et poesie dans les Metamorphoses d'Ovide, Frisk 1970 Paris 1995. H. Frisk, Grieschisches Etymologisches Worterbuch, 11, Heidel­ Fantham 1998 berg 1970. E. Fantham, Ovid. Fasti Book IV, Cambridge 1998. Gartner 2005 Famuzzi - Hunter 2002 ] .F. Gartner, Ovid, Epistulae ex Ponto, Book r, Oxford 2005. M. Fantuzzi- R. Hunter, Muse e mode/li, Roma-Bari 2002. Galasso 199 5 Fedeli 1980 L. Galasso, P. Ovidii Nason is Epistulamm ex Ponto fiber II, Firen­ P. Fedeli, Properzio. II primo libro delle Elegie, Firenze 1980. ze 1995· Fedeli 1985 Galasso 2000 P. Fedeli, Propenio.Illibro teno delle Elegie, Bari 1985. L. Galasso, «Commento», in Ovidio. Opere II. Le Metamorfosi, Fedeli 2005 Torino 2000. P. Fedeli, Properzio. Elegie, Libro II , Cambridge 2005 (ARCA 45). Galasso 2oo6 Feeney 1991 L. Galasso, Una fungo fedelta: Richard Tarrant e le Metamorfosi di D.C. Feeney, The gods in epic, Oxford 1991. Ovrdio, «MD» LVI 2006, pp. 10 5-36. XX ABBREVIAZIONI BIBLIOGRAFICHE ABB REVIAZIONI BlBLIOGRM' lCHE XXI

Galinsky 1975 mations: Essays on Ovid's Metamorphoses and its reception, Cam­ G.K. Galinsky, Ovid's Metamorphoses: An introduction to the ba­ bridge 1999. sic aspects, Berkeley-Los Angeles 1975 . Haupt - Korn - Ehwald 1966 Gantz 1993 M. Haupt - 0 . Korn - R. Ehwald (edd.), P. Ovidius Naso, Meta­ T. Gantz, Early Greek myth, Baltimore-London 1993. morphosen, ed. rived. daM. von Albrecht, 1-Il , Zurich 1966. Gasparri 1986 Heinze 1960 (1919) C. Gasparri (in collaborazione con A. Veneri), «Dionysos; Diony­ R. Heinze, Ovids elegiscbe Erziiblung ( 1919), in ld., Vom Geist des sos I Bacchus», in LIMC Ill 1, 1986, pp. 414-514; 540-66. Romertums, Darmstadt 1960, pp. 308-403. Gibson 2003 Henderson 1979 R.K. Gibson, Ovid's Ars Amatoria III, Cambridge 2003 . A.A.R. Henderson, Ovid. Metamorphoses II I, Bristol 1979. Gigli Piccardi 2003 Henrichs 199 5 D. Gigli Piccardi, Nonno di Panopoli. Le Dionisiache. I-XII, Mila­ A: Henrichs, "Why sbould I dance?": Chora/Se/f-Re/erentiality in no 2003. Greek Tragedy, <

Hopkinson 2000 Keith 2001 N. Hopkinson, Ovid. Metamorphoses Book XIII, Cambridge A.M. Keith, Etymological Wordplay in Ovid's "Pyramus and 2000. Thisbe", «CQ» Ll2oo1 , pp. 309-12. Horsfall 2000 Keith 2002 N. Horsfall, Virgil. Aeneid 1· A commentary, Leiden 2ooo. A.M. Keith, «Sources and Genres in Ovid's Metamorphoses», in Housman 1890 Boyd 2002, pp. 235 -69. A.E. Housman, Emendations in Ovid's Metamorphoses, «TCPhS» Kenney 1973 III 1890, pp. 140· 53 (=Classical Papers ofA .E. Housman , ed. by]. E.]. Kenney, «The Style of the Metamorphoses», in J.W. Binns Diggle- F.R.D. Goodyear, Cambridge I 972, pp. 162-72). (ed.), Ovid, London 1973. pp. 116-53. Hunter 1989 Kenney 1986 R. Hunter, Apollonius of Rhodes. Argonautica Book III , Cam­ E.]. Kenney, «Introduction», «Notes», in A.D. Melville (trans!. bridge 1989. by), Ovid, Metamorphoses, Oxford 1986. Hunter 1999 Kenney 1999 R. Hunter, Theocritus. A selection, Cambridge '999· E.J. Kenney, Greek feminines in ias: an Ovidian predilection, Hunter 2005 <

68 I)», inS. Cerasuolo (ed.), Mathesis e Philia. Studi in onore diM. Michalopoulos 2001 Gigante, Napoli I995· pp. 169-85. A. Michalopoulos, Ancient etymologies in Ovid's Metamorphoses: Larson 200I a commented Lexicon, Leeds 2001. ] . Larson, Greek nymphs, Oxford 2001. Miller - Goold 1984 Leach I974 F.]. Miller - G. Goold (edd .), Ovid Metamorphoses, I-II, Cam­ E.W. Leach, Ecphrasis and the theme of artistic failure in Ovid's bridge Mass.-London 1984. Metamorphoses, <

O'Hara 1996 Rosati 1994 ] .].O'Hara, True names, Ann Arbor 1996. G. Rosati, «11 racconro del mondo», introduzione a Ovidio. Meta­ ow morfosi, Milano 1994. The Oxford Latin Dictionary (ed.P.G.W. Glare), I-II, Oxford 1968-82. Rosati 1996 O~is 1970 G. Rosati , P. Ovidti' Namnis Heroidum epistulae XV/11-X/X, Fi­ 2 B. Otis, Ovid as an epic poet, Cambridge 1970 • renze 1996. Paschalis 2002 Rosati 1997 M. Paschalis, rec. a Michalopoulos 2001, «BMCR» 2002, 10.9. G. Rosati, «II bel ritroso e il rifiuto d'amore; un modello calli­ Pastorino 19 56 machco nelle Metamorfosi>>, in G. Papponetti (ed.l, Metamorfosi, A. Pastorino, I. Firmici Matemi De errore profanarum religionum, Sulmona 1997, pp. 167-82. Firenze 1956. Rosati 1999 Pease 1935 G . Rosati, «Form in motion: weaving the rexr in the Metamorpho­ A.S. Pease, Publi Vergili Maronis Aeneidos tiber quartus, Cam­ ses», in Hardie- Barchiesi- Hinds 1999, pp. 240-53 . bridge Mass.1935 (=Darmstadt 1967). Rosati 2002 · Pease 1958 G. Rosati, «Narrative techniques and narrative structures in the A.S. Pease, M. Tulli Ciceronis De natura deorum, Cambridge Metamorphoses>> , in Boyd 2002, pp. 271 -304. Mass. 195 5-58 (=Darmstadt 1968). Roscher 1890 Phinney Jr. 1971 W.H. Roscher, Zu Ovidius Metamorphosen /II 643. <~)ahrbi.icher E. Phinney Jr., Perseus' Battle with the Gorgons, «TAPhA» Cll fi.ir classische Philologia>> CI 1870, p. 216. 1971, pp. 445-63 . Roscher Pianezzola 1991 W.H . Roscher, Ausfurliches Lexicon der ·griechischen und romi­ E. Pianezzola, Ovidio. L 'arte di amare, Milano 1991 . schen Mythologie, I-VI, Leipzig 1884-193 7 (= 1-Iildeshcim-Ncw PMG York 1977·78). Poetae Melicr' Graeci, ed. D.L. Page, Oxford 1962. Rothstein 1920 PMGF M. Rothstein, Proper/ius Sextus, Elegien, I 1-2, Berlin 1920·1 (= Du­ Poetarum Melicomm Graecorum Fragmenta, ed. M. Davies, Oxo­ blin-ZUrich 1966). nii 1991. Roux 1970-72 Questa 1989 J. Roux, Euripide. Les Bacchantes, 1-11 , Paris 1970-72. C. Questa, Semiramide redenta, Urbino 1989. Salzman-Mitchell 2005 · Reece 1993 P .B. Salzman-Mitchell, A web offanta sies. Gaze, image, and gen­ S. Reece, The Stranger's Welcome. Oral theory and the aesthetics of der in Ovid's Metamorphoses, Columbus 2005 . the Homeric hospitality scene, Michigan '993· Sarian 1986 Renner 1978 H. Sarian, «Erinys>>, in LIMC II11, 1986, pp. 825 -43 . T. Renner, A papyrus dictionary of metamorphoses, «HSCPh» Scarpi 1996 LXXXII 1978, pp. 278-93- P. Scarpi, Apollodoro. I miti greci, Milano 1996. Robinson 1999 Scarpi 2002 M. Robinson, Salmacis and Hermaphroditus: when two become P . Scarpi, Le religioni dei misteri, I, Milano 2002. one (Ovid, Met. 4.285·)88), «CQ» XLIX '999· pp. 212-23. Schauenburg 1981 Rohde 1914 K. Schauenburg, «Andromeda>>, in LIMC I 1, 1981 , pp. 774-90. E. Rohde, Der griechische Roman und seine Vorliiufer, Leipzig 19143. Schmitzer 1990 Rosati 1983 U. Schmitzer, Zeitgescbichte in Ovlds Metamorpbosen, Stuttgart G . Rosati, Narciso e Pigmalione. 1//usione e spettaco/o nelle Meta­ 1990. morfosi di Ovidio, Firenze 198 3· XXVIII 1\BBR.EVIAZIONI BlBLIOGRAFICHE i\llBR.EVIAZIONI BIBLIOGIV\FICHE XXIX

Schmitzer 1992 Tarrant 1976 U. Schmitzer, Meeresstille und Warserrobrbruch, «Gymnasium» R.]. Tarrant, Seneca. Agamemnon, Cambridge 1976. XCIX 1992, pp. 519-45. Tarrant I989 Schubert 1999 R.]. Tarrant, Silver threads among the gold: a problem in the text of W. Schubert (ed.), Ovid. Werk und Wirkung. Festgabe fur Mi­ Ovid's Metamorphoses, «ICS» XIV I989, pp. I03-17. chael von Albrecht, Frankfurt 1999· Tarrant 2004 Seaford 1996 R.J. Tarrant (ed. ), P. Ovidii Nasonis Metamorphoses, Oxford R. Seaford, Euripides. Bacchae, Warminster 1996. 2004. Segal1969 TGF C.P. Segal, Landscape in Ovid's Metamorphoses. A study in the Tragicorum Graecorum Fragmenta, I, ed. B. Snell, Gi:ittingen trans/ormation ofa literary symbol, Wiesbaden 1969 (Hermes Ein­ I 971; II, edd. R. Kannicht - B. Snell , Gi:ittingen 198 I; III zelschriften 2 3). (Aeschylus), ed. S. Radt, Gi:ittingen 1985 ; IV (Sophocles), ed. Segal I991 S. Radt, Gi:irringen I977; V (Euripides), ed. R. Kannicht, Gi:it­ C.P. Segal, Ovidio e Ia poesia del milo: saggi sulle Metamorfosi, tingen 2004. Venezia 1991. ThlL Segal2oo5 Thesaurus linguae Latinae. C.P. Segal, «II corpo e l'io nelle "Metamorfosi" di Ovidio», in Thome I993 Barchiesi 2005, pp. XV-CI. G. Thome, Vorstellrmgen vom Bosen in der lateinischen Literatur. SH Begnffe, Motive, Gestalten, Stungart 1993. Supplementum Hellenisticum, edd. H. Lloyd-Jones- P.]. Parson, Tissol I997 Berlin-New York 1983. G. Tissol, The face of nature. Wit, narrative, and cosmic origins in Shakleton Bailey I954 Ovid's Metamorphoses, Princeton 1997. D.R. Shakleton Bailey, Ovidiana, «CQ» n.s. IV I954, pp. 165-70. Tosi I991 Sharrock I994 R. Tosi, Dizionario delle sentenze Ia tine e greche, Milano 199 I. A. Sharrock, Seduction and repetition in Ovrd's Ars Amatoria 2, Treggiari 1991 Oxford I 994· S. Treggiari, Roman Marriage. Iusti coniuges /rom the time of Cice­ Skutsch 198 5 ro to the time of Ulpian, Oxford 1991 . 0. Skutsch, The Annals of Quintus Ennius, Oxford I98 5. Tsitsiou-Chelidoni 1999 Snell - Maehler C. Tsitsiou-Chelidoni, «Erziihlerische Qucrverbindungen in Ovids B. Snell- H. Maehler, Bacchylidis Carmina cum /ragmen tis, Leip­ Metamorphosen», in Schubert 1999, pp. 269-303 · . zig I97o'o. van Rossum-Steenbeek 1998 Solodow 1988 M. van Rossum-Steenbeek, Greek Readers' Digests? Studies on a ] .B. Solodow, The world of Ovid's Metamorphoses, Chapel Hill­ selection of subliterary papyri, Leiden I998. London I988. Vernant 1987 Sommerstein 1989 J.-P. Vernant, Lamorte negli occhi, trad. it. Bologna I 987. A.H. Sommerstein, Aeschylus. Eumenides, Cambridge I989. Ville I 98 I Stramaglia 200I G. Ville, La gladiature en Owdent des origines d Ia mort de Domi- A. Stramaglia, Piramo e Tisbe prima di Ovidio? PMich inv. 3793 e tien, Rome 1981. la narrativa d'intrattenimento alta fine dell'etd tolemaica, «ZPE» Watt I995 CXXXIV 2ooi, pp. 81-106. W.S. Wan , Ovidiana, «MH» LII I995 · pp. 9o-Io7. SVF West I966 Stoicorum Veterum Fragmenta, collegit I. von Arnim, I-IV, Lipsiae M.L. West, Hesiod. Theogony, Oxford 1966. I 90 5-24 (rist. Stutgardiae 1964). XXX AIJIJREVIAZIONI JJIBLJOGRAI'ICHE ABBREV IAZIONl BIBLIOGIV\FICHE XXXI

Wheeler 1999 «IRS» Journal of Roman Studies S.M. Wheeler, A discourse of wonders. Audience and performance <~JWl » Journal of the Warburg and Courtauld Institutes in Ovid's Metamorphoses, Philadelphia 1999. «LfCS» Leeds lmernational Classical Studies Wheeler 2000 << MD» Materiali e Discussioni per l'analisi dei testi classici S.M. Wheeler, Narrative dynamics in Ovid's Metamorphoses, Ti.i ­ << MD AI» Mitteilungen des Deutschen Archaeol ogi~chen lnstirurs bingen 2000 (Classica Monacensia 20). «MEfRA>> Melanges d' Archeologie et d'Histoire de I'Ecole Franc;aise Wills 1996 de Rome ]. Wills, Repetition in Latin poetry, Oxford 1996. < Revue de 1'1-!istoirc des Religions gleichzeitigen Romiscben Dichtern, lnnsbruck 1869 (Hildesheim < Bryn Mawr Classical Review <> Classica et Medievalia < Classical Review < English Literature Review <

II testo accolto in questo secondo volume differisce da quello di Tar­ TESTO E TRADUZIONE rant 2004 nei seguenti casi:

QUESTA EDIZIONE TARRANT. OCT [2004) III 2oo [nel testo] [espunzione] 230 [nel testo] [espunzione] 415 [nel testo] [espunzione] 417 [nel testo] [espunzione] 447 tantus tenet error arnantem «tantus tenet error amantem>> 576 [nel testo] [espunzione] IV 69 voci vocis 121 et ut 417 numen nomen I testimoni del testo ovidiano sono indicati nella tabella seguente, ripresa da Tarrant 2004, che comprende sia sigle di singoli codici (rappresentati da lenere Iarine o abbreviazioni), sia indicazioni rias­ suntive di raggruppamenti (indicate da lettere greche). Sigla

Al Fragmenta Bern Bernense 363, saec. IX2 (conrinet I 1-199. 304-9, 773 -II 22, III 1-56) Lips Lipsiense 48, saec. IX (conrinet III 13 1-2 p ) Par Parisinum lat. 12246, saec. IX (continet I 8t-193, l167-254) Urb Vaticanum Vrbinas lat. 342, saec. X med. (conrinet V 483-VT 45, VI173 t-VUI 104)

RARO CITANTUR Leod Leodicensc deperditum, aetatis incertae Caes Caesenas deperditum, aetatis incertae

Bl Codices antiquiores (et integri et mutilt) E Londiniensis Add. t 1967, saec. X (conrinet Il8n-lll 510, IV 292-V 389, V 588-VJ 411) H Londiniensis Harleianus 26to, saec. X (continet I t-Ill 622) M Marcianus Florentinus 22 5, saec. XP (continet I 1- XIV 8 30) N Neapoli tanus IV. F. 3, saec. XI ex. uel XII in. (continet I I ­ XIV 838, 839-51 a manu simili primae additos) N2 = corrector Beneuentanus (saec. XII), N 3 = corrector Gothicus (saec. XII/ XIII), N 4 et N5 = correctores saec. XIV ctXV U Vaticanus Vrbinas lat. 341, saec. Xl2 (conrinet I t-XV 493. 494-879 a manibus posterioribus additos) U2 = corrector Be­ neuenranus, U3 = correctores Gothici, U4 = corrector huma­ nisticus saec. XV S Spirensis deperditi quaternio Hauniac conseruatus (Ny kg!. S. 56 2°), saec. XP uel ex. k ontinet IX 324-X 707) (S) Spirensis deperditi lectiones ex Langermanni collatione haustae 4 SIGLt\ SIGLt\

B Parisinus lar. Soot , saec. XII in. (I I-VI 590) et XIF (VI 591- v~ Vatican us Ottob.lar. 33 I 3, saec. XIP 2 XV 879) vJ Roman us Bibl. Vallicelliana F. 2 5, saec. XII F Marcianus Florentinus 223, sacc. XI2, nisi quod I 1-445, III w Guelferbytanus Bibl. Due. 2942, saec. XII/XIII 4 1 I 1-IV 39, IV 261-701 a manu saec. XV(= F ) additi sunt z Turicensis Bibl. Centr. Rhenouanus 46, saec. XII med./XIP G Sangallensis 866, saec. XII (caret VIII 548-X 428) Plan Lectiones codicis Latini quo usus est Maximus Planudes, ex L Laurentianus 36. 12, saec. XI/XII (continet I 1-XII 298 ) ipsius Graeca interpretatione restitutae P Vaticanus Pal. lat. 1669, saec. XI2 (multa in libris II-VI aut desiderantur aut non legumur) INSVPER HAEC SIGLA COMPENDIAQVE ADHIBITA SVNT: T Te~ernseensis, nunc Monacensis elm 29208 + cgm 4286, saec. 6. consensus codicum UrbEHMNUS uel eorum qui unoquoque XI- (continet uersus circiter MM ex libris I, II, IV, VI, VIII­ loco extant, praeter eos qui separatim laudantur XV} L consensus codicum BFGLPT uel eorum qui unoquoque loco Mon Lectiones codicis dcperditi ex lemmatibus commentarii in ff. extant, praeter eos qui separatim laudantur 61•-84 codicis Monacensis elm 46Io (saec. XI ex. uel XII in.) Q consensum fragmentorum uetustissimorum (Bern Lips Par conseruati repetitae Urb) codicumque EHMNUS BFGLPT uel eorum qui uno­ quoque loco extant, praeter eos qui separatirn laudamur C) Codices recentiores (saec. XII uel XII1 1 praeter WZ d) 6 consensus codicum RWZ uel ex iis duorum tp lectio quae in tribus pluribusue codicibus recentioribus supra J Patauinus deperditus Sancti Iohannis in Viridario, saec. XII enumeratis (maximam partem saec. XII) inuenitur (ut uid.) X lectio quae in uno pluribusue codicibus saec. XIII inuenitur R Neapolitanus IV. F. 2, saec. XIF "\jl lectio quae in uno pluribusue codicibus saec. XIV ucl XV w Vaticanus lat. 5859. a. MCCLXXV uel paulo ante inuenitur z Vindobonensis ser. nou. 12746, circa a. MCCCCLXX c; lectio codicibus recentioribus ab editoribus tributa quam ipse nondum inueni a Laurentianus Acq. e doni 434. saec. XIIex. uel XIIJI b Oxoniensis Bod!. Aucr. F. 4, 30, saec. XII med. N" lectio codicis N ante correctionem c Haunicnsis Bibl. Reg. G l. kgl. S. 2009 4°, saec. XII ex. (N•<) lectio codicis N ante correctionem quae non plane legitur sed d Parisinus lat. 8oo8, saec. XIV plus minusue probabiliter conici potest Erfurtensis Am pion. f. 1, saec. XIP N< lectio codicis N post correctionem; N2< indicat correctionem Francofurtanus Bibl. Ciu. et Vniu. Barth. I 10, saec. XII/XIII a manu ahera esse factam, et sirnili modo N3c, N4 <, N Sc Graecensis Bibl. Vniu. 1415, saec. XII ex. uel XIII in. Ng glossema in cod ice N additum; N2g et cetera ut supra Hauniensis Bibl. Reg. Gl. kg!. S. 2008, saec. XII ex. uel XIII in. Nm lectio in margine codici N addita; N2met cetera ut supra Londiniensis Bibl. Brit. King's 26, saec. XIJI N' lectio supra uersum in codice N addita; N2s et cetera ut supra Lucensis Bibl. Gou. 1417, saec. XIJI uel med. N• uaria lectio in codice N addita; N2• et cetera ut supra Lipsiensis B. Ciu. 45. saec. XII med. N 1 lectio primae manus in codice N ubi etiam inest uaria quae­ Lauremianus 36.10, saec. XII ex. dam lectio uellcctio in margine addita Laurentianus 36.1 4, saec. XII ex. Lausannensis Bibl. Cant. et Vniu. 403, saec. XII ex. In correctionibus notandis litterae erasae lineis inclinatis (II I) desi­ Londiniensis Bibl. Brit. Harl. 2737. saec. XII ex. gnatae sum. Monacensis elm 23612, saec. XII ex. Leidensis Voss. lat. 0. p, saec. XIF (Heinsius) lectio ab Heinsio in notis suis probata quae in tcxtum non Heidelbergensis Pal. lat. t66I, saec. XII/XIII est recepta. Parisinus lat. 8ooo, saec. XII ex. Vaticanus lat. I 1457, saec. XIF Laurentianus Strozzianus 121 , saec. XII2 Vaticanus lar. 1593. saec. XII/XIII OVIDIO OVIDIO METAMORFOSI a cura di A. Barchiesi

Piano dell' opera METAMORFOSI

Volume I Volume II Saggio introduttivo di C. Segal (Libri III-IV) LIBRI I-II traduzione di L. Koch commento di A. Barchiesi a cura di Alessandro Barchiesi Testo critico basato sull'edizione Volume II oxoniense di Richard Tarrant LIBRI III-IV traduzione di L. Koch Traduzione di Ludovica Koch commemo di A. Barchiesi e G. Rosati Commento di Alessandro Barchiesi Volume III e Gianpiero Rosati LIBRI V-VI traduzione diG. Chiarini commemo diG. Rosati

Volume IV LIBRI VII-IX traduzione di G. Chiarini com memo di E.J. Kenney

VolumeV LIBRI X-XII traduzione diG. Chiarini commento di J.D. Reed

Volume VI LIBRI XIII-XV traduzione di G. Chiarini commemo di P. Hardie FONDAZIONE LORENZO VALLA Tcsto cririco basato sull'edizione oxoniense di R. Tarrant ARNOLDO MONDADORI EDITOR£ Questo volume c stato pubblicato grazie alia coUaborazionc di Assicurazioni Gcnerali Banco di Sicilia Fondazionc Cariplo Fondazionc Carisbo

ISBN 978-88·04·56234·4

Gra/ica di Villorio Merico © Fondazicme um:m:o Valla 2007 l edizio11e man.o 2007

www.librimondadori.it