De Wilde Ruimte 50 jaar maanlanding Ruimte-emblemen Van de hoofdredacteur:

De laatste jaren was de trend in de gedrukte media dat artikelen korter moesten, met meer nadruk op de presenta- tie, om vooral niet te veel te vragen van de drukbezette lezer die overal op internet snelle en makkelijk te consumeren informatie voorgeschoteld krijgt. Recent onderzoek laat echter zien dat het aantal artikelen van 3000+ woorden in Nederlandse kwaliteitskranten (lees NRC, Volkskrant), na jarenlang gedaald te zijn, de laatste tijd weer toeneemt. Blijkbaar is er toch behoefte bij lezers aan een extra laag in de Bij de voorplaat berichtgeving naast de 10-top lijstjes, korte nieuwsflitsen en tweets die volop op internet en social media te vinden zijn. Concept voor een volledig herbruikbare, bemande eentraps maan- Op het gebied van ruimtevaartnieuwsuitgaven is het niet lander. Mogelijk keren astronauten hiermee in de nabije toekomst anders. Veel van onze zusterverenigingen hebben moeite hun terug naar de maan, meer dan 50 jaar na de laatste Apollo maanlan- tijdsschrift te blijven uitgeven maar hetzelfde geldt ook voor ding. [Lockheed Martin] professionele uitgaven zoals het onvolprezen ESA Bulletin. In de uitgave van februari 2018 werd op de achterste bladzijde mysterieus aangekondigd dat “The ESA Bulletin team are taking a short break in 2018. We’ll be back later in the year with a new communication experience for our readers” en daarna is er tot op heden niets meer van vernomen. In 2012 hebben we besloten dat Ruimtevaart gebruikt moet worden voor de verdieping en de nieuwsbrieven, direct mailings, website en social media voor het actuele nieuws en aankondigingen en deze aanpak is succesvol gebleken. Daardoor lukt het de NVR nog altijd om Ruimtevaart uit te geven en weten, naast onze leden, bedrijfsleven, politiek en andere media, zoals de VPRO in dit nummer, de redactie te vinden. We hopen dat deze uitgave u weer weet te inspireren, danken alle auteurs ook deze keer weer voor hun bijdragen en roepen iedereen op om Nederlandse bijdragen aan ruimtemissies, bij voorkeur bij de lancering, te blijven melden. Foto van het kwartaal Peter Buist De asteroïde Bennu, vanaf 15 km afstand gezien door de PolyCam van NASA’s OSIRIS-Rex. Deze opname is opgebouwd uit 12 foto’s. [NASA/Goddard/University of Arizona]

Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR)

Bestuur Websitecommissie Kascommissie Copyright © 2019 NVR Het bestuur van de NVR wordt Drs. B. ten Berge (voorzitter) C. Martinus Alle rechten voorbehouden. Gehele of gekozen door de leden en bestaat uit: Dr. R.P.N. Bronckers Ir. J.A. Meijer gedeeltelijke overname van artikelen, Dr. Ir. G.J. Blaauw (voorzitter) D. Jeyakodi LLM Drs. T. Wierenga foto’s en illustraties uit Ruimtevaart Dr. Ir. P.J. Buist (vice-voorzitter) S. Praal, MA is alleen toegestaan na overleg met Drs. B. ten Berge (secretaris) Ereleden en akkoord van de redactie, en met Ir. M. de Brouwer (penningmeester) Sociale media-commissie Ir. D. de Hoop bronvermelding. De NVR noch de Ir. P.A.W. Batenburg Mr. S.V. Pieterse (voorzitter) Prof. Dr. C. de Jager drukker kan aansprakelijk gesteld worden D. Jeyakodi LLM Drs. B. ten Berge Drs. A. Kuipers voor de juistheid van de informatie in dit Mr. F.N.E. van ’t Klooster M. Marcik Ir. J.H. de Koomen blad of voor eventuele zet- of drukfouten. Ir. A.G.M. Marée F. Overtoom Drs. T. Masson-Zwaan Dr. Ir. C. Verhoeven F. Roelfsema Ir. H.J.D. Reijnen Kopij D. Stefoudi P. Smolders Indien u een bijdrage aan het blad Redactie ‘Ruimtevaart� Drs. Ing. R. Timmermans Prof. Ir. K.F. Wakker wilt leveren of suggesties wilt geven, Dr. Ir. P.J. Buist (hoofdredacteur) neem dan contact op met de redactie Ir. M.O. van Pelt (eindredacteur) Evenementencommissie Contact via [email protected]. De Ir. F.J.P. Wokke (eindredacteur) Ir. P.A.W. Batenburg (voorzitter) Richelle Scheffers redactie behoudt zich het recht voor om Ir. P.A.W. Batenburg Ir. S. de Jong Kapteynstraat 1 ingezonden stukken in te korten of niet te Drs. P.G. van Diepen Ing. R.H. Linde 2201 BB Noordwijk plaatsen. Ir. E.A. Kuijpers Ir. S. Petrovic [email protected] Ing. M.C.A.M. van der List Ir. N. Silvestri www.ruimtevaart-nvr.nl Vormgeving en opmaak Ir. H.M. Sanders MBA D. Stefoudi ISSN 1382-2446 Esger Brunner/NNV Ir. L. van der Wal Drukker Ten Brink, Meppel “Dicht bij mijn droom” Terug in de tijd TV-programma brengt de 4 Een verslag uit de eerste hand 10 ruimtevaart van nu in kaart. over het dagelijkse werk bij een ruimtevaartbedrijf.

SOKOLOV Het ruimtevaartembleem De vaste column van Piet Smolders. Geschiedenis en de Nederlandse 17 bijdragen. 18

Space Race Ruimtevaart krijgt een Foto’s van de ‘firsts’ van de ruimterace. 24 nieuwe dimensie 26 Overzicht van de Falcon 9 raket.

EVA in China Ruimtewapens: fictie of Eerste stappen in het ruimtewandelen. 30 realiteit? – Deel 3 34 Satellieten onklaar maken zonder ruimtepuin te veroorzaken.

Ruimtevaartkroniek Alle lanceringen en belangrijke ruimtevaartgebeurtenissen tussen 21 40 oktober 2018 en 31 december 2018. “Dicht bij mijn droom” Interview met Anna Gimbrère over de VPRO serie ‘De Wilde Ruimte’

Peter van Diepen en Peter Buist

Ze studeerde Theoretische Natuurkunde aan de Universiteit van Amster- dam (UvA), wilde astronaut worden en kwam uiteindelijk terecht bij de televisie. Ze heeft meegewerkt aan de Nationale Wetenschapsquiz en is regelmatig te gast bij ‘Tijd voor Max’. De Volkskrant riep haar onlangs nog uit tot hét mediatalent van 2019. We hebben het over Anna Gimbrère, presentatrice van het nieuwe ruimtevaartprogramma van de VPRO ‘De Wilde Ruimte’ dat vanaf 15 maart elke vrijdagavond in 6 afleveringen op de Nederlandse televisie (NPO2) verschijnt.

Wat is de aanleiding voor dit televisie- het Wilde Westen. Een wereld waar bijna “Er is sprake van een wisselwerking tus- programma? of geen wetten en regels heersen, met sen de redactie, de regisseur, presentator “In 2015 maakte Kees Brouwer, de veel nieuwe kansen en mogelijkheden. en de mensen die we interviewen. Van regisseur van ‘De Wilde Ruimte’, een Het is dit avontuur dat de mensen in de tevoren doen we zoveel mogelijk vooron- aflevering over de ruimtevaart voor het ruimtevaart bindt met de cowboys uit derzoek en dan maken we keuzes op basis VPRO-programma Tegenlicht, ‘Race naar het Wilde Westen. We hebben het gevoel van wat het mooiste verhaal is, het mooi- de ruimte’. Hiervoor sprak hij met veel dat we op een kantelpunt zitten voor de ste beeld oplevert of het meest spannend mensen die veel mogelijkheden zagen ruimtevaart en dat mensen de komende of vernieuwend is. Tijdens de research voor de ruimtevaart en daar gepassio- tijd massaal nieuwe initiatieven gaan ont- en de gesprekken kan de inhoud van neerd over konden vertellen. Kees kreeg plooien in de ruimte, op een veel grotere een aflevering veranderen. Tevens heeft toen het idee om een serie te maken over schaal dan in de afgelopen vijftig jaar.” een regisseur, maar ook de redactie, een de ruimtevaart. Overigens valt de serie andere kijk op televisie dan ik als presen- mooi samen met het feit dat het dit jaar Hoe kwam de serie tot stand? tator. Ik ben voornamelijk geïnteresseerd vijftig jaar geleden is dat de mens op de “Er moet eerst een plan voor de serie wor- in interessante informatie en het weten- maan landde.” den ingediend en geaccepteerd worden schappelijke verhaal terwijl een regisseur door de VPRO. Daarna moet het nog ver- kijkt naar het hele plaatje, de persoonlijke Hoe zijn jullie aan de titel van de serie kocht worden aan de publieke omroep. verhalen en de visuele aspecten van een gekomen? Drie jaar geleden zijn we begonnen met onderwerp. Voor ons is het interessant of “De Wilde Ruimte is een woordspeling het plan, maar het is ondertussen vele iemand een geïnspireerd en interessant op het Wilde Westen. Toen wij begonnen malen veranderd. Het oorspronkelijke verhaal kan vertellen voor de camera wat met de opnames voor de serie spraken idee was om een serie te maken waarin er ook nog eens goed uitziet. Zo kan het we een aantal Texanen uit Houston en je mij zou volgen in mijn poging om naar zijn dat we dan ter plekke gaan filmen bij Austin. Zij waren directe afstammelingen de ruimte te gaan. Maar uiteindelijk heb- evenementen en andere gelegenheden van de cowboys die Texas hebben vrij ben we gekozen voor een meer klassieke die we tegenkomen, zoals bijvoorbeeld gevochten. Zij ervaren de hedendaagse vorm waarin ik mensen spreek die zich de lancering in Baikonour. Dat is interes- ruimtevaart als het ontginnen van een met ruimtevaart bezighouden, erover santer dan iemand filmen die praat over nieuwe wereld, net zoals hun voorouders dromen en erin investeren.” een lancering.”

4 Ruimtevaart 2019 | 2 [VPRO de wilde ruimte] [Diederick Bulstra]

Waar gaat de serie over? techniek en ruimtevaart. Maar wij heb- daar vandaan hebben gezien komen “De eerste aflevering gaat over verder ben ervoor gekozen om vooral ook de bijna bekeerd weer terug. Ruimtevaart gaan waar we zijn gebleven. Terug naar menselijke kant van het verhaal te laten is daardoor een manier om de wereld de maan en verder. De tweede aflevering zien, human interest, en dat spreekt een te laten beseffen dat we erg zuinig op gaat over de astronauten; welke types breder publiek aan. Mensen die zich met onze aarde moeten zijn. Daarnaast heb zijn geschikt om astronaut te worden wat ruimtevaart bezighouden, zowel politici je ook mensen die vinden dat de mens komt er allemaal kijken bij hun training, als ondernemers lijken vrijwel allemaal zich moet verspreiden in de ruimte om en hoe heeft de ruimte hen veranderd? een grote fascinatie voor sciencefiction ons voortbestaan te garanderen. Dit kan De daaropvolgende afleveringen gaan te hebben. In feite maken zij hun fanta- zijn vanuit een geloof dat we het leven over de gevaren van een lancering, het sie dus werkelijkheid. Je hoeft dus geen moeten verspreiden, als verplichting aan overleven in de ruimte, de reis naar ande- technische achtergrond te hebben om onszelf en de geschiedenis, in de ruimte re planeten en andere mogelijke bestem- de serie te kunnen volgen, maar het leuk naar bijvoorbeeld Mars, maar ook om te mingen. De laatste aflevering is de meest vinden om te zien wat er allemaal op dat overleven bij een grote ramp op de aarde futuristische. In deze aflevering gaat het gebied gebeurt en geïnteresseerd zijn in waarbij we een ander hemellichaam over mogelijke kolonies van de mens mensen. De serie is zowel leerzaam als nodig hebben om te schuilen. Naast op de maan en Mars. In deze aflevering grappig en ook spannend.” de commerciële ruimtevaartbedrijven horen we deskundigen praten over welke komen dit soort idealistische mensen en wetten er nodig zijn in een ruimtekolo- Komen er voornamelijk commerciële wetenschappers ook aan het woord.” nie. Wetten over hoe we vredig kunnen ruimtevaartbedrijven aan bod in de samenleven en hoe we om moeten gaan serie? Besteden jullie ook aandacht aan de met schaarse grondstoffen en dit soort “Niet alleen. Er komen ook veel idealisten meer traditionele ruimtevaart, zoals vraagstukken.” aan het woord. Mensen die vinden dat het astronautenprogramma van ESA het verhaal van de ruimtevaart aan ie- en het belang van ruimtevaart voor Wat is de doelgroep van deze serie? dereen moet worden verteld. Zo hebben het dagelijks leven? “Die is eigenlijk best breed. Je kan een astronauten het bijvoorbeeld over het “We hadden onze lijnen breed uitgezet. serie maken die alleen geschikt is voor overview effect wat zij hebben gehad van- We wilden bij ESA filmen maar we kwa- mensen die al geïnteresseerd zijn in uit de ruimte. Astronauten die de aarde men erachter dat NASA iets toeganke-

Ruimtevaart 2019 | 2 5 Artist’s impression Asgardia [Asgardia].

lijker is. Bij NASA hebben we een jonge Een van de afleveringen heet de - ‘Or cowboys en heeft naar eigen zeggen echt vrouw gevolgd die werd getraind in een phans of Apollo’, naar de bekende do- pioniersbloed door zijn aderen stromen. astronautenpak in het zwembad, 6 uur cumentaire. Wat bedoelen jullie met Rick werd geïnspireerd door het Apol- lang. Met deze beelden willen we laten die titel? loprogramma. Hij heeft inmiddels ver- zien dat een astronautentraining niet “Die is ontstaan door de mensen die we schillende ruimtevaartbedrijven opgezet, voor watjes is bedoeld. In één van de af- geïnterviewd hebben die de maanlanding waaronder Deep Space Industries (DSI). leveringen vertelt André Kuipers zijn ver- hebben meegemaakt. Deze generatie DSI houdt zich bezig met mijnbouw op haal over hoe hij astronaut werd bij ESA hoopte dat dit het begin was van een astroïden. [DSI is in 2018 overgenomen en over zijn lancering. Ook willen we nog reeks spannende ontwikkelingen in de door Bradford Space – red.]. Zijn meest voor de serie naar het ESA-centrum in ruimte. Als je hen vijftig jaar geleden had recente initiatief is het New Worlds Keulen waar astronauten getest worden gevraagd waar we nu (anno 2019) zouden Institute. Volgens Rick is leven het aller- na een vlucht. staan was hun antwoord geweest: op mooiste wat er op aarde is. En dat leven We vertellen niet het hele verhaal van de Mars. Sindsdien zijn er heel veel dingen moeten we verspreiden in de ruimte. Rick traditionele ruimtevaart, maar fragmen- ontwikkeld in de ruimtevaart maar niet is één van de grootste inspirators van ten daarvan op de verschillende plekken die grote dingen die toen werden ver- de beweging binnen de ruimtevaart die waar we zijn geweest. Zo zijn we, zoals ik wacht. Volgens Piet Smolders, die al sinds vindt dat we de ruimte in moeten en ons al noemde, ook in Rusland geweest voor de Apollovluchten over de ruimtevaart moeten verspreiden. De grote kracht van een lancering en vertelt Piet Smolders schrijft, is er na de maanlanding niets Rick is dat hij mensen bij elkaar weet te over de Russische ruimtevaartgeschie- meer gebeurd wat dit heeft geëvenaard. brengen. denis. In de voice-overs wordt aandacht De “Orphans of Apollo” zijn die mensen Een gedeelte van onze serie gaat over gegeven aan het belang van ruimtevaart die beteuterd achterbleven na het Apollo- de grote stap om te gaan reizen in ons zoals navigatie, communicatie en aar- programma. Maar ze zijn wel de mensen zonnestelsel. Naast Rick Tumlinson zijn dobservatie. We gaan niet specifiek langs die de huidige generatie weet te inspire- er ook mensen zoals Avi Loeb, werkzaam bij bedrijven uit die sectoren, maar we ren en spelen daarom in de hedendaagse bij Harvard University en betrokken bij geven wel aan dat investeringen in dit ruimtevaart een belangrijke rol.” Breakthrough Starshot initiative, die het soort technologieën belangrijk is want hebben over interstellaire reizen en welke daar heeft niet alleen de ruimtevaart Jullie hebben Rick Tumlinson van het technieken daarvoor gebruikt moeten zelf baat bij maar de hele aarde. Dit door New Worlds Institute gesproken. Kun worden. Hij gelooft heilig dat er ergens in de spin-off van nieuwe technologieën, je daar iets meer over vertellen? het universum ver ontwikkeld intelligent waaronder materialenontwikkeling en “Rick Tumlinson is een typische “Orphan leven bestaat, dat technologisch verder is slimme oplossingen voor duurzaamheid, of Apollo”. Hij is één van de mensen dan wij en dat mogelijk al op zoek is naar en omdat het ons veel leert over de mens waarop we de titel van de serie hebben ander intelligent leven, zoals de mens. en de aarde zelf.” gebaseerd. Hij is afstammeling van de Dit zijn de bizarre ideeën waar ik van hou.

6 Ruimtevaart 2019 | 2 Artist’s impression Asgardia [James Vaughan/Asgardia].

Het out off the box denken is waar veel wat het bij je losmaakt. Het vertelt een overigens net een nieuwe groep begon- mensen binnen de ruimtevaart zich mee persoonlijk verhaal en ook hij heeft het nen. Toen ik op Hawaii was heb ik zelf een bezig houden.” over het overview effect en wat het met paar dagen in de dome gewoond en heb hem gedaan heeft.” meegedaan met de bewoners. Dat was Met welke organisaties in Nederland zeer interessant. hebben jullie contact gehad voor de Jullie hebben voor de serie opnames In Japan hebben we een wetenschapper serie? gemaakt op verschillende exotische gesproken die betrokken is bij de Haya- “We hebben met best veel partijen in plaatsen in de wereld. Waar zijn jullie busa-missies. Dat is een missie waarin de Nederland gesproken. Voornamelijk met zoal geweest en wat hebben jullie daar Japanners erin slaagden een robot op een wetenschappers. We zijn langs geweest gedaan? astroïde te laten landen, één van de oud- bij studenten in Delft, ecoloog Wieger “We wouden graag naar China maar ste van het zonnestelsel. Het is zowel een Wamelink in Wageningen die zich bezig mochten daar uiteindelijk niets filmen, wetenschapsmissie als ook onderzoek op houdt met het verbouwen van gewassen maar hebben wel opnames gemaakt in het gebied van ontginnen van dit soort op de maan, in Leiden zijn we op bezoek Hawaii en Japan. Op Hawaii heb je een hemellichamen- “space-mining”. De ro- geweest bij ruimtevaartjurist Frans von geavanceerde bolvormige dome op aarde bot neemt een aantal monsters mee terug der Dunk. Verder hebben we gesproken waarin zes bewoners het leven op Mars naar de aarde voor verder onderzoek. Het met Marc Kleinwoldt van de Radboud nabootsen [NASA’s HI-SEAS project - leuke aan de Japanse ruimtevaart vind ik Universiteit over China en met ruimte- red.]. De dome is op vulkaanachtig gebied dat ze op een bepaalde manier best wel vaartjournalist Piet Smolders natuurlijk. gebouwd wat lijkt op het Marslandschap. eigenwijs zijn en erg veel investeren in Ook hebben we natuurlijk veel contact De zes leven gedurende negen maanden ruimtevaart, waaronder de commerciële gehad met ESA in Noordwijk. Van de in de dome en komen daarbij allerlei ruimtevaart.” zomer hebben we de maansverduistering onderzoeks- en struikelpunten tegen. bekeken op de UvA .” Zo wordt er bijvoorbeeld onderzocht Zijn jullie bij SpaceX geweest? hoeveel privacy de deelnemers nodig “We zouden op 17 januari naar een lance- Welke rol heeft André Kuipers in de hebben. Duurzaamheid speelt ook een ring van de Falcon Heavy gaan maar die serie? belangrijke rol in het onderzoek daar. Als werd helaas afgelast vanwege de shut- “Toen we klaar waren met filmen was je op Mars bent moet je zuinig omgaan down van de overheid in Amerika. Maar André Kuipers net begonnen met zijn met natuurlijke hulpbronnen. Water is wat al die commerciële ruimtevaartbe- SpaceBuzz. Dus daar hebben we helaas er weinig op Mars, dus kun je je maar 30 drijven van de zogenaamde ”grote ruim- niks van. Wel vertelt hij zijn verhaal over seconden per twee dagen douchen met tevaartjongens” als Richard Branson, Jeff wat het betekent om astronaut te zijn, het water dat in voorraad is. En de wc Bezos en Elon Musk gemeen hebben is waarom astronauten geen angst laten inhoud wordt als compostmateriaal ge- dat ze volledig hun eigen plan trekken op zien, wat er allemaal bij komt kijken en bruikt voor gewassen. Vorige maand is er het gebied van de media. Als er iets bij-

Ruimtevaart 2019 | 2 7 Tijdens de opnames in Rocket Park, Houston onder de Apollo 18 raket. [Maarten Kramer]

zonders door hen georganiseerd wordt, Een andere interessant persoon die we daarom ook iedereen uit. Volgens hem zoals een lancering, dan wordt er een hierover spraken was Generaal Kwast, die moet er een ruimtestation komen wat de week van tevoren een bericht uitgestuurd we tegenkwamen op een conferentie. Hij thuisbasis wordt van Asgardia. Onlangs en dan moet je, als omroeporganisatie, was volledig in uniform. Hij was één van heeft hij zichzelf tot koning van Asgardia maar net kunnen. De communicatie de eersten die het over een Space War gekroond, koning Igor. Dat was op een gaat in deze bedrijven uitsluitend via de had, nog voor dat Trump zich hierover enorm festijn waar wij aanwezig waren. communicatiemensen, alle andere me- had uitgesproken. Hij zei letterlijk: “If you Er waren honderden gasten waaronder dewerkers hebben in hun contract staan are in space and there are resources, then ook wetenschappers en juristen. De dat ze niet met de pers mogen praten. there are going to be people that are not Belgische astronaut Frank de Winne was We hebben gehoord dat de lancering is kind and not good and they are going er ook bij en hij en zijn vrouw zijn op dit uitgesteld tot eind februari. Misschien zijn to steal it from each other”. De vraag is: gebied actief. Hoewel het een bizar idee we erbij.” wie is de baas in de ruimte? Je kunt nu lijkt krijgt Igor wel veel mensen bij elkaar. nog geen wapens meenemen de ruimte Mensen die bereid zijn om hun vrije tijd Ook de verwachte ruimtewapenwed- in, maar dat zou in de toekomst weleens te besteden aan een ideaal wereldbeeld loop komt aanbod in de serie? kunnen veranderen. Hebben we over en dat is op zijn minst interessant te noe- “ We spreken hierover met Frans von vijftig jaar een interplanetair gerechtshof men.” der Dunk. Hij vraagt zich af welke wet- nodig? Het zijn interessante vraagstuk- ten er gelden in de ruimte en welke we ken en mensen zoals Frans von der Dunk Hoe ben je zelf bij de serie terechtge- nog meer nodig hebben. Welke wetten en Generaal Kwast houden zich hiermee komen? we nodig hebben om vredig te kunnen bezig.” “Ik begon als redactiestagiaire bij de samenwerken, een gevaarlijke ruimtewa- VPRO voor de ‘Nationale Wetenschaps- penwedloop te kunnen voorkomen, en Er zijn daarnaast mensen die verwach- quiz’. Ik mocht als redacteur terugkomen om goed om te gaan met schaarse hulp- ten dat er in de ruimte een nieuwe of in ‘The mind of the universe’. Ze vonden bronnen in de ruimte. President Trump een betere wereld kan ontstaan? het handig dat ik natuurkunde had gestu- van Amerika heeft het al gehad over een “Een voorbeeld is Asgardia en koning deerd en daarom kreeg ik leuke kansen. Space War en er zijn meer mensen die Igor. Dat is een bizar verhaal. Een schat- Ik had al wat ervaring opgedaan voor het daarover hebben. In Amerika hebben rijke Rus, Igor Ashurbeyli, heeft het de camera bij andere programma’s als we iemand gesproken over een Space idee gekregen om een ruimtestaat op wetenschapsdeskundige en uitgesproken Corps die er moet komen. Een soort van te richten; Asgardia. Een staat waarin dat ik ook wel voor de VPRO voor de ruimtepolitie. Maar gelukkig zegt vrijwel iedereen welkom is. Volgens hem is het camera wilde staan. Zo kwam ik terecht ieder ander land dat we juist vredig moe- oneerlijk dat nu lang niet ieder land deel bij het programma van de VPRO over de ten blijven samenwerken in de ruimte. kan nemen aan de ruimtevaart. Hij nodigt Solar Challenge in Australië: “Oranje bo-

8 Ruimtevaart 2019 | 2 ven, down under”. Ik was co-presentator geneeskunde gedaan en daarna dus hebben dan hebben we daar een 4G- van dit programma, mijn eerste grote Theoretische Natuurkunde. Ik heb zelfs netwerk nodig volgens hen. Daar wordt programma op televisie! Heel spannend. mijn vliegbrevet in Zuid-Afrika gehaald. nu al over nagedacht. Wat mij tijdens Verder heb ik televisiewerk gedaan voor Maar toen ik gaandeweg erachter kwam het maken van de serie zeer fascineerde programma’s als ‘Galileo’, ‘Experimen- dat astronaut zijn voor mij misschien was de wetgeving omtrent ruimtevaart. sen’ en ‘Tijd voor Max’. En omdat ik altijd niet is weggelegd begon ik een beetje Ik had daar eigenlijk nog weinig over al astronaut wilde worden vond de VPRO de hoop te verliezen. Totdat deze serie nagedacht. Maar zo heb je wetgeving mij geknipt als presentator van ‘De Wilde kwam. Eigenlijk ben ik toch nog dicht bij nodig om vredig in de ruimte te kunnen Ruimte’. Mijn tweede grote programma.” mijn droom gekomen, want ik mag nu leven en om samen te werken, maar ook op televisie deze prachtige serie over de wetgeving om bijvoorbeeld ruimtepuin te Waar komt je interesse voor de ruimte- ruimtevaart presenteren.” voorkomen en eventueel op te ruimen. vaart vandaan? Mij is tijdens het maken van de serie “Die komt voort uit mijn interesse voor Heb je door deze serie nieuwe inzichten duidelijk geworden dat ruimtevaart een het heelal. Als kind keek ik al naar de ster- gekregen in de ruimtevaart? must is. Het brengt de wereld zoveel ren, de maan, de zon en de planeten. Ik “Ja een heleboel. Op dit moment zijn er nieuwe technieken en onderzoeks-, en voelde een soort van verbondenheid met wereldwijd zoveel startups die zich be- behandelmethodes. Ik hoop dan ook dat de ruimte en vroeg me al jong af hoe het zighouden met de ruimtevaart of ruimte- de Nederlandse politiek meer in de ruim- is om in de ruimte te reizen. Toen ik wat vaart gerelateerd zijn, en dat ruimtevaart tevaart gaat investeren. Het Nederlandse ouder was werd André Kuipers astronaut is niet voorbehouden aan de Musks en vernuft staat hoog op de ladder en we en werd ruimtevaart populair. Vanaf Bezos van deze wereld. Op een conferen- zouden nu met de ruimtevaartstroming dat moment wilde ik astronaut worden. tie in Bremen [IAC, - red.] bijvoorbeeld mee moeten gaan als pionier, met al onze Ik wilde het pad van Wubbo Ockels en spraken we mensen die bezig zijn met het creativiteit, innovativiteit en onderne- André Kuipers bewandelen en heb mijn idee om een 4G-netwerk op de maan te mingskracht. We hopen er met deze serie studie hierop aangepast. Ik heb een jaar maken. Als we daar straks een maanbasis een steentje aan bij te dragen.”

advertentie In Space since Armstrong stepped on the Moon!

Terma B.V., the Dutch subsidiary of the Denmark based ae- In 2015, the Rosetta satellite deployed Philae, which landed rospace, defense and security company Terma A/S, focuses on the comet 67P more than 10 years after launch. Terma primarily on space and aircraft survivability equipment. supplied the Power Condition Unit that is responsible for With the first equipment launched into space in 1972, Terma is onboard electrical power supply from start to end of mission, among the most experienced European providers of mission- including the spacecraft’s critical 2½ years in hibernation critical products, software, and services for space missions. mode. Terma also supplied the checkout system and software such as the Mars and Venus Express, the Rosetta Mission and to test Rosetta’s critical sub-systems, and the flight dynamics BepiColombo Mercury Mission launched in October 2018. engineers to guide the spacecraft to its target. Terma excels in state-of-the-art niche technology and robust operational systems for the space industry. Working in close collaboration with customers and leading industry bodies, we develop advanced mission-specific solutions. Operating in all phases of space program development, Terma’s unique systems, software, and products are used in spacecraft and within organizations for mission success. Our solutions include customized systems for space science, earth observation, navigation, and telecommunication programs. Space activities include in-house turnkey system integration and development specializing in spacecraft control, test and simulation systems for all types of spacecraft including the new mega-constellation market (see tgss.terma.com). We also provide highly specialized consultants to ESA’s European Space Research and Technology Centre in Noordwijk, The Netherlands. Image Courtesy ESA

Ruimtevaart 2019 | 2 9 Terug in de tijd Thermal control engineering bij de Fokker Space Division in de jaren ‘80

Hans de Wolf

Als je terugkijkt in de geschiedenis van de ruimtevaart, dan komt de vraag wel eens op “hoe hebben ze dat voor elkaar gekregen?” Naar huidige normen waren de middelen die de engineers beschikbaar hadden uiterst primitief. Geen PCs. Geen Internet. Geen smartphones. Papier, heel veel papier. Analyses doorrekenen op computers die minder rekenkracht en opslagcapaciteit hadden dan de goedkoopste smartphone nu. Niet alleen de middelen waren veel beperkter, ook de bedrijfscultuur is sterk veranderd. Om een beeld te geven neemt dit artikel je mee naar de eerste helft van de jaren ’80, naar de Thermal Control afdeling van de Space Division van de Fokker vliegtuigfabriek op Schiphol-Oost. Dit was de tijd waarin gewerkt werd aan projecten zoals Giotto en Hipparcos. Niet de allereerste pioniers, maar ook geen tijd waarin alles routine was.

Welkom de plaats aan in de organisatiestructuur Onze afdeling zit op de 5e verdieping. Met “Ah, daar ben je. Goeiemorgen, ik begrijp van Fokker. Het staat voor Technologie zo’n 20 man in totaal zijn we best een dat jij onze nieuw collega wordt. Welkom. Ruimtevaart Space Technology (waarom grote afdeling. Gelukkig hebben we geen Laat ik me eerst even voorstellen. Ik ben dubbelop? Geen idee!). De code TC staat ‘kantoortuin’, maar gewone kamers voor Hans, en ik ben gevraagd om je wegwijs te voor Thermal Control. Zo hebben we ook twee tot vier personen per kamer. maken hier. We gaan hier trouwens infor- afdelingen /AC (Attitude Control), /SA In deze kamer hebben we een plek voor meel met elkaar om. Geen ge-meneer, ge- (Structural Analysis), /TK (tekenkamer), / je gereserveerd. Ruimte voor drie perso- woon elkaar aanspreken bij de voornaam. TI (Test & Integration) en nog een aantal nen, je zit hier samen met Fred en Geert; Je bent hier op de afdeling TRST/TC, de zoals Project Management, Finance en ze zitten nu in een vergadering, ik zal je Thermal Control afdeling van de Fokker Project Control. Onthoud de afdelings- straks voorstellen. Zoals je kunt zien aan Space Division. Wij doen de tempera- code TRST/TC goed, je zal die nog vaak die peuken in de bloempot zijn dat ook tuursberekeningen aan satellieten. Dat moeten invoeren op allerlei formulieren. rokers, dus je hoeft jezelf op dat gebied doen we al een hele tijd, vanaf de ontwik- We zijn hier in het ETC gebouw, het hoog- niet in te houden. keling van ANS, zoals je weet was dat de ste gebouw op het Fokker terrein. Het ge- O, je rookt zelf niet? En je hebt liever een eerste Nederlandse satelliet; gelanceerd bouw heet zo omdat hierboven, op de 7e werkplek waar niet gerookt wordt? Hmm, in 1974. Je kunt zeggen dat we zo het verdieping het Electronisch Test Centrum dat wordt even puzzelen, maar ik ga mijn vak hebben geleerd. Daarna zijn er meer van Fokker zit. Daar staat onder andere best doen voor je. In een niet-roken kamer projecten geweest, en er zullen er nog wat radarapparatuur. In dit gebouw zit- verderop zit een tijdelijke contractor die veel volgen. ten alle ruimtevaartafdelingen, behalve over een maand vertrekt, misschien kun Je merkt al dat we hier gek zijn op af- Test & Integratie, die een eigen gebouw je dan die plek krijgen. En als je het aan kortingen en acroniemen. TRST geeft hebben. je kamergenoten vraagt, dan zullen ze

10 Ruimtevaart 2019 | 2 Figuur 1. Vroege geschiedenis van het Thermal Control werk bij Fokker. zich best wat willen inhouden met roken. We hebben trouwens op onze verdieping heb je vast ook handberekeningen uitge- Wat dat betreft heb ik ook goed nieuws een geheim voordeel: op de zesde verdie- voerd, maar je zult merken dat het in de voor je: tegenwoordig hebben we tijdens ping is de vergaderzaal voor de directie. praktijk wat anders toegaat. afdelingsvergaderingen de afspraak dat Als de koffiejuffrouw daar is langsgeweest, Je krijgt nu de kans om in het gehele er tijdens de eerste helft, voor de koffie, en er zit nog wat in de ketel, dan komt ze ontwerptraject van een thermisch sys- niet gerookt wordt in de vergaderzaal. ook nog even langs bij ons op de vijfde teem mee te draaien. Ik zal je even een Nu we het toch over koffie hebben, lijkt verdieping. Dat betekent gratis koffie! overzicht geven. Het is de bedoeling dat me een goed moment om je daarover de Als je straks hier in de kantine – o, nee, het we een ontwerp maken en realiseren, weg te wijzen…” heet tegenwoordig ‘bedrijfsrestaurant’ – dat ervoor zorgt dat de gehele satelliet In de lift. Het lijkt meer op een goederen- wilt lunchen, dan is het verstandig om nu gedurende de missie binnen de voorge- lift dan op een personenlift. Van de 5e naar alvast wat bonnetjes uit de automaat te schreven grenzen blijft. Dat geldt niet de eerste verdieping. Gang door. halen. Alles gaat daar tegenwoordig zon- alleen voor de temperaturen zelf, maar “Bij deze automaat halen we onze koffie. der contant geld. Je koopt zo’n kartonnen ook voor temperatuurgradiënten en voor Heb je al muntjes? Nee? Dan heb ik er kaartje met muntgeld bij de automaat, het energieverbruik. nog wel een. Bij het bedrijfsrestaurant en je betaalt met bonnetjes die je ervan Dat doen we in belangrijke mate door hangt een automaat waar je muntjes kunt afscheurt. Voor één bonnetje krijg je een de eigenschappen van oppervlakken te kopen. Zeven stuks voor één gulden. De paar sneden brood, een kop soep of een specificeren, zodat geregeld kan worden meeste collega’s houden een voorraad in glas melk, voor een warme maaltijd ben hoeveel warmte van zon en aarde de hun bureau. Het is de gewoonte dat als je je meer kwijt. Zorg er dus wel altijd voor satelliet binnenkomt, en hoeveel wordt koffie gaat halen je aan collega’s vraagt dat je muntgeld bij je hebt!” uitgestraald. Dat wordt bepaald door de of ze ook willen. Je krijgt van ieder een thermo-optische eigenschappen van coa- muntje mee, en op iedere kamer is een Aan het werk tings en finishes, zoals de absorptie- en rekje aanwezig om zes bekers mee te “Vanuit jouw opleiding heb je natuurlijk al emissie-coëfficiënten. Als we willen iso- nemen. een goede theoretische achtergrond, en leren, dan gebruiken we vaak thermische

Ruimtevaart 2019 | 2 11 Figuur 2. Zeven Fokker koffiemuntjes voor een gulden. Figuur 3. De drie types DEC terminals.

dekens (Multi-Layer Insulation, of MLI). we later een TB-test, dat is een Thermal erg gevoelig zijn dan kan een nauwkeu- Om warmte kwijt te raken maken we Balance test. Die test is bedoeld om riger analyse of een ontwerpaanpassing radiators van bijvoorbeeld OSR (Optical te laten zien dat ons model een goede nodig zijn. We streven ernaar dat onze Solar Radiators, een soort spiegeltjes). voorspelling levert. De satelliet gaat dan voorspellingen binnen 5 graden van de Binnenin kunnen we nog opwarmen met in een grote vacuümkamer met wanden werkelijkheid liggen. elektrische heaters, en eventueel warmte gekoeld door vloeibare stikstof (ruim 160 Dit is dus wat je gaat doen, te beginnen naar de buitenkant transporteren met graden onder nul), en wordt beschenen met het doorrekenen van het bestaande heatpipes. Het ontwerp specificeert niet door een bundel xenonlampen die de zon TMM van Giotto, en het voorbereiden alleen al deze keuzes, maar levert ook nabootsen. Dat kan gebeuren bij ESTEC, voor de test. de voorschriften voor gebruik: wanneer daar hebben ze de LSS, de Large Solar Maar voordat je daarmee start, eerst moeten heaters aan en uit, wanneer Simulator. iets wat nog véél belangrijker is: je uren- moet de satelliet in welke stand, en wan- Nu is er een probleempje – de omstandig- registratie. Iedere maandagmorgen neer kunnen en mogen de instrumenten heden in zo’n vacuümkamer zijn niet het- moet je de gele kaart inleveren, waarop en andere apparatuur aan boord gebruikt zelfde als in de ruimte. Het spectrum van je aangeeft hoeveel uur je gewerkt hebt worden. xenonlampen is anders dan dat van de aan welke activiteit voor welk project. In Om het ontwerp te kunnen maken, zon, waardoor de optische eigenschap- iedere kamer hier zie je lijsten hangen moeten we het gedrag van het ontwerp pen veranderen. Soms moeten uitste- met de nummers die je daarvoor moet kunnen voorspellen. Dat doen we met kende delen zoals zonnepanelen ingekort gebruiken. Weeknummer, afdelingsnum- een thermisch-mathematisch model. worden om ervoor te zorgen dat alles in mer, personeelsnummer, projectnum- Dat is een wiskundig model dat we met de kamer past. De wanden zijn warmer mer, taaknummer. Als dit niet voor twaalf de computer kunnen doorrekenen. Dat dan de ruimte, en bovendien zweeft de uur op maandagmorgen is ingeleverd bij levert ons temperatuurvoorspellingen op. satelliet niet gewichtloos tijdens de test, het secretariaat, dan lijkt het of de wereld Als die binnen de voorgeschreven limie- maar moet ergens op bevestigd zijn. Dat vergaat. De projectmanager en pro- ten vallen, prima. Zo niet – dan moet het kan zorgen voor extra schaduwen en jectcontroller krijgen dan geen actuele ontwerp en het model worden aangepast warmtelekken. informatie hoe het project ervoor staat, en weer doorgerekend totdat het goed Dit probleem lossen we op door het flight- en kunnen dat niet meer rapporteren aan is. En dat niet in één situatie, maar soms TMM aan te passen voor de testomstan- de opdrachtgever. voor tientallen designcases, zoals in een digheden – dat wordt het test-TMM. Als En dan heb je nog de groene kaart die je lage aardbaan (LEO), een geostationaire de temperatuurmetingen uit de test goed moet invullen als je meer of minder dan baan (GEO), tijdens de overgang daar- overeenkomen met de voorspellingen die 40 uur aanwezig bent geweest. Officieel tussen (GTO), of als de satelliet door de we uit het test-TMM krijgen, dan gaan we heet dat het afwezigheidformulier, maar aardschaduw gaat (eclips case). Boven- er van uit dat het flight-TMM ook goede iedereen noemt het hier de groene kaart. dien veranderen optische eigenschappen voorspellingen levert voor de echte Hij is niet groen, maar wit met groene op- tijdens de levensduur, daarom heb je vaak vlucht. Voor alle zekerheid doen we ook druk. Maar iedereen weet wat je er mee begin-of-life (BOL) en end-of-life (EOL) nog sensitivity studies, waarbij we nagaan bedoelt. Je moet er op invullen wanneer, varianten van het model nodig. hoe gevoelig het ontwerp is voor variaties hoe lang en waarom je afwezig geweest Ik zie je denken: hoe weet je of het com- in materiaaleigenschappen en dergelijke. bent (dienstreis, ziekte, snipperdag, of putermodel wel goed is? Daarvoor doen Als daaruit blijkt dat sommige aspecten wat dan ook). Wat op de gele en groene

12 Ruimtevaart 2019 | 2 Figuur 4. Voorbeeld van een edit sessie met TECO. kaarten staat moet kloppen met de infor- tjes die weer bij elkaar geroepen zijn om Omdat we de computer moeten delen matie van in- en uitklokken, anders krijg voor de volgende passage van de komeet met de vliegtuigbouwers van Fokker zit- je een hoop gezeur. Het kan je uren tijd in 2062 een verbeterd ontwerp te maken. ten we elkaar nogal eens in de weg: niet kosten als er een half uurtje verschil op In de eerste periode ben ik vooral bezig alle terminals kunnen gelijktijdig commu- zit. Soms word je hier gek van de bureau- geweest met analyses te runnen op de niceren met de Fokker computer. Als een cratie. computer. Veel analyses. Héél véél ana- terminal een tijdje niet gebruikt wordt, En nu ben je zo ver dat je echt aan het lyses. In een eerdere fase van het project dan zorgt de ‘poortselector’ ervoor dat werk kan …” bleek het ontwerp niet goed te werken. die terminal wordt afgekoppeld. Wil je die Nu wordt er een ’brute force’ aanpak dan weer gebruiken, dan moet je wach- GIOTTO gevolgd waarmee door middel van veel ten totdat er een plekje voor je vrijkomt. Dat is snel gegaan. Ik zit nu een tijdje bij rekenen onzekerheden worden wegge- Dat wachten kan lang duren, vooral als je de Thermal Control afdeling van de Fok- werkt. Er moeten maar liefst 88 design haast hebt – zoals bij het Giotto project. ker Space Division, of TRST/TC zoals het cases worden doorgerekend! In ‘het gevecht om de poortselector’ heb hier heet. Dat geeft meteen aan waaraan Dat rekenen doen we op één van de cen- ik een scriptje geschreven dat de verbin- ik volop moest wennen: afkortingen en trale computers van Fokker – een DEC- ding openhoudt door een stukje tekst te acroniemen. In mijn notitieblok ben ik system-10 (voor de kenners: dat is een tonen, en dan een paar minuten te slapen begonnen om daarvan een lijst aan te leg- PDP computer met toeters en bellen). Wij – net kort genoeg om ervoor te zorgen dat gen – zoals iedereen dat schijnt te doen. komen natuurlijk zelf nooit bij de compu- de verbinding openbleef. Dat leverde een LEO, GTO, GEO, TMM, OSR, MLI, PCBZ, ter, die staat veilig achter slot en grendel standje op van het rekeninstituut, onze af- TRST, PDR, CDR, FRR, CFRP. Het ergste is in het rekeninstituut. deling kwam aan de schandpaal te staan dat ik er aan begin te wennen en zelfs zo Ik loop heel wat keren de trap op en af, als ‘PIGS’ – overmatige gebruikers van de te denken. tussen mijn bureau op onze 5e verdieping computermiddelen. Maar mijn collega’s Het doet me denken aan een cartoon waar ik alles voorbereid, en het ‘compu- op de afdeling waren er heel blij mee! die op een aantal kamers hangt, een terhok’ op de 7e waar ik alle waarden intik Het intikken van bestanden is een kunst karikatuur van een sukkelig type met om het thermisch model op te bouwen. apart. Daarvoor moest ik eerst TECO le- de tekst “vorige week kon ik niet eens In dat ‘hok’ staat de apparatuur waarmee ren kennen – de Tekst Editor en Corrector. mijn eige naam sgrijve, maar nu zijn ik al we de op de computer van Fokker werken. Daarmee kun je een nieuw bestand aan- zermal control enzineer!”. Enige zelfspot We hebben daar vier terminals voor onze maken of bewerken. Alle commando’s ontbreekt hier niet. groep. Twee DEC VT-132 beeldschermter- om dat te doen bestaan uit één of meer Ik heb meegeholpen met het werk aan minals, een oude VT-52 terminal en een letters, en de commando’s moet je afslui- het thermal mathematical model voor DECwriter printende terminal. Die moe- ten met één of meer keren op de ‘escape’ Giotto. Dat is pas een project met een ten we delen met elkaar. Die DECwiter toets te tikken. Wat je daarbij moet voor- echte ‘deadline’: de komeet van Halley gebruiken we trouwens alleen om korte stellen? Laat ik een voorbeeld geven: als komt eraan, en die wacht niet op ons. We stukken rekenresultaten af te drukken: je in een bestand HEMEL.TXT het wordt moeten op tijd klaar zijn – de herkansing drie keer per dag worden stapels papier ‘ZON’ wil vervangen door ‘MAAN’ dan is pas over 76 jaar. Natuurlijk hangt ook van onze printopdrachten voor de lijn- moet je de code intikken zoals in figuur 4. daarover een spotprent op de kamers van printer bij ons afgeleverd, zodat we onze Een aantal van mijn collega’s zijn hier veel het team: een stel zeer bejaarde manne- resultaten in detail kunnen inspecteren. handiger in dan ik.

Ruimtevaart 2019 | 2 13 Figuur 5. Het thermisch ontwerp- en testproces. [Hans de Wolf] Figuur 6. Giotto gezien door een patrijspoort van de vacuümkamer/zonnesimulator bij In- tespace tijdens de Thermal Balance Test.

Onze berekeningen kosten handenvol gewiste harde schijf waar we onze Giotto Dat gaf wel eens problemen. We hebben tijd en geld – de DEC computer van bestanden kunnen opslaan, zodat die zo een aantal keren telefoontjes gekregen Fokker staat er de hele nacht op te reke- snel mogelijk toegankelijk zijn. We heb- van de computer operators: “We gaan nen. Ja, ‘s nachts, want als we overdag ben operator-privileges waardoor we ons het systeem herstarten want het is ver- rekenen leggen we zo veel beslag op de zelf de hoogste prioriteit kunnen geven schrikkelijk traag” – “Nee, alsjeblieft niet computer dat we ons zelf, andere pro- – de rekenjobs van andere gebruikers doen, want het is traag doordat wij aan jecten, en andere afdelingen in de weg staan dan vrijwel stil. We mogen zelfs het rekenen zijn”. Eén ochtend kregen we zitten. Bovendien is het tarief voor het het rekenwerk van andere gebruikers woedende telefoontjes van de vliegtuig- computergebruik ‘s nachts veel lager dan helemaal in de pauzestand zetten. Die bouwers: wij zouden ’s nachts hun reken- overdag. Het komt erop neer dat we de voorrechten komen natuurlijk met gren- klussen hebben afgebroken. In de logfiles rekenklussen overdag voorbereiden en zen: iemand van het Giotto team moet van hun afgebroken rekenwerk stond in de nacht laten doorrekenen – en de altijd telefonisch bereikbaar zijn, en als als laatste zin: “JOB STOPPED BY USER volgende morgen de resultaten bekijken. ons rekenwerk klaar was (succesvol of GIOTTO”. Dit was de normale situatie als De computerafdeling probeert ons goed niet) moesten we alles herstellen naar de we andere gebruikers in de pauzestand te helpen, met allerlei speciale maatre- normale situatie zodat anderen ook nog gezet hadden; als ze weer verder konden gelen. We krijgen iedere dag een speciale de computer konden gebruiken. gaan, stond er een regeltje tekst “JOB

14 Ruimtevaart 2019 | 2 Figuur 6. Giotto gezien door een patrijspoort van de vacuümkamer/zonnesimulator bij In- Figuur 7. Voorbereiding van de Thermal Balance test van Giotto bij Intespace in Toulouse. tespace tijdens de Thermal Balance Test.

RESUMED BY USER GIOTTO”. Niemand meer. Er was hiervoor een speciale rege- satelliet de testkamer inging, en de test zag dat ooit. Maar die nacht was – buiten ling getroffen – ik mocht bij de taxidienst daadwerkelijk startte. De druk daalde, de onze schuld – de computer gecrasht, en van Fokker vervoer naar huis bestellen wanden koelden af, en de zonnesimulator alle slachtoffers daarvan zagen als laatste en werd dan vervoerd door een Fokker- ging aan. Giotto zag er prachtig uit door boodschap dat wij de boel hadden ge- chauffeur of taxi. Het is me wel eens de patrijspoorten van de vacuümkamer, stopt. overkomen dat ik maar een paar minuten ronddraaiend en aan één kant felverlicht Het beleid om ’s avonds en in het week- te laat was, en door deze regeling eerder door de xenonlampen. einde goedkoop te rekenen had soms thuis was dan met de bus! Maar ja, op een gegeven moment heb je rare bij-effecten. Het voorbereiden en dat ook wel gezien. En dan is het wach- opstarten van rekenklussen duurde soms De Thermal Balance test ten. Veel wachten. Soms tientallen uren. langer dan gedacht. Ik moest regelmatig Ons team dat de Thermal Balance Test Langzaam zie je de temperaturen naar op het laatste moment het rekenwerk van Giotto heeft uitgevoerd bij Intespace een stabiele evenwichtstemperatuur toe voor de komende nacht opstarten, en dan in Toulouse is na een paar weken terug- bewegen. Dat waren de temperaturen rennen naar de personeelsbus om vanaf gekomen, met een serie foto’s, tapes met waar we op zaten te wachten, en die Schiphol-Oost naar huis te kunnen gaan. testdata en mooie verhalen. moesten passen bij de voorspelde tem- Lukte dat niet, dan was er geen vervoer Het was spannend om te zien hoe de peraturen.

Ruimtevaart 2019 | 2 15 Tijdens de test kregen we te maken met nen, maar kregen daarbovenop een extra veranderingen weer worden aangebracht een mooi voorbeeld van bureaucratische percentage vergoed omdat er altijd zaken in het model voor de vluchtvoorspellin- regels – en hoe slimme techneuten daar waren waarvoor je geen bonnetjes hebt. gen. Dus nog heel wat voor de boeg. gebruik (of misschien wel een beetje Het gevolg: mensen van ESTEC waren Maar dat alles lukt en Giotto wordt op op misbruik) van weten te maken. Er zaten met de bus gekomen en stonden op een 2 juli 1985 met een Ariane 1 raket vanuit in Toulouse drie teams bij elkaar: het camping om zoveel mogelijk over te Kourou gelanceerd om in maart 1986 op team van Fokker, van de hoofdaannemer houden. BAe wilde tijdens gezamenlijke een afstand van 596 km de komeet van British Aerospace (BAe) en van ESTEC. etentjes graag betalen, omdat ze dankzij Halley te passeren. En alle drie hadden ze andere regels voor het extra percentage daaraan overhiel- En dan? Hipparcos. Dat wordt de eerste onkostenvergoeding op dienstreis. den. En zowel ons team als ESTEC had- keer dan ik vanaf het begin meewerk aan Voor ons werd reis en hotel volledig den daar natuurlijk geen bezwaar tegen… het opzetten van een thermisch model … vergoed, voor maaltijden gelden vaste We hebben nu de testresultaten, en die bedragen per land, en overige kosten moeten vergeleken worden met de nu- Voor hun bijdrage aan de totstandkoming moest je met bonnetjes aantonen. De merieke voorspellingen. Dat betekent net van dit artikel wil de auteur de volgende mensen van ESTEC kregen een (ruimere) zolang aanpassingen maken in het reken- ex-collega’s van TRST/TC bedanken: Wim vaste vergoeding, maar moesten daar model, totdat de resultaten daarvan over- Dierssen, Alfred Hartoog, John Kanis, dan ook alles van betalen. Collega’s van eenkomen met de testresultaten. Als we Evert Overbosch, Henk Petersen en Geert BAe moesten alles met bonnetjes aanto- daarmee tevreden zijn, dan moeten al die Velsink.

advertentie Grote bijdrage Nederland aan ruimtetelescoop Athena

Het Nederlandse ruimte- SRON levert de uitleeselektronica en straling met een spectrale resolutie onderzoeksinstituut SRON de behuizing voor de detectoren van van 2,5 electronVolt en bevat ruim XIFU, Athena’s camera annex spec- 3000 pixels van slechts 0,275 x 0,275 levert een grote bijdrage aan troscoop. XIFU meet nauwkeurig de millimeter. energie van de invliegende röntgen- https://www.sron.nl/missions-athena de nieuwe Europese röntgen- satelliet Athena. Een NWO- bijdrage van ruim 19 miljoen euro maakt dit definitief.

Na haar lancering rond 2031 gaat Athena tenminste vijf jaar lang waarnemingen doen aan stof- happende zwarte gaten en gas van tien miljoen graden in clusters van sterrenstelsels. Die waarnemingen moeten antwoord geven op twee langlopende wetenschappelijke vragen:

• Hoe groeien zwarte gaten en beïnvloeden ze hun directe om- geving? • Hoe klontert materie samen in clusters van sterrenstelsels?

16 Ruimtevaart 2019 | 2 Memories

SOKOLOV

Piet Smolders, www.smoldersonline.nl

aren was ik bevriend met Andrei schilderde in zijn vrije tijd. Al snel vonden het ruimtestation Mir in de eerste fase, Sokolov (1931 - 2007), de grootste de mannen elkaar en werkten zij samen boven de Kaspische Zee. Russische ruimtevaartschilder. Zeg in Leonov’s Moskouse studio. Andrei was in 1984 ook de eerste die me maar de Russische evenknie van Ik maakte in 1970 kennis met Leonov vertrouwelijk inlichtte over het komende J Bob McCall, de man die onder meer de toen ik aan mijn boek “Russen in de modulaire ruimtestation en zijn naam gigantische “murals” maakte in het Nati- ruimte” werkte dat in 1973 in het Engels vermeldde: Mir – wat zowel vrede als onal Air and Space Museum in Washing- zou verschijnen als “Soviets in Space”. In wereld betekent. Om zijn identiteit niet ton en artwork deed voor de klassieker 1980 ontmoette ik Sokolov, toen ik voor te onthullen schreef ik een ietwat ge- “2001 – A Space Odyssey”. Sokolov zou de TROS een documentaire maakte. Bij romantiseerd verhaal voor Spaceflight trouwens tegen het eind van zijn leven het afscheid gaf Andrei me een schilde- over een anonieme Russische ingenieur één groot werk samen schilderen met rijtje cadeau: “Terugkeer van de maan”, die me op een tentoonstelling over het McCall: “Mir-Peace”. Andrei werkte ook waarop de stijgtrap van de maanlander toekomstige ruimtestation vertelde. jaren samen met ’s werelds eerste ruim- te zien is, op het punt om te koppelen Spaceflight weigerde het artikel omdat tewandelaar Alexei Leonov. aan het Apollo moederschip. Zijn vrouw het niet hun gewoonte was verzonnen Sokolov was opgeleid als architect en Nina protesteerde: “Geef dan tenminste materiaal te publiceren. Jammer, want begon als zodanig te werken. Maar al iets van Russische ruimtevaart mee!” zo misten we een internationale primeur. snel zocht hij naar een meer inspirerende Maar Andrei wuifde haar bezwaren weg: Maar in Nederland had ik wel succes, activiteit. Onder partijsecretaris Nikita “Waarom? Ruimtevaart is ruimtevaart!” met een grote artistieke impressie in Chroestjov was het niet aantrekkelijk En zo werd ik de trotse bezitter van een kleur van de toekomstige Russische als architect actief te zijn: Chroestjov echte Sokolov. Later zou Andrei nog ruimtebasis: in de NRC. Ik maakte een verlangde simpele flats (“Chroestjovki”) twee doeken voor mij schilderen: “Wo- mooie 6x6 dia van de tekening en nam die snel konden worden gebouwd in het stok boven Nederland” (dat moet dan die als cadeautje voor Sokolov mee naar Moskou van de jaren vijftig en zestig, van een opvolger van Gagarin geweest Moskou. Ik herinner me niet meer wat waar woonruimte extreem schaars was. zijn, want de eerste kosmonaut kwam André zei, maar de reactie van zijn vrouw Het toeval wilde dat eind jaren vijftig ook tijdens zijn vlucht van anderhalf uur niet Nina zal ik nooit vergeten: ze hield het de ruimtevaart op gang kwam en André over de lage landen) en “Ochtend op plaatje tegen het licht en gooide het liet zich daardoor graag inspireren. In Mars”, een Marsrover bij zonsopgang. zonder commentaar het raam uit. Vanaf 1965 werd Leonov de eerste ruimte- Vervolgens schonk hij mij nog zijn be- de elfde verdieping dwarrelde mijn Mir wandelaar, die bovendien tekende en kende doek “In de ba(a)n van de Vrede”, heel langzaam naar beneden.

Andrei Sokolov (rechts) en Alexei Leonov op een gezamenlijke expositie van hun schilderijen. [APN-Novosti]

Ruimtevaart 2019 | 2 17 Het ruimtevaartembleem De geschiedenis en de Nederlandse bijdragen

Jacques van Oene

Iedereen kent ze wel, de emblemen (ook wel patches genoemd) die as- tronauten eruit laten zien als formule-1 coureurs, hun blauwe vliegpak- ken zitten er vol mee, op de borst en mouwen. Maar wat is eigenlijk de geschiedenis van het ruimtevaartembleem? Dit omvat ook het verhaal over het Nederlandse spacepatches.nl dat al vele jaren emblemen ver- zorgt voor Russische lanceringen van Sojoez capsules.

Een gedeelte van de Sojoez patches gemaakt door spacepatches.nl. [spacepatches.nl] e eerste Amerikaanse astronau- Tot veler verbazing verbood de toenmalig 159 officiële bemanningsemblemen voor ten in de zestiger jaren waren NASA baas James Webb het ontwerp en Amerikaanse lanceringen. Daarnaast zijn militairen en de meesten had- de patch niet, maar vroeg hij de slogan er ook emblemen voor alle expedities den een verleden bij de lucht- op de “Cooper patch”, zoals hij hem naar het ISS waar Amerikaanse astronau- D macht. Daar is het gebruikelijk dat elk noemde, tot aan het eind van de vlucht ten aan deelnemen. squadron een eigen embleem heeft dat af te dekken, voor het geval dat de vlucht het luchtmachtonderdeel aanduidt. De geen acht dagen zou duren... Embleemontwerp Mercury astronauten wilden dit ook; een Hoe komt zo een ruimtevaartembleem naam en logo dat hun vlucht zou aandui- Het eerste embleem tot stand? Wat betreft de NASA patches den. Bij de eerste twee bemande Mercury Maar was het Gemini-5 embleem in 1965 begint het al kort nadat de bemanning vluchten was de naam in witte blokletters wel het eerste? Het antwoord is nee. Het voor een vlucht geselecteerd is, vertelt op de capsule geschilderd. De laatste vier eerste embleem dat in de ruimte vloog astronaut Jim Newman in het novem- vlogen met een mooi, kunstig geschilderd was in 1963 gebruikt tijdens de Vostok-6 ber-december 2008-nummer van het logo op de zijkant van de capsule. vlucht en zat op het pak van kosmonaute tijdschrift Ad Astra; “Kort na de eerste Toen het Gemini programma begon, Valentina Tereshkova. Het embleem was bijeenkomst wordt er een bemannings- gingen de astronauten vrolijk verder echter niet zichtbaar. Onder haar oranje lid aangesteld die het ontwerp van het met namen geven aan hun capsule. Gus drukpak droeg Tereshkova een blauw embleem voor zijn rekening gaat nemen. Grissom en John Young noemde hun Ge- thermisch pak. Op de linker schouder/ Zijn doel is om te zorgen dat het een mini-3 capsule ‘Molly Brown’, een naam borst van dat pak was een geborduurd uniek embleem wordt dat de vlucht goed geïnspireerd op de in die tijd populaire embleem aangebracht. ’s Werelds eerste uitbeeldt”. Astronaut Leroy Chiao vertelt musical ‘The unsinkable Molly Brown’ ruimtevaartembleem was gebaseerd in hetzelfde nummer dat meestal rookie- met een knipoog naar Gus Grissom’s eerst op een duif, al noemde Tereshkova het astronauten de rol van “embleemontwer- ruimtevlucht. Zijn Mercury capsule zonk later een zeemeeuw; haar ‘call sign’ voor per” op zich nemen. “Voor astronauten destijds na de landing naar de bodem van de vlucht was immers zeemeeuw. Het die hun eerste vlucht maken is het toch de oceaan. NASA managers waren niet bestaan van dit embleem bleef echter bijzonder om hun naam op een embleem blij met de frivole verwijzing en verboden jaren geheim. Pas toen de deuren van de te zien, het geeft ze een soort van status”, de astronauten om nog namen te geven Zvezda ruimtepakkenfabriek opengingen aldus astronaut Chiao. Als er eenmaal aan hun capsule of vlucht. De astronauten en op openbaar gemaakte videobeelden overeenstemming is bereikt over een ont- dachten er toch anders over en al bij de iets te zien was toen Tereshkova zich werp en de symbolen op het embleem, Gemini-5 vlucht had astronaut Gordon klaarmaakte voor haar ruimtevlucht, ging gaan de grafische ontwerpers van NASA Cooper iets bedacht; een geborduurd men op onderzoek uit. Het ruimtepak van aan de slag om de ideeën om te zetten in embleem dat als logo voor de vlucht Valentina kwam boven water, alsmede een ontwerp. Als deze tekening klaar is en gebruikt zou worden. Op het embleem een aantal trainingspakken waarop het iedereen van de bemanning tevreden is, stond de naam van de vlucht en de twee embleem ook aangebracht was. wordt het ontwerp opgestuurd naar het namen van de astronauten en een oude Vanaf de Gemini-5 vlucht heeft iedere NASA-hoofdkantoor in Washington DC huifkar waarop de woorden “8 days or bemande Amerikaanse ruimtevlucht een dat na beoordelen van het ontwerp er hun bust” geborduurd waren. De Gemini-5 eigen embleem, ontworpen door of met goedkeuring aan geven. Na die goedkeu- vlucht zou acht dagen gaan duren, de medewerking van de bemanning die de ring is het embleem officieel en kunnen er langste Amerikaanse vlucht tot dan toe. vlucht maakt. In totaal zijn er tot nu toe geborduurde exemplaren van gemaakt

Het embleem van de Gemini-5 vlucht (augustus 1965); links met afgedekte tekst voor het geval het ruimteschip binnen 8 dagen terug zou moeten keren. De bemanning bestond uit Gordon Cooper, Jr. en Charles “Pete” Conrad, Jr. [NASA, respectievelijk collectie spacepatches.nl]

Ruimtevaart 2019 | 2 19 Links: het originele embleem voor Apollo 11, dat werd afgekeurd omdat het als te agressief werd beoordeeld [reconstructie door Jorge Cartes]. Rechts: het officiële embleem voor Apollo 11, waarin de palmtak naar de nu dichte klauwen is verhuisd. [NASA]

worden die op de ruimtepakken van de dreigend over. Collins vroeg zich af hoe hij in de ruimte zien met de Russische vlag bemanning komen. Het logo verschijnt dit het beste kon veranderen; de klauwen aan de linkerzijde en de Amerikaanse ook op alle officiële documenten die met wat aanpassen? Uiteindelijk had iemand rechts; een vrij onschuldig ontwerp, zou de vlucht te maken hebben. het idee om de olijftak naar de klauwen te je zeggen. NASA dacht er toch anders Het komt zelden voor dat er door NASA- verplaatsen waardoor de “dreiging” ver- over. In al hun wijsheid besloten ma- managers een ontwerp wordt afgekeurd. dween. Het ontwerp werd snel aangepast nagers dat Amerika dominant moest Toch gebeurde dit met de Apollo-11 en en opnieuw ingestuurd; ditmaal kwam er overkomen en dat de Amerikaanse vlag STS-79 emblemen. De prominent op het een snelle goedkeuring. altijd boven of links van de Russische vlag Apollo-11 embleem aanwezige arend kon Het STS-79 ontwerp, een simpel symbool afgebeeld moest worden op alle NASA niet op goedkeuring vanuit Washington van vriendschap en samenwerking tussen emblemen... Het STS-79 embleem werd rekenen. Wat was het geval? Astronaut Rusland en Amerika tijdens het Shuttle- snel aangepast. Michael Collins, die het ontwerp had MIR programma, liet een handdruk van De Europese astronauten die mee vlogen gemaakt, had de op de maan landende een Russische en Amerikaanse astronaut met de Space Shuttle hadden in het begin arend zo afgebeeld dat hij met zijn geen eigen embleem; hun naam stond klauwen open afdaalt. Hoewel het dier immers al op het bemanningsembleem. een olijftak in zijn bek had, vonden de Op de latere vluchten bedacht de Eu- hoge heren van NASA het beeld toch te ropese ruimtevaartorganisatie ESA wel vijandig, te oorlogszuchtig; het kwam te een aparte naam voor de missie van elke

Links: het embleem van de vierde Shuttle-Mir koppeling met Atlantis (september 16, 1996) [NASA]. Midden: De “duif” van Valentina Tereshkova op het pak dat ze droeg tijdens haar Vostok-6 vlucht, gefotografeerd in 2016 tijdens de Cosmonauts tentoonstelling in het Science Museum in Londen [Jacques van Oene]. Het logo van de tweede missie van André Kuipers, waarbij na een prijsvraag de naam ‘PromISSe’ was gekozen uit meer dan 200 voorstellen. [ESA]

20 Ruimtevaart 2019 | 2 spacepatches.nl

Sinds 2009 levert het Nederlandse Spacepatches.nl de tussen originele en nagemaakte emblemen, de zogenaamde officiële missie-emblemen aan Roscosmos (de Russische souvenir versies. ruimtevaartorganisatie) voor de kosmonauten en De website was eerst bekend onder de naam spacepatches. astronauten die met de Sojoez capsule naar het internationale com en spacepatches.info, maar in 2005 werd de definitieve ruimtestation ISS vliegen. naam spacepatches.nl in het leven geroepen om beter aan te spacepatches.nl is ontstaan in 1998 door een gezamenlijk geven dat de site uit Nederland komt. idee van Erik van der Hoorn en Jacques van Oene. Internet Inmiddels waren Erik en Jacques in contact gekomen met was in opkomst en een website was het beste platform om Jaap Terweij en Luc van den Abeelen van de stichting ruimtevaartemblemen en informatie over het ontstaan Spaceview. Jaap en Luc hadden sinds de jaren 90 al ervaring van deze emblemen zichtbaar te maken voor een groter met het ontwerpen en produceren van emblemen voor de geïnteresseerd publiek. kosmonauten en hadden in Rusland een paar contactpersonen. Erik en Jacques kenden elkaar al van kinds af aan en werden Via een van deze contacten werd in september 2008 gevraagd samen geïnfecteerd met het ruimtevaartvirus in de derde klas of het Roscosmos ontwerp van de Sojoez TM-13 patch van de lagere school, toen in 1981 de eerste Space Shuttle aangepast kon worden zodat de namen van de kosmonauten gelanceerd werd. Hun ruimtevaarthobby groeide gestaag. goed op de patch zichtbaar werden. Ook kwam het verzoek In de zomer van 1988, toen ze samen het Artis planetarium of we (spacepatches.nl) misschien geborduurde emblemen bezochten en daar het echte geborduurde embleem van de konden leveren voor deze patch zodat Roscosmos deze kon STS-26 vlucht zagen, kwam bij Jacques het idee op om de weggeven aan VIP’s die bij de lancering aanwezig zouden zijn. Space Shuttle emblemen te gaan verzamelen. De aanvulling Dit alles moest binnen een maand gebeuren, de lancering op de ruimtevaarthobby en de verzameling emblemen was immers op 12 oktober 2008. Gelukkig lukte het allemaal groeide gestaag en werd al gauw uitgebreid van alleen Space binnen de gestelde tijd en was Roscosmos tevreden. Sinds die Shuttle emblemen tot alle bemande vluchtemblemen.... de tijd is spacepatches.nl de “officiële” producent van de Sojoez kennis over de echtheid van de emblemen groeide ook met bemanningsemblemen. Tot en met de op 3 december jl. de jaren, en zo kon al snel een onderscheid gemaakt worden gelanceerde Sojoez MS-11 vlucht zijn dat 40 emblemen.

Het borduren van de Sojoez TMA-14 patch. [spacepatches.nl]

Ruimtevaart 2019 | 2 21 ESA astronaut en maakte daar ook een emblemen voor elke afzonderlijke vlucht. zijn goedkeuring voor deze emblemen en embleem voor (meestal voortgekomen De eerste ruimtewandelaar Alexei Leonov ze kregen dan ook nooit een plek op de uit een online wedstrijd voor kinderen droeg op zijn ruimtepak een patch naar ei- ruimtepakken tijdens een lancering. tot 18 jaar). Hetzelfde gold voor de ESA gen ontwerp: dit embleem werd later ook Eind 2008 was Roscosmos, de “Russische astronauten die meevlogen met de Rus- door andere kosmonauten gedragen. Pas NASA”, het gedoe met eigen ontwerpen sische Sojoez. Zo kreeg de eerste vlucht in 1975, toen er een Sojoez capsule zou van emblemen door de kosmonauten zat van André Kuipers, die voor het grootste koppelen met een Amerikaanse Apollo, en kwamen ze met een officieel embleem deel door de Nederlandse overheid werd werd er niet één maar twee verschillende voor de Sojoez TMA-13 vlucht. Helaas betaald, de naam DELTA. Kuipers’ twee- emblemen ontworpen voor deze vlucht. voor Roscosmos had de bemanning de vlucht die hij als ESA astronaut vloog, Dit gebeurde omdat de Sovjets verwacht- van die vlucht al een eigen ontwerp, dat kreeg de meer internationale naam ‘Pro- ten dat het eerste ontwerp uit Amerika bij het grote publiek bekender is, maar mISSe’ mee. zou komen en zij ook een eigen ontwerp door Roscosmos niet als officieel wordt China, het derde land dat zelfstandig wilden. beschouwd. Vanaf de volgende vlucht, mensen de ruimte in kan sturen, lan- Tijdens het Interkosmos programma tus- Sojoez TMA-14, was er nog maar één ceerde zijn eerste astronaut in 2003 met sen 1978 en 1988, toen de Sovjet-Unie officieel, door Roscosmos goedgekeurd, de Shenzhou-5. Yang Liwei had een em- gastkosmonauten uit bevriende naties embleem dat ook op de ruimtepakken bleem voor die missie op zijn ruimtepak liet meevliegen met de Sojoez naar de gedragen wordt tijdens de lancering. zitten. Echter met een groot verschil met Saljoet en MIR ruimtestations, werden Stichting Spaceview/spacepatches.nl uit Russische en Amerikaanse emblemen: op er weer emblemen ontworpen (vaak Nederland is medeverantwoordelijk voor die patch stond zijn naam niet. Ook de door de gastlanden zelf) en gedragen op het ontwerp en de productie van de of- Shenzhou vluchten die volgden hadden de ruimtepakken. Na 1988 hadden maar ficiële Russische Sojoez emblemen. Alle officiële emblemen, maar allemaal zon- enkele Sojoez vluchten met een interna- bemande Sojoez capsules die vanaf 2009 der de namen van de astronauten die de tionale bemanning een embleem. Pas zijn gelanceerd, vlogen met in Nederland vluchten maakten. vanaf 1994 heeft iedere Sojoez die werd geproduceerde emblemen op de ruimte- gelanceerd een eigen vluchtembleem. pakken. De Russische emblemen De emblemen kwamen er mede op eigen en spacepatches.nl initiatief van de kosmonauten. De Rus- Met dank aan: Erik van der Hoorn, Luc van In de Sovjet-Unie deed men niet echt aan sische ruimtevaartorganisatie gaf nooit den Abeelen, Jaap Terweij en Jorge Cartes.

Team spacepatches.nl: v.l.n.r. Erik van der Hoorn, Jacques van Oene, Luc van den Abeelen en Jaap Terweij. [spacepatches.nl] advertentie HyperScout verwerkt satellietbeelden in de ruimte

HyperScout 1, de eerste geminiaturiseerde hyperspectrale ruimte bewerkt tot zogenaamde Analysis Ready Data (ARD). camera in de ruimte, heeft aangetoond dat het mogelijk is Dit betekent dat de data klaar is om uit te worden gelezen en om satellietbeelden in de ruimte te verwerken. Met behulp te worden geïnterpreteerd. Het verzenden van de gegevens van de positie en de kijkrichting van de satelliet kunnen de naar de aarde om deze te bewerken tot ARD kan vanuit een beelden aan boord geïnterpreteerd worden, waardoor het nanosatelliet meerdere weken in beslag nemen. Zelfs bij downloaden van de ruwe beelden niet meer noodzakelijk is. grotere en veel duurdere satellieten kan dit urenlang duren. De HyperScout 1 camera, op 2 februari gelanceerd aan boord Marco Esposito van cosine vertelt: “De mogelijkheid om data van de ESA satelliet GOMX-4B, produceerde in december aan boord te bewerken opent een scala aan mogelijkheden voor het eerst in de ruimte zogenaamde Analysis Ready Data voor de toepassing van instrumenten in de ruimte, doordat (ARD). HyperScout is het eerste hyperspectrale instrument de data op de behoeftes van individuele klanten kan worden dat hiertoe in staat is. toegespitst en real-time kan worden aangeleverd.” Beelden verzameld door aardobservatiesatellieten zijn tot HyperScout bewerkt de data aan boord door te compense- nog toe steeds van de satelliet naar grondstations verzon- ren voor de ronding van de aarde en de invalshoek, ook wel den om vervolgens op aarde verwerkt te worden. Maar er orthorectificatie genoemd. HyperScout vertaalt daarnaast worden steeds vaker kleine satellieten ingezet met steeds iedere pixel van het beeld naar een punt op aarde, ook be- slimmere instrumenten, en kleine satellieten beschikken kend als georeferentie. Tot slot vindt er een correctie plaats simpelweg niet over voldoende bandbreedte om alle data die voor de gevoeligheid van het instrument in de verschillende ze verzamelen naar de aarde te verzenden. Gelukkig dient de golflengtes die het instrument kan onderscheiden. Met deze oplossing hiervoor zich nu aan. HyperScout 1 is in staat om informatie kan HyperScout de beelden aan boord analy- de data aan boord te verwerken tot kaarten die aan boord seren. Daarbij is het mogelijk om tijdens een ruimtemissie geanalyseerd kunnen worden. Marco Esposito, hoofd van de nieuwe analysesoftware te uploaden, waardoor nieuwe toe- afdeling remote sensing bij cosine, het Nederlandse bedrijf passingen mogelijk worden. Denk hierbij aan de detectie van dat HyperScout heeft ontwikkeld: “We hebben de hardware bosbranden, overstromingen en de behoefte aan irrigatie. en software hiervoor speciaal ontwikkeld en zijn blij dat het HyperScout is gebaseerd op een ontwikkelingstraject onder de eerste keer gelijk gelukt is deze mogelijkheid te demon- leiding van het Nederlandse bedrijf cosine. Het project van de streren.” European Space Agency om de eerste HyperScout te ontwik- Bavo Delauré, project manager bij het Belgische instituut kelen, bouwen en lanceren werd gesteund door de nationale VITO, legt uit: “HyperScout gebruikt algoritmes die zijn ruimtevaartinstituten Netherlands Space Office, BELSPO en gebaseerd op de algoritmes voor de aardobservatiesatelliet Norsk Romsenter. cosine heeft samengewerkt met consorti- PROBA-V, waarvan de beelden op aarde worden verwerkt. umpartners S&T, VITO, TU Delft en VDL. We hebben de algoritmes aangepast zodat ze aan boord Alessandro Zuccaro Marchi, optische ingenieur en technical van HyperScout kunnen worden gebruikt.” S&T Noorwe- officer bij de European Space Agency: “Door deze mijlpaal gen heeft de software ontwikkeld die HyperScout in staat ontstaat een nieuwe manier om satellieten te gebruiken. stelt om dergelijke complexe algoritmes aan boord te laten Het heeft de potentie om de manier waarop we omgaan draaien. De benodigde software is na de lancering naar Hy- met gegevens die in de ruimte verzameld worden radicaal te perScout verzonden. veranderen.” HyperScout 1 heeft de beelden in ongeveer 1 minuut in de Kijk voor meer informatie over HyperScout op hyperscout.nl.

Links: HyperScout is een geminiaturiseerd instrument dat beelden in 45 verschillende banden vastlegt, zodat de samenstelling van het aardoppervlak kan worden bepaald [cosine]. Rechts: Railroad Valley in Californië (USA). De in kleur gecodeerde inzet toont de Analysis Ready Data die HyperScout in de ruimte heeft geproduceerd. [cosine, S&T]

Ruimtevaart 2019 | 2 23

Ruimtevaart krijgt een nieuwe dimensie

Wim Holwerda

Het Amerikaanse bedrijf SpaceX timmert hard aan de weg om de ruim- tevaart een nieuwe toekomst te geven. Oprichter Elon Musk wil binnen afzienbare tijd ruimtereizen naar de planeten mogelijk maken, met als het ultieme doel de planeet Mars koloniseren. Het toverwoord is hergebruik, waardoor het in de ruimte brengen van mens en materieel aanzienlijk goedkoper moet worden. SpaceX heeft hierdoor al een aanzienlijk deel van de ruimtevaartmarkt kunnen bemachtigen.

et laten landen en hergebrui- massa tot 22.800 kg in een lage omloop- van een Falcon 9 lancering weer. De tij- ken van de eerste trap van de baan rond de aarde kan worden gebracht. den kunnen afwijken, afhankelijk van de Falcon 9 raket lijkt al haast rou- Voor de geostationaire omloopbaan op gevlogen missie. Verder is het bergen van tine. Ook de Dragon capsule, 36.000 km hoogte wordt dat maximaal de eerste trap niet altijd mogelijk, omdat Hwaarmee instrumenten en voorraden 8.300 kg. De eerste trap, met een lengte soms de stuwstof ontoereikend is, of om- naar het internationale ruimtestation ISS van ca. 40 m, heeft negen Merlin motoren dat er geen landingsplatform aanwezig is. worden gestuurd, kan meerdere vluchten die werken op kerosine (RP-1) en vloeibare meegaan. Met een aangepaste versie van zuurstof (LOX). De stuwkracht op zeeni- Terugkeerprocedure de Dragon capsule zullen misschien al veau is 7.607 kN en de brandduur van de Voor zijn terugreis naar de aarde is de vanaf dit jaar tot zeven astronauten te- eerste trap is 162 s. De tweede trap heeft eerste trap van de raket uitgerust met vier gelijk worden gelanceerd. De succesvolle één motor en is herstartbaar. De stuw- uitklapbare stabilisatievinnen aan de bo- lancering van de Falcon Heavy in februari kracht is 934 kN. Verder bestaat de raket venkant en vier landingspoten aan de on- van 2018 bewees dat men in staat is om nog uit een tussentrap en een neuskegel derzijde. Verder is er een heel programma een ruimtetuig (in dit geval een rode Tesla ter bescherming van de satelliet(en). van ontbrandingen van de hoofd- en stuur- met dummy-astronaut Starman) naar een De Falcon 9 raket heeft van 2010 tot nu motoren nodig om de raket af te remmen baan om de zon te lanceren. Verder wordt (februari 2019) al 66 keer met succes zijn en het juiste traject te laten afleggen. De er hard gewerkt aan een nog grotere ra- lading in de ruimte afgeleverd. De eerste belangrijkste daarvan zijn de ‘boostback ket, de Super Heavy-Starship (voorheen trap van de raket is 33 keer (van 40 pogin- burn’, de ‘entry burn’ en de ‘landing burn’. BFR) die bedoeld is voor interplanetaire gen) met succes geland en geborgen. Men De eerste zorgt dat de raket terugvliegt reizen. Dit volledig herbruikbare ruimte- heeft daarbij, afhankelijk van de gevlogen naar de landingsplaats, de ‘entry burn’ vaartuig is bedoeld om tot 150.000 kg aan missie, twee mogelijkheden. Ofwel de moet zorgen dat de snelheid laag genoeg vracht, of maximaal 42 passagiers, in een raket vliegt terug naar de lanceerplaats, is bij het binnentreden van de dampkring lage omloopbaan rond de aarde te bren- ofwel de raket landt op een platform in en de ‘landing burn’ zorgt voor de uiteinde- gen. De eerste (suborbitale) testvluchten zee. Bij 19 lanceringen is gebruik gemaakt lijke zachte landing (zie figuur 2). zouden al in 2019 kunnen plaatsvinden. van een eerder gebruikte eerste trap. De vierde lancering door SpaceX van Eenmaal (lancering van 12 maart 2018) is een set van 10 Iridium satellieten op 22 Falcon 9 een raket zelfs driemaal gebruikt. december 2017 zorgde voor spectaculaire De huidige versie van de Falcon 9 raket is beelden. Omdat de lancering plaatsvond een tweetraps raket met een totale lengte Het vluchtprofiel net na de lokale zonsondergang, was van 70 m, waarmee een satelliet met een Figuur 1 geeft het nominale vluchtprofiel het op de grond al donker en bevond de

26 Ruimtevaart 2019 | 2 Figuur 1. [SpaceX].

Figuur 2. [SpaceX]. Figuur 3. [James Quigg-The Daily Press via AP].

Ruimtevaart 2019 | 2 27 Figuur 4 (boven) en 5 (onder). [Youtube - www.youtube.com/watch?v=UU5KpfOT-_Y&t=5s].

28 Ruimtevaart 2019 | 2 raket zich nog in het zonlicht. Daardoor kon goed worden waargenomen hoe de terugkeeroperatie van de eerste trap in zijn werk ging. In figuur 3, ongeveer 3 minuten na de lan- cering, links op de foto de tweede trap op weg naar de ruimte. Iets rechts daarvan de zojuist afgestoten eerste trap, die met be- hulp van stuurraketten koers zet om terug te keren op aarde. Verder valt op dat het spoor van de uitlaatgassen van de tweede trap veel minder turbulent is dan dat van de eerste trap, rechtsonder op de foto. Dit komt omdat de vorm en lengte van de uitlaat van de motor beter is aangepast aan de lage luchtdruk op grote hoogte. Bovendien heeft de tweede trap maar één motor, tegen negen bij de eerste trap. In de serie van vier foto’s in figuur 4 zien we de situatie vanuit een locatie recht achter de raket. Onder in beeld de twee- de trap en boven de manoeuvrerende eerste trap. De twee stippen links naast de tweede trap zijn de twee helften van de neuskegel. Deze zijn ook uitgerust met stuurraketjes, wat duidelijk te zien is op de foto linksonder. SpaceX wil ook deze gaan bergen en hergebruiken. Men maakt daarbij gebruik van parachutes en een met een groot vangnet uitgerust schip om ze uit de lucht te plukken. Bij de lancering van de TESS satelliet op 18 april 2018 is dit met gedeeltelijk succes uitgeprobeerd. Uiteindelijk wil men ook zelfs gaan pro- beren om de tweede trap intact terug te krijgen op aarde. Dit is een hele onderne- ming, omdat de snelheid van de tweede trap veel hoger is dan die van de eerste trap. Er zal dus aanzienlijk meer moeten worden afgeremd om te voorkomen dat de raket bij terugkeer in de atmosfeer verbrandt. Mogelijk gaat men daarbij ge- bruik maken van een opblaasbare struc- tuur (een soort ballon) die het oppervlak moet vergroten, waardoor de afremming al plaatsvindt in de hogere, ijlere atmo- sfeer, waar het gevaar van oververhitting kleiner is. Bijkomend probleem is dat ie- dere kilogram extra onderdelen ook extra stuwstof kost. In figuur 5 zien we de ‘entry burn’ van de eerste trap van de Falcon 9 raket tijdens de vlucht op 22 december 2017. Overi- gens werd de raket bij die vlucht niet ge- borgen, omdat er geen landingsplatform aanwezig was voor de kust van Californië en omdat het een verouderd type raket was. Figuur 6 [SpaceX].

Ruimtevaart 2019 | 2 29 EVA in China

Bert Vis

Het Chinese bemande ruimtevaartprogramma heeft vanaf het begin een vrij duidelijke koers gevolgd, die over enkele jaren moet resulteren in het in een baan om de aarde brengen van een echt ruimtestation (Tiangong-1 en -2 waren experimentele ruimtelaboratoria). Een van de cruciale technieken die de Chinezen daartoe onder de knie moesten krij- gen is het uitvoeren van ruimtewandelingen (Extra Vehicular Activities of EVA’s). Dit artikel beschrijft hoe de eerste ruimtewandeling tot stand kwam.

oals al eerder beschreven (zie te gaan om het Chinese ‘Neutral Buoy- bodem va het bassin een mockup neerge- artikel ‘De Chinezen Komen’ ancy Laboratory’ (NBL), waar astronauten zet van de leefmodule van het Shenzhou in Ruimtevaart 2016-2) is het zouden kunnen trainen voor het uitvoeren ruimteschip, waarin astronauten begon- bemande Chinese ruimtevaart- van ruimtewandelingen. Voor wat betreft nen met hun training. Op dat moment Zprogramma in grote lijnen een kopie van inrichting had men duidelijk het Hydrolab hadden de eerste twee bemande ruimte- het Russische. Dit, en de ervaringen van in Rusland als voorbeeld genomen: zowel vluchten plaatsgevonden: in oktober 2003 NASA, heeft voorkomen dat men in China het Russische als het Chinese bassin zijn 23 vloog Yang Liwei als eerste Chinees in een telkens opnieuw het wiel moest uitvinden. meter in diameter. Het Russische is echter baan om de aarde tijdens de Shenzhou-5 In plaats daarvan werd door de Chinezen wel twee meter dieper dan het Chinese: missie, die iets meer dan 21 uur had ge- op grote schaal gebruik gemaakt van de 12 meter tegen 10 meter in Beijing. Dat duurd. In oktober 2005 volgde Shenzou-6, “lessons learned” in zowel Rusland als de scheelt dan ook gelijk 350 m³ aan water. waarbij drie astronauten bijna vijf dagen Verenigde Staten. Het kraansysteem om astronauten in in de ruimte doorbrachten. De volgende Ook in China was men al snel tot de con- ruimtepak in het water neer te laten lijkt vlucht, Shenzou-7, zou de eerste moeten clusie gekomen dat de gestelde doelen zoveel op het Russische, dat je je zelfs zou zijn waarbij twee astronauten hun ruimte- alleen bereikt zouden kunnen worden kunnen afvragen of ze het misschien in schip zouden gaan verlaten voor een korte wanneer astronauten op gezette tijden Rusland hebben aangeschaft. ruimtewandeling. hun relatief veilige ruimteschip zouden Dat laatste klinkt misschien onwaar- Op zich was dit best een snelle stap. Zowel verlaten om buiten werkzaamheden te schijnlijk, maar dat is het zeker niet. Om de Russen als de Amerikanen hadden hun gaan verrichten. Om die reden werden te kunnen trainen, en om hun eerste eerste EVA pas laten uitvoeren tijdens hun ook in China voorbereidingen getroffen ruimtewandeling te kunnen uitvoeren, achtste bemande vlucht, respectievelijk om ruimtewandelingen te kunnen gaan hadden de Chinezen namelijk al in april Voskhod-2 en Gemini-4. China zou deze uitvoeren. 2004 bij NPO Zvezda, de Russische fabri- stap al nemen tijdens hun derde vlucht, Op Google Earth foto’s uit juni 2006 wa- kant van ruimtepakken, drie Orlan EVA al wist op dat moment nog niemand dat. ren uitgebreide bouwwerkzaamheden ruimtepakken, vier trainingspakken voor Maar de Chinezen hadden natuurlijk wel zichtbaar in de zuidwestelijke hoek van het onderwatertraining, en twee pakken voor het voordeel dat alle elementaire vragen Astronaut Center of China, de Chinese te- training in vacuümkamers gekocht. En met betrekking tot activiteiten buiten het genhanger van het NASA Johnson Space kennelijk kwamen die allemaal gewoon ruimteschip al waren beantwoord door Center en het Gagarin Cosmonaut Training “uit de voorraad”, want alle teksten op de Rusland en de VS. Center bij Moskou. Drie jaar later was op pakken waren in het Russisch, en niet in Wat op dat moment ook nog niemand datzelfde Google Earth te zien dat er een het Chinees. in het westen wist was dat de Chinezen groot complex was neergezet met een Met deze pakken werd een trainingspro- bezig waren met het ontwikkelen van hun opvallend grote, ronde ruimte. Het bleek gramma opgestart. In het NBL werd op de eigen EVA pak. Uiteraard was de Orlan

30 Ruimtevaart 2019 | 2 Linksboven: het Neutral Buoyancy Laboratory in aanbouw. [Google Earth, juni 2006]. Rechtsboven: drie jaar later was het NBL gereed. [Google Earth, juni 2009]. Linksonder: het NBL in het Astronaut Center of China. Rechtsonder: interieur van het NBL. als uitgangspunt genomen en het leek Feitian pak zou dragen. Liu zou het door Veel tijd om te acclimatiseren kregen de daarom ook als twee druppels water op en door beproefde Orlan pak dragen. drie niet. Na op 26 september met succes het Russische pak. De Chinezen noem- Opvallend was dat er geen foto’s werden alle systemen te hebben getest kregen ze den hun ontwerp ‘Feitian’ (‘Flying’) en gepubliceerd van Zhai Zhigang terwijl hij groen licht om hun belangrijkste taak voor brachten die naam in rode letters op een traint in de Feitian. Alle foto’s die in de de volgende dag, de ruimtewandeling, te gele ondergrond aan op een embleem dat loop der jaren zijn vrijgegeven tonen zo- gaan voorbereiden. werd bevestigd op de rechter bovenarm. wel Liu als Zhai terwijl zij in Orlans worden Terwijl piloot Jing Haipeng in de landings- De letters waren geschreven in het hand- geholpen voor hun trainingssessies. De module achterbleef sloten Zhai en Liu het schrift van de leider van de Communis- reden daarvoor zou pas 10 jaar later dui- tussenluik en trokken zij hun ruimtepak- tische Partij, Hu Jintao. Onder de letters delijk worden. ken aan. Na de leefmodule drukloos te werden twee vliegende vrouwenfiguren Beide astronauten brachten vele uren hebben gemaakt werd het luik naar bui- afgebeeld. Deze waren gebaseerd op door in hun NBL, waar een team van ten geopend, waarna Zhai Zhigang zich in Boeddhistische grottekeningen in Dun- meer dan 50 mensen zorgden voor de zijn Feitian voorzichtig naar buiten begaf. huang. noodzakelijke ondersteuning. Onder hen Toen Zhai helemaal buiten was kwam ook Er werd intensief getraind voor de eerste waren zeven duikers die zorgden voor de Liu half naar buiten maar verder ging hij Chinese EVA. Drie astronauten waren aan- veiligheid terwijl Zhai en Liu oefenden niet. Om deze mijlpaal in het Chinese be- gewezen voor de Shenzhou-7 vlucht: Zhai in een speciale trainingsmockup van de mande ruimtevaartprogramma te bena- Zhigang was de commandant, met Jing Shenzhou leefmodule. Intussen werd de drukken gaf Liu een klein vlaggetje op een Haipeng en Liu Boming als medebeman- Shenzhou-7 in gereedheid gebracht voor stokje aan Zhai, die daarmee wat heen en ningsleden. De EVA zou worden uitge- de vlucht. weer zwaaide naar het vluchtleidingscen- voerd door Liu Boming en Zhai Zhigang. Op 25 september 2008 was het zover. Na trum in Beijing, waar men de activiteiten Voorzichtig als ze waren, besloot men dat te zijn uitgezwaaid bij hun vertrek vanuit live volgde. En dat was het dan… De twee alleen Zhai zich helemaal naar buiten zou de Wentiange bemanningsverblijven astronauten klommen weer terug aan begeven. Liu zou slechts half naar buiten in Dongfeng Aerospace City reden de boord en het luik werd gesloten. Alles bij gaan en in het luik blijven “staan”. Mocht astronauten naar het Jiuquan Satellite elkaar had de hele ruimtewandeling zo’n Zhai in de problemen komen dan kon Liu Launch Center en klommen aan boord 22 minuten geduurd. hem helpen weer naar binnen te komen. van hun ruimteschip, dat daarna zonder Kort na de ruimtewandeling vond de Om het zekere voor het onzekere te ne- problemen in een baan om de aarde werd tweede belangrijke gebeurtenis plaats: men, werd besloten dat alleen Zhai een gebracht. vanaf de leefmodule werd de Ban Xing

Ruimtevaart 2019 | 2 31 Linksboven: twee Russische Orlan trainingspakken. Rechtsboven: Zhai Zhigang klimt in een Orlan voor een trainingssessie voor de Shenzhou-7 vlucht. Linksonder: 0nderwater-training voor Shenzhou-7. Rechtsonder: links een Feitian pak, rechts een Orlan. Zoek de verschillen…

(BX-1) losgelaten. Deze subsatelliet Kort na de vlucht werd in Nanking een Intussen ging men door met ontwik- vloog vervolgens in formatie met en rond tentoonstelling ingericht waar behalve kelingen aan de Feitian, en op 20 april Shenzhou-7, terwijl hij foto’s en video een Feitian pak ook de teruggebrachte 2018 werd aan de verzamelde pers de maakte van het ruimteschip. Daarna ver- handschoenen en vlag, de Shenzhou-7 trainingsversie van het pak gepresen- wijderde hij zich tot een afstand van onge- landingsmodule en parachute, en nog teerd in het NBL, waar een demonstratie veer 200 kilometer van Shenzhou, om er diverse andere zaken met betrekking tot werd gegeven van een trainingssessie. vervolgens weer naar terug te vliegen. Dit de vlucht tentoon werden gesteld. Opvallend was dat bij deze presentatie laatste was kennelijk een test voor rendez- De manier waarop de Chinezen “afscheid” bekend werd gemaakt dat ontwikkeling vous en naderingsprocedures, belangrijk hadden moeten nemen van de twee dure van de trainingsversie was begonnen in voor Shenzhou-8, die drie jaar later als pakken was het bewijs dat het bemande 2014, dus zes jaar nadat het “echte” pak eerste Chinese ruimteschip een automati- ruimtevaartprogramma door de Chinese was gebruikt tijdens Shenzhou-7. Dit ver- sche koppeling tot stand zou brengen met overheid van groot belang werd gevon- klaarde weliswaar waarom op alle foto’s het Tiangong-1 laboratorium. den, en dat geld tot op zekere hoogte die waren vrijgegeven Zhai Zhigang een De volgende dag was het tijd voor de een ondergeschikte rol speelde. Alleen Orlan droeg, maar riep ook de vraag op astronauten om terug te keren naar de al de Feitian had $ 4,5 miljoen dollar ge- waarom men had besloten om hem in aarde. Helaas konden de Orlan en Feitian kost, terwijl volgens het Chinese online een pak te laten trainen dat hij niet zou ruimtepakken niet worden teruggebracht. tijdschrift ‘Go Taikonauts’ voor de Orlan dragen tijdens zijn ruimtewandeling. Deze bleven achter in de leefmodule en $800.000 was betaald. Overigens is dit Kennelijk waren de verschillen tussen de na de separatie kort voor het binnengaan laatste nooit door NPO Zvezda bevestigd. Orlan en Feitian minimaal. van de atmosfeer verbrandden ze. Slechts De afloop van de eerste Chinese ruim- Met de ontwikkeling van de Feitian is enkele souvenirs werden meegenomen tewandeling maakte het overigens wel China nu in staat om ruimtewandelingen om in musea te worden geplaatst: de Fei- duidelijk dat een dergelijke operatie uit te voeren met eigen technologie. Dat tian handschoenen, en het vlaggetje waar waarschijnlijk niet meer zou worden her- roept de vraag op of de twee overgeble- Zhai zo enthousiast mee had gezwaaid. haald totdat de eerste module van het ven Orlans nog gebruikt zullen worden Na een vlucht van slechts twee dagen en Chinese ruimtestation in de ruimte zou voor ruimtewandelingen wanneer de 20 uur landde Shenzhou-7 op 28 septem- zijn gebracht in 2020. Zelfs voor China bouw van het ruimtestation begonnen ber in de woestijn op zo’n 120 kilometer was eenmalig gebruik van EVA pakken is. ten zuidwesten van de stad Sonid Youqi in waarschijnlijk toch een te dure grap om Er is echter nog iets dat met name experts Binnen-Mongolië. dat meerdere keren te doen. in het westen zich afvragen: de EVA erva-

32 Ruimtevaart 2019 | 2 Linksboven: artistieke impressie van de Shenzhou-7 met de twee EVA pakken in de leefmodule. Rechtsboven: een van de EVA pakken wordt in de leefmodule van de Shenzhou-7 geladen. Linksonder: de bemanning van Shenzhou-7: Jing Haipeng, Zhai Zhigang en Liu Boming. Rechtsonder: Zhai, in zijn Feitian, zwaait buiten het ruimteschip met de Chinese vlag die werd aangereikt door Liu die, gekleed in een Orlan, slechts half naar buiten zou gaan. ring van de Chinezen is met een minuut wel iets meer inhoudt dan het even bui- staat denken ze kennelijk dat ze er zijn.” of 20 uiterst beperkt te noemen en dat ten een ruimteschip met een vlaggetje Mogelijk hebben de Chinezen een me- kan nog als een understatement worden zwaaien. Of, zoals een ESA functionaris thode gevonden om het ruimtestation gezien. De vraag is of men zich in het het verwoordde: “Je krijgt de indruk dat te bouwen met aanzienlijk minder ruim- Astronaut Center of China wel realiseert de Chinezen een bucket list hebben van tewandelingen dan nodig waren voor de dat een ruimtewandeling ten behoeve te realiseren doelen, waarvan een EVA constructie van het International Space van de constructie van een ruimtestation er één was. En nu daar een vinkje achter Station. De tijd zal het leren.

De vlag waarmee Zhai zwaaide werd na de vlucht tentoongesteld in Nanking.

Ruimtevaart 2019 | 2 33 Ruimtewapens: fictie of realiteit? Deel 3: Niet-kinetische ASAT

Henk H.F. Smid

Op 18 juni 2018 kondigde de Amerikaanse president Trump aan: ‘We are going to have the Space Force’. Deze aankondiging zorgde voor extra aandacht in de media op het gebied van ruimtewapens. In deel 1 en 2 van deze serie werd een overzicht gegeven van de kinetische ASAT programma’s van Amerika, Rusland en China. In dit deel wordt een overzicht gegeven van de huidige stand van zaken op het gebied van niet-kinetische ASAT.

en toenemend aantal landen en degradatie of zelfs vernietiging van de energie om bijvoorbeeld verbindin- commerciële partijen maken ge- drie systeemelementen van ruimtemid- gen tussen systeemelementen te bruik van de ruimte voor zaken delen: de satelliet, het grondstation en/ verstoren; als waarneming (meteorologie, of de communicatie daartussen. ASAT • Cyber Warfare (CW). Wapens die Einlichtingen, verkenning), communi- wapens kunnen worden verdeeld in vijf software- en netwerktechnieken ge- catie en navigatie. Deze zaken zijn al soorten. De drie hier laatst genoemde bruiken om computer netwerken te lang niet meer voorbehouden aan de soorten, gezamenlijk Niet-Kinetische compromitteren of te verstoren, of grote mogendheden. Het toenemende ASAT genoemd, worden in dit deel be- zelfs computersystemen te vernieti- gebruik van en het vertrouwen op in de handeld. gen. ruimte gestationeerde middelen voor • Co-orbital (CO). Kinetische wapens nationale veiligheidsdoeleinden leidt er die door raketten in de ruimte worden Niet-Kinetische (NK)-ASAT toe dat steeds meer landen zich toeleg- gebracht en daar afwachten totdat zij Onder een niet-kinetisch Anti Satelliet gen op de verdediging van die middelen. naar het doel worden geleid (zie deel (NK-ASAT) wapen wordt hier verstaan Landen die de noodzaak daarvan inzien 1 in Ruimtevaart 2018|4); een wapen dat géén gebruik maakt van ontwikkelen daarom Counterspace • Direct Ascent (DA). Het gebruik van een grond- lucht- of zee gelanceerde activiteiten en technieken. Defensieve door raketten in de ruimte gebrachte raket om met een meegevoerde onder- Counterspace helpt je je eigen mid- onderscheppers die rechtstreeks het schepper satellieten kinetisch te ver- delen te beschermen terwijl offensieve doel met kinetische energie (botsing nietigen door een botsing of een nabije Counterspace moet voorkomen dat je en/of ontploffing) vernietigen (zie ontploffing. tegenstander zijn ruimtemiddelen kan deel 2 in Ruimtevaart 2019|1); aanwenden. Tot de offensieve Counter- • Directed Energy (DE). Wapens die De nucleaire optie space behoren bijvoorbeeld antisatel- geconcentreerde energie (laser, deel- De Amerikanen en Russen hebben sinds liet wapens (ASAT). Deze groep van tjes- of microgolfbundels) gebruiken het einde van de vijftiger jaren ASATs wapens kan worden gebruikt om de om de werking van het doel te ver- ontwikkeld. De eerste generatie ASATs ruimtecapaciteiten van de tegenstan- minderen of te doen stoppen; waren niet-nucleair- of nucleair geladen der te verminderen door het toepassen • Electronic Warfare (EW). Wapens die ballistische raketten. De niet-nucleair van verstoring, misleiding, ontzegging, gebruik maken van radiofrequentie- geladen ballistische raket moest de sa-

34 Ruimtevaart 2019 | 2 Links: Starfish Prime detonatie [Los Alamos National Laboratory]. Rechts: Artistieke afbeelding van een Space Laser Satellite Defense System. [USAF] telliet direct raken of moest nabije satel- induceert spanning in stroomkringen. strijken met gebundelde energie zoals lieten vernietigen door rondvliegende Zowel die optredende spanning als de laser-, microgolf- of deeltjesstralen. Een bomscherven. In het geval van nucleair daarmee gepaard gaande stroom kan DEW kan worden gebruikt tegen perso- geladen raketten moest de satelliet wor- (hitte-)schade veroorzaken in elektri- nen, materiaal, en meer specifiek tegen den vernietigd door de effecten van de sche bedradingen. Bedradingen en com- satellieten, waarmee het een DE-ASAT nucleaire detonatie. ponenten kunnen tegen EMP worden wordt. Amerika ontwikkelde en testte in het beschermd door deze onder te brengen begin exo-atmosferische nucleaire in een geaarde omgeving (hardening), Laser (1 kT) ASATs. Op 9 juli 1962 lanceerden maar antennes bijvoorbeeld niet. Lasers worden al lang gebruikt tegen de Amerikanen (oefening Starfish In de ruimte gestationeerde nucleaire doelen in de ruimte en zijn vaak onder- Prime) vanaf Johnson Island op een ASAT zijn bijvoorbeeld de nuclear pump- deel van specifieke wapenprogramma’s. Titan raket een 1,4 MT nucleair wapen ed ASAT. Deze wapens gebruiken een Een laser is een lichtbron die in staat is dat op 400 km hoogte tot ontploffing nucleaire explosie in de ruimte om rönt- een smalle bundel licht voort te brengen werd gebracht. De lichtflits was tot op genstraling, neutronen, gammastralen, waarbij dit licht coherent, monochroma- Hawaii te zien. Verwacht werd dat een of andere straling uit het elektromag- tisch en directioneel is. Laagvermogen doel zou worden vernietigd door de netisch spectrum te genereren en die lasers worden bijvoorbeeld gebruikt thermische schokgolf, röntgenstraling te richten op de doelsatelliet. Dit zijn voor precieze afstandsmeting, maar ook of andere stralings- of elektromagneti- enkelschots-wapens omdat de nucleaire voor het verblinden van sensoren op sche effecten. Na de nucleaire detonatie explosie het wapen direct vernietigt. Dit satellieten. Aangetoond is dat commer- volgden energetische bèta deeltjes het soort wapens zijn echter eveneens een cieel verkrijgbare laagvermogen lasers aards magnetisch veld en verlichtten de gevaar voor de bevolking op aarde, bij effect kunnen hebben op satellietsen- hemel. Elektronen vormden een stra- gebruik of bij onbedoelde ongelukken, soren. Van Amerika, China en Rusland is lingsgordel rond de aarde. Er bestond vanwege het naar de aarde dalende bekend dat zij onderzoek doen (en tes- toen nog geen duidelijk beeld van wat radioactieve ruimtepuin dat daar het ten bij ABM proeven) naar medium- tot er precies zou kunnen gebeuren v.w.b. gevolg van kan zijn. Deze wapens zijn hoogvermogen lasers in het kader van de samenstelling en sterkte van deze alleen theoretisch onderzocht. antisatellietwapens. Naar verluid zijn er stralingsgordel. Men wist ook niet wat veel meer landen die onderzoek doen voor negatieve effecten voor andere Conclusie naar militair bruikbare lasersystemen, (ook de eigen) satellieten deze stralings- Na de niet voorziene effecten van de maar dat is moeilijk aan te tonen. gordel zou kunnen hebben. Al snel bleek EMP zijn Amerika en de Sovjet Unie Laagvermogen lasers kunnen worden dat drie satellieten in lage aardomloop gestopt met de nucleaire optie voor gebruikt om missiekritieke satel- onklaar waren geraakt. In de maanden ASAT. De Comprehensive Test Ban Treaty lietsensoren tijdelijk of permanent te daarna raakten nog eens minstens verbiedt sinds 1996 het tot ontploffing verblinden. Een satelliet met een laser zes satellieten door de stralingsgordel brengen van een nucleair wapen in de aanvallen vanaf de aarde vraagt om onklaar doordat de zonnepanelen en/ ruimte. Er is/wordt veel studie verricht eigenschappen als hoge lichtstraalkwa- of elektronische componenten door de naar de mogelijkheden om elektroni- liteit, adaptieve optica (continue aan- straling werden aangetast. De eerste sche apparaten te hardenen (beveiligen) pasbare spiegels die de turbulentie in de commerciële satelliet Telstar en de En- tegen een veelheid aan stralingen. Door atmosfeer compenseren), en geavan- gelse satelliet Ariel-1 werden eveneens steeds betere hardeningstechnieken ceerde controle over het richten van de beschadigd. Ook de Sovjet Unie testte wordt EMP nu weer gezien als een mo- laserstraal. Deze technologieën zijn zeer met vergelijkbare resultaten nucleair gelijke toekomstige optie. complex en kostbaar, maar haalbaar geladen raketten in de ruimte. voor hooggeïndustrialiseerde landen. De elektromagnetische puls (EMP) die Directed Energy (DE) ASAT Ook is een laserstraal pas effectief tegen vrijkomt na een nucleaire explosie stelde Een Directed Energy Weapon (DEW) is een satellietsensor als het mogelijk is de onderzoekers voor grote problemen. een wapensysteem dat schade aan een deze straal binnen het gezichtsveld Het magnetische veld van de EMP doel toebrengt door dat doel te be- (field of view) van de sensor te richten.

Ruimtevaart 2019 | 2 35 Links: YAL-1 Airborne Laser Test Bed met de spiegel zichtbaar in de neus [US-MDA]. Rechts: MIRACL Mid-Infrared Advanced Chemical Laser Beam Director. [Wikipedia]

Om meer dan de sensoren van een sa- vluchtwapens, maar hij is ook getest ruim met een opening boven op het telliet te verblinden en dus structurele tegen ballistische raketten en, in 1997, vliegtuig. Zo werd het Skif-DM lasersys- schade toe te brengen, moet het wapen- als ASAT tegen een oude Amerikaanse teem getest. Nadat het eerste vliegtuig systeem behalve de hiervoor genoemde satelliet (MSTI-3). in een brand verloren was gegaan, werd eigenschappen ook een hoog vermogen De ALTB Chemical Oxygen Iodine Laser met een tweede het testen voortgezet. (100+ kW) hebben. Er wordt over de vernietigde in 2010 met succes ballisti- Naar verluidt hebben er verschillende hele wereld hard gewerkt aan hoogver- sche raketdoelen. Het programma werd succesvolle testen (2009) plaatsgevon- mogen lasers voor allerlei toepassingen. in 2011 gestopt (kosten $ 5 miljard). den voordat het programma in 2011 Echter, voordat militaire operationele Sommige technologieën van de ALTB om financiële redenen werd stopgezet. toepassingen met hoogvermogen lasers worden hergebruikt in nieuwe militaire In 2012 werd het programma echter al gemeengoed worden, moeten nog heel systemen. Het High Energy Liquid Laser weer hervat. In april 2017 sprak een ver- wat problemen worden opgelost. Hui- Area Defense System (HELLADS) dat tegenwoordiger van het Almaz-Antey dige laser wapensystemen zijn te zwaar door DARPA wordt ontwikkeld, heeft ontwerpbureau dat zij opdracht hadden (vermogen) om sensoren te verblinden met succes gebruik tot 150 kW aange- gekregen to develop weapons that could en te licht om structureel schade toe toond tegen een grote verscheidenheid interfere electronically with or achieve te brengen aan satellieten. Chemische aan doelen. In Amerika worden natuur- direct functional destruction of those lasers zijn de enige systemen die me- lijk nieuwe systemen ontwikkeld, maar elements deployed in orbit. Dit nieuwe gawatt vermogens kunnen produceren, de bijzonderheden daarvan worden systeem wordt Sokol Echelon genoemd maar de brandstof die daarbij moet geheim gehouden en ondergebracht/ en zal worden uitgerust met de 1LK222 worden gebruikt is zwaar giftig en ze verstopt in allerlei begrotingsonderde- laser die afwijkt van de Carbon Dioxide moeten worden gevoed door een exter- len. Om een voorbeeld te noemen: In Laser uit de jaren tachtig. Het zou vol- ne krachtbron. Elektrisch aangedreven 2016 Boeing Directed Energy and Strate- gens persbureau Tass op een hagelnieuw halfgeleider lasers zijn goed te maken gic Systems was awarded a $275,000,000 vliegtuig worden geïnstalleerd. Mogelijk en gemakkelijker in het gebruik, maar indefinite-delivery/ indefinite-quantity zou dit de nieuwe Tupolev PAK-DA stra- kunnen (nog niet) voldoende vermogen contract for research, engineering, and tegische bommenwerper zijn. Van het leveren. Het onderzoek en de ontwikke- program management to advance scien- 1LK222 lasersysteem zijn in het publieke ling van adaptieve optica vindt voorna- tific and technical knowledge of ground- domein geen gegevens bekend. melijk plaats in Amerika, Canada, China, based space-superiority capabilities and Rusland heeft een groot aantal (soorten) India, Japan en Rusland. technology, and then apply and transition operationele laser afstandsmeting stati- that knowledge to achieve Air Force and ons waarvan het merendeel de capaciteit Amerika national goals. heeft om gevoelige optische sensoren De meeste DEW lasersystemen worden op satellieten (tijdelijk) te verblinden. ontwikkeld voor verdediging tegen Rusland Van deze laserstations maken negen (ballistische) raketten maar hebben Rusland heeft veel academische ken- stuks deel uit van de wereldomvattende inherente ASAT mogelijkheden. Voor- nis op het gebied van directed energy International Laser Ranging Service beelden in Amerika zijn de Mid-Infrared fysica en ontwikkelt van oudsher allerlei (ILRS). Het ILRS netwerk ondersteunt Advanced Chemical Laser (MIRACL) voor militaire lasertoepassingen. Hieronder laser afstandsmeting voor geodetisch de Amerikaanse marine en de Boeing vallen bijvoorbeeld vliegtuig- en grond- wetenschappelijk werk met satellieten YAL-1 Airborne Laser Test Bed (ALTB) gebonden lasersystemen voor het aan- die daarvoor reflectoren hebben. voor de luchtmacht. De MIRACL is een vallen van missiekritieke sensoren en Al in de zeventiger jaren ontwikkelde en Chemical Deuterium Fluoride Laser die onderdelen in satellieten. testte de Sovjet Unie een in de ruimte operationeel werd in 1980. Deze laser Tijdens de tachtiger jaren begon de gestationeerde hoogvermogen laser kan gedurende 70 seconden een 1 MW Sovjet Unie met een ontwikkelings- voor ASAT missies. Het testplatform ongedempte golf van licht produceren. programma voor het plaatsen van een Skif-DM (Polius) was een uitzonderlijk Oorspronkelijk was deze laser bestemd hoogvermogen laser op een aangepast groot en zwaar ruimtevaartuig (80 T) om op schepen te worden geplaatst Il-76 transportvliegtuig (Beriev A-60). De dat alleen maar door de Energia draag- ter bescherming tegen anti-ship kruis- laser werd geïnstalleerd in het vracht- raket in de ruimte zou kunnen worden

36 Ruimtevaart 2019 | 2 Links: Beriev A-60/Il-76 Airborne Laser Testbed [Beriev Aircraft Company]. Rechts: Skif-DM/Polius-Energia combinatie op het Baikonoer lanceer- centrum [forum.kerbalspaceprogram.com] gebracht. Deze laser ging verloren in de heid zo’n zwaar platform (5 - 10 T) in de den of neutrale atomaire of subatomaire laatste, mislukte, lancering van de Ener- ruimte te brengen met hun Lange Mars- deeltjes om schade aan een doel toe te gia draagraket op 11 mei 1987. Later 5 draagraket. brengen door het verstoren van de mo- werd bekend dat de Skif-DM een 1 MW leculaire of atomaire structuur van het Carbon Dioxide Laser was. Er vonden Hoogvermogen microgolfwapen doel. Het is de minst ontwikkelde van de geen vergelijkbare lanceringen plaats en Microgolfwapens kunnen door het ge- DEWs technologieën en krijgt voor zover het programma is hoogstwaarschijnlijk richt uitzenden van microgolfenergie bekend ook de minste financiering. Het bij het ter ziele gaan van de Sovjet Unie schade toebrengen aan een doel en heb- is eigenlijk ook geen echte DEW. Lasers in 1991 beëindigd. Er zijn geen aanwij- ben sinds Starfish Prime de aandacht en masers sturen elektromagnetische zingen dat Rusland op dit moment de van militairen. De wapens genereren energie naar het doel. Een PBW brengt mogelijkheid/technologie bezit, noch een intense golf van microgolfenergie kinetische energie naar de atomaire het plan heeft, om een laser ASAT capa- die sterk genoeg is om elektrische cir- structuur van het doel en is dus eigenlijk citeit in de ruimte te ontwikkelen. cuits te overbelasten en grote stromen een hard-kill wapen. te induceren die tijdelijk dan wel per- Theoretisch wordt het PBW volledig China manent elektrische systemen onklaar begrepen en wordt er op kleine schaal, China ontwikkelt lasertechnologie maken of zelfs doen smelten. Twee wetenschappelijk, mee geëxperimen- sinds de zestiger jaren en maakt er soorten wapens worden onderschei- teerd. De praktische uitvoering, vol- geen geheim van dat zij zich intensief den. De ene is de elektromagnetische doende energie op het doel krijgen in bezighoudt met het ontwikkelen van pulsbom (e-bomb); de andere is de z.g. een militaire conflictomgeving zodat laserwapens (programma 640-3). Het maser (microgolfversterking door gesti- het doel onklaar wordt gemaakt, is verre daaropvolgende programma 863 bestu- muleerde uitzending van straling). Wa- van realiseerbaar. Het Amerikaanse deerde Free Electron Lasers en Chemical pens variëren van laagvermogen Active Strategic Defense Initiative ontwikkelde Oxygen Iodine Lasers die rond 1993 wer- Denial Systems die de oppervlakte van de theorie/technologie van de elektrisch den getest. China test openlijk laserwa- het doel verhitten (bijvoorbeeld de huid neutrale deeltjesstraal die op een in pens tegen bijvoorbeeld vliegtuigen en van mensen als crowd control wapen) tot de ruimte gestationeerd platform zou drones en brengt deze commercieel op hoogvermogen radarsystemen die vij- moeten worden geplaatst. Een proto- de markt. Een voorbeeld van een opera- andelijke elektronica (bijvoorbeeld van type van dit wapen werd in 1989 met tionele militaire laser in de aanbieding UAVs) op afstand onklaar kan maken succes getest tijdens een vier minuten is de LW-30 die in november 2018 op de door via antennes binnen te dringen. durende sub-orbitale vlucht waarna het Zhuhai Airshow werd tentoongesteld. Theoretisch is het probleem onder uiteindelijk in het Smithsonian Museum Wetenschappelijke onderzoekers pu- controle, maar er moeten nog wel een in Washington DC belandde. Vooralsnog bliceerden in 2013 in het blad Chinese aantal praktische en technologische wordt het PBW nog niet gezien als een Optics dat China in 2005 een 50 - 100 kW horden genomen worden voordat het praktisch uitvoerbare ASAT. grondgebonden laser heeft gebruikt beoogde wapen operationeel als ASAT tegen een satelliet in lage aardomloop kan worden ingezet. Te denken valt aan Conclusie (600 km) en in 2006 werd China er van voldoende uitgezonden vermogen en De drie DEWs die hier zijn besproken verdacht Amerikaanse satellieten met hoge versterking antennetechnologie. zijn de meest bekende. Er zijn nog exo- laser te hebben bestreken. China is een Het omzeilen van de beperkingen door tischere wapens zoals het Laser-Induced actief lid van de ISLR service en heeft de invloed van de atmosfeer (water- Plasma Channel Weapon, Pulsed Energy zeven aangesloten laser stations. druppels absorberen microgolven) kan Projectiles, of het Long-Range Accoustic Chinese wetenschappers publiceren worden gerealiseerd door het wapen op Device Weapon om er maar enkele te veel over lucht-, zee- en ruimte gebon- een platform (satelliet) in de ruimte te noemen. Al dit soort wapens zijn, zeker den lasers, maar er zijn in het publieke stationeren. in Amerika en Rusland, de revue gepas- domein geen aanwijzingen dat deze seerd, of heeft men getracht te ontwik- daadwerkelijk worden getest. Mocht Deeltjesstraling kelen en zo mogelijk te testen. Voor- China een ruimtelaserplatform ontwik- Een Partical Beam Weapon (PBW) ge- alsnog, voor ASAT doeleinden, komen kelen, dan heeft zij wel de mogelijk- bruikt een hoge energiestraal van gela- alleen laserwapens in aanmerking. We

Ruimtevaart 2019 | 2 37 Artistieke afbeelding van een Particle Beam Weapon [activistpost.com] Ruimtevaart en Cyber(on)veiligheid

Drie decennia geleden was cyberspace een term uit kunnen komen van statelijke- en militaire acties (moedwillige de sciencefiction literatuur die werd gebruikt om het ontwrichting van de maatschappij, verlies van privacy), van ontspruitende netwerk van gekoppelde computers aan te georganiseerde misdaad (o.a. ransomware om er financieel duiden. Vandaag de dag is ons moderne leven grotendeels beter van te worden), niet-statelijke groepen met terroristische afhankelijk geworden van een goed werkend internet dat motieven (vernietigen van ruimtevaartinfrastructuur) en van in toenemende mate steunt op ruimtevaart gerelateerde individuele hackers die hun kunnen willen showen. communicatie- en informatiediensten en netwerken. Te Ruimtevaart is niet meer voorbehouden aan rijke landen met denken valt onder meer aan kritische infrastructuur zoals voldoende academische kennis. De huidige technologie brengt nutsbedrijven, communicatie in de meest uitgebreide ruimtevaart binnen het bereik van landen en (internationale) zin van het woord, financiële en zakelijke dienstverlening organisaties, grote bedrijven en zelfs eenlingen. Capaciteiten zoals telebankieren of betalen met een smartwatch, die een decennium geleden nog strikt waren voorbehouden draadloze controle van kinderspeelgoed tot op afstand aan grote inlichtingendiensten zijn tegenwoordig bestuurbare/schakelbare elektronische toepassingen, commercieel te verkrijgen. De snelle technologieontwikkeling informatie voorziening, meteorologie, defensie, big in de ruimtevaart maakt het haast onmogelijk een passend data, etc. Het merendeel is afhankelijk van ruimtevaart antwoord te vinden op cyberdreigingen. Bovendien wordt de infrastructuur waaronder satellieten, grondstations en mensheid geaffecteerd door digitale moeheid (zeker de wat dataverbindingen op alle niveaus. Satellietoperaties en oudere generatie) en houdt de wetgeving geen gelijke tred andere ruimtevaarttoepassingen vertrouwen in toenemende met de ontwikkelingen. mate op op het internet gebaseerde netwerken. Inherent Technologie op zich kan niet de grondslag zijn voor hieraan is cyber(on)veiligheid. beleidsontwikkelingen op het gebied van cyberveiligheid. Er is een nog niet voltooide vermenging ontstaan Technologische benaderingen hebben niet de breedte noch van ruimtevaart en cyberspace. Satellieten en andere de diepte voor volledige deelname van alle stakeholders ruimtevaartmiddelen zijn zoals alle onderdelen van de die bruikbare bijdragen kunnen leveren aan het adresseren digitale infrastructuur kwetsbaar voor cyberaanvallen. van een veelheid aan dreigingen. Het is noodzakelijk een Cyberkwetsbaarheid manifesteert zich zowel in de cyberveiligheidsregime te ontwikkelen dat flexibel en aardse infrastructuur (satelliet controlecentra) als in multilateraal op de ruimtevaart is gericht. Internationale satellieten. Cyberaanvallen op satellieten kunnen de samenwerking is daarbij een absolute noodzaak. Een vorm hebben van het storen en/of misleiden (ouderwetse niet bureaucratische aanpak moet daarbij standaarden elektronische oorlogsvoering) of van het hacken van ontwikkelen op het gebied van samenwerking, risicoanalyse, communicatienetwerken, maar ook van het tot doelwit maken kennisuitwisseling en innovatie om te komen tot een van satellietcontrolesystemen en missie gebonden software. slagvaardig en effectief antwoord op de dreigingen. Mogelijke cyberdreigingen tegen ruimtevaartmiddelen

38 Ruimtevaart 2019 | 2 Links: Russisch EW systeem [americanmilitaryforum.com]. Rechts: Computer Network Operations [adfind.tv] zien dan ook dat door een aantal landen, Landmacht zich bezig met Elektronische valt hierbij aan de vele draadloze (wifi) niet alleen Amerika, China en Rusland, Oorlogsvoering. De compagnie is een toepassingen zoals handcomputers, verschillende soorten laserwapens wor- onderdeel van 103 ISTAR-bataljon, dat mobiele telefoons en zelfs op afstand den ontwikkeld. militaire inlichtingen verzamelen tot bestuurbare (video)camera’s, gebruiks- hoofdtaak heeft. De compagnie houdt toestellen en speelgoed. Al deze ap- Electronic Warfare (EW) ASAT zich bezig met het onderscheppen, af- paraten, indien niet goed beveiligd, Elektronische oorlogsvoering (EOV) luisteren, uitpeilen, analyseren en (ver) zijn uiteindelijk potentiele ingangen in wordt wel gedefinieerd als het toepas- storen van radiocommunicatie en ande- computernetwerken die worden geëx- sen van alle mogelijke processen om re typen radio-uitzendingen. Echter, het ploiteerd door kwaadwillenden met het het elektronische dataverkeer van de gesproken woord is daarbij al lang niet doel deze netwerken te controleren/ vijand te onderscheppen, verstoren of meer de alles bepalende factor en het over te nemen. De (data)verbinding via onmogelijk te maken. In het kader van accent verlegt zich meer en meer naar satellieten om netwerken te koppelen is EW-ASAT praten we dan bijvoorbeeld interceptie van elektronische signalen daarbij van het grootste belang (meest over het met opzet storen van de vij- die technische informatie bevatten. Het gebruikt) en is nog steeds vaak de zwak- andelijke radiofrequentie verbindingen is ondenkbaar dat Nederland militaire ste schakel. Militaire verbindingen lopen van en naar een satelliet. Dit wordt vaak missies uitvoert zonder dat een compo- veelal via speciaal beveiligde satellieten, aangeduid met het ‘jammen’ van de ver- nent van EOV wordt toegevoegd. maar netwerkkoppelingen van elektrici- bindingen. Jamming van de satelliet met teitscentrales en/of andere nutsbedrij- een interferentiesignaal wordt het jam- Cyber Warfare (CW) ASAT ven moeten het vaak doen met zwak of men van de ‘uplink’ genoemd; jamming De grens tussen EW-ASAT en CW- niet beveiligde commerciële satellietver- van het grondstation het jammen van de ASAT is vaag en soms wat gekunsteld. bindingen en zijn inherent gevoelig voor ‘downlink’. Het onderscheppen van deze Ook diverse benamingen die door inbraken. up- en downlinks i.p.v. ze te jammen kan elkaar heen worden gebruikt scheppen belangrijke informatie opleveren. EW soms verwarring: Information Warfare, Conclusie mogelijkheden en kwetsbaarheden wor- Computer Network Operations, Decep- EW-ASAT en CW-ASAT zijn hier sum- den beschouwd als zeer gevoelige infor- tion Operations, Cyber Counterspace, mier behandeld omdat zij altijd onder- matie en daarom is er weinig specifieks Network Centric Warfare, Command & deel van een groter geheel zijn. Men kan bekend in het publieke domein. Testen Control Warfare. Nieuwe technologieën de Command & Control van een satelliet worden over het algemeen gedaan in die worden toegepast maken daarbij overnemen en dus de satelliet laten speciale omgevingen (Kooi van Faraday) gewag van Spectrum Warfare waarin doen wat men wil, of zelfs uitschakelen van waaruit geen informatie kan ont- elektronische- en cyber oorlogvoering, zonder ruimtepuin te veroorzaken. Men snappen. Wel is algemene theoretische en andere technologische toepassingen kan ook inluisteren in de datastroom kennis over de mogelijkheden van EW om het RF-spectrum te controleren/ en daar essentiële informatie uithalen. beschikbaar en die kennis is onverkort beheersen, worden samengevoegd. Het Of men kan inbreken in de datastroom van toepassing bij dataverkeer tussen zijn low cost/high value operaties die en zich zo bij een aangesloten netwerk satelliet en grondstation v.v. grote asymmetrische effecten kunnen toegang verschaffen. EW-ASAT en CW- EW-ASAT is iets dat niet alleen is weg- hebben. Satellieten voor communicatie ASAT kunnen daarbij zowel in de plaats gelegd voor Amerika, China en Rusland. en dataoverdracht spelen een cruciale komen van conventionele counterspace Omdat heel veel elektronische data- rol hierin. Niet alleen de steeds toene- operaties of daaraan complementair uitwisseling via satellietkanalen gaat, mende technologische vooruitgang, zijn. houden landen die regionaal militair iets maar ook de brede proliferatie daarvan, te betekenen hebben zich hier mee bezig is er de oorzaak van dat (commerciële) Henk Smid is gepensioneerd hoofdofficier omdat ze weten dat hun tegenstanders elektronische verbindingen, bekabeld van de Koninklijke Luchtmacht, ruimte- het ook doen. Ook Nederland. Zo houdt of niet, gevoeliger worden voor inbra- vaart analist en publicist van ruimtevaart 102 EOV-compagnie van de Koninklijke ken (hacking) in netwerken. Te denken gerelateerde artikelen.

Ruimtevaart 2019 | 2 39 Ruimtevaartkroniek Marco van der List

Deze kroniek beschrijft de belangrijkste gebeurtenissen in de De Soyuz maakt vervolgens een ballistische afdaling gevolgd ruimtevaart die hebben plaatsgevonden tussen 10 oktober door een normale parachutelanding. De capsule komt 19 minu- 2018 en 31 december 2018. Tevens zijn alle lanceringen ver- ten en 46 seconden na de start op 260 km van de lanceerbasis ten meld waarbij een of meerdere satellieten in een baan om de oosten van de stad Jezkazgan neer. Het duurt ongeveer 1,5 uur aarde of op weg naar verder in de ruimte gelegen bestem- eer reddingsdiensten de landingsplaats weten te bereiken en dan mingen zijn gebracht. hebben Ovchinin en Hague al zelf hun capsule verlaten. Alle in deze kroniek vermelde tijden zijn in UTC (Coordinated Universal Time). 15 oktober 2018 | 04:23 uur Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang 11 oktober 2018 | 08:40 uur • Beidou-39 & -40 • COSPAR: 2018-078A & 078B Draagraket: Soyuz-FG • Lanceerplaats: Baykonur Chinese navigatiesatellieten, elk met een massa van 1060 kg. In De lancering mislukt als na twee minuten tijdens het afwerpen een van een hoge omloopbaan (21.537 km x 22.193 km x 55,0°). de vier opduwraketten in botsing komt met de nog steeds werkende centrale tweede trap. De tweede trap desintegreert en ontsnappings- 17 oktober 2018 | 04:15 uur raketten trekken de Soyuz capsule weg van de falende raket. Draagraket: Atlas-5 • Lanceerplaats: Canaveral • Soyuz MS-10 • COSPAR: Geen, mislukt • USA-288 • COSPAR: 2018-079A Russisch bemand ruimteschip met aan boord de Rus Aleksei Amerikaanse militaire geostationaire communicatiesatelliet. De Ovchinin en de Amerikaan Nick Hague. Twee minuten en drie 6168 kg zware kunstmaan staat ook bekend onder de naam (Ad- seconden na de start, op een hoogte van ongeveer 60 km, wordt vanced Extreme High Frequency Satellite) AEHF-4 en is gebouwd het bovenste deel van de neuskap met daarin de Soyuz landings- door Lockheed Martin. en leefmodule door ontsnappingsraketten losgetrokken van de raket en de Soyuz service module. 37 seconden later wordt de 20 oktober 2018 | 01:45 uur landingsmodule uit de neuskap gestoten en begint deze aan Draagraket: Ariane-5 • Lanceerplaats: Kourou een ballistische vlucht, waarbij een maximale hoogte van 93 km • BepiColombo • COSPAR: 2018-080A wordt bereikt. Als men de officiële definitie van de Karman- Europese interplanetaire sonde (4025 kg) die eind oktober 2025 linie hanteert, die stelt dat de ruimte begint op een hoogte in een baan om de planeet Mercurius zal komen. De Ariane van 100 km, dan telt de vlucht van de Soyuz MS-10 niet als een stuurt de sonde direct in een ontsnappingstraject naar een he- ruimtevlucht, en is Nick Hague hiermee dus geen astronaut ge- liocentrische baan (0,887 AE x 1,166AE x 0,7°). Om de dichtst bij worden. De Amerikaanse overheid hanteert echter een limiet van de Zon staande planeet te kunnen bereiken zal BepiColombo in 50 mijl (80 km), en zij beschouwen Hague met deze vlucht dus wel totaal 9 gravity assists (1x Aarde, 2x Venus en 6 maal langs Mer- als een astronaut die een ruimtevlucht heeft gemaakt. curius) uitvoeren. Tussen de planeetpassages zal BepiColombo ionenmotoren gebruiken voor de resterende manoeuvres. BepiColombo bestaat uit een drietal delen; de Europese Mer- cury Planetary Orbiter (MPO), de Japanse Mercury Magneto- spheric Orbiter (MMO) en het bijbehorende zonneschild, en de Mercury Transfer Module (MTM) met de ionenmotoren. De MTM heeft aan boord 560 kg xenon stuwstof voor de ionenmo- toren, opgeslagen in drie hoge-druk gastanks.

Nick Hague wordt enkele uren na de mislukte lancering en geslaagde Acht dagen voor de lancering plaatsen technici de neuskap over de Mer- noodlanding van de Soyuz MS-10 weer herenigd met zijn vrouw Katy. curius-sonde BepiColombo. Van onder naar boven zijn achtereenvolgens [NASA] de Mercury Transfer Module (MTM), de Mercury Planetary Orbiter (MPO) en de Japanse Mercury Magnetospheric Orbiter (MMO) te zien. [ESA]

40 Ruimtevaart 2019 | 2 §º§

Airbus Defence & Space in Leiden heeft de zonnepanelen Alibaba. De 29 kg zware kunstmaan zal berichten direct naar de voor zowel MTM als MPO geleverd. De zonnesensoren zijn mobiele telefoons van Alibaba-klanten versturen. Het satellietje afkomstig van TNO. De reactiewielen, de xenon flow control units blijft verbonden met de bovenste trap van de draagraket. voor de ionenmotoren en drukopnemers voor zowel elektrische als chemische voortstuwingssystemen zijn gebouwd door Bradford En- 25 oktober 2018 | 00:15 uur gineering. Draagraket: Soyuz-2.1b • Lanceerplaats: Plesetsk Airbus Defence & Space en APP hebben respectievelijk het motor- Dit is de eerste lancering van een Soyuz raket sinds het ongeluk met frame en de ontstekers van de eerste trap van de Ariane-5 gebouwd. de Soyuz MS-10 op 11 oktober. • Cosmos-2528 • COSPAR: 2018-082A 23 oktober 2018 Russische militaire elektronische afluistersatelliet van De op 12 augustus gelanceerde Parker Solar Probe passeert de baan het type Lotus-S met een massa van 6 ton. Komt in een van de planeet Mercurius, op weg naar haar eerste perihelium. Haar 900 km x 910 km x 67,1° baan. snelheid ten opzichte van de Zon bedraagt nu 50,3 km/s. 27 oktober 2018 | 08:00 uur 24 oktober 2018 | 22:57 uur Draagraket: Zhuque-1 • Lanceerplaats: Jiuquan Draagraket: Chang Zheng-4B • Lanceerplaats: Taiyuan De eerste poging van het Chinese bedrijf om haar commerciële • Hai Yang-2B • COSPAR: 2018-081A Zhuque-1 raket te lanceren mislukt als de derde trap faalt kort voor Chinese civiele oceanografische satelliet (1500 kg) voor het be- het bereiken van een omloopbaan. studeren van zeeniveau, temperatuur van het zeewater en de • Weilai • COSPAR: Geen, mislukt verdeling van windsnelheden net boven het zeeoppervlak. In een Chinese technologische satellieten, eigendom van CCTV (China 929 km x 943 km x 99,35° zonsynchrone baan. Central Television). De kunstmaan (massa 40 kg) gaat verloren als • Tangguo Guan • COSPAR: 2018-081B de lancering mislukt. Chinese commerciële satelliet, eigendom van het internetbedrijf 29 oktober 2018 | 00:43 uur Draagraket: Chang Zheng-2C • Lanceerplaats: Jiuquan • CFOSAT • COSPAR: 2018-083A Chinees-Franse oceanografische satelliet met een massa van 600 kg. De kunstmaan heeft twee radarinstrumenten aan boord, voor het meten van golfbewegingen aan het zeeoppervlak, en de windpatronen boven zee. • CubeBel-1 • COSPAR: 2018-083 Wit-Russische CubeSat van de Belarus National University.

De Europees-Japanse BepiColombo missie verlaat de Aarde op weg Hubble opname van de bolvormige sterrenhoop NGC 1898 nabij het naar de planeet Mercurius. [ESA] centrum van de Grote Magellaanse Wolk. [NASA]

Ruimtevaart 2019 | 2 41 Het ruimtestation ISS, zoals op 24 oktober 2018 gefotografeerd vanuit de vertrekkende Soyuz MS-8. [NASA]

• Changshagaoxin, • COSPAR: 2018-083 • AUTCube-2, STARS-A0 • COSPAR: 2018-084 Chinese amateurradio-satelliet (50 kg). Twee Japanse CubeSats. • Xiaoxiang 1-02, Tongchuan-1, Xinghe, Hongyan-1 & Tianqi-1 • COSPAR: 2018-083 30 oktober 2018 Vijf Chinese CubeSats. Kepler heeft al haar stuwstof verbruikt die voor haar standregeling nodig was. De ruimtetelescoop wordt door NASA uit dienst geno- 29 oktober 2018 | 04:08 uur men. Draagraket: H-2A • Lanceerplaats: Tanegashima • GOSAT-2 • COSPAR: 2018-084A 30 oktober 2018 Japanse civiele aardobservatiesatelliet specifiek bedoeld voor Ook de sonde Dawn, sinds maart 2015 in een baan om de planeto- het onderzoek van de verdeling en variatie in broeikasgassen in ïde Ceres, heeft al haar stuwstof verbruikt en wordt uitgeschakeld. de aardatmosfeer. De 1800 kg zware kunstmaan is gebouwd door Eerder heeft Dawn tussen juli 2011 en september 2012 de planeto- MELCO en beschikt over twee infraroodsensoren. De kunstmaan ïde Vesta onderzocht. staat ook bekend onder de naam Ibuki-2. In een zonsynchrone baan (597 km x 617 km x 97,9°). 30 oktober 2018 Bradford heeft een druksensor voor GOSAT-2 geleverd. De Parker Solar Probe breekt het bestaande snelheidsrecord van 68,6 km/s dat in 1976 door de West-Duitse zonnesonde Helios-2 is • KhalifaSat • COSPAR: 2018-084 gevestigd. Civiele aardobservatiesatelliet met een massa van 330 kg. Dit is de eerste kunstmaan die gebouwd wordt in de Verenigde Arabi- 1 november 2018 | 15:57 uur sche Emiraten, met behulp van kennisoverdracht van het Zuid- Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang Koreaanse Satrec Initiative. • Beidou-41 • COSPAR: 2018-085A • Diwata 2 • COSPAR: 2018-084 Chinese geostationaire navigatiesatelliet. Aardobservatiesatelliet (50 kg) met een amateurradio-experi- ment aan boord. De satelliet is gebouwd en eigendom van het 3 november 2018 | 20:17 uur Filipijnse PHL-Microsat. Draagraket: Soyuz-2.1b • Lanceerplaats: Plesetsk • Ten-Koh • COSPAR: 2018-084 • Cosmos-2529 • COSPAR: 2018-086A Japanse wetenschappelijke satelliet (22 kg) van het Kyushu In- Russische militaire Glonass navigatiesatelliet. De satelliet, van stitute of Technology voor de studie van het ruimtemilieu in een het type Urugan-M met een massa van 1415 kg, wordt in een lage aardbaan. hoge omloopbaan geplaatst (19.100 km x 19.100 km x 64,8°).

42 Ruimtevaart 2019 | 2 §º§

Opname van de rode planeet gemaakt door de 6U-CubeSat MarCO-B tijdens de fly-by op 26 november 2018. [NASA/JPL]

6 november 2018 De Parker Solar Probe bereikt voor het eerst haar perihelium op slechts 38 maal de straal van de Zon (26,5 miljoen km). Hiermee wordt het oude record van de dichtste nadering ruim overtroffen. Het instrumentendek en een deel van de omgeving van de Insight lan- Dat stond sinds 1976 met 43,4 miljoen km op naam van de West- der op Mars. Het koperkleurige object op de voorgrond is het Franse seismologie-experiment. [NASA/JPL] Duits-Amerikaanse Helios-2. Parker Solar Probe vestigt ook een nieuw snelheidsrecord: 98,9 km/s. 15 november 2018 | 20:46 uur 7 november 2018 | 00:47 uur Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Kennedy Space Center Draagraket: Soyuz ST-B • Lanceerplaats: Kourou De eerste trap landt op een drijvend platform in de Atlantische Oce- • MetOp-C • COSPAR: 2018-087A aan. Europese polaire weersatelliet voor Eumetsat (massa is 4086 kg). • Es’hailsat-2 • COSPAR: 2018-090A Dit is de derde en laatste satelliet van een serie van drie door Qatarese commerciële geostationaire communicatiesatelliet Airbus gebouwde kunstmanen (MetOp-A en -B zijn in respec- (5300 kg). De kunstmaan is gebouwd door MELCO in Japan en tievelijk 2006 en 2012 gelanceerd). In een zonsynchrone baan heeft tevens twee amateurradio AMSAT transponders aan boord. (806 km x 807 km x 98,7°). 16 november 2018 | 18:14 uur 7 november 2018 Draagraket: Soyuz-FG • Lanceerplaats: Baykonur Het onbemande vrachtschip HTV-7 wordt losgekoppeld van de • Progress MS-10 • COSPAR: 2018-091A Harmony module van het ISS en begint aan een zelfstandige vlucht. Russische onbemand vrachtschip met voorraden voor het ISS. Drie dagen later verlaat het toestel haar baan om te verbranden in Twee dagen later koppelt de Progress aan de achterzijde van de atmosfeer boven de Grote Oceaan. Zvezda woonmodule.

11 november 2018 | 03:50 uur 17 november 2018 | 09:01 uur Draagraket: Electron • Lanceerplaats: Mahia Draagraket: Antares • Lanceerplaats: Wallops Eerste operationele vlucht van de Electron raket. • Cygnus NGIS-10 • COSPAR: 2018-092A • CICERO-10 • COSPAR: 2018-088 Amerikaans onbemand vrachtschip met voorraden voor het ISS. Amerikaanse meteorologische satelliet (10 kg) met een radio- Het toestel is “S.S. John Young” genoemd, naar de in januari 2018 bedekkingsexperiment. overleden oud-astronaut en maanwandelaar. De Cygnus arri- • Proxima-1 & -2 • COSPAR: 2018-088 veert op 19 november bij het ISS en wordt door de robotarm aan Prototype CubeSats van het Australische Fleet. De twee Proxima de nadirpoort van de Unity module gekoppeld. satellieten zijn de voorlopers voor de operationele Centauri satel- lieten die wereldwijde satellietcommunicatie gaan verzorgen 18 november 2018 | 18:07 uur voor het Internet of Things (IoT). Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang • IRVINE01, Lumur 2-82 & 2-83 NABEO • COSPAR: 2018-088 • Beidou DW-42 & DW-43 • COSPAR: 2018-093A Diverse CubeSats. Twee Chinese navigatiesatellieten. De kunstmanen worden in een hoge omloopbaan geplaatst (typisch 21.500 km x 22.200 km x 55°). 14 november 2018 | 11:38 uur Draagraket: GSLV Mk. 3 • Lanceerplaats: Sriharikota 19 november 2018 | 23:40 uur • GSAT-29 • COSPAR: 2018-089A Draagraket: Chang Zheng-2D • Lanceerplaats: Jiuquan Indiase civiele geostationaire communicatiesatelliet. De 3423 kg • Shiyan-6 • COSPAR: 2018-094A zware kunstmaan is gebouwd door ISRO. Chinese experimentele satelliet voor het onderzoek aan het ruim-

Ruimtevaart 2019 | 2 43 Ruimtewandelaars Kononenko en Prokopev verwijderen isolatiedekens om toegang te krijgen tot de locatie van het lek in de baanmodule van de Soyuz MS-9. [NASA/EVA]

temilieu. In een zonsynchrone baan (488 km x 504 km x 97,4°) den Noorderbreedte, 135,9 graden Oosterlengte). Pas acht minuten • Jiading-1 • COSPAR: 2018-094 later arriveert het signaal op Aarde. Chinese technologische satelliet (45 kg) van Shanghai OK Space. Mars Insight heeft een Frans seismologie-experiment aan boord Prototype van een geplande constellatie. waarmee de interne structuur van de planeet onderzocht zal worden. • Tianzhi-1 • COSPAR: 2018-094 Een warmtesonde zal enkele meters de grond in geslagen worden om Chinese technologische satelliet (27 kg) voor de demonstratie de thermische eigenschappen van de bodem te bestuderen. van nieuwe hardware en software. Gebouwd door de Chinese Twee CubeSats die samen met Insight zijn gelanceerd, MarCO-A en Academy of Sciences and CAST MarCO-B, passeren op hetzelfde moment de planeet en slagen erin • Tianping-1A & -1B • COSPAR: 2018-094 om de telemetrie van Insight tijdens haar landing rechtstreeks naar Twee Chinese technologische satellieten, bedoeld als referentie de Aarde te relayeren. voor het kalibreren van grondstation-apparatuur. 29 november 2018 | 04:27 uur 21 november 2018 | 01:42 uur Draagraket: PSLV • Lanceerplaats: Sriharikota Draagraket: Vega • Lanceerplaats: Kourou • HysIS • COSPAR: 2018-096A • Mohammed VI-B • COSPAR: 2018-095A Indiase civiele aardobservatiesatelliet (380 kg), specifiek bedoeld Marokkaanse militaire optische spionagesatelliet. De 1100 kg om vegetatie, bodemcondities en vervuiling te onderzoeken. In zware kunstmaan is gebouwd door Airbus. In een zonsynchrone een zonsynchrone baan (647 km x 648 km x 98°). baan (601 km x 606 km x 98°). Na het uitzetten van HysIS verlaagt de bovenste trap van de PSLV APP en Airbus hebben respectievelijk de ontstekers van alle haar baan naar 504 km, en zet de volgende satellietjes uit: drie trappen en de tussentrap tussen de eerste en tweede trap • BlackSky Global-1 • COSPAR: 2018-096 van de Vega gebouwd. Amerikaanse commerciële aardobservatiesatelliet (56 kg). • Hiber-1 • COSPAR: 2018-096 26 november 2018 Nederlandse CubeSat voor IoT communicatiediensten van Hiber. De Amerikaanse sonde Mars Insight arriveert na een reis van 6,5 Hiber-1 is gebouwd door ISIS in Delft. Hiber Global in Amster- maanden bij de rode planeet. De sonde treedt direct vanuit haar dam plant een initiële constellatie van 18 tot 24 CubeSats. interplanetaire baan de atmosfeer binnen. Nadat het hitteschild • Flock 3r-1 t/m 3r-16, Lemur 2-84...2-87, CICERO-8, HSAT-1, is afgeworpen remt een supersone parachute de lander verder af, CASE, Centauri-2, FACSAT-1, InnoSat-2, Reaktor Hello World, totdat op een hoogte van 1 km remraketten het overnemen. Om 3Cat-1 • COSPAR: 2018-096 19:44:52 uur landt de sonde behouden op Elysium Planetia (4,5 gra- Diverse CubeSats.

44 Ruimtevaart 2019 | 2 §º§

het ruimtevaartagentschap KAIST. • KazSTSat • COSPAR: COSPAR: 2018-099 Kazachstaanse civiele aardobservatiesatelliet (50 kg) gebouwd door SSTL in het VK. • eXCITe • COSPAR: COSPAR: 2018-099 Amerikaanse militaire technologische satelliet (155 kg) van Nova- wurks. • SeeMe • COSPAR: COSPAR: 2018-099 Amerikaanse militaire technologische satelliet (25 kg) van DARPA. Zicht op de Rocky Mountains achterwaarts over de motor van Space- • ICEYE-X • COSPAR: COSPAR: 2018-099 ShipTwo VSS Unity tijdens de suborbitale vlucht van 13 december Finse technologische satelliet (80 kg), prototype voor een con- 2018. [Virgin Galactic] stellatie kleine radarinstrument-aardobservatiesatellieten. • BlackSky Global-2 • COSPAR: 2018-099 30 november 2018 | 02:27 uur Amerikaanse commerciële aardobservatiesatelliet (56 kg). Draagraket: Rokot • Lanceerplaats: Plesetsk • ESEO • COSPAR: 2018-099 • Cosmos-2530, -2531 & -2532 • COSPAR: 2018-097A, 097B, 097C ESA-satelliet (50 kg) dat als platform dient voor diverse studen- Russische militaire communicatiesatellieten van het type Strela- tenexperimenten. Na SSETI Express, YES en YES2 is dit ESA’s 3M. Elke satelliet heeft een massa van 225 kg. In een middelhoge vierde educatieve satelliet. omloopbaan (1485 km x 1508 km x 82,5°). • HAWK-A, -B & -C • COSPAR: 2018-099 Amerikaanse civiele communicatiesatellieten voor de detectie en 3 december 2018 | 11:31 uur analyse van het gebruik van radiosignalen en -frequentiebanden. Draagraket: Soyuz-FG • Lanceerplaats: Baykonur • Capella-1 • COSPAR: COSPAR: 2018-099 Eerste lancering van een bemande Soyuz sinds de mislukte lance- Amerikaanse aardobservatiesatelliet (40 kg) met een radarinstru- ring van de Soyuz MS-10 in oktober. ment. • Soyuz MS-11 • COSPAR: COSPAR: 2018-098A • Hiber-2 • COSPAR: 2018-099 Russisch bemand ruimteschip met aan boord Oleg Kononenko Nederlandse CubeSat voor IoT communicatiediensten van Hiber. (Rusland), David Saint-Jacques (Canada) en Anne McClain (VS). Hiber-2 is gebouwd door ISIS in Delft voor het in Amsterdam Zes uur na de lancering koppelt de Soyuz aan de Poisk module gevestigde Hiber Global. van het ISS. • Centauri-2 • COSPAR: 2018-099 Australische CubeSat voor IoT communicatiediensten van Fleet 3 december 2018 | 18:34 uur Space Technologies. Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Vandenberg Fleet Nederland heeft de Europese onderdelenaanschaf be- De eerste trap landt op het drijvende platform voor de kust van geleidt en ISIS heeft de antennes geleverd. Californië. • VESTA • COSPAR: 2018-099 • SkySat-14 & -15 • COSPAR: COSPAR: 2018-099 Canadese technologische CubeSat van exactEarth, gebouwd Amerikaanse commerciële aardobservatiesatellieten van Planet door SSTL. (elk 110 kg). LENS R&D heeft een zonnesensor geleverd voor VESTA. Bradford Engineering heeft drukopnemers aangeleverd aan de door Bradford ECAPS (Zweden) gebouwde voortstuwings- • AISTECHSAT-2, BlackHawk, CSIM-FD, MinXSS, ITASAT-1, systemen. Landmapper BC-4, ORS-7A & -7B, Al-Farabi-2, Astrocast-0.1, • Eu:CROPIS • COSPAR: COSPAR: 2018-099 Audacy-0, BRIO, Eaglet-1, Enoch, Flock 3s-1 t/m 3s-3, ICE-Cap, Duitse wetenschappelijke satelliet (250 kg) voor de studie van K2SAT, KazSciSat-1, Orbital Reflector, RAAF M1, SeaHawk-1, plantgroei in verschillende zwaartekrachtsversnellings-condities, SNUSAT-2, SNUGLITE, THEA, PW-SAt-2, VisionCube-1, variërend van die op de Maan tot die op Mars. In de rond haar RANGE, Elysium-Star, ExseedSat-1, Fox-1C, Irvine-02, JY1- lengteas roterende satelliet bevinden zich twee plantenkasjes. Sat, KNACKSat, MOVE II, SpaceBEE-5, -6 & -7, Suomi-100, • STPSat-5 • COSPAR: COSPAR: 2018-099 WeissSat-1 & Sirion Pathfinder-2 • COSPAR: 2018-099 Amerikaanse militaire technologische satelliet (110 kg) gebouwd Diverse CubeSats. door Sierra Nevada Corp. Innovative Space Logistics (ISL), een dochteronderneming Bradford Engineering heeft een drukopnemer gebouwd. van ISIS, heeft de lancering van 10 CubeSats verzorgd. De sa- tellieten werden vanuit ISIS QuadPack deployers in hun baan uitgezet. • FalconSat-5 • COSPAR: COSPAR: 2018-099 Dit was de 20ste missie die is verzorgd door ISL, dat nu al meer dan Amerikaanse militaire technologische satelliet (181 kg) ontwik- 300 CubeSats in de ruimte heeft gebracht. keld door de US Air Force Academy. • NEXTSat-1 • COSPAR: COSPAR: 2018-099 3 december 2018 Zuid-Koreaanse technologische satelliet (100 kg) gebouwd door De Amerikaanse sonde OSIRIS-REx arriveert bij planetoïde 101955

Ruimtevaart 2019 | 2 45 Op de Indiase lanceerbasis Sriharikota wordt de GSLV Mk. 2 raket met aan boord de communicatiesatelliet GSAT-7A satelliet naar het lanceerplatform gereden. [ISRO]

Bennu en houdt positie op een afstand van ongeveer 20 km. Bennu • Chang’e-4 • COSPAR: 2018-103A (ontdekt in september 1999) heeft een doorsnede van ongeveer Chinese Maansonde met als doel als eerste een zachte landing 500 meter en behoort tot de Apollo groep van planetoïden. Van op de achterzijde van de Maan uit te voeren. De Chang’e-4 deze aardbaan kruisende planetoïden heeft Bennu een kans van 1 wordt in een sterk elliptische baan om de Aarde geplaatst: op 2700 dat zij in de periode 2175 - 2199 op Aarde zal inslaan. 200 km x 420.000 km x 29,4°. De in mei 2018 gelanceerde communicatiesatelliet Queqiao, nu 4 december 2018 | 20:37 uur in een halobaan om het Lagrange-2 punt in het Aarde-Maan sys- Draagraket: Ariane-5 • Lanceerplaats: Kourou teem, zal de communicatie met de Chang’e-4 lander verzorgen. • GEO-KompSat-2A • COSPAR: 2018-100A Zuid-Koreaanse meteorologische geostationaire satelliet. De 8 december 2018 kunstmaan (3420 kg) is door het ruimtevaartagentschap KARI Dragon CRS-16 arriveert bij het ISS en wordt door de robotarm aan gebouwd. de nadir-poort van de Harmony module gekoppeld. Er zijn momen- • GSAT-11 • COSPAR: 2018-100B teel maar liefst zes ruimteschepen bij het ISS afgemeerd: de Soyuz Indiase civiele geostationaire communicatiesatelliet. De 5725 kg MS-9 aan de Rassvet module, Soyuz MS-11 aan Poisk, Progress zware kunstmaan is gebouwd door ISRO. MS-9 aan Pirs, Progress MS-10 aan Zvezda, Cygnus NGIS-10 aan Airbus en APP hebben respectievelijk het motorframe en de Unity en Dragon CRS-16 aan Harmony. ontstekers van de eerste trap van de Ariane-5 gebouwd. 11 december 2018 5 december 2018 | 18:16 uur ISS astronauten Kononenko en Prokopev maken een bijna 8 uur Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Canaveral durende ruimtewandeling. Doel van het uitstapje is om de buiten- De landing van de eerste trap op Cape Canaveral mislukt als kort zijde van de baanmodule van de Soyuz MS-9 te inspecteren, nadat voor de landing het controlesysteem faalt. Wel maakt de eerste trap daar in augustus een lek in de romp provisorisch gedicht was. De een zachte landing in het water voor de kust van Cape Canaveral. ruimtewandelaars snijden een deel van de isolatiedekens weg om Later wordt de rakettrap geborgen en achter een sleepboot naar de toegang te krijgen tot de locatie waar het lek zich bevindt. Ze ne- haven van Port Canaveral gebracht. men een monster van de epoxyhars waarmee het lek in augustus • Dragon CRS-16 • COSPAR: 2018-101A gerepareerd is voor analyse. Amerikaanse onbemand ruimteschip met voorraden voor het ISS. 12 december 2018 7 december 2018 | 04:12 uur De Chinese sonde Chang’e-4 arriveert bij de Maan en wordt met Draagraket: Chang Zheng-2D • Lanceerplaats: Jiuquan succes in een omloopbaan geplaatst (100 km x 400 km). • SaudiSat-5A & -5B • COSPAR: 2018-102A & -102B Twee Saoedi-Arabische experimentele aardobservatiesatellieten 13 december 2018 (425 kg elk). Beide kunstmanen zijn in Saoedi-Arabië gebouwd Het suborbitale ruimtevliegtuig SpaceShipTwo “VSS Unity”, met door KACST (King Abdulaziz City for Science and Technology). aan boord de piloten Mark Stucky en Rick Struckow, maakt haar • Tianyi-X1, -X2 & -X3 • COSPAR: 2018-102 vierde aangedreven vlucht. De hybride raketmotor brengt het Chinese wetenschappelijke CubeSats gebouwd door Spacety in toestel naar een hoogte van 82,7 km, waarna de VSS Unity een Changsha. zweeflanding maakt op Edwards Air Force base. Het toestel van • Piao Chong-1 t/m -6 & Sagittarius-01 • COSPAR: 2018-102 Virgin Galactic moet vanaf 2019 betalende toeristen naar minimaal Diverse Chinese CubeSats. 100 km hoogte brengen. Piloot Rick Struckow was eerder in dienst als NASA astronaut en 7 december 2018 | 18:23 uur heeft tussen 1998 en 2009 vier shuttlemissies gevlogen: STS-88, Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang STS-105, STS-117 en STS-128.

46 Ruimtevaart 2019 | 2 §º§

Russische militaire geostationaire communicatiesatelliet van het type Blagovest.

21 december 2018 | 23:51 uur Draagraket: Chang Zheng-11 • Lanceerplaats: Jiuquan • Honygun • COSPAR: 2018-108A Chinese civiele communicatiestelliet voor breedband internet- verbindingen. De kunstmaan wordt in een zonsynchrone baan geplaatst (1065 km x 1072 km x 99,9°).

Astronaut Aunon-Chancellor wordt uit de Soyuz MS-9 capsule ge- 23 december 2018 | 13:51 uur holpen na de landing op de besneeuwde steppen van Kazachstan. Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Canaveral [NASA] De eerste trap wordt volgens plan niet geborgen. • USA-289 • COSPAR: 2018-109A 16 december 2018 | 06:33 uur Amerikaanse militaire navigatiesatelliet. De door Lockheed Draagraket: Electron • Lanceerplaats: Mahia Martin gebouwde GPS kunstmaan (4400 kg) is het eerste • Albus, CeRes, CHOMPTT, CubeSail, DaVinci, ISX-CP11, NMT- exemplaar van de derde generatie. In een hoge aardbaan Sat, RSat-P, STF-1, SHFT-1, AC11-Eagle Scout & AC11-R3 • (20.200 km x 20.200 km x 55°). COSPAR: 2018-104 Diverse CubeSats. In zonsynchrone baan (489 km x 511 km 85°). 24 december 2018 | 16:53 uur Draagraket: Chang Zheng-3C • Lanceerplaats: Xichang 17 december 2018 • TJS-3 • COSPAR: 2018-110A De Europese sonde BepiColombo, op weg naar de planeet Chinese militaire geostationaire elektronische afluistersatelliet. Mercurius, begint aan haar eerste van in totaal 22 geplande manoeuvres met behulp van haar ionenmotoren. Voor deze 27 december 2018 | 02:07 uur eerste manoeuvre zullen de motoren gedurende twee maanden Draagraket: Soyuz-2.1a • Lanceerplaats: Vostochny continu werken. • Kanopus V-5 & V-6 • COSPAR: 2018-111A & -111B Russische civiele aardobservatiesatellieten, elk met een 19 december 2018 | 10:40 uur massa van 473 kg. In een zonsynchrone omloopbaan Draagraket: GSLV Mk. 2 • Lanceerplaats: Sriharikota (504 km x 511 km x 97,5°). • GSAT-7A • COSPAR: 2018-105A • GRUS-1 • COSPAR: 2018-111C Indiase militaire geostationaire communicatiesatelliet, gebouwd Japanse commerciële aardobservatiesatelliet (80 kg) van Axel- door ISRO, met een massa van 2250 kg. De kunstmaan wordt Space. door zowel de Indiase luchtmacht als landmacht gebruikt. • UWE-4, Zacube-2, Lume-1, D-Star ONE Sparrow, iSat, Lemur 2-88 t/m 2-95 & Flock 3k-1 t/m 3k-12 • COSPAR: 2018-111 19 december 2018 | 17:37 uur Diverse CubeSats. Draagraket: Soyuz ST-B • Lanceerplaats: Kourou ISISpace heeft de lancering van veertien CubeSats op deze • CSO-1 • COSPAR: 2018-106A vlucht ondersteund. Franse militaire optische spionagesatelliet (3565 kg) gebouwd door Airbus. De kunstmaan wordt in een zonsynchrone baan 29 december 2018 | 08:00 uur geplaatst (800 km x 800 km x 97°). Draagraket: Chang Zheng-2D • Lanceerplaats: Jiuquan Bradford Engineering heeft drukopnemers geleverd voor de • Chongqing • COSPAR: 2018-112A CSO-1. Chinese technologische satelliet, prototype voor een constel- latie van 300 breedband communicatiesatellieten. In een 20 december 2018 515 km x 525 km x 50° baan. De Soyuz MS-9, met aan boord de astronauten Prokopev, Aunon- • Yunhai 2-01 t/m 2-06 • COSPAR: 2018-112 Chancellor en Gerst, ontkoppelt van de Rassvett module en landt Zes Chinese militaire meteorologische satellieten. enkele uren later op de mistige Kazachstaanse steppen. Het eerder gerepareerde lek in de baanmodule van de Soyuz levert geen pro- 31 december 2018 blemen op tijdens de terugkeer. De Amerikaanse sonde OSIRIS-REx wordt in een baan om de pla- Aan boord van het ISS beginnen Kononenko, Saint-Jacques en Mc- netoïde 101955 Bennu gebracht. Omdat Bennu een gemiddelde Clain aan Expeditie-58. diameter van slechts 492 meter heeft, is dit het kleinste hemel- lichaam waarbij tot nu toe een ruimtevaartuig in een omloopbaan is 21 december 2018 | 00:20 uur geplaatst. OSIRIS-REx bevindt zich in een nagenoeg cirkelvormige Draagraket: Proton-M • Lanceerplaats: Baykonur baan op 1,75 km hoogte. De baansnelheid bedraagt 6 cm/s, en eens • Cosmos-2533 • COSPAR: 2018-107A in de 62 uur wordt een omloop voltooid.

Ruimtevaart 2019 | 2 47 De Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR) werd in 1951 opgericht met als doel belangstellenden te informeren over ruimteonderzoek en ruimtetechniek en hen met elkaar in contact te brengen. Nog altijd geldt:

De NVR stelt zich tot doel de kennis van en de belangstelling voor de ruimtevaart te bevorderen in de ruimste zin.

De NVR richt zich zowel op professioneel bij de ruimtevaart betrokkenen, studenten bij ruimtevaart-gerelateerde stu- dierichtingen als ook op andere belangstellenden, en biedt haar leden en stakeholders een platform voor informatie, communicatie en activiteiten. De NVR representeert haar leden en streeft na een gerespecteerde partij te zijn in discus- sies over ruimtevaart met betrekking tot beleid, onderzoek, onderwijs en industrie, zowel in Nederlands kader als in internationaal verband. De NVR is daarom aangesloten bij de International Astronautical Federation. Ook gaat de NVR strategische allianties aan met zusterverenigingen en andere belanghebbenden. Leden van de NVR ontvangen regelmatig een Nieuwsbrief en mailings waarin georganiseerde activitei- ten worden aangekondigd zoals lezingen en symposia. Alle leden ontvangen ook het blad “Ruimtevaart”. Hierin wordt hoofdzakelijk achtergrondinformatie gegeven over lopende en toekomstige ruimtevaartprojecten en over ontwikkelingen in ruimteonderzoek en ruimtetechnologie. Zo veel mogelijk wordt aandacht geschonken aan de Nederlandse inbreng daarbij. Het merendeel van de auteurs in “Ruimtevaart” is betrokken bij Nederlandse ruimtevaartactiviteiten als weten- schapper, technicus of gebruiker. Het lidmaatschap kost voor individuele leden € 35,00 per jaar. Voor individueel lidmaat- schap en bedrijfslidmaatschap: zie website.